«ΕΘΙΣΜΟΣ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ-ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ»

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ- ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΜΕ ΧΡΗΣΗ ΝΕΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ» ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ «ΕΘΙΣΜΟΣ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ-ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ» ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΕΡΕΥΝΑ ΣΕ ΜΑΘΗΤΕΣ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ: ΔΙΑΚΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΕΡΕΥΝΑ ΣΕ ΜΑΘΗΤΕΣ ΛΥΚΕΙΟΥ: ΔΟΥΚΑ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΡΟΔΟΣ, ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2010

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΜΕ ΧΡΗΣΗ ΝΕΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ» ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «ΕΘΙΣΜΟΣ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ» ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΕΡΕΥΝΑ ΣΕ ΜΑΘΗΤΕΣ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΔΙΑΚΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Α.Μ : 413/2009021 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΕΡΕΥΝΑ ΣΕ ΜΑΘΗΤΕΣ ΛΥΚΕΙΟΥ: ΔΟΥΚΑ ΑΘΑΝΑΣΙΑ Α.Μ : 413/2009013 ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : ΣΟΦΟΣ ΑΛΙΒΙΖΟΣ - ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ - ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ : ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗΣ ΗΛΙΑΣ ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΒΡΑΤΣΑΛΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ Ρόδος, Σεπτέμβριος 2010 1

Περίληψη Ένα φαινόμενο που αναδύεται στις μέρες μας είναι ο εθισμός στο διαδίκτυο. Πολλοί νέοι αφιερώνουν συστηματικά χρόνο στο διαδίκτυο, αδυνατώντας να σταματήσουν, ή έστω να μειώσουν τις ώρες που αφιερώνουν μπροστά στην οθόνη. Οι αρνητικές συνέπειες της κατάστασης αυτής ήδη αντανακλώνται στο οικογενειακό, στο σχολικό και στο επαγγελματικό περιβάλλον των ατόμων. Ωστόσο, υπάρχει μεγάλη συζήτηση στην επιστημονική κοινότητα, για το αν ο εθισμός στο διαδίκτυο αποτελεί μια ξεχωριστή ψυχική διαταραχή. Έρευνες, ελληνικές και διεθνείς που έχουν προσανατολιστεί προς αυτή την κατεύθυνση, φανερώνουν ότι οι έφηβοι αποτελούν μια κοινωνική ομάδα που παρουσιάζεται ως ομάδα «υψηλού κινδύνου». Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να διαπιστωθεί το μέγεθος του εθισμού στο διαδίκτυο σε μαθητές Γυμνασίου και Λυκείου στην Ελλάδα, ηλικίας 13 έως 18 ετών. Επιμέρους στόχοι είναι να διερευνηθεί η διείσδυση του διαδικτύου στους νέους και να εξερευνηθούν ορισμένοι παράγοντες που σχετίζονται με τον εθισμό, όπως για παράδειγμα, το φύλο. Για το λόγο αυτό, διεξήχθη ποσοτική έρευνα, με διαγνωστικό ερωτηματολόγιο σε 1.091 μαθητές, από 5 Γυμνάσια και 5 Λύκεια, σε 3 περιοχές της Ελλάδας, την Αττική, την Χαλκίδα και την Ρόδο. Τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν ποσοστό εθισμού στο σύνολο των ερωτηθέντων 11,82%. Δηλαδή, από τους 1.091 μαθητές, οι 129 βρέθηκαν εθισμένοι στο διαδίκτυο, εκ των οποίων το 55% αποτελούνταν από αγόρια, ενώ το 45% από κορίτσια. Επίσης, το 93% των μαθητών ασχολείται με το διαδίκτυο, είτε από τον χώρο του σπιτιού, είτε από οποιοδήποτε άλλο χώρο, σχολικό ή μη. Τέλος, διερευνήθηκαν συγκεκριμένα δημογραφικά χαρακτηριστικά, όπως η περιοχή, το σχολείο, οι σχολικές επιδόσεις και το επίπεδο εκπαίδευσης των γονέων, για την σχέση τους με τον εθισμό στο διαδίκτυο. Λέξεις Κλειδιά : Εθισμός στο διαδίκτυο, έρευνα, ερωτηματολόγιο, μαθητές. 2

Abstract A phenomenon that emerges in our days is the internet addiction. Many adolescents dedicate their time using the internet systematically, being unable to stop, or even decrease the hours that they dedicate in front of the computer screen. The negative consequences of this situation are already reflected in family, school or professional environment of individuals. However, whether the internet addiction constitutes a separate mental disorder is a matter that is under discussion among the scientific community. Researches, Greek and international that have been directed to this direction, reveal that the adolescents constitute a social team that is presented as team of high risk. The aim of this dissertation is to investigate the percentage of internet addiction as regards students aged between 13 and 18 years old. Individual objectives of this dissertation are to investigate the penetration of internet in adolescents and to explore certain factors that relate with the addiction, as for example, the sex. For this reason, a quantitative research was carried out, using a diagnostic questionnaire in 1.091 students, from 10 schools, in 3 regions of Greece, Attica, Chalkida and Rhodes. The results of the research showed that the percentage among internet addicted students is 11,82%. More specifically, 129 out of 1.091 students were addicted, from whom a 55% were boys, while the 45% girls. Furthermore, a 93% of students use the internet, both at their house or in every other place they find it available, either at school or not. Finally, some demographic characteristics were investigated, such as region, school, school degrees and the level of education of parents, as regards their relation with the internet addiction. Key Words: Internet addiction, research, questionnaire, students. 3

Ευχαριστίες Θα θέλαμε να εκφράσουμε θερμά τις ευχαριστίες μας προς όλους εκείνους που συνέβαλαν στην εκπόνηση της διπλωματικής μας εργασίας. Πρώτα από όλα, τον καθηγητή μας, Κ. Σοφό Α., επιβλέποντα της εργασίας μας, για την υπομονή του και τη στήριξή του σε όλες τις φάσεις, για την άμεση ανταπόκρισή του σε όλες μας τις απορίες, για τις κατευθυντήριες γραμμές και τις διαρκείς καθοδηγήσεις που μας παρείχε σε όλη την διάρκεια της εκπόνησης. Την συμβουλευτική επιτροπή, τον κ. Αθανασίαδη Η. και τον κ. Βρατσάλη Κ. για την ενθάρρυνσή τους και την παρουσία τους. Ευχαριστούμε ιδιαιτέρως τους διευθυντές, τους εκπαιδευτικούς και τους μαθητές των σχολείων που συμμετείχαν στην έρευνα μας, για την άμεση ανταπόκρισή τους, για το χρόνο που διέθεσαν και την υπομονετική διεξαγωγή της διαδικασίας διανομής και συμπλήρωσης των ερωτηματολογίων. Ακόμη ευχαριστούμε ένθερμα το επιστημονικό προσωπικό της Μονάδας Εφηβικής Υγείας (Μ.Ε.Υ) της Β' Παιδιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών που λειτουργεί στο Παράρτημα του Νοσοκομείου Παίδων «Π & Α. Κυριακού». Ιδιαίτερα ευχαριστούμε τον κ. Κορμά Γεώργιο, Ειδικευόμενο Ακτινολογίας-Υποψήφιο διδάκτωρ Παν/μίου Αθηνών, επιστημονικό συνεργάτη της Μονάδας Εφηβικής Υγείας και εκπρόσωπο του ελληνικού κέντρου ασφαλούς διαδικτύου, που μας δέχθηκε στο γραφείο του και μας παραχώρησε μια συνέντευξη στα πλαίσια μιας πολύ εποικοδομητικής συζήτησης, σε πολύ φιλικό και ευχάριστο περιβάλλον, φανερώνοντας μας όλες τις πτυχές του υπό μελέτη φαινομένου με υπομονή. Τον ευχαριστούμε ιδιαιτέρως και για την συνεχή επικοινωνία μας, την άμεση ανταπόκρισή του και που μας έδωσε την ευκαιρία να συνεχίσουμε την συνεργασία μαζί του στα πλαίσια δραστηριοτήτων για τον εθισμό στο διαδίκτυο. Ευχαριστούμε θερμά τις οικογένειές μας, για την στήριξή τους όλο αυτό το διάστημα. Τους συμφοιτητές μας, στο Π.Μ.Σ. 2009-2010 «Επιστήμες της Αγωγής Εκπαίδευση με Νέες Τεχνολογίες» για την δημιουργική χρονιά που μας χάρισαν και για όλες τις απόψεις, τις συμβουλές και την ενθάρρυνση που μας έδωσαν απλόχερα. 4

Πίνακας Περιεχομένων σελ Περίληψη...2 Abstract...3 Ευχαριστίες...4 Πίνακας Περιεχομένων...5 Κατάλογος Πινάκων...8 Κατάλογος Γραφημάτων...8 Κατάλογος Ελληνικών Συντομογραφιών...13 Κατάλογος ξενόγλωσσων Συντομογραφιών...13 Κεφάλαιο 1 : Εισαγωγή... 14 1.1. Τοποθέτηση του προβλήματος...14 1.2. Σκοπός και στόχοι της εργασίας...16 1.3. Μεθοδολογία της εργασίας...16 1.4. Συνεισφορά της εργασίας...17 1.5. Περιορισμοί της έρευνας...18 1.6. Δομή της εργασίας...19 Κεφάλαιο 2 : Ερευνητική ανασκόπηση... 21 2.1. Έρευνες στην Ελλάδα...21 2.2. Έρευνες διεθνώς...24 2.3. Παρατηρήσεις...36 Κεφάλαιο 3 : Βασικές θεωρητικές έννοιες... 38 3.1. Εθισμός στο διαδίκτυο Δυσκολία ορισμού...38 3.2. Η θέση του εθισμού στο διαδίκτυο στο DSM...40 3.3. Υπάρχουν διαγνωστικά κριτήρια για τον εθισμό στο διαδίκτυο;...42 Κεφάλαιο 4 : Τύποι εθισμού στο διαδίκτυο... 48 4.1. Διαδικτυακή πορνογραφία...48 4.1.1. Που οφείλεται η ανάπτυξη διαδικτυακών σεξουαλικών σχέσεων;...49 5

