ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΙΣ ΠΗΓΕΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ-ΠΡΟΧΕΙΡΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ (προς χρήσιν των φοιτητών) ΤΕΥΧΟΣ 2 Δημητρίου Ν. Μόσχου, Επίκουρου Καθηγητή ΑΘΗΝΑ 2012
3. ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΩΝΤΑΣ ΤΙΣ ΠΗΓΕΣ Αφού εντοπίσαμε τις πηγές, για να τις χρησιμοποιήσουμε, προσανατολιζόμαστε για να τις βρούμε και να διαλευκάνουμε ορισμένα σημεία από το περιεχόμενό τους με τα παρακάτω μέσα. 3.1. ΕΥΡΕΤΗΡΙΑ ΚΑΘΕ ΕΙΔΟΥΣ: Ευρετήριο Πατρολογίας Migne (Κλείς Δωροθέου Σχολαρίου) ή οι κατάλογοι από εκδοτικές σειρές (στο τέλος του βιβλίου ή σε φυλλάδια) π.χ. στα διαφημιστικά της ΒΕΠΕΣ, ή στην τελευταία σελίδα κάθε τόμου της SC αναγράφονται όλοι οι προηγούμενοι. 3.2. ΤΕΧΝΙΚΑ ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ (αρχές έργων, καταλογογράφηση-εκδόσεις). Για την περίπτωση που έχουμε την αρχή κάποιου έργου χωρίς τον συγγραφέα του (π.χ. σε κάποιο χειρόγραφο) υπάρχουν τα Initia Patrum που έχουν τις αρχές των γνωστών έργων των συγγραφέων αλφαβητικά. Βασικά τα C. Baur, OSB, Initia patrum graecorum, 1955; M. Vattasso, Initia patrum aliorumque scriptorum ecclesiasticorum latinorum, 1906 8. Michael Grünbart, Epistularum Byzantinarum Initia. Hildesheim 2001. Με περίπου 15,480 initia από 260 επιστολογράφους από την πρώιμη βυζαντινή περίοδο έως την Αναγέννηση. Για την ταυτοποίηση έργων, ώστε να εισάγεται κανείς γρήγορα στο κείμενο που έχει μπροστά του και τις γραμματολογικές πληροφορίες (π.χ. για να μην το μπερδέψει με άλλο όμοιο έργο του ιδίου συγγραφέα) υπάρχουν οι κλείδες. Πολύ βασικές είναι οι M. Geerard, Clavis patrum graecorum, 1974 1987 Clement, Initia patrum Latinorum, 2 τ., 1971-1979. Συνοδεύει το Corpus Christianorum. E. Dekkers/E. Gaar, Clavis patrum latinorum, 1995 3 Βοηθήματα για τεχνικές γνώσεις, π.χ. μέτρα και σταθμά βλ. στο E. Schilbach, Byzantinische Metrologie, München 1970, όπου περιέχονται αντιστοιχίες και ταυτίσεις βυζαντινών μέτρων μήκους, επιφανείας, όγκου, βάρους καθώς και νομισματικών μονάδων. 3.3. ΕΙΔΙΚΑ ΛΕΞΙΚΑ Γλωσσικά, G. W. H. Lampe, A Patristic Greek lexicon, Oxford 1961 [ανατ. 1995] το βασικώτερο για την εξέλιξη πολλών θεολογικών εννοιών Ε. [Αpostolides] Sophocles, Greek Lexicon of the Roman and Byzantine periods (From B.C. 146 to A.D. 1100), Boston 1870 [ανατ. 1957] E. Trapp et al., Lexikon zur byzantinischen Gräzität besonders des 9.-12. Jahrhunderts, τεύχ. I-VI (α-κώφευσις ), Wien 1994-2001
Εμμ. Κριαρά, Λεξικό της μεσαιωνικής ελληνικής δημώδους γραμματείας 1100-1669, τόμ. Α'- ΙΔ', Θεσσαλονίκη 1968-1997 περιλαμβάνει βασικά τη δημώδη Επιτομή του Λεξικού της μεσαιωνικής Ελληνικής δημώδους γραμματείας 1100-1169 του Εμμανουήλ Κριαρά, τόμος Α' (Α-Κ), Ι.Ν Καζάζης, Τ. Α. Καραναστάσης, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, Θεσσαλονίκη 2001, τόμος Β' (Λ-Παραθήκη), Ι. Ν Καζάζης, Τ. Α. Καραναστάσης, κ.ά., Θεσσαλονίκη 2003 Ch. du Cange, Glossarium ad scriptores mediae et infimae graecitatis duos in tomos digestum, Lugduni 1688 [ανατ. 1958], παλαιότερο αλλά σε πολλά αναντικατάστατο Liddell-Scott, το γνωστό για την κλασική περίοδο της αρχαίας ελληνικής με πολύ καλή και την ανεπτυγμένη ελληνική έκδοση Δ. Δημητράκου, Μέγα Λεξικόν όλης της ελληνικής γλώσσης, με πολλά αποθησαυρισμένα που καλύπτουν όλη την εξέλιξη της ελληνικής Προσωπογραφικά για να πάρει κανείς πληροφορίες για πρόσωπα που υπάρχουν μέσα στις πηγές: Buchwald W./Hohlweg A./Prinz O., Tusculum Lexikon ελλ. μεταφ. Αθ. Φούρλα, (εκδ. Αθανάσιος Αλεξ. Φούρλας) Αθήνα 1993. για συγγραφείς Έλληνες και Ρωμαίους Α. Σαββίδη (επιμ.) Εγκυκλοπαιδικό προσωπογραφικό λεξικό Βυζαντινής ιστορίας και πολιτισμού, Αθήνα 1996 κ.ε. 5 τ. (προς το παρόν). Α.H. M. Jones/J. R. Martindale, The Prosopography of the Later Roman Empire, τ. Α -Γ, Cambridge 1971,κ.ε., παλαιότερο, αλλά βασικό. Προσοχή δεν είναι αλφαβητικό, αλλά κάθε τόμος περιέχει μια υποπερίοδο από τον 4 ο έως τον 6 ο αιώνα. PLP: Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit για την περίοδο των Παλαιολόγων, όπου περιέχονται χιλιάδες ονόματα που συναντώνται σε πηγές όχι μόνο επωνύμων αλλά και ανωνύμων, καταλογογραφημένα 4.1. ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ 4. ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΠΗΓΩΝ Όλες οι πηγές που είναι προορισμένες να διαβαστούν από ευρύ κοινό και έχουν επιμελημένο λόγο. 4.1.1. Αμιγή ιστορικά έργα Ιστορικοί ρωμαϊκής περιόδου για το Χριστιανισμό, Πλίνιος Σεκούνδος (23-79 Φυσική Ιστορία), Ιώσηπος 36-98, Τάκιτος (50-120), Σουητώνιος (117-160), Δίων Κάσσιος (155-235, έγραψε 211-230), Αμμιανός Μαρκελλίνος 332-400, Ευνάπιος (γρ. 400-414), Ζώσιμος (γρ. 415-450) ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ: Επειδή είναι πολύ παλαιά δεν είναι πάντα και αξιόπιστα. Εκφράζουν την ιστορία ιδωμένη από τη σκοπιά της Ρώμης.
εκκλησιαστικοί ιστορικοί Ευσέβιος Καισαρείας (260-339) καλύπτει την περίοδο από τις απαρχές μέχρι το 324 (παραθέτει πηγές αυτούσιες) Σωκράτης Σχολαστικός καλύπτει τα έτη 305-439, Σωζόμενος καλύπτει τα έτη 324-425, Ευάγριος Σχολαστικός καλύπτει τα έτη 431-594 ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ: ελαφρά απολογητική τάση, κυμαινόμενη αξιοπιστία και πρωτοτυπία Χρονικογράφοι (παγκόσμια ιστορία από τη δημιουργία μέχρι τη σύγχρονή της εποχή με στοιχεία θεολογικής προοπτικής) Ιππόλυτος Ρώμης, Ιούλιος Αφρικανός (τέλη 3 ου αι.) Χρονικογράφοι ΣΤΗ ΔΥΣΗ, Paulus Orosius Χρονογραφία μέχρι τις αρχές του 5 ου αι., Κασσιόδωρος μέχρι το 519, Ισίδωρος Σεβίλλης μέχρι το 625 ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ: θεολογικά σχήματα και εκλαϊκευτική διάθεση ιστορικοί βυζαντινής περιόδου: βλ Καραγιαννόπουλου ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ: κυμαινόμενη αξιοπιστία, εμμέσως θίγουν τα της Εκκλησίας Άραβες, π.χ. Σεβήρου τῆς Εl Ashmunein, Ἱστορία τῶν πατριαρχῶν τῆς Αἰγύπτου, κείμ.-μετάφ. B. Evetts, στό PO I, Fasc. 2, Paris 1948. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ: έμμεση πληροφόρηση, παρεξηγήσεις γλωσσικές και τοπογραφικές Σύριοι, Λατίνοι σε διάφορες ευρωπαϊκές περιοχές, ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ: απλοποιητική σύλληψη των ιστορικών ζητημάτων, απλή καταγραφή λόγω έλλειψης παιδείας Χρονικά. Είναι απλές καταγραφές γεγονότων με ημερολογιακό χαρακτήρα. Μπορούν να χρησιμοποιηθούν συμπληρωματικά με άλλες. Εκδόσεις-συλλογές (επιλογή των βασικότερων) CSHB: Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1828-1897 CFHB: Corpus Fontium Historiae Byzantinae Κ. Σάθα, Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη (Bibliotheca Graeca medii aevi) Βενετία-Αθήνα-Παρίσι 1872-1894, τ. 7. MGH: Monumenta Germaniae Historica, εκδ. αρχικά ο K. v. Stein (1757-1831), Βερολίνο 1875 (από το 1946/49 Μόναχο), και περιλαμβάνει τα σχετικά με την ιστορία της φραγκογερμανικής αυτοκρατορίας (Καρλομάγνου και Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας) από το 500 έως το 1500. Μας ενδιαφέρουν τα MGH Scriptores, όπου ανήκουν πολλά χρονικά και ιστορικά κείμενα για τη Γερμανία αλλά και τους Μεροβίγγειους βασιλείς MGH Leges όπου υπάγονται τα Concilia, capitula episcoporum, ordines de celebrando concilio MGH Epistulae MGH Antiquitates, όπου υπάγονται τα Necrologia Germaniae, Libri memoriales, Libri memoriales et Necrologia υπάρχουν στο Διαδίκτυο
4.1.2. Θεολογικά έργα Τα έργα της Κ.Δ., πρώτοι αποστολικοί Πατέρες, θεολογικά κείμενα του 2ου-3ου αι. Θεολογικά κείμενα των μεγάλων Ελλήνων Πατέρων 4.1.3. Αφηγήσεις, αγιολογικά κείμενα, απόκρυφα κείμενα, οράσεις κλπ. Απόκρυφα ποικίλης προελεύσεως, οράσεις θέλουν να διδάξουν ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ: εκ φύσεως αποστρέφονται τα συγκεκριμένα ιστορικά στοιχεία και μιλούν με έμμεσο και υπαινικτικό τρόπο Μοναστικές ιστορίες και βίοι αγίων, ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ: δεν μπορούν συνήθως να αξιοποιηθούν ιστορικά κατά γράμμα, είναι πηγές μόνο για τη νοοτροπία των συντακτών τους, των αναγνωστών τους και για τις έμμεσες πληροφορίες για την καθημερινή ζωή κλπ. 4.1.4. Ποιητικά έργα (Ύμνοι, λειτουργικά κείμενα) Τα ποιητικά έργα στο Χριστιανισμό είναι συνήθως λειτουργικής φύσεως. Αντλούμε απ αυτά πολυτιμότατες πληροφορίες για την εξέλιξη της λατρείας και της θεολογίας καθώς και για τις καθημερινές συνήθειες των Χριστιανών. Πολύ αργότερα αρχίζουμε να βλέπουμε και στην ίδια την εξέλιξη της ποιητικής τέχνης και της γλώσσας κάποια επίδραση της χριστιανικής ποίησης με ποικίλη ιστορική σημασία (ανάπτυξη κοντακίων, κανόνων, επιγραμμάτων κλπ.) 4.1.5. Σύμβολα Πρόκειται για κείμενα που κωδικοποιούσαν τις βασικές αλήθειες της εκκλησιαστικής διδασκαλίας για να τις απαγγείλουν οι νεοβαπτιζόμενοι. Η εξέλιξή τους μας δίνει πληροφορίες για την εξέλιξη της θεολογίας και τα επιμέρους ιστορικά προβλήματα των θεολογικών ερίδων 4.1.4. Ρητορικά κείμενα-πραγματείες-επιστολές Επιστολή Πλίνιου Σεκούνδου (111)-απάντηση αυτοκ. Τραϊανού (98-117) περί το 112 Εκδόσεις-συλλογές (επιλογή των βασικότερων) PG: J.-P. Migne, Patrologiae cursus completus, series graeca, Paris 1857-1866, 161 τ., Reg. Paris 1928-1936, 2τ. Στην Ελλάδα κυκλοφορούν πολλοί τόμοι με φωτοτυπική ανατύπωση και κάποια επιπλέον εισαγωγικά από ειδικούς από τις Εκδόσεις Ωφελίμου Βιβλίου. PL, του ιδίου Paris 1841-1855, 221 τ., Series Latina supplementum ed. A. Hamman, Paris 1958-1974, 5 τ. επίσης και στο Διαδίκτυο στην Patrologia Latina Database Ειδικά για δυτικούς εκκλησιαστικούς συγγραφείς CSEL: Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, εκδ. Österreichische Akademie der Wissenschaften, Wien 1866, Για τους Ανατολικούς PS: Patrologia syriaca, εκδ. R. Grafin, Paris 1886 κ.ε. από το 1927 PO: Patrologia Orientalis, R. Graffin F. Nau, (εκδ.) Patrologia Orientalis, Paris, τ. 34
CSCO: Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium, εκδ. J. B. Chabot et. al., κατόπιν R. Draguet, Παρίσι 1903κ.ε. και μετά Löwen, όπου περιέχονται οι ανατολίτικες πηγές (εκκλησιαστικοί συγγραφείς στα συριακά, κοπτικά, αραβικά) ActaSS, εκδ. Βολλανδιστών, Antwerpen/Paris/Brüssel 1643-1940, 69 τ. η βασικότερη συλλογή επιστημονικών κειμένων για βίους αγίων Η νεώτερη επιστημονική δουλειά των Βολλανδιστών στα Bibliotheca Hagiographica latina, Brüssel 1898-1901, 1911 τ. 2 Bibliotheca Hagiographica Graeca, 1957 τ. 3 Bibliotheca Hagiographica Orientalis, 1910 GCS: Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten drei Jahrhunderte, ed. Kirchenväterkommission der Preußischen Akademie der Wissenschaften, Berlin-Leipzig 1897-1968 52 τ. Από το 1969 και τον 53 ο τ. λέγεται σκέτο der ersten Jahrhunderte, SC: Sources Chrétiennes, Paris, τόμοι με κριτικές εκδόσεις κειμένων από πολλούς χριστιανούς συγγραφείς της αρχαιότητας και του Μεσαίωνα, ιδρ. από τον H. de Lubac με πάνω από 400 τόμους ΒΕΠΕΣ: Βιβλιοθήκη Ελλήνων Πατέρων και Εκκλησιαστικών Συγγραφέων, Αθήνα εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 1955κ.ε. Είναι εξαντλητική, έχει μόνο κείμενο και κατατοπιστική επιστημονική εισαγωγή (πρώτα από τον Κ. Μπόνη, κατόπιν από τον Η. Μουτσούλα), έχει φθάσει πάνω από 80 τόμους και βρίσκεται στα τέλη του 4 ου αι. (Ευάγριος Ποντικός;) ΕΠΕ: Έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας, Θεσσαλονίκη, διάφοροι συγγραφείς με σειρές από διαφορετικό χρώμα στο εξώφυλλο. Μαζί με το κείμενο εκτός από εισαγωγή έχει και απόδοση στα νέα ελληνικά (όχι, πάντα, τέλεια). Ειδικά για Σύμβολα Ιω. Ν. Καρμίρη, Τα δογματικά και συμβολικά μνημεία της Ορθοδόξου Καθολικής Εκκλησίας, τ. 2, Αθήναι 1952/53, ανατ. Graz 1960 Denzinger, Enchiridion symbolorum, definitionum et declarationum de rebus fidei et morum, Freiburg 1991 37 Για λειτουργικές πηγές J. A. Assemani, Codex liturgicus ecclesiae universalis, Roma 1749/66, ανατ. Παρίσι 1922κ.ε. τ. 13 J. Goar, Euchologion sive Rituale Graecorum, Paris 1647, ανατ. 1959 4.2. ΜΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ (γραπτά κείμενα προοριζόμενα για έναν περιορισμένο κύκλο αποδεκτών, π.χ. επιστολές, αρχεία κλπ. που φυλάσσονται από συγκεκριμένα πρόσωπα εξουσιοδοτημένα γι αυτό αρχειοφύλακες, ιδιώτες κλπ.) 4.2.1. Νομικά κείμενα Έγγραφα δημόσια/ιδιωτικά,
Κυρίως συλλογές κανονικών επιστολών (Collectio Avellana) του πάπα Ρώμης για τα έτη 347-553 και πρακτικά από ένα πατριαρχικό κατάστιχο που σώθηκε και αναφέρεται στον 14 ο -15 ο αι. Επίσης Τυπικά μοναστηριών (διατάξεις οργάνωσης) και Βρέβια (κατάλογοι περιουσιακών τους στοιχείων) καθώς και Διαθήκες νόμοι, Θεοδοσιανός, Ιουστινιάνειος Κώδικας, Βασιλικά και γενικότερες συλλογές μετά τον Ιουστινιάνειο Κώδικα. Ειδική περίπτωση αποτελούν τα Προοίμια Σε πολλές περιπτώσεις εκδίδονται και αποδίδονται μόνο περιλήψεις τους (Regesten), που και πάλι όμως είναι βασικές. Εκδόσεις-συλλογές (επιλογή των βασικότερων) Θεοδοσιανός κώδικας: Codex Theodosianus, έκδ. Th. Mommsen-P. Meyer, Theodosiani libri XVI (με συμπλ. από τον P. Kruger), τ. I1-I2, Bd. II (Leges Novellae ad Theodosianum pertinentes) Berlin 1954. Ιουστινιάνειος Κώδικας: R. Schoell-G.Kroll, Corpus Juris Civilis, Berlin 1895, τ. 4 Ι. Π. Ζέπποι, Jus Graeco-Romanum, Αθήναι 1931 κ.ε., τ. 8. για πάμπολλα κείμενα μετά το ιουστινιάνειο δίκαιο Κ. Ράλλη-Ποτλή, Σύνταγμα θείων και ιερών κανόνων, Αθήναι 1852-1859, τ.6 F. Miklosich - I. Müller, Acta et diplomata graeca medii aevi, sacra et profana, Vindobonae 1860-1890 ASS, Acta Apostolicae Sedis, Ρώμη 1909κ.ε. επίσημο όργανο της Αγίας Έδρας (ένα είδος ΦΕΚ) J. Darrouzés, Les Regestes des Actes du Patriarcat de Constantinople, I-VI, Paris 1977-79, όπου περιλαμβάνονται περιλήψεις των πατριαρχικών πρακτικών Για τα αυτοκρατορικά έγγραφα του Βυζαντίου θεμελιώδες είναι το F. Dölger, Regesten der Kaiserurkunden des Oströmischen Reiches von 565-1453, σε 5 μέρη, με πολλαπλές επανεκδόσεις βελτιωμένες και επηυξημένες από άλλους επιμελητές, εκ των οποίων η τελευταία έκδοση του 2009 κανόνες, Κανόνες τοπικών Συνόδων και Οικουμενικών. Επίσης Πρακτικά Οικουμενικών Συνόδων και νομοκανονικές συλλογές που ερμηνεύουν κυρίως μετά τον 12 ο αι. Η παλαιότερη πλήρης έκδοση όλων μέχρι τον 19 ο αι. στη Δυτική Εκκλησία στο J. D. Mansi, Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio, Φλωρεντία-Βενετία 1759-98, Ανατ.-συνέχ. Λυών-Παρίσι 1899-1927, Ανατ. Graz 1960-61, τ. 53 Conciliorum oecumenicorum decreta, curantibus J. Alberigo et al., 1973; Νεώτερη επιστημονική έκδοση των Οικουμενικών Συνόδων στο Acta Conciliorum Oecumenicorum, ed. E. Schwartz, Berlin 1914κ.ε. Βλ. επίσης και
P. Ioannou, Les canons des conciles oecuméniques [Pontificia Commissione per la redazione del codice di diritto canonico orientale, Fonti, Fasc. IX, Discipline générale antique (IIe-IXe s.), t. I1, Ι2, Grottaferrata-Roma 1962-63. 4.2.2. Τεχνικά κείμενα (στρατιωτικά, επιστημονικά εγχειρίδια, κατάλογοι κλπ.) που αφορούν τη βυζαντινή ιστορία Στρατιωτικά είναι τα εγχειρίδια για την προπαρασκευή πολέμου (Στρατηγικόν Μαυρικίου, Περί καταστάσεως απλήκτων) Επιστημονικά είναι όλων των κλάδων (ιατρικά, γεωπονικά, κτηνιατρικά, μαθηματικά, αστρονομικά εγχειρίδια, ή παραεπιστημονικά αλχημικά, βροντολόγια, ονειροκρίτες, αστρολογικά κλπ.) Για τις σχετικές εκδόσεις μπορεί κανείς να συμβουλευθεί το γραμματολογικό εγχειρίδιο του H. Hunger (Η λόγια κοσμική γραμματεία... βλ. παραπάνω) 4.2.3. Πάπυροι-Σημειώσεις-βραχέα χρονικά-graffiti κλπ. Εδώ πρόκειται για μικρά ή μεγαλύτερα κείμενα που είναι ιδιωτικής φύσεως, έχουν αποσπασματικό χαρακτήρα κλπ. Οι πάπυροι χρειάζονται ειδική προσέγγιση και υπάρχουν εγχειρίδια, λεξικά και ειδικά περιοδικά για την παρουσίαση και τη μελέτη τους. Βραχέα Χρονικά έχει εκδώσει ο P. Schreiner, Byzantinische Kleinchroniken, Wien 1977. Για τους παπύρους βασικό βοήθημα είναι του Β. Μανδηλαρά, Πάπυροι και παπυρολογία, Εισαγωγή στην επιστήμη της Παπυρολογίας, Αθήνα 2005, απ όπου μπορεί να μάθει κανείς περισσότερα. 4.2.4. Επιγραφικές πηγές Επιγραφές, νομίσματα, σφραγίδες. Για τα βασικά βοηθήματα γι αυτά βλ. Καραγιαννόπουλου, Πηγές ό.π.
5. ΧΩΡΙΣΜΟΣ ΠΗΓΩΝ ΚΑΤΑ ΧΡΟΝΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥΣ 5.1. ΑΡΧΑΙΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑ (37-313) Ιστορικοί ρωμαϊκής περιόδου για το Χριστιανισμό, Πλίνιος Σεκούνδος (23-79 Φυσική Ιστορία), Ιώσηπος 36-98, Τάκιτος (50-120), Σουητώνιος (117-160), Δίων Κάσσιος (155-235, έγραψε 211-230), Χρονικογράφοι Ιππόλυτος Ρώμης, Ιούλιος Αφρικανός (τέλη 3 ου αι.) Άραβες, π.χ. Σεβήρου τῆς Εl Ashmunein, Ἱστορία τῶν πατριαρχῶν τῆς Αἰγύπτου, κείμ.-μετάφ. B. Evetts, στό PO I, Fasc. 2, Paris 1948. Θεολογικά έργα: Τα έργα της Κ.Δ. (κυρίως επιστολές Παύλου, Πράξεις, Καθολικές επιστολές Ιωάννου, Ιακώβου, άλλες Καθολικές επιστολές, Αποκάλυψη Ιωάννου) πρώτοι αποστολικοί Πατέρες, Κλήμης Ρώμης Α Κορινθίους, Ποιμήν Ερμά, Ιγνάτιος Αντιοχείας 112-114, μαρτυρίες για τον επίσκοπο κ.α., Πολύκαρπος Σμύρνης, Παπίας Ιεραπόλεως (βλ. Ευσέβιος), Διδαχή, Συριακή Διδασκαλία Αποστόλων, Constitutio Apostolica Κανόνες Αγίων Αποστόλων θεολογικά κείμενα του 2ου-3ου αι. Ιουστίνος, Τερτυλλιανός, Ιππόλυτος, Κλήμης Αλεξανδρεύς, Ωριγένης, Ιουστίνος, Τατιανός, Θεόφιλος Αντιοχείας Απόκρυφα ποικίλης προελεύσεως: ιουδαϊζοντα, (Ενώχ, κύκλος Ησαϊα, Ηλία, Διαθήκη Δώδεκα πατριαρχών κ.α. Ευαγγέλια, γνωστικές αποκαλύψεις, γνωστικίζοντα (μικρή αξία γιατί δεν είναι εύκολο να χρονολογηθούν λόγω του ύφους τους) αποστολικές πράξεις (αγιολογικοί θρύλοι αποστόλων) μαρτύρια, Περιγραφικά, (Πάθη passiones, μαρτυρικά, Εκθέσεις Ποιητικά έργα (Ύμνοι, λειτουργικά κείμενα) Σύμβολα Ρητορικά κείμενα-πραγματείες-επιστολές: Επιστολή Πλίνιου Σεκούνδου (111)-απάντηση αυτοκ. Τραϊανού (98-117) περί το 112 5.2. ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΑΙ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ 5.2.1. Πρωτοβυζαντινή περίοδος εκκλησιαστικοί ιστορικοί Λακτάντιος (τέλος 3 ου αρχές 4 ου αι.), De mortibus persecutorum, Ευσέβιος Καισαρείας (260-339) καλύπτει την περίοδο από τις απαρχές μέχρι το 324 (παραθέτει πηγές αυτούσιες), Θεοδώρητος Κύρρου (393-466) καλύπτει τα έτη 325-434), Σωκράτης Σχολαστικός καλύπτει τα έτη 305-439, Σωζόμενος καλύπτει τα έτη 324-425, Φιλοστόργιος (Αρειανός) καλύπτει τα έτη 324-425 (σώζονται μόνο αποσπάσματα), Γελάσιος Κυζίκου καλύπτει την εποχή Μ. Κων/νου, Ζαχαρίας Σχολαστικός καλύπτει τα έτη 450-491 (σώζεται συριακά), Ιωάννης Διακρινόμενος (μονοφυσιτίζων) καλύπτει τα έτη 429-518, Ιωάννης Εφέσου (507-586), Ευάγριος Σχολαστικός καλύπτει τα έτη 431-594,
ιστορικοί: Ευτροπίου Breviarium ab urbe condita, Αμμιανός Μαρκελλίνος 332-400, Ευνάπιος (γρ. 400-414), Ζώσιμος (γρ. 415-450), Προκόπιος (490-562), Αγαθίας καλύπτει τα έτη 552-558, Θεοφύλακτος Σιμοκάττης καλύπτει τα έτη 582-602 Χρονικογράφοι: Χρονικόν Αλεξανδρείας, Ιησούς Στυλίτης (συριακά περί το 507), Ιωάννης Μαλάλας (491-578), Ιωάννης Νικίου (μέχρι το 700) ΣΤΗ ΔΥΣΗ, Paulus Orosius Χρονογραφία μέχρι τις αρχές του 5 ου αι., Υδάτιος καλύπτει τα έτη 379-468 (κυρίως για την Ισπανία), Κασσιόδωρος μέχρι το 519, Ισίδωρος Σεβίλλης μέχρι το 625, Γρηγορίου Τουρρώνων (Tours, 538-594) Historia Francorum Βίοι αγίων: Θεοδώρου Τήρωνος, Γρηγορίου Φωτιστού, Ιστορία των κατ Αίγυπτον μοναχών, Ολυμπιάδος, έργα Παλλαδίου Ελενοπόλεως (364-προ του 431), Βίος Πορφυρίου Γάζης, Δαλμάτου, Μελανίας της Νέας, Υπατίου, Συμεών Στυλίτου, Οσίου Μαρκέλλου, Οσίου Ευθυμίου, Δανιήλ Στυλίτου, Μαρτύριο Αρέθα (μετά το 523), Βίος Οσίου Θεοδοσίου (423-529), Δαβίδ (+ 538), Σάββα (439-532), Γρηγεντίου (+552), Συμεών Στυλίτου του Νέου, Ιωάννου Ελεήμονος (+619), Αναστασίου του Πέρσου, Θαύματα Αγίου Δημητρίου (7 ος αι.) Θεολογικά έργα: Μ. Αθανασίου, Μ. Βασιλείου, Γρηγορίου Θεολόγου, Γρηγορίου Νύσσης, Επιφανίου Σαλαμίνος, Νεστορίου, Ιωάννου Χρυσοστόμου, Σενούτε Ατριπέως (κοπτικά), Λεοντίου Βυζαντίου, Μαξίμου Ομολογητού Ρητορικά κείμενα: Λιβάνιος, Θεμίστιος, Πακάτος (Panegyricus Theodosio Augusto dictus), Σύμμαχος, Προκόπιος Γαζαίος Επιστολές: Λιβάνιος, Μ. Βασίλειος, Νύσσης, Χρυσόστομος, Collectio Avellana (επιστολές, ήδικτα, και mandata, αυτοκρατόρων και παπών για την περίοδο 367-553), Επιστολαί Arelatenses Νόμοι-Κανόνες: Θεοδοσιανός Κώδικας, Συρορρωμαϊκή Νομόβιβλος (476), Corpus Juris Civilis, Κανόνες και Πρακτικά Γ, Δ, Ε, ΣΤ και Πενθέκτης Οικουμενικής Συνόδου Τεχνικά κείμενα: Notitiae διαφόρων εποχών (Κατάλογοι με αξιώματα, μητροπόλεις κλπ.), Κοσμά Ινδικοπλεύστου 5.2.2. Μεσοβυζαντινή ιστορικοί: Νικηφόρος Κων/λεως, Ιωσήφ Γενέσιος, Ιωάννης Καμενιάτης, Λέων Διάκονος, Ιωάννης Σκυλίτζης, Μιχαήλ Ψελλός, Μιχαήλ Ατταλειάτης, Συνεχιστής Σκυλίτζη Χρονικογράφοι: Παραστάσεις Σύντομοι Χρονικαί (8 ος αι.), Θεοφάνης Ομολογητής, Γεώργιος Μοναχός, Χρονικόν παπών καλύπτει τα έτη 891-929, Χρονογραφία Ευτυχίου Αλεξανδρείας (αραβικά), Συνεχιστής Γεωργίου, Συνεχιστής Θεοφάνους, Yahia (+1066), Gesta Francorum (1095-1099), Χρονικόν Μονεμβασίας Βίοι αγίων: Ιουλιανού, Στεφάνου Νέου, Λέοντος Κατάνης, Ιωάννου Γοτθίας, Ταρασίου, Θεοφάνους Ομολογητού, Θεοδώρου Στουδίτου, Νικηφόρου Κων/λεως, Νικήτα, Γρηγορίου Δεκαπολίτου, 42 Μαρτύρων, Κων/νου-Κυρίλλου και Μεθοδίου, Θεοδώρας Θεσσαλονίκης, Ευθυμίου Νέου, Κλήμεντος Αχρίδος, Πατριάρχου Ευθυμίου, Αθανασίου Αθωνίτου Θεολογικά έργα: Ιωάννου Δαμασκηνού, Libri Carolini, Θεοδώρου Στουδίτου, Φωτίου, Συμεών Νέου Θεολόγου, Ουμβέρτου της Σἰλβα Κάνδιδα κ.ά. Ποιητικά κείμενα: έπος Διγενή Ακρίτα, Επιγράμματα Ιωάννης Γεωμέτρη, Θεοδώρου Στουδίτου,
Λειτουργικά κείμενα: Συνοδικόν Κυριακής της Ορθοδοξίας Επιστολές: Γερμανού Κων/πόλεως, Γρηγορίου Β Ρώμης, Αδριανού Ρώμης, Νικολάου Α Ρώμης, Αδριανού Β Ρώμης, Νικολάου Μυστικού, