«ΦΤΩΧΕΙΑ ΚΑΙ ΕΡΓΑΣΙΑ: ΜΙΑ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΙΕΡΕΥΝΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΜΒΛΥΝΣΗΣ» «με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης» «To άρθρο αυτό έχει παραχθεί με την οικονομική υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι απόψεις που εκφράζονται σε αυτό δεν μπορεί κατά κανένα τρόπο να θεωρηθεί ότι αντανακλούν την επίσημη άποψη της Ευρωπαϊκής Ένωσης».
ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΟΙ ΦΤΩΧΟΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΕ Χρίστος Παπαθεοδώρου Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης Τμήμα Κοινωνικής Διοίκησης christos@socadm.duth.gr Επιστημονική Εταιρεία Κοινωνικής Πολιτικής www.eekp.gr
Σκοπός της παρουσίασης Να επισημάνει ότι: Μεγάλο ποσοστό των εργαζομένων ζει σε συνθήκες φτώχειας και αποστέρησης. Η εύρεση εργασίας δεν προστατεύσει πάντα τα άτομα από τη φτώχεια. Ηπροώθηση των σύγχρονων μορφών ευέλικτης απασχόλησης, που ενισχύεται από την ρητορεία των υπεύθυνων χάραξης πολιτικής σε εθνικό και υπερεθνικό επίπεδο, ενδεχομένως να επιδεινώσει τον κίνδυνο φτώχειας που αντιμετωπίζουν οι εργαζόμενοι. Η οικονομική κρίση και η επιπτώσεις που αυτή έχει στην απασχόληση η και τα εισοδήματα θα επιδεινώσει τη φτώχεια των εργαζομένων. «Εργαζόμενοι φτωχοί στην Ελλάδα και την ΕΕ» 29/11/2010 3
Τι ορίζουμε ρζ ως φτώχεια Εννοιολογικά ζητήματα Δεν υπάρχει ένας καθολικά αποδεχτός ορισμός της φτώχειας, ούτε κατά συνέπεια ένα κοινά αποδεκτό μέτρο αποτύπωσής της. Είναι προφανές ότι είναι δύσκολο να υπάρχει συμφωνία ως προς το όριο της φτώχειας ή/και πώς αυτό μπορεί να προσδιοριστεί. Μια πληθώρα ορισμών, μεθόδων και δεικτών έχει αναπτυχθεί για τη μέτρηση της φτώχειας, που αντλούν το περιεχόμενό τους από διαφορετικές θεωρητικές αφετηρίες. Οι σχετικοί ορισμοί συχνά ομαδοποιούνται σε κατηγορίες όπως αντικειμενικοί,, και υποκειμενικοί, σχετικοί, απόλυτοι κλπ. Ως σχετική φτώχεια ορίζουμε το επίπεδο διαβίωσης που είναι χαμηλότερο από αυτό που επιτρέπει στα άτομα να συμμετέχουν στη φυσιολογική ζωή της κοινωνίας στην οποία ζουν (είναι δηλαδή χαμηλότερο από αυτό που θεωρείται ως αποδεκτό επίπεδο διαβίωσης στη συγκεκριμένη κοινωνία). «Εργαζόμενοι φτωχοί στην Ελλάδα και την ΕΕ» 29/11/2010 4
Ορισμός της φτώχειας στην παρούσα ανάλυση Υιοθετείται ένας ορισμός της σχετικής φτώχειας σύμφωνα με την οποίο το όριο φτώχειας ορίζεται στο 60% του διαμέσου ισοδύναμου εισοδήματος της χώρας. Πρόκειται για έναν ορισμό που χρησιμοποιεί η Eurostat στις εκτιμήσεις της και έχει υιοθετηθεί σε πολλές μελέτες. Η επιλογή αυτού του ορισμού δεν αντανακλά την υπεροχή του έναντι των άλλων. Έχει επικρατήσει γιατί είναι εύκολα αντιληπτός και για τον υπολογισμό του δεν απαιτούνται πολύπλοκα και ακριβά στη συλλογή τους δεδομένα. «Εργαζόμενοι φτωχοί στην Ελλάδα και την ΕΕ» 29/11/2010 5
Δεδομένα Δεδομένα: European Community Household Panel (ECHP), 1994-2001 EU Statistics on Income and Living Conditions (EU-SILC), 2003 Χρησιμοποιήθηκε το σύνολο των διαθέσιμων δεδομένων 1995-2008 (αναφέρονται στα έτη 1994-2007) Ορισμός εισοδήματος Το συνολικό διαθέσιμο εισόδημα των νοικοκυριών (μετά τους φόρους και τις ασφαλιστικές εισφορές) Κλίμακα ισοδυναμίας: Τροποποιημένη κλίμακα του OECD, 1 για τον πρώτο μέλος, 0,5 για κάθε επιπλέον ενήλικα και 05 0,5 για κάθε παιδί Μονάδα ανάλυσης: Άτομο «Εργαζόμενοι φτωχοί στην Ελλάδα και την ΕΕ» 29/11/2010 6
Συστήματα κοινωνικής προστασίας Για τη συγκριτική ανάλυση της φτώχειας στις χώρες της ΕΕ και τη διερεύνηση της επίδρασης της κοινωνικής προστασίας οι χώρες ομαδοποιούνται ως προς τον τύπο του κοινωνικού κράτους που έχουν αναπτύξει (βλ Esping-Andersen 1990, Leibfried 1992, Ferrera, 1996, Παπαθεοδώρου & Πετμεζίδου, 2004, 2005). Σοσιαλδημοκρατικό Η κοινωνική πολιτική έχει ευρεία εμβέλεια και εκφράζει μια θεσμοποιημένη δέσμευση (του κράτους) για την εξασφάλιση υψηλών επιπέδων διαβίωσης, μέσα από γενναιόδωρες κοινωνικές μεταβιβάσεις και ένα ευρύ φάσμα κοινωνικών υπηρεσιών (συνθήκες που απαιτούν και ένα υψηλό επίπεδο φορολογίας). Οι κοινωνικές παροχές απευθύνονται στο σύνολο του πληθυσμού και έχουν ως μονάδα αναφοράς το άτομο Συντηρητικό-Κορπορατιστικό Οι κοινωνικές παροχές καλύπτουν ένα σχετικά ευρύ φάσμα κοινωνικών κινδύνων, ωστόσο το δικαίωμα σε αυτές θεμελιώνεται με βάση το κοινωνικο-επαγγελματικό στάτους και την εργασιακή καριέρα των ατόμων. Ωςεκτούτουηαναδιανεμητικήεπίδρασητωνπαροχώνείναιμικρότερηαπόό,τι στο πλαίσιο του σοσιαλδημοκρατικού κοινωνικού κράτους. Μονάδα αναφοράς είναι η οικογένεια. Φιλελεύθερο Υποστηρίζει τον κεντρικό ρόλο της αγοράς στη διανομή των πόρων. Το κράτος αναλαμβάνει αρμοδιότητες για την προώθηση της ευημερίας μόνον όταν η οικογένεια και η αγορά αποτυγχάνουν. Οι δημόσιες παροχές είναι περιορισμένης κλίμακας, απευθύνονται στις ομάδες που έχουν τη μέγιστη ανάγκη (με τη μορφή κοινωνικής αρωγής) και διανέμονται με βάση τον έλεγχο των πόρων των δικαιούχων, με αποτέλεσμα τον στιγματισμό των αποδεκτών Νότιας Ευρώπης (Leibfried, 1992, Ferrera, 1996) Καθυστερημένη ανάπτυξη του κοινωνικού κράτους, περιορισμένη σημασία της αρχής της καθολικότητας, υψηλός βαθμός κατακερματισμού και πόλωσης του συστήματος αναπλήρωσης εισοδήματος και μεγάλα κενά στην κοινωνική προστασία. Η οικογένεια και τα συγγενικά δίκτυα παίζουν σημαντικό ρόλο στην παροχή κοινωνικής προστασίας. «Εργαζόμενοι φτωχοί στην Ελλάδα και την ΕΕ» 29/11/2010 7
Μεταβολή της φτώχειας στην Ελλάδα και την ΕΕ 1995-2008 25 20 15 Ελλάδα EE(15) ΕΕ(25) 10 5 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Πηγή: Παπαθεοδώρου & Δαφέρμος (2010) «Δομή και τάσεις της οικονομικής ανισότητας και της φτώχειας στην Ελλάδα και την ΕΕ,, 1995-2008». «Εργαζόμενοι φτωχοί στην Ελλάδα και την ΕΕ» 29/11/2010 8
Φτώχεια στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, 2008 7 ΕΕ-2 ΕΕ Ε-15 Σοσιαλδημοκρατικό Συντηρητικό- Κορπορατιστικό Φιλελεύθερο Νότιο-Ευρωπαϊκό ό Νέα Μέλη Πηγή: Παπαθεοδώρου & Δαφέρμος (2010) Ποσοστό Φτώχειας Χάσμα Φτώχειας Μακροχρόνια Φτώχεια Δανία 11,8 18,0 5,0 Σουηδία 12,2 18,3 - Φιλανδία 13,6 15,9 8,0 Ολλανδία 10,6 15,5 6,0 Αυστρία 12,4 15,3 5,0 Βέλγιο 14,7 17,2 8,0 Γερμανία 15,3 22,5 9,0 Γαλλία 13,0 18,0 7,0 Λουξεμβούργο 13,4 16,6 9,0 Μ. Βρετανία 19,0 21,1 11,0 Ιρλανδία 15,5 18,7 13,0 Ιταλία 18,7 23,0 15,0 Ισπανία 19,6 23,5 10,0 Ελλάδα 20,1 24,7 14,0 Πορτογαλία 18,5 23,2 15,0 Ρουμανία 23,4 32,5 - Βουλγαρία 21,4 27,0 - Εσθονία 19,5 20,3 - Ουγγαρία 12,4 17,2 - Λιθουανία 20,0 25,7 - Λετονία 25,6 28,6 - Πολωνία 16,9 20,6 - Σλοβακία 10,9 18,1 - Σλοβενία 11,6 18,3 - Τσεχία 9,1 18,5 - Μάλτα 15,0 18,0 - Κύπρος 16,3 16,5 - Οι διαφορές στα ποσοστά φτώχειαs μεταξύ των χωρών της ΕΕ συμφωνούν με την προτεινόμενη κατάταξη σε καθεστώτα ευημερίας. Οι χώρες της Νοτίου Ευρώπης εμφανίζουν τα υψηλότερα ποσοστά φτώχεια. Οι Σκανδιναβικές χώρες είναι αυτές με τη χαμηλότερη φτώχεια και ακολουθούν οι χώρες με κορπορατιστικό καθεστώς ευημερίας. Υψηλά ποσοστά φτώχειας παρουσιάζουν οι χώρες με φιλελεύθερο προνοιακό καθεστώς. «Εργαζόμενοι φτωχοί στην Ελλάδα και την ΕΕ» 29/11/2010 9
Ποσοστό φτώχειας στις χώρες της ΕΕ (15), με βάση τη γραμμή φτώχειας της Ελλάδας και της Δανίας, 2008 ΕΕ-27 ΕΕ-15 Σοσιαλδημοκρατικό Συντηρητικό- Κορπορατιστικό Φιλελεύθερο Νότιο-Ευρωπαϊκό Νέα Μέλη Πηγή: Παπαθεοδώρου & Δαφέρμος (2010) Εθνικές Γραμμές Γραμμή Φτώχειας Γραμμή Φτώχειας ανίας ανία Φτώχειας 11,8 Ελλάδας 4,0 11,8 Λαμβάνοντας υπόψη τις διαφορές στην αγοραστική δύναμη μεταξύ των χωρών παρουσιάζονται συγκρίσιμες εκτιμήσεις Σουηδία 12,2 4,2 13,2 Φιλανδία 13,6 3,5 15,3 Ολλανδία 10,6 2,9 8,8 Αυστρία 12,4 2,7 11,8 Βέλγιο 14,7 5,0 18,3 Γερμανία 15,3 55 5,5 14,6 Γαλλία 13,0 - - Λουξεμβούργο 13,4 0,6 2,3 Μ. Βρετανία 19,0 5,6 15,5 Ιρλανδία 15,5 2,6 10,5 Ιταλία 18,7 10,4 24,8 Ισπανία 19,6 13,6 29,1 Ελλάδα 20,1 20,1 37,9 Πορτογαλία 18,5 30,5 53,6 Ρουμανία 23,4 89,5 96,1 των ποσοστών φτώχειας στις χώρες της ΕΕ με βάση τις γραμμές φτώχειας της Ελλάδος και της Δανίας Οι διαφορές στα ποσοστά φτώχειας μεταξύ των χωρών της Βουλγαρία 21,4 69,4 87,5 ΕΕ είναι πολύ πιο έντονες όταν δεν χρησιμοποιήσουμε εθνικές γραμμές Εσθονία 19,5 43,1 68,7 Ουγγαρία 12,4 58,9 85,9 Λιθουανία 20,0 51,3 74,7 Λετονία 25,6 51,5 71,5 Πολωνία 16,9 55,4 78,5 φτώχειας ς( (που υπολογίζονται σε επίπεδο χώρας). Σλοβακία 10,9 54,5 85,3 Σλοβενία 11,6 6,9 21,4 Τσεχία 9,1 22,2 58,2 Μάλτα 15,0 - - Κύπρος 16,3 2,7 11,8 «Εργαζόμενοι φτωχοί στην Ελλάδα και την ΕΕ» 29/11/2010 10
Ποσοστό (%) φτώχειας στις χώρες της ΕΕ(15), πριν και μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις 2008 50,0 ας Ποσοστό (%) φτώχει 45,0 40,0 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 43,6 45,0 42,3 42,5 42,0 43,0 41,7 39,8 40,2 40,8 41,5 41,44 37,2 38,3 35,2 34,1 27,8 28,6 27,6 29,3 27,0 24,5 24,2 23,0 23,6 23,4 24,1 23,3 24,7 20,0 19,0 20,1 19,6 18,7 18,5 14,7 15,3 15,5 11,8 12,2 13,6 10,6 12,4 13,0 13,4 DK SW FI NL AU BE GE FR LU UK IR IT SP GR PT Σοσιαλδημοκρατικό Συντηρητικό-Κορπορατιστικό Φιλελεύθερο Νότιο-Ευρωπαϊκό Πριν τις κοινωνικές μεταβιβάσεις Μετά τις συντάξεις Μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις Πηγή: Παπαθεοδώρου & Δαφέρμος (2010) «Εργαζόμενοι φτωχοί στην Ελλάδα και την ΕΕ» 29/11/2010 11
Ποσοστό φτώχειας με βάση την επαγγελματική κατάσταση του υπευθύνου του νοικοκυριού, ΕΕ, 2008 60 50 40 30 20 Μισθωτός στον αγροτικό τομέα Αυτοαπασχολούμενος στον αγροτικό τομέα Μισθωτός σε μη αγροτικό τομέα Αυτοαπασχολούμενος σε μη αγροτικό τομέα Εργαζόμενος μερικής απασχόλησης Άνεργος 10 Συνταξιούχος 0 DK SW FI NL AU BE GE LU UK IR IT SP GR PT Σοσιαλδημοκρατικό Συντηρητικό-Κορπορατιστικό Φιλελεύθερο Νότιο-Ευρωπαϊκό Μη οικονομικά ενεργός Πηγή: Παπαθεοδώρου & Δαφέρμος (2010) «Εργαζόμενοι φτωχοί στην Ελλάδα και την ΕΕ» 29/11/2010 12
Συνεισφορά στη φτώχεια με βάση την επαγγελματική κατάσταση του υπευθύνου του νοικοκυριού, ΕΕ, 2008 Πηγή: Παπαθεοδώρου & Δαφέρμος (2010) «Εργαζόμενοι φτωχοί στην Ελλάδα και την ΕΕ» 29/11/2010 13
Ποσοστό (%) φτώχειας στην Ελλάδα ανάλογα με την κατάσταση απασχόλησης του ατόμου (16 ετών και άνω), 2008 Ποσοστό φτώχειας Συμμετοχή στην συνολική φτώχεια Κατάσταση Ποσοστό (%) απασχόλησης φτώχειας Αυτοαπασχολούμενος στον αγροτικό τομέα Αυτοαπασχολούμενος σε μη αγροτικό τομέα Μισθωτός στον αγροτικό τομέα Μισθωτός σε μη αγροτικό τομέα 36,5 22,6 29,4 76 7,6 Μερικής Απασχόλησης 27,2 Μη απασχολούμενος Άνεργος 31,2 Συνταξιούχος 19,6 Άλλο 26,1 ΣΥΝΟΛΟ 20,1 Μη οικονομικά ενεργός 32,3% 3% Ανεργος 7,5% Συνταξιούχος 21,6% Εργαζόμενος 38,6% Πηγή: Παπαθεοδώρου & Δαφέρμος (2010) «Εργαζόμενοι φτωχοί στην Ελλάδα και την ΕΕ» 29/11/2010 14
Ποσοστό (%) φτώχειας στην Ελλάδα ανάλογα με την κατάσταση απασχόλησης του υπευθύνου του νοικοκυριού, 2008 Ποσοστό φτώχειας Συμμετοχή στην συνολική φτώχεια Κατάσταση Ποσοστό (%) απασχόλησης φτώχειας Αυτοαπασχολούμενος στον αγροτικό τομέα Αυτοαπασχολούμενος σε μη αγροτικό τομέα Μισθωτός στον αγροτικό τομέα Μισθωτός σε μη αγροτικό τομέα 42,4 25,8 34,3 10,3 Μερικής Απασχόλησης 31,6 Μη απασχολούμενος Άνεργος 40,5 Συνταξιούχος 18,5 Άλλο 29,7 ΣΥΝΟΛΟ 20,1 Ανεργος 4,5% Συνταξιούχος 25,9% Μη οικονομικά ενεργός 11,1% Εργαζόμενος 58,5% Πηγή: Παπαθεοδώρου & Δαφέρμος (2010) «Εργαζόμενοι φτωχοί στην Ελλάδα και την ΕΕ» 29/11/2010 15
ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΟΙ ΦΤΩΧΟΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΕ Χρίστος Παπαθεοδώρου Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης Τμήμα Κοινωνικής Διοίκησης christos@socadm.duth.gr Επιστημονική Εταιρεία Κοινωνικής Πολιτικής www.eekp.gr