4.1.2. Οι δραστηριότητες στη διαδικτυακή πορνογραφία...50 4.1.3. Τύποι διαδικτυακών χρηστών που ασχολούνται με τη διαδικτυακή πορνογραφία...51 4.1.4. Συμπτώματα εθισμού στη διαδικτυακή πορνογραφία Συνέπειες...52 4.1.5. Μερικά σχόλια για τη διαδικτυακή πορνογραφία...53 4.2. Κοινωνική δικτύωση Διαδικτυακές σχέσεις...54 4.2.1. Η κοινωνική δικτύωση οδηγεί σε διαδικτυακές σχέσεις...54 4.2.2. Τύποι χρηστών που συνάπτουν διαδικτυακές σχέσεις...55 4.2.3. Λίγα σχόλια για την κοινωνική δικτύωση...56 4.3. Εικονική κοινωνία...56 4.3.1. Διαδικτυακός τζόγος...56 4.3.2. Διαδικτυακές αγορές...59 4.4. Υπερφόρτωση πληροφοριών στο διαδίκτυο...59 4.5. Παιχνίδια στο διαδίκτυο...60 4.5.1. Προειδοποιητικά σημάδια για τον εθισμό στα διαδικτυακά παιχνίδια...61 4.5.2. Τι μπορούν να κάνουν οι γονείς;...63 4.5.3. Έρευνες Σχόλια...64 Κεφάλαιο 5 : Αιτίες, συνέπειες, τρόποι αντιμετώπισης... 66 5.1. Πρώτα σημάδια...66 5.2. Αιτίες εθισμού στο διαδίκτυο...67 5.3. Οι συνέπειες του εθισμού στο διαδίκτυο...69 5.4. Τρόποι αντιμετώπισης του εθισμού στο διαδίκτυο...72 5.4.1. Η κατάσταση διεθνώς...72 5.4.2. Η κατάσταση στην Ελλάδα...75 Κεφάλαιο 6 : Συνέντευξη με τη Μονάδα Εφηβικής Υγείας... 79 6.1. Λίγα λόγια για την Μονάδα Εφηβικής Υγείας και τους στόχους της...79 6.2. Η Συνέντευξη...79 Κεφάλαιο 7 : Μεθοδολογία έρευνας... 90 7.1. Ορισμός Πληθυσμού στόχου της έρευνας...91 7.2. Μέθοδος δειγματοληψίας...92 6

7.3. Δείγμα και τα Χαρακτηριστικά του δείγματος...94 7.4. Δυνατότητα Γενίκευσης από το δείγμα στον Πληθυσμό...97 7.5. Εργαλείο συλλογής στοιχείων για την έρευνα: Ερωτηματολόγιο...97 7.6. Μέθοδος διεξαγωγής της έρευνας και οι διαδικασίες μέτρησης...99 7.7. Μέθοδος επεξεργασίας και ανάλυσης δεδομένων...100 Κεφάλαιο 8 : Αποτελέσματα της έρευνας...103 8.1. Αποτελέσματα για το Σύνολο του Δείγματος Μαθητές Γυμνασίου και Λυκείου103 8.2. Αποτελέσματα για τους μαθητές Γυμνασίου...122 8.3. Αποτελέσματα για τους μαθητές Λυκείου...142 Κεφάλαιο 9 : Συζήτηση...162 9.1. Συνολικό δείγμα...162 9.1.1 Διείσδυση του διαδικτύου στους μαθητές της Ελλάδας...162 9.1.2. Ποσοστά εθισμού στο διαδίκτυο στους Έλληνες μαθητές...163 9.1.3. Διαφοροποίηση ανά φύλο...164 9.1.4. Παράγοντες που σχετίζονται με τον εθισμό στο διαδίκτυο...165 9.2. Διαφορές μεταξύ μαθητών Γυμνασίου-Λυκείου...168 9.3. Άλλα θέματα για συζήτηση...169 Κεφάλαιο 10 : Συμπεράσματα Προτάσεις...171 Βιβλιογραφία...176 Παράρτημα...182 7

Κατάλογος Πινάκων Πίνακας 2.2.1 : Διαδικτυακές δραστηριότητες «εθισμένων και μη» χρηστών...25 Πίνακας 7.2.1 : Περιοχές στις οποίες διεξήχθη η έρευνα...93 Πίνακας 7.3.1: Μαθητές Γυμνασίου και Λυκείου ανά χαρακτηριστικό του δείγματος.94 Πίνακας 7.3.2: Μαθητές Γυμνασίου και τα βασικά τους χαρακτηριστικά...95 Πίνακας 7.3.3: Μαθητές Λυκείου και τα βασικά τους χαρακτηριστικά...95 Πίνακας 10.1 : Ποσοστά εθισμού στο διαδίκτυο ανά χώρα...172 Κατάλογος Γραφημάτων Γράφημα 7.3.1 : Το φύλο του δείγματος και ο συνολικός αριθμός μαθητών...95 Γράφημα 7.3.2 : Η ηλικία του δείγματος και ο αριθμός μαθητών σε Γυμνάσιο και Λύκειο- ποσοστά...96 Γράφημα 7.3.3 : Οι περιοχές προέλευσης του δείγματος και ο αριθμός μαθητών σε Γυμνάσιο και Λύκειο...96 Γράφημα 8.1.1: Ποσοστιαία κατανομή των ερωτώμενων κατά φύλο...104 Γράφημα 8.1.2: Ποσοστιαία κατανομή των ερωτώμενων κατά ηλικία...104 Γράφημα 8.1.3: Ποσοστιαία κατανομή των ερωτώμενων κατά περιοχή...105 Γράφημα 8.1.4: Ποσοστιαία κατανομή των ερωτώμενων κατά σχολείο...105 Γράφημα 8.1.5: Ποσοστιαία κατανομή των ερωτώμενων κατά επίπεδο εκπαίδευσης των γονέων...106 Γράφημα 8.1.6: Ποσοστιαία κατανομή των ερωτώμενων με βάση τη βαθμολογία του προηγούμενου έτους...107 Γράφημα 8.1.7: Ποσοστιαία κατανομή των ερωτώμενων με βάση την κατεύθυνση σχολικών μαθημάτων...107 Γράφημα 8.1.8: Ποσοστιαία κατανομή των ερωτώμενων με βάση την ύπαρξη σύνδεσης διαδικτύου στο σπίτι...108 Γράφημα 8.1.9: Ποσοστιαία κατανομή των ερωτώμενων με την χρήση άλλων χώρων εκτός σπιτιού για την σύνδεση στο διαδίκτυο...108 Γράφημα 8.1.10: Ποσοστιαία κατανομή των εθισμένων στο σύνολο του δείγματος...109 Γράφημα 8.1.11: Ποσοστιαία κατανομή απαντήσεων ανά ερώτηση στο Β μέρος του ερωτηματολογίου...109 8

Γράφημα 8.1.12: Διασταύρωση εθισμού στο διαδίκτυο σε σχέση με το φύλο του Δείγματος...110 Γράφημα 8.1.13: Διασταύρωση εθισμού στο διαδίκτυο σε σχέση με την Περιοχή...111 Γράφημα 8.1.14: Διασταύρωση εθισμού στο διαδίκτυο σε σχέση με την κατεύθυνση των σχολικών μαθημάτων...111 Γράφημα 8.1.15: Διασταύρωση εθισμού στο διαδίκτυο σε σχέση με την βαθμολογία της προηγούμενης σχολικής χρονιάς...112 Γράφημα 8.1.16: Διασταύρωση εθισμού στο διαδίκτυο σε σχέση με την ύπαρξη σύνδεσης διαδικτύου στο σπίτι...113 Γράφημα 8.1.17: Διασταύρωση εθισμού στο διαδίκτυο σε σχέση με την χρήση άλλων χώρων, εκτός σπιτιού για την σύνδεση στο διαδίκτυο...113 Γράφημα 8.1.18: Διασταύρωση εθισμού στο διαδίκτυο σε σχέση με την Ερώτηση 12 του ερωτηματολογίου...114 Γράφημα 8.1.19: Διασταύρωση εθισμού στο διαδίκτυο σε σχέση με την Ερώτηση 13 του ερωτηματολογίου...114 Γράφημα 8.1.20: Διασταύρωση εθισμού στο διαδίκτυο σε σχέση με την Ερώτηση 14 του ερωτηματολογίου...115 Γράφημα 8.1.21: Διασταύρωση εθισμού στο διαδίκτυο σε σχέση με την Ερώτηση 17 του ερωτηματολογίου...116 Γράφημα 8.1.22: Διασταύρωση ύπαρξης διαδικτύου στο σπίτι με τη χρήση άλλων χώρων...116 Γράφημα 8.1.23: Διασταύρωση ύπαρξης διαδικτύου στο σπίτι με την Περιοχή...117 Γράφημα 8.1.24: Διασταύρωση ύπαρξης διαδικτύου στο σπίτι με την Κατεύθυνση των σχολικών μαθημάτων...117 Γράφημα 8.1.25: Διασταύρωση ύπαρξης διαδικτύου στο σπίτι με το Επίπεδο εκπαίδευσης του Πατέρα...118 Γράφημα 8.1.26: Διασταύρωση ύπαρξης διαδικτύου στο σπίτι με το Επίπεδο εκπαίδευσης της Μητέρας...119 Γράφημα 8.1.27: Διασταύρωση ύπαρξης διαδικτύου στο σπίτι με την βαθμολογία του προηγούμενου έτους...119 Γράφημα 8.1.28: Διασταύρωση χρήσης άλλων χώρων για τη χρήση του διαδικτύου με την Κατεύθυνση των σχολικών μαθημάτων...120 Γράφημα 8.1.29: Διασταύρωση χρήσης άλλων χώρων για τη χρήση του διαδικτύου με την Βαθμολογία του προηγούμενου σχολικού έτους....121 9

Γράφημα 8.1.30: Διασταύρωση ερωτήσεων Β Μέρους του ερωτηματολογίου και Φύλο.. Γράφημα 8.1.31: Σύνδεση διαδικτύου στο σπίτι, χρήση άλλων χώρων και φύλο...122 Γράφημα 8.2.1: Ποσοστιαία κατανομή απαντήσεων ανά φύλο (Γυμνάσιο)...123 Γράφημα 8.2 2: Ποσοστιαία κατανομή απαντήσεων ανά ηλικία (Γυμνάσιο)...123 Γράφημα 8.2.3: Ποσοστιαία κατανομή απαντήσεων ανά περιοχή (Γυμνάσιο)...124 Γράφημα 8.2.4: Ποσοστιαία κατανομή των ερωτώμενων κατά σχολείο (Γυμνάσιο)..124 Γράφημα 8.2.5: Ποσοστιαία κατανομή των ερωτώμενων κατά επίπεδο εκπαίδευσης των γονέων (Γυμνάσιο)...125 Γράφημα 8.2.6: Ποσοστιαία κατανομή των ερωτώμενων με βάση την βαθμολογία του προηγούμενου έτους (Γυμνάσιο)...126 Γράφημα 8.2.7: Ποσοστιαία κατανομή των ερωτώμενων με βάση την κατεύθυνση σχολικών μαθημάτων (Γυμνάσιο)...126 Γράφημα 8.2.8: Ποσοστιαία κατανομή των ερωτώμενων με βάση την ύπαρξη σύνδεσης διαδικτύου στο σπίτι. (Γυμνάσιο)...127 Γράφημα 8.2.9: Ποσοστιαία κατανομή των ερωτώμενων με την χρήση άλλων χώρων εκτός σπιτιού για την σύνδεση στο διαδίκτυο (Γυμνάσιο)...127 Γράφημα 8.2.10: Ποσοστιαία κατανομή των εθισμένων στους μαθητές Γυμνασίου...128 Γράφημα 8.2.11: Ποσοστιαία κατανομή απαντήσεων ανά ερώτηση στο Β μέρος του ερωτηματολογίου (Γυμνάσιο)...128 Γράφημα 8.2.12: Διασταύρωση εθισμού στο διαδίκτυο σε σχέση με το φύλο του δείγματος (Γυμνάσιο)...129 Γράφημα 8.2.13: Διασταύρωση εθισμού στο διαδίκτυο σε σχέση με την Περιοχή (Γυμνάσιο)...130 Γράφημα 8.2.14: Διασταύρωση εθισμού στο διαδίκτυο σε σχέση με την κατεύθυνση των σχολικών μαθημάτων (Γυμνάσιο)...130 Γράφημα 8.2.15: Διασταύρωση εθισμού στο διαδίκτυο σε σχέση με την βαθμολογία της προηγούμενης σχολικής χρονιάς (Γυμνάσιο)...131 Γράφημα 8.2.16: Διασταύρωση εθισμού στο διαδίκτυο σε σχέση με την ύπαρξη σύνδεσης διαδικτύου στο σπίτι (Γυμνάσιο)...132 Γράφημα 8.2.17: Διασταύρωση εθισμού στο διαδίκτυο σε σχέση με την χρήση άλλων χώρων, εκτός σπιτιού για την σύνδεση στο διαδίκτυο (Γυμνάσιο)...132 Γράφημα 8.2.18: Διασταύρωση εθισμού στο διαδίκτυο σε σχέση με την Ερώτηση 12 του ερωτηματολογίου (Γυμνάσιο)...133 Γράφημα 8.2.19: Διασταύρωση εθισμού στο διαδίκτυο σε σχέση με την Ερώτηση 10

13 του ερωτηματολογίου (Γυμνάσιο)...134 Γράφημα 8.2.20: Διασταύρωση εθισμού στο διαδίκτυο σε σχέση με την Ερώτηση 14 του ερωτηματολογίου (Γυμνάσιο)...134 Γράφημα 8.2.21: Διασταύρωση εθισμού στο διαδίκτυο σε σχέση με την Ερώτηση 17 του ερωτηματολογίου (Γυμνάσιο)...135 Γράφημα 8.2.22: Διασταύρωση ύπαρξης διαδικτύου στο σπίτι με τη χρήση άλλων χώρων (Γυμνάσιο)...136 Γράφημα 8.2.23: Διασταύρωση ύπαρξης διαδικτύου στο σπίτι με την Περιοχή (Γυμνάσιο)...136 Γράφημα 8.2.24: Διασταύρωση ύπαρξης διαδικτύου στο σπίτι με την Κατεύθυνση των σχολικών μαθημάτων (Γυμνάσιο)...137 Γράφημα 8.2.25: Διασταύρωση ύπαρξης διαδικτύου στο σπίτι με το Επίπεδο Εκπαίδευσης του Πατέρα (Γυμνάσιο)...138 Γράφημα 8.2.26: Διασταύρωση ύπαρξης διαδικτύου στο σπίτι με το Επίπεδο Εκπαίδευσης της Μητέρας (Γυμνάσιο)...138 Γράφημα 8.2.27: Διασταύρωση ύπαρξης διαδικτύου στο σπίτι με την Βαθμολογία του προηγούμενου έτους (Γυμνάσιο)...139 Γράφημα 8.2.28: Διασταύρωση χρήσης άλλων χώρων για τη χρήση του διαδικτύου με την Κατεύθυνση των σχολικών μαθημάτων (Γυμνάσιο)...140 Γράφημα 8.2.29: Διασταύρωση χρήσης άλλων χώρων για τη χρήση του διαδικτύου με την Βαθμολογία του προηγούμενου σχολικού έτους (Γυμνάσιο)...141 Γράφημα 8.2.30: Διασταύρωση ερωτήσεων Β Μέρους του ερωτηματολογίου και Φύλο (Γυμνάσιο)...141 Γράφημα 8.2.31: Σύνδεση διαδικτύου στο σπίτι, χρήση άλλων χώρων και φύλο (Γυμνάσιο)...142 Γράφημα 8.3.1: Ποσοστιαία κατανομή απαντήσεων ανά φύλο (Λύκειο)...143 Γράφημα 8.3.2: Ποσοστιαία κατανομή απαντήσεων ανά ηλικία (Λύκειο)...143 Γράφημα 8.3.3: Ποσοστιαία κατανομή απαντήσεων ανά περιοχή (Λύκειο)...144 Γράφημα 8.3.4: Ποσοστιαία κατανομή των ερωτώμενων κατά σχολείο (Λύκειο)...144 Γράφημα 8.3.5: Ποσοστιαία κατανομή των ερωτώμενων κατά επίπεδο εκπαίδευσης των γονέων (Λύκειο)...145 Γράφημα 8.3.6: Ποσοστιαία κατανομή των ερωτώμενων με βάση την βαθμολογία του προηγούμενου έτους (Λύκειο)...146 Γράφημα 8.3.7: Ποσοστιαία κατανομή των ερωτώμενων με βάση την κατεύθυνση 11

σχολικών μαθημάτων (Λύκειο)...146 Γράφημα 8.3.8: Ποσοστιαία κατανομή των ερωτώμενων με βάση την ύπαρξη σύνδεσης διαδικτύου στο σπίτι.(λύκειο)...147 Γράφημα 8.3.9: Ποσοστιαία κατανομή των ερωτώμενων με την χρήση άλλων χώρων εκτός σπιτιού για την σύνδεση στο διαδίκτυο (Λύκειο)...147 Γράφημα 8.3.10: Ποσοστιαία κατανομή των εθισμένων στους μαθητές Λυκείου...148 Γράφημα 8.3.11: Ποσοστιαία κατανομή απαντήσεων ανά ερώτηση στο Β μέρος του ερωτηματολογίου (Λύκειο)...148 Γράφημα 8.3.12: Διασταύρωση εθισμού στο διαδίκτυο σε σχέση με το φύλο του δείγματος (Λύκειο)...149 Γράφημα 8.3.13: Διασταύρωση εθισμού στο διαδίκτυο σε σχέση με την Περιοχή (Λύκειο)...150 Γράφημα 8.3.14: Διασταύρωση εθισμού στο διαδίκτυο σε σχέση με την κατεύθυνση των σχολικών μαθημάτων (Λύκειο)...150 Γράφημα 8.3.15: Διασταύρωση εθισμού στο διαδίκτυο σε σχέση με την βαθμολογία της προηγούμενης σχολικής χρονιάς. (Λύκειο)...151 Γράφημα 8.3.16: Διασταύρωση εθισμού στο διαδίκτυο σε σχέση με την ύπαρξη σύνδεσης διαδικτύου στο σπίτι (Λύκειο)...152 Γράφημα 8.3.17: Διασταύρωση εθισμού στο διαδίκτυο σε σχέση με την χρήση άλλων χώρων, εκτός σπιτιού για την σύνδεση στο διαδίκτυο (Λύκειο)...152 Γράφημα 8.3.18: Διασταύρωση εθισμού στο διαδίκτυο σε σχέση με την Ερώτηση 12 του ερωτηματολογίου (Λύκειο)...153 Γράφημα 8.3.19: Διασταύρωση εθισμού στο διαδίκτυο σε σχέση με την Ερώτηση 13 του ερωτηματολογίου (Λύκειο)...153 Γράφημα 8.3.20: Διασταύρωση εθισμού στο διαδίκτυο σε σχέση με την Ερώτηση 14 του ερωτηματολογίου (Λύκειο)...154 Γράφημα 8.3.21: Διασταύρωση εθισμού στο διαδίκτυο σε σχέση με την Ερώτηση 17 του ερωτηματολογίου (Λύκειο)...155 Γράφημα 8.3.22: Διασταύρωση ύπαρξης διαδικτύου στο σπίτι με τη χρήση άλλων χώρων (Λύκειο)...155 Γράφημα 8.3.23: Διασταύρωση ύπαρξης διαδικτύου στο σπίτι με την Περιοχή (Λύκειο)...156 Γράφημα 8.3.24: Διασταύρωση ύπαρξης διαδικτύου στο σπίτι με την Κατεύθυνση των σχολικών μαθημάτων (Λύκειο)...156 12

Γράφημα 8.3.25: Διασταύρωση ύπαρξης διαδικτύου στο σπίτι με το Επίπεδο Εκπαίδευσης του Πατέρα (Λύκειο)...157 Γράφημα 8.3.26: Διασταύρωση ύπαρξης διαδικτύου στο σπίτι με το Επίπεδο Εκπαίδευσης της Μητέρας (Λύκειο)...158 Γράφημα 8.3.27: Διασταύρωση ύπαρξης διαδικτύου στο σπίτι με την Βαθμολογία του προηγούμενου έτους (Λύκειο)...159 Γράφημα 8.3.28: Διασταύρωση χρήσης άλλων χώρων για τη χρήση του διαδικτύου με την Κατεύθυνση των σχολικών μαθημάτων (Λύκειο)...159 Γράφημα 8.3.29: Διασταύρωση χρήσης άλλων χώρων για τη χρήση του διαδικτύου με την Βαθμολογία του προηγούμενου σχολικού έτους (Λύκειο)...160 Γράφημα 8.3.30: Διασταύρωση ερωτήσεων Β Μέρους του ερωτηματολογίου και Φύλο (Λύκειο)...161 Γράφημα 8.3.31: Σύνδεση διαδικτύου στο σπίτι, χρήση άλλων χώρων και φύλο (Λύκειο)...161 Γράφημα 10.1 : Διαδικτυακός αλφαβητισμός EU 2007 - % του πληθυσμού με μέτριες ή υψηλές δεξιότητες χρήσης του διαδικτύου...172 Γράφημα 10.2 : Δεξιότητες Internet Ελλάδα 2005-2007...172 Κατάλογος Ελληνικών Συντομογραφιών Α.Ε.Ι Ανώτατο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Μ.Ε.Υ Μονάδα Εφηβικής Υγείας ΟΚΑΝΑ Οργανισμός ΚΑτά των ΝΑρκωτικών Τ.Ε.Ι Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Κατάλογος Ξενόγλωσσων Συντομογραφιών 16 PF 16 Personal Factors CBT Cognitive Behavioral Therapy EPQ - Eysenck Personality Questionnaire GPIUS Generalized Problematic Internet Use ΙΑΤ Internet Addiction Test IRABI Internet Related Addictive Behaviour Inventory MUD MultiUser Dungeons SDQ - Strengths and Difficulties Questionnaire SSS - Sensation Seeking Scale TDMS - Time Management Disposition Scale YDQ Young Diagnostic Questionnaire 13

Κεφάλαιο 1 : Εισαγωγή 1.1. Τοποθέτηση του προβλήματος «Ο εθισμός στο Διαδίκτυο είναι μια σχετικά νέα μορφή εξάρτησης, η οποία βρίσκεται υπό εξέταση από την επιστημονική κοινότητα προκειμένου να οριοθετηθεί, αφού, η εξάρτηση από το Διαδίκτυο δεν είναι ακόμη μια κλινική οντότητα που συναντάμε σε εγχειρίδια ψυχιατρικά». Ίλια Θεοτοκά, κλινική ψυχολόγος και παιδοψυχολόγος «Ο εθισμός στο διαδίκτυο μπορεί να οριστεί ως η ενασχόληση με το διαδίκτυο για την άντληση του αισθήματος της ικανοποίησης που συνοδεύεται με αύξηση του χρόνου που καταναλώνεται για την άντληση αυτού του αισθήματος». Άρτεμις Τσίτσικα, επιστημονική υπεύθυνος της Μονάδας Εφηβικής Υγείας της Β' Πανεπιστημιακής Παιδιατρικής Κλινικής. Το διαδίκτυο έχει χαρακτηριστεί ως μια πολύτιμη πηγή γνώσης, ένα εργαλείο ενημέρωσης, ροής πληροφόρησης, επικοινωνίας και διασκέδασης. Διαδραματίζει, και θα εξακολουθεί να διαδραματίζει, σημαντικό ρόλο στη σημερινή εποχή, παρέχοντας σημαντικά οφέλη και διευκολύνσεις στον άνθρωπο. Αποτελεί μια από τις σημαντικότερες εφαρμογές της τεχνολογίας των τελευταίων ετών και η χρήση του επεκτείνεται ραγδαία μεταξύ όλων των ηλικιακών ομάδων, η πρόσβαση έχει γίνει πλέον εφικτή στον καθένα και ο αριθμός των χρηστών του διαδικτύου αυξάνεται παγκοσμίως με υψηλό ρυθμό. Όμως, σημαντικά προβλήματα μπορεί να προκύψουν από την αλόγιστη χρήση και από την έλλειψη ενημέρωσης και πληροφόρησης, ιδιαίτερα σε ό, τι αφορά τους εφήβους και γενικότερα τους νέους. Στο ερώτημα αν είναι η συνεχής χρήση ακίνδυνη, η απάντηση είναι ότι η διαρκής χρήση, όχι απλά δεν είναι ακίνδυνη, αλλά μπορεί να γίνει και πολύ επικίνδυνη. Οι διαστάσεις που παίρνει η αλόγιστη χρήση του διαδικτύου μπορεί να είναι τέτοιες, ώστε να μιλάει κανείς για συμπεριφορικό εθισμό. 14

Ο Εθισμός στο Διαδίκτυο είναι ένας ευρύς όρος, ο οποίος περιλαμβάνει προβληματικές συμπεριφορές που σχετίζονται με τη χρήση του διαδικτύου. Σχεδόν σε όλες τις προβληματικές συμπεριφορές κοινός παρονομαστής είναι η συμπεριφορά του ατόμου: όχι μόνο επηρεάζεται η καθημερινότητά του, αλλά αποτελεί έναν ψυχο-πιεστικό παράγοντα για το περιβάλλον του. Πιο απλά, ο όρος αναφέρεται στην περίπτωση όπου το διαδίκτυο αποκτά μεγαλύτερη σημασία και προτεραιότητα στη ζωή των ατόμων από τους φίλους, την οικογένεια και την εργασία τους, κυριαρχεί στη καθημερινότητά τους και είναι ένα στοιχείο της που δεν θέλουν να αποχωριστούν. Σήμερα, πρέπει να τονιστεί ότι ο εθισμός στο Διαδίκτυο δεν αποτελεί αναγνωρισμένη ψυχιατρική διαταραχή στα ταξινομικά συστήματα των ψυχικών νόσων. Τον Φεβρουάριο του 2010 προτάθηκε ο εθισμός στο διαδίκτυο με τον όρο «Internet Addiction Disorder», ως μία από νέες προς ένταξη ψυχιατρικές διαταραχές. Η ταχύτατη εξάπλωση του φαινομένου είναι παγκόσμια, και σε συνδυασμό με την επίσης ταχύτατη διείσδυση του διαδικτύου, δημιουργούνται φόβοι για αυξητικές τάσεις. Πρόκειται για ένα φαινόμενο που φαίνεται να παρουσιάζει κρούσματα σε όλες τις ηλικίες και τις κοινωνικές ομάδες. Σύμφωνα με τις πιο πρόσφατες έρευνες, εκτιμάται ότι περίπου 9 εκατομμύρια Αμερικανοί και 10 εκατομμύρια Κινέζοι πολίτες μπορούν να χαρακτηριστούν ως εθισμένοι στο διαδίκτυο, με επιπτώσεις στις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις, που περιλαμβάνουν απώλεια ελέγχου των παρορμήσεων, έντονη επιθυμία για απόσυρση, κοινωνική απομόνωση, συζυγικά προβλήματα, ακαδημαϊκές αποτυχίες και οικονομικά χρέη (www.hasiad.gr). Το φαινόμενο του εθισμού των νέων στο διαδίκτυο τείνει να πάρει επικίνδυνες διαστάσεις και στη χώρα μας. Σύμφωνα με τα πρώτα επιστημονικά στοιχεία, ο εθισμός κυμαίνεται σε ποσοστό 8% με 15%, σε μια χώρα που η διείσδυση του διαδικτύου κυμαίνεται ακόμη σε χαμηλά επίπεδα. Η ηλικία των χρηστών έχει την τάση να ποικίλει ανάλογα με την έρευνα, αν και τα περισσότερα ερευνητικά δεδομένα ταξινομούν τους φοιτητές και τους εφήβους σταθερά ως τις ομάδες με τον υψηλότερο κίνδυνο για εθισμό μεταξύ των χρηστών. Ο ψηφιακός αλφαβητισμός των παιδιών στην Ελλάδα, που ξεκίνησε στο μεγαλύτερο ποσοστό μέσα από την εμπειρική ενασχόληση και όχι ως αποτέλεσμα συντονισμένης μαθησιακής διαδικασίας, ίσως αποτελεί την εξήγηση αυτού του ευρήματος. 15

1.2. Σκοπός και στόχοι της εργασίας Ο σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να μελετήσει τον εθισμό στο διαδίκτυο στην Ελλάδα, σε νέους ηλικίας 13 έως 18 ετών. Οι στόχοι της παρούσας εργασίας είναι : να διερευνηθεί το μέγεθος της διείσδυσης του διαδικτύου στους μαθητές, να μελετηθεί το φαινόμενο του εθισμού στο διαδίκτυο στους εφήβους της Ελλάδας και να διεξαχθεί έρευνα για το μέγεθός του, να διαπιστωθεί αν ο εθισμός στο διαδίκτυο διαφοροποιείται σε σχέση με το φύλο, να μελετηθούν και να εξακριβωθούν, αν αυτό είναι δυνατό, οι παράγοντες που σχετίζονται με τον εθισμό στο διαδίκτυο και μπορεί να αποτελέσουν πιθανές αιτίες. 1.3. Μεθοδολογία της εργασίας Η εργασία αυτή ξεκίνησε με την εκτενή ανασκόπηση της βιβλιογραφίας σχετικά με τον εθισμό στο διαδίκτυο. Γρήγορα, έγινε κατανοητό από την μελέτη, ότι ο εθισμός αποτελεί ένα παγκόσμιο φαινόμενο που απασχολεί και την Ελλάδα. Επίσης, ιδιαίτερα «επιρρεπείς» στον εθισμό φαίνεται να είναι οι έφηβοι και οι νέοι γενικότερα. Οι 2 παραπάνω διαπιστώσεις στάθηκαν η αφορμή για την εκπόνηση της παρούσας διπλωματικής εργασίας και για τη διεξαγωγή της έρευνας σε μαθητές της Ελλάδας. Έτσι, εντοπίστηκαν και μελετήθηκαν παρόμοιες έρευνες για τον εθισμό στο διαδίκτυο, τόσο διεθνείς, όσο και ελληνικές. Μια σημαντική παρατήρηση, που προέκυψε από την αρχή, ήταν η περιορισμένη έκταση των ερευνών στην Ελλάδα. Πολύ λίγες έρευνες ήταν διαθέσιμες, ενώ ο κύριος όγκος των πηγών που αξιοποιήθηκαν για την εργασία αυτή προήλθε από διεθνείς έρευνες. Η ελάχιστη ερευνητική δραστηριότητα για το φαινόμενο του εθισμού στην Ελλάδα σε μαθητές ήταν ακόμη ένας λόγος για την προσπάθεια αυτή. Δεδομένου, κατόπιν, του ερευνητικού στόχου της εργασίας αυτής, έγινε βαθύτερη μελέτη του θεωρητικού πλαισίου που περιβάλλει τον εθισμό στο διαδίκτυο. Έτσι, μελετήθηκαν προηγούμενες επιστημονικές έρευνες, άρθρα σε επιστημονικά περιοδικά, βιβλία, ιστοσελίδες, και διάφορες άλλες πηγές (όπως φαίνονται αναλυτικά στην βιβλιογραφία), σχετικά με τις βασικές θεωρητικές έννοιες, τους τύπους εθισμού στο διαδίκτυο, τα πρώτα σημάδια, τις 16

αιτίες, τις συνέπειες και τους τρόπους αντιμετώπισής του. Το επόμενο στάδιο της εργασίας υπήρξε η ποσοτική έρευνα, η οποία διεξήχθη σε μαθητές του Γυμνασίου και του Λυκείου. Το ερωτηματολόγιο δημιουργήθηκε με τη βοήθεια της βιβλιογραφικής ανασκόπησης και του επιβλέποντα καθηγητή. Περιείχε ερωτήσεις κλειστού τύπου, και χωρίστηκε σε 2 μέρη: το πρώτο αφορούσε κυρίως δημογραφικά και προσωπικά χαρακτηριστικά των μαθητών, ενώ το δεύτερο αποτελούνταν από τα διαγνωστικά κριτήρια. Η έρευνα διεξήχθη το διάστημα Απριλίου-Μαΐου 2010, σε 10 σχολεία (5 Γυμνάσια και 5 Λύκεια), σε 3 περιοχές της Ελλάδας, την Αττική, τη Χαλκίδα και τη Ρόδο. Η διαδικασία διεξήχθη ομαλά, αν και ιδιαίτερη δυσκολία αντιμετωπίστηκε με τις απαραίτητες εγκρίσεις και άδειες που οφείλουν να έχουν οι ερευνητές όταν εισέρχονται στο χώρο του σχολείου. Ωστόσο, σε συνεργασία με τους διευθυντές και τους εκπαιδευτικούς των σχολείων, τα ερωτηματολόγια διανεμήθηκαν. Αφού συγκεντρώθηκαν 1.091 ερωτηματολόγια, ακολούθησε η επεξεργασία και η μελέτη των αποτελεσμάτων. Στη συνέχεια παρουσιάστηκαν τα αποτελέσματα και η συζήτηση γύρω από αυτά. Ένα άλλο κομμάτι της εργασίας αυτής, εξίσου σημαντικό, αποτελεί η συνέντευξη με τους ειδικούς της Μονάδας Εφηβικής Υγείας (Μ.Ε.Υ) της Β' Παιδιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών λειτουργεί στο Παράρτημα του Νοσοκομείου Παίδων «Π & Α. Κυριακού». Οι άνθρωποι της Μ.Ε.Υ. ερωτήθηκαν για τη δική τους έρευνα για τον εθισμό στο διαδίκτυο καθώς και τους τρόπους με τους οποίους αντιμετωπίστηκαν τα περιστατικά εθισμένων στο διαδίκτυο εφήβων. Επιπλέον, δίνουν σημαντικές οδηγίες σχετικά με θέματα πρόληψης, απευθυνόμενοι τόσο στο οικογενειακό, όσο και στο σχολικό περιβάλλον. 1.4. Συνεισφορά της εργασίας Όπως αναφέρθηκε και στην προηγούμενη παράγραφο, υπάρχει ένα μεγάλο πλήθος ερευνών παγκοσμίως για το φαινόμενο του εθισμού στο διαδίκτυο, οι οποίες έχουν οδηγήσει σε εντυπωσιακά αποτελέσματα. Δυστυχώς, στην Ελλάδα αν και υπάρχουν πολλές ενδείξεις για την εμφάνιση του φαινομένου, δεν έχουν διεξαχθεί σημαντικές έρευνες με συνέπεια να υπάρχει ανεπαρκής πληροφόρηση για ένα σοβαρό θέμα το οποίο σε άλλες χώρες έχει αναγκάσει τις κυβερνήσεις να ακολουθούν καινούργιες πολιτικές για να το αντιμετωπίσουν. Η έρευνα που διεξήχθη στα πλαίσια της διπλωματικής αυτής εργασίας, συμπεριέλαβε ένα 17

αρκετά μεγάλο και ανομοιογενές δείγμα μαθητών (1.091 ερωτηματολόγια) από μαθητές του Γυμνασίου και του Λυκείου από διαφορετικές περιοχές της Ελλάδας, περιοχές της επαρχίας αλλά και της πρωτεύουσας. Ο στόχος της έρευνας είναι να διευκρινίσει τη διείσδυση και την ένταση του φαινομένου στους Έλληνες μαθητές, καθώς και να φανερώσει τις πιο ευάλωτες ομάδες του πληθυσμού. Τα αποτελέσματα θα επιτρέψουν σε κάθε ενδιαφερόμενο (κράτος, θεσμούς, ειδικούς επιστήμονες και γιατρούς) να έχει μια εικόνα σχετικά με το τί συμβαίνει στην Ελλάδα. Επίσης, ίσως τα συμπεράσματα που εξήχθησαν να βοηθήσουν στο να παρθούν κάποια μέτρα πρόληψης αλλά και αντιμετώπισης ενός φαινομένου που μπορεί να έχει πολλές αρνητικές συνέπειες για τον πληθυσμό. 1.5. Περιορισμοί της έρευνας Η έρευνα της παρούσας εργασίας υπόκειται σε περιορισμούς, οι οποίοι θα αναφερθούν στο συγκεκριμένο σημείο. Οι πιο σημαντικοί περιορισμοί σχετίζονται κυρίως με τη φύση και την έκταση του ερωτηματολογίου. Αρχικά, για τη διάγνωση του εθισμού χρησιμοποιήθηκε μόνο το ερωτηματολόγιο της Young (το YDQ, όπως φαίνεται παρακάτω), με τα συγκεκριμένα διαγνωστικά κριτήρια που διαθέτει. Θα μπορούσε να γίνει ταυτόχρονη χρήση και άλλων διαγνωστικών ερωτηματολογίων, ωστόσο, κάτι τέτοιο, θα απαιτούσε περισσότερο χρόνο για τη συμπλήρωση του ερωτηματολογίου. Δεδομένου ότι οι μαθητές απασχολούνταν για τη συμπλήρωση του ερωτηματολογίου στα πλαίσια της διδακτικής τους ώρας, θεωρήθηκε εύλογο να χρησιμοποιηθεί μόνο ένα διαγνωστικό ερωτηματολόγιο. Για λόγους οικονομίας χρόνου, επίσης, δεν συμπεριλήφθησαν στο ερωτηματολόγιο ερωτήσεις που να αφορούν στις διαδικτυακές δραστηριότητες στις οποίες δείχνουν ιδιαίτερη προτίμηση οι μαθητές. Από την άλλη πλευρά, ένας από τους στόχους της έρευνας είναι να διαπιστωθούν πιθανά αίτια και συσχετίσεις του εθισμού του διαδικτύου με άλλους παράγοντες. Οι παράγοντες αυτοί, προσδιορίστηκαν μέσα από το ερωτηματολόγιο. Έτσι, συσχετίσεις του εθισμού των μαθητών στο διαδίκτυο μπορεί να γίνουν μόνο με παράγοντες όπως το φύλο, την ηλικία, την περιοχή, το επίπεδο εκπαίδευσης του πατέρα και της μητέρας, τις σχολικές επιδόσεις, τη διείσδυση του διαδικτύου στον χώρο του σπιτιού των μαθητών και, τέλος, τη χρήση άλλων χώρων, εκτός σπιτιού, για τη χρήση του διαδικτύου. Άλλες συσχετίσεις, όπως χρόνος παραμονής στο διαδίκτυο και προτίμηση σε συγκεκριμένες διαδικτυακές δραστηριότητες, δε μπορούν να γίνουν, καθώς δε συμπεριλαμβάνονταν ως ερωτήσεις στο ερωτηματολόγιο. 18

1.6. Δομή της εργασίας Η εργασία αυτή δομείται σε δέκα κεφάλαια. Πριν από το πρώτο κεφάλαιο μπορεί να βρει κανείς μια περίληψη της εργασίας, διαθέσιμη και στα αγγλικά, τις ευχαριστίες, τα περιεχόμενα και καταλόγους πινάκων, γραφημάτων και συντομογραφιών. Το πρώτο κεφάλαιο είναι η εισαγωγή της εργασίας. Παρουσιάζονται, με συντομία, το γενικό πλαίσιο στο οποίο τοποθετείται η εργασία, ο σκοπός και οι στόχοι της. Στη συνέχεια, γίνεται αναφορά στην προσφορά της εργασίας, στη μεθοδολογία που ακολουθήθηκε για την εκπόνησή της, στους περιορισμούς της έρευνας και, τέλος, στη δομή της εργασίας. Το δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζει τις σχετικές έρευνες που έχουν διεξαχθεί στο παρελθόν. Οι έρευνες αυτές είναι ελληνικές και διεθνείς και αφορούν στον εθισμό στο διαδίκτυο σε μαθητές, κυρίως, αλλά και σε άλλες κοινωνικές ομάδες. Στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι βασικές θεωρητικές έννοιες σχετικά με τον εθισμό στο διαδίκτυο. Στο κεφάλαιο αυτό αναδεικνύεται η δυσκολία ορισμού του εθισμού, τι ισχύει σήμερα στην παγκόσμια επιστημονική κοινότητα σχετικά με το ζήτημα της ενσωμάτωσης του εθισμού στο διαδίκτυο στις ψυχικές διαταραχές. Επίσης, ακολουθούν οι διαφορετικές προτάσεις πολλών ερευνητών για τα κριτήρια που μπορούν να προσδιορίσουν την ύπαρξη του εθισμού στο διαδίκτυο σε κάποιο άτομο. Το τέταρτο κεφάλαιο ασχολείται με τους τύπους του εθισμού στο διαδίκτυο. Αναφέρονται αναλυτικά τα είδη του εθισμού και μια περιγραφή για το κάθε ένα από αυτά. Το πέμπτο κεφάλαιο αναφέρεται στις αιτίες, τις συνέπειες αλλά και τους τρόπους αντιμετώπισης του εθισμού στο διαδίκτυο. Στο έκτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η συνέντευξη που διενεργήθηκε στα πλαίσια της διπλωματικής εργασίας με τους ανθρώπους της Μονάδας Εφηβικής Υγείας (Μ.Ε.Υ) της Β' Παιδιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών λειτουργεί στο Παράρτημα του Νοσοκομείου Παίδων «Π & Α. Κυριακού». 19

Στο έβδομο κεφάλαιο ακολουθεί αναλυτικά η μεθοδολογία της έρευνας. Παρουσιάζονται η μέθοδος της δειγματοληψίας, το τελικό δείγμα και τα χαρακτηριστικά του, τα χαρακτηριστικά του εργαλείου συλλογής στοιχείων, οι διαδικασίες μέτρησης και διεξαγωγής της έρευνας και, τέλος, η μέθοδος επεξεργασίας και ανάλυσης των δεδομένων. Στο όγδοο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα αποτελέσματα. Αρχικά, παρουσιάζονται τα αποτελέσματα για το σύνολο των μαθητών του δείγματος. Έπειτα, ακολουθούν τα αποτελέσματα ειδικότερα για τους μαθητές Γυμνασίου και Λυκείου ξεχωριστά. Τα αποτελέσματα παρουσιάζονται κυρίως με την μορφή ποσοστών και συσχετίσεων των διαφόρων μεταβλητών. Στο ένατο κεφάλαιο γίνεται συζήτηση των αποτελεσμάτων. Παρουσιάζονται τα σχόλια και η κριτική που μπορούν να γίνουν αναλυτικά. Στο δέκατο, και τελευταίο, κεφάλαιο παρουσιάζονται τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγει η έρευνα. Στο σημείο αυτό γίνονται και προτάσεις για περαιτέρω έρευνα. Ακολουθούν η βιβλιογραφία και τα παραρτήματα. 20

Κεφάλαιο 2 : Ερευνητική ανασκόπηση Σε αυτό το κεφάλαιο, παρουσιάζεται μια σειρά ερευνών που έχουν γίνει πάνω στο φαινόμενο του εθισμού στο διαδίκτυο και στα επιμέρους χαρακτηριστικά του. Αρχικά θα παρουσιαστούν οι λιγοστές έρευνες που έχουν γίνει στην Ελλάδα και θα ακολουθήσουν κάποιες από τις έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί διεθνώς. 2.1. Έρευνες στην Ελλάδα Η πρώτη έρευνα που θα παρουσιαστεί είναι η αυτή της Μονάδας Εφηβικής Υγείας (Μ.Ε.Υ) που λειτουργεί στο Νοσοκομείο Παίδων Αγλαΐα Κυριακού. Χρησιμοποιήθηκε το ερωτηματολόγιο της Young σε αντιπροσωπευτικό δείγμα από 897 (430αγόρια, 467κορίτσια) εφήβους μαθητές της Γ Γυμνασίου και της Α Λυκείου σε σχολεία της Αττικής. Τα αποτελέσματα ήταν τα εξής: 53.4% χρησιμοποιούσαν το διαδίκτυο για χρονικό διάστημα μεγαλύτερο του 1 έτους. 26% ανέφεραν καθημερινή χρήση και 8% χρήση περισσότερο από 20 ώρες εβδομαδιαίως. Τα αγόρια χρησιμοποιούσαν το διαδίκτυο σημαντικά περισσότερο από τα κορίτσια (p< 0.05). Σύμφωνα με το ερωτηματολόγιο Young, 1% από τους εφήβους του δείγματος παρουσίαζαν υπερβολική χρήση διαδικτύου («εθισμός») και 12,8% παρουσίαζαν περιοδικά ή συχνά προβλήματα σχετικά με την κατάχρηση διαδικτύου (κατάσταση πριν το «εθισμό»). Ο πιο συχνός λόγος χρήσης του διαδικτύου ήταν τα διάφορα παιχνίδια (p< 0.05). 4.2% του δείγματος είχαν δεχτεί απειλές μέσω διαδικτύου (cyber bulling victims). 6,24% των χρηστών χρησιμοποιεί το διαδίκτυο για τυχερά παιχνίδια (τζόγος) και σε στατιστικά σημαντικό βαθμό τα περισσότερα ήταν αγόρια. 19,47% των χρηστών αναφέρουν χρήση πορνογραφικών ιστοσελίδων. Η ενασχόληση με το διαδίκτυο στο πλαίσιο του σχολείου αποδεικνύεται προστατευτικός παράγοντας έναντι της ανάπτυξης προβληματικής χρήσης. 21

Θετικές συσχετίσεις παρατηρήθηκαν και μεταξύ χρήσης διαδικτύου και παραβατικότητας (p< 0.05), καθώς και ανάπτυξης δυσλειτουργικών σχέσεων με τους συνομηλίκους (p< 0.05). Μια άλλη έρευνα έχει πραγματοποιηθεί στη Χίο και εξετάζει τη διείσδυση του εθισμού στο διαδίκτυο το 2009 στον εφηβικό πληθυσμό και διερευνά τις προτιμήσεις τους στις εφαρμογές του διαδικτύου. Το δείγμα αποτελείται από 308 μαθητές, 12-18 ετών, από τα γυμνάσια και τα λύκεια της Χίου. Οι μαθητές κλήθηκαν να συμπληρώσουν το ερωτηματολόγιο της Young και ένα συμπληρωματικό ερωτηματολόγιο για τα δημογραφικά χαρακτηριστικά και τις δραστηριότητες τους στο διαδίκτυο. Τα αποτελέσματα ήταν τα εξής: 90,2% χρησιμοποιούσαν το διαδίκτυο. Τα μέρη πρόσβασης είναι το σπίτι με 72,7%, το σχολείο με 32,8% και τα internet καφέ με 28,7%. Οι κυριότερες δραστηριότητες ήταν τα διαδικτυακά παιχνίδια με 53,6%, η συμμετοχή σε συζητήσεις 52,6%, η αποστολή και λήψη e-mail με 43,5 % και οι πληροφορίες για την εκπαίδευση με 35,4%. 15% των παιδιών εμφανίζονται εθισμένα και οι αναλογίες ανάμεσα σε αγόρια και κορίτσια είναι 50 50. Το Τ.Ε.Ι Αθήνας το 2008 προχώρησε σε έρευνα για τον εθισμό στο διαδίκτυο που αφορούσε το φοιτητικό κοινό. Σύμφωνα με τους ερευνητές το δείγμα επιλέχθηκε τυχαία και το μέγεθός του ήταν 1207 φοιτητές των 5 Σχολών του ΤΕΙ Αθήνας, του Οικονομικού Πανεπιστημίου, του Γεωπονικού Πανεπιστημίου και του Πανεπιστημίου Αθηνών. Η ηλικία των φοιτητών ήταν 18-28 χρονών. Οι 585 εξ αυτών ήταν άντρες και οι 622 ήταν γυναίκες. Η μέση ηλικία των φοιτητών είναι 21 χρονών. Ακολουθούν τα συμπεράσματα από την έρευνα : 13% είναι εξαρτημένοι στο διαδίκτυο, σύμφωνα με τα κριτήρια της Young (ικανοποιούν 5 τουλάχιστον κριτήρια Young). 21% είναι οι προεξαρτημένοι (ικανοποιούν 3-4 κριτήρια της Young). Η αναλογία στους εθισμένους μεταξύ αντρών και γυναικών είναι 63% για τους άντρες και 37% για τις γυναίκες. 22

Οι εξαρτημένοι στο διαδίκτυο χρησιμοποιούν το διαδίκτυο 24 ώρες την εβδομάδα κατά μέσο όρο. Οι φοιτητές που σπουδάζουν γνωστικά αντικείμενα που προϋποθέτουν μεγαλύτερη ενασχόληση με τον Ηλεκτρονικό Υπολογιστή, όπως οι φοιτητές Πληροφορικής παρουσιάζουν διπλάσιο ποσοστό εξάρτησης από το διαδίκτυο (16%). Το 50% των εξαρτημένων στο διαδίκτυο βρίσκεται μεταξύ 18-20 ετών. Οι εξαρτημένοι στο διαδίκτυο χρησιμοποιούν πολύ περισσότερο από τους μη εξαρτημένους το chat και τα παιχνίδια στο διαδίκτυο. Το 53% των εξαρτημένων στο διαδίκτυο έχει χαμηλή ακαδημαϊκή επίδοση (μέχρι 6,5,σε κλίμακα από 1 μέχρι 10). Το 47% των εξαρτημένων στο διαδίκτυο νιώθουν μόνοι και απροστάτευτοι σε σύγκριση με το 10,5% των μη εξαρτημένων. Παρατηρούμε ότι το 29% των εξαρτημένων στο διαδίκτυο παίρνει ναρκωτικές ουσίες τουλάχιστον μια φορά την ημέρα. Το 20% των εξαρτημένων στο διαδίκτυο καταναλώνει πάνω από 5 κανονικά ποτήρια οινοπνευματωδών ποτών την ημέρα. Ακόμα δύο έρευνες έχουν πραγματοποιηθεί στην Ελλάδα. Η πρώτη διεξήχθη από την Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας το 2006. Πραγματοποιήθηκε στις τέσσερις Θεσσαλικές πόλεις και συμμετείχαν 2200 έφηβοι ηλικίας 12 έως 18 ετών. Οι έφηβοι του Βόλου είναι οι πλέον «εθισμένοι» χρήστες του διαδικτύου στη Θεσσαλία με 11,8% και ακολουθούν αυτοί των Τρικάλων, με 8,7%, της Καρδίτσας με 8,5% και της Λάρισας 5,8%. Ο δε μέσος όρος του εθισμού των Θεσσαλών εφήβων στο διαδίκτυο διαμορφώνεται στο 8,2%. Η δεύτερη ήταν απογραφική και αποτέλεσε συνεργασία του κέντρου πρόληψης «Ιπποκράτης» του ΟΚΑΝΑ στην Κω και της Πανεπιστημιακής Ψυχιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου της Θεσσαλίας και διεξήχθη το 2008 στην Κω. Σε δείγμα 1221 μαθητών 14-19 ετών χορηγήθηκαν και τα δύο ερωτηματολόγια της Young, το IAT και το YDQ, καθώς και ερωτηματολόγιο δημογραφικών χαρακτηριστικών. Η επικράτηση του εθισμού στο διαδίκτυο με την κλίμακα YDQ αφορά το 11,3% των χρηστών με στατιστικά σημαντική υπεροχή των αγοριών, ενώ με την κλίμακα IAT ο εθισμός παρατηρείται στο 6,7% των χρηστών, με επίσης στατιστικά σημαντική διαφορά των αγοριών. 23

2.2. Έρευνες διεθνώς Διεθνώς έχουν πραγματοποιηθεί αρκετές έρευνες σχετικά με τον εθισμό στο διαδίκτυο. Η πρώτη έρευνα διεξήχθη το 1996 από τη Dr Kimberly Young, η οποία είναι από τους πρωτοπόρους ερευνητές του φαινομένου και η οποία συνεχίζει μέχρι και σήμερα να διερευνά το πρόβλημα και όλα τα σχετικά με αυτό ερωτήματα. Η μελέτη της Young ήταν η αφορμή να ξεκινήσει η συζήτηση για την υπερβολική χρήση του διαδικτύου στην επιστημονική κοινότητα. Στην αρχή, ένας μικρός αριθμός επιστημόνων άρχισαν να προχωρούν σε έρευνες, εξετάζοντας πτυχές του προβλήματος, και γι αυτό το λόγο στη βιβλιογραφία παρατηρούνται σχεδόν σε όλες τις έρευνες 3-4 ίδια ονόματα. Αργότερα και ειδικά μετά το 2000 παρουσιάζονται σταδιακά και άλλοι επιστήμονες με τις δικές τους έρευνες. Όπως είναι λογικό, αφού ο εθισμός στο διαδίκτυο δεν έχει ακόμα αναγνωριστεί σαν μια οποιουδήποτε είδους ψυχική διαταραχή, τα θέματα έρευνας είναι ποικίλα και προσπαθούν να εξετάσουν σφαιρικά το ζήτημα. Έτσι υπάρχει μια δυσκολία παρουσίασης, αλλά θα επιχειρηθεί η ταξινόμηση των ερευνών χρονολογικά: Το 1996 η Young πραγματοποίησε την πρώτη έρευνα για τον εθισμό στο διαδίκτυο, μέσω του διαδικτύου. Το δείγμα ήταν 496 άτομα εκ των οποίων 157 άντρες και 239 γυναίκες και τους χορηγήθηκε το ερωτηματολόγιο της Young ή αλλιώς YDQ και ερωτηματολόγια για περαιτέρω πληροφορίες χρήσης αλλά και δημογραφικά χαρακτηριστικά. 396 άτομα καταχωρήθηκαν ως εθισμένοι στο διαδίκτυο και 100 άτομα ως μη εθισμένοι. Έπειτα συγκρίθηκαν οι εθισμένοι με τους μη εθισμένους χρήστες και βγήκαν τα παρακάτω αποτελέσματα: Οι «εθισμένοι» περνούν πολύ περισσότερη ώρα στο διαδίκτυο (38,5 ώρες την εβδομάδα) από τους «μη-εθισμένους» (4,9 ώρες την εβδομάδα) και χρησιμοποιούσαν πιο πολύ τις συμμετοχικές δραστηριότητες του διαδικτύου όπως chat rooms (δωμάτια συζήτησης) και forums. Ακόμα, οι «εθισμένοι» ανέφεραν μέτρια μέχρι σοβαρά προβλήματα στην οικογενειακή, κοινωνική και επαγγελματική ζωή τους. Στον Πίνακα 1 φαίνονται οι διαδικτυακές δραστηριότητες των «εθισμένων» χρηστών. Αυτή η έρευνα ήταν το εφαλτήριο για να ξεκινήσει η συζήτηση για τον εθισμό στο διαδίκτυο αλλά περιείχε και κάποιους σοβαρούς περιορισμούς, όπως το πολύ μικρό δείγμα που χρησιμοποιήθηκε και η υπόθεση ότι το ερωτηματολόγιο YDQ ήταν το κατάλληλο εργαλείο για την ανάλυση. (Young, 1996a) 24

Πίνακας 2.2.1 : Διαδικτυακές δραστηριότητες «εθισμένων και μη» χρηστών ΤΥΠΟΣ ΧΡΗΣΤΗ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΥ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ «ΕΘΙΣΜΕΝΟΣ» «ΜΗ ΕΘΙΣΜΕΝΟΣ» Chat rooms 35% 7% MUDs (παιχνίδια ρόλων) 28% 5% Ειδησεογραφικά γκρουπ 15% 10% E mail 13% 30% Πλοήγηση στον ιστό(www) 7% 25% Αναζήτηση Πληροφοριών 2% 24% Πηγή: Young, 1996a Η έρευνα των Egger και Rauterberg το 1996, διεξήχθη επίσης μέσω του διαδικτύου και είχε παρόμοια ερωτήματα για τους χρήστες όπως αυτή της Young αλλά εδώ οι χρήστες καταχωρούνται ως εθισμένοι ή μη ανάλογα με το τι ένιωθαν οι ίδιοι ότι είναι. Το δείγμα ήταν 450 άτομα εκ των οποίων το 84% ήταν άντρες. Τα αποτελέσματα ήταν παρόμοια με αυτά της Young αφού οι εθισμένοι χρήστες ανέφεραν αρνητικές συνέπειες στη ζωή τους εξαιτίας του προβλήματός τους. (Egger και Rauterberg,1996) Το ίδιο έτος η Young (Young, 1996b) προχωράει σε μια δεύτερη έρευνα της μορφής ανάλυσης περίπτωσης (case study). Εξετάζει την περίπτωση μιας 43χρονης νοικοκυράς, η οποία εμφάνιζε συμπτώματα εθισμού στο διαδίκτυο. Αυτή η περίπτωση ξέφευγε από το στερεότυπο του νέου άντρα με κλίση στις νέες τεχνολογίες, ως πρότυπο του εθισμένου χρήστη στο διαδίκτυο. Αυτή η γυναίκα δεν είχε κλίση στην τεχνολογία, ανέφερε μια φυσιολογική ζωή τις πιο πολλές ώρες της ημέρας στο σπίτι και δεν είχε προηγούμενα ψυχικά προβλήματα Όταν δημιούργησε στο σπίτι μια νέα σύνδεση στο διαδίκτυο, άρχισε να ασχολείται λίγες ώρες την ημέρα, αλλά με την πάροδο του χρόνου ένιωθε την ανάγκη να παραμένει όλο και περισσότερες ώρες συνδεδεμένη, έχοντας ως κύρια ενασχόληση τις συζητήσεις στα chat rooms. Έφτασε να πλοηγείται μέχρι και 60 ώρες την εβδομάδα στο διαδίκτυο και ενώ σκόπευε κάθε μέρα να παραμένει συνδεδεμένη για 2 ώρες, πολλές φορές προσέγγιζε τις 14 ώρες συνεχούς ενασχόλησης. Έτσι άρχισε να παραμελεί τις κοινωνικές και οικογενειακές υποχρεώσεις της, μέχρι και τις δουλειές του νοικοκυριού της. Επίσης ανέφερε συμπτώματα κατάθλιψης και ανησυχίας όσο δεν ήταν στο διαδίκτυο. Παρά τις αντιδράσεις του άντρα της, αλλά και της κόρης της, γι αυτή τη συμπεριφορά, η ίδια δεν ένιωθε ότι έκανε κάτι λάθος και αρνήθηκε κάθε μορφής παρέμβαση και θεραπεία. Μέσα σε ένα χρόνο, είχε χωρίσει με τον άντρα της και είχε αποξενωθεί από τις κόρες της. Σε μια συνέντευξη 6 μήνες αργότερα παραδέχτηκε ότι η απώλεια της οικογένειας της, την ανάγκασε να 25

συνειδητοποιήσει το πρόβλημα και να θεραπευτεί από μόνη της χωρίς καμία εξωτερική παρέμβαση. Η Young στα συμπεράσματα της ανάλυσης αυτής της περίπτωσης αναφέρει ότι αυτή η γυναίκα θα είναι δύσκολο να επανέλθει εντελώς στα φυσιολογικά επίπεδα χρήσης του διαδικτύου και θα διατρέχει πάντα τον κίνδυνο να επιστρέψει στην προηγούμενη κατάσταση. Επίσης διαπιστώθηκε η ιδιαίτερα εθιστική φύση ορισμένων διαδικτυακών δραστηριοτήτων όπως τα chat rooms. Ο Brenner το 1997 προσπάθησε να εντοπίσει τα προβλήματα που προκαλούνται από την έντονη χρήση του διαδικτύου. Επινόησε ένα καινούργιο σύστημα για να αξιολογήσει τους χρήστες που το ονόμασε IRABI. Το δείγμα αποτελείτο από 563 χρήστες με το 73% να είναι άντρες και χρησιμοποιούσαν το διαδίκτυο κατά μέσο όρο 19 ώρες την εβδομάδα. Το 80% ανέφερε προβλήματα που προέκυπταν από τη χρήση του διαδικτύου, όπως δυσκολία χειρισμού του χρόνου που περνούσαν μπροστά στον υπολογιστή, χαμένες ώρες ύπνου και χαμένα γεύματα. Λιγότεροι ανέφεραν σημαντικότερα προβλήματα, όπως προβλήματα στη δουλειά και κοινωνική απομόνωση. Σε αυτήν την έρευνα δεν υπήρχε καμία διαφοροποίηση των αποτελεσμάτων σχετικά με το φύλο των συμμετεχόντων, αλλά, ηλικιακά, οι νεότεροι ανέφεραν πιο συχνά προβλήματα από την έντονη χρήση του διαδικτύου απ ότι οι μεγαλύτεροι. (Brenner, 1997) Ο Scherer επίσης το 1997 διερεύνησε τις επιπτώσεις της υπερβολικής χρήσης του διαδικτύου σε επιρρεπείς πληθυσμούς και συγκεκριμένα σε φοιτητές. Το δείγμα του ήταν 531 φοιτητές από το Πανεπιστήμιο του Τέξας. Οι 49 φοιτητές, δηλαδή το 13%, κρίθηκαν εθισμένοι στο διαδίκτυο εκ των οποίων το 71% ήταν άντρες και το 29% γυναίκες. Οι συγκεκριμένοι φοιτητές ανέφεραν ότι η κακή χρήση του διαδικτύου τους είχε προκαλέσει προβλήματα στις σπουδές τους αλλά και στην κοινωνικότητα τους. Το 2% μάλιστα, ανέφερε ότι το διαδίκτυο είχε μόνο αρνητικές συνέπειες στη ζωή τους. Από την άλλη το 98% των φοιτητών ανέφερε ότι χρησιμοποιούσε το διαδίκτυο σε εβδομαδιαία βάση για να διατηρεί σχέσεις με οικογένεια και φίλους. (Scherer, 1997) Ο Anderson το 1998 μάζεψε ένα αρκετά μεγάλο δείγμα 1.302 μαθητών (50% αγόρια - 50% κορίτσια) από σχολεία της Ευρώπης και της Αμερικής. Κατά μέσο όρο τα παιδιά χρησιμοποιούσαν το διαδίκτυο για 100 λεπτά την ημέρα και ένα 6% ξεπερνούσε τα 400 λεπτά την ημέρα. Από το δείγμα ένα ποσοστό της τάξης του 9,8% καταχωρήθηκαν ως εθισμένοι στο διαδίκτυο και η μεγάλη πλειονότητα τους είχε κατεύθυνση στις επιστήμες της 26

τεχνολογίας. Από τους 106 εξαρτημένους χρήστες οι 93 ήταν αγόρια. Ο μέσος χρόνος ενασχόλησης των εξαρτημένων χρηστών στο διαδίκτυο ήταν 229 λεπτά την ημέρα, ενώ των μη εξαρτημένων παιδιών 73 λεπτά την ημέρα. (Anderson, 1998) Η Young το 1998 προχώρησε σε ακόμα μια έρευνα για να διαπιστώσει αν σχετίζεται ο εθισμός στο διαδίκτυο με κάποια γνωρίσματα της προσωπικότητας. Για το σκοπό αυτό χρησιμοποίησε το ψυχομετρικό τεστ 16PF στους διαπιστωμένους ως εθισμένους χρήστες. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι εθισμένοι παρουσίαζαν αυτάρκεια σε υψηλά επίπεδα και δεν ένιωθαν τη μοναξιά που νιώθουν άλλοι όταν κάθονται μόνοι μπροστά στην οθόνη του υπολογιστή. Επίσης, σε υψηλά επίπεδα κυμαίνονταν τα σκορ τους όσον αφορά τη συναισθηματική ευαισθησία και την εγρήγορση. Ένα άλλο χαρακτηριστικό προσωπικότητας που προέκυψε ήταν ότι οι εθισμένοι δεν αποκάλυπταν εύκολα τον εαυτό τους και ήταν αντικομφορμιστές. (Young, 1998b) Το 1999 επίσης ο Greenfield πραγματοποιεί μια πολύ μεγάλη έρευνα στο διαδίκτυο με δείγμα 17.251 ατόμων εκ των οποίων το 71% είναι άντρες με μέση ηλικία 33 χρονών. Από τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας προκύπτει ότι ένα ποσοστό του 6% του δείγματος πληροί τα κριτήρια για να χαρακτηριστεί ως εθισμένο στο διαδίκτυο. Επίσης προκύπτει ότι το 75% των εθισμένων και το 41% του δείγματος παρουσιάζει έντονη οικειότητα στο διαδίκτυο και το 80% των εθισμένων και 43% του συνολικού δείγματος δεν παρουσιάζει καθόλου αναστολές στο διαδίκτυο. Επίσης παρουσιάστηκαν έλλειψη ορίων στο διαδίκτυο (39% δείγματος, 83% εθισμένων), έλεγχος χρόνου σύνδεσης στο διαδίκτυο (οι περισσότεροι του δείγματος απάντησαν «μερικές φορές», οι περισσότεροι εθισμένοι απάντησαν «σχεδόν ποτέ») και έλλειψη ελέγχου(8% δείγματος, 46% εθισμένων). (Greenfield, 1999) Ο Lavin και άλλοι επιστήμονες θέλησαν το 1999 να διερευνήσουν τη σχέση των εθισμένων στο διαδίκτυο ατόμων με τάσεις «αναζήτησης διέγερσης συναισθημάτων». Έτσι εξετάστηκαν 300 μαθητές με το εργαλείο SSS (Η κλίμακα αυτή αναπτύχθηκε από τον Zuckerman για να ποσοτικοποιήσει ακριβώς την έννοια του βέλτιστου επιπέδου διέγερσης. Σύμφωνα με τη βασική αρχή της εν λόγω θεωρίας, ένα ερέθισμα μικρής έντασης οδηγεί τον οργανισμό σε αναζήτηση περισσότερης διέγερσης ενώ, αντιστρόφως, η πρόκληση υπερβολικής διέγερσης οδηγεί στην ανάπτυξη συμπεριφοράς που μειώνει τη διέγερση) και αντίθετα με τα προσδοκώμενα, βρέθηκε ότι οι καταχωρημένοι ως εθισμένοι μαθητές έκαναν μικρότερο σκορ στη συγκεκριμένη κλίμακα. Οι ερευνητές προσπάθησαν να εξηγήσουν αυτό το απροσδόκητο 27

αποτέλεσμα, με επιχείρημα ότι οι εθισμένοι είχαν την τάση να είναι πιο κοινωνικοί στο διαδίκτυο αλλά όχι στο σημείο της αναζήτησης διέγερσης και ότι ίσως τα γνωρίσματα προσωπικότητας των εθισμένων στο διαδίκτυο διαφοροποιούνται από την παραδοσιακή δομή της έννοιας «αναζήτηση διέγερσης» αφού αυτή η κλίμακα αφορά πιο πολύ φυσικές δραστηριότητες (αθλητισμός) του ατόμου και όχι μη φυσικές όπως η ενασχόληση με το διαδίκτυο.(lavin et al, 1999) Οι Chen και Chou to 1999 διεξήγαγαν έρευνα με δείγμα 1336 φοιτητές από το Εθνικό Πανεπιστήμιο της Ταιβάν. Χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος CIAS και βρέθηκαν 69 άτομα που καταχωρήθηκαν ως υψηλού κινδύνου, οι οποίοι ξόδευαν κατά μέσο όρο 20 ώρες την εβδομάδα στο διαδίκτυο, ενώ οι υπόλοιποι φοιτητές κατά μέσο όρο απασχολούνταν στο διαδίκτυο 9 ώρες την εβδομάδα. Γενικώς υπήρξε σε μεγάλο βαθμό αντιστοίχηση των απαντήσεων των φοιτητών με τις ώρες χρήσης του διαδικτύου. Η έρευνα του Chou το 1999 εξέτασε τις διαδικτυακές δραστηριότητες των εθισμένων στο διαδίκτυο εφήβων από την Ταιβάν. Βρέθηκε ότι μεγαλύτερη απήχηση είχαν τα δωμάτια συζήτησης και ακολουθούσε ο παγκόσμιος ιστός (WWW), τα ειδησεογραφικά γκρουπ, η ανταλλαγή e-mail και τα παιχνίδια. Ο Suler το 1999 προσπάθησε να διερευνήσει αν ο εθισμός στο διαδίκτυο προκαλείται και από τις ανάγκες του χρήστη και αν το διαδίκτυο καλύπτει τελικά αυτές τις ανάγκες. Ο Suler πιστεύει ότι η κατανόηση αυτών των αναγκών μπορεί να εξηγήσει γιατί οι άνθρωποι φτάνουν να είναι παθολογικά εξαρτημένοι από το διαδίκτυο. Διαχωρίζει 6 ανάγκες του χρήστη, (1) το σεξ, (2) αλλαγή στη συνειδησιακή κατάσταση ή αλλαγή προσωπικότητας, (3) επιτεύγματα και κυριότητα, (4) να ανήκει κάπου, (5) σχέσεις, (6) ολοκλήρωση και υπέρβαση. Εξηγεί ότι, για όλες αυτές τις ανάγκες του χρήστη, το διαδίκτυο προσφέρει λύσεις και αυτός μπορεί να είναι ο λόγος που κάποιος αισθάνεται άνετα να περνάει μεγάλες ποσότητες χρόνου στο διαδίκτυο. (Suler, 1999) Οι Morahan-Martin και Schumacher το 2000 πραγματοποίησαν μια διαδικτυακή έρευνα για να διαπιστώσουν τις συνέπειες της χρήσης του διαδικτύου στους φοιτητές. Το δείγμα τους ήταν 277 προπτυχιακοί φοιτητές και χρησιμοποιήθηκε ερωτηματολόγιο με 13 ερωτήσεις. Τα ευρήματα της έρευνας δεν ήταν κάτι διαφορετικό από τα μέχρι τότε αποτελέσματα άλλων ερευνών. Το 8% του δείγματος καταχωρήθηκαν ως εθισμένοι στο διαδίκτυο και ήταν κυρίως 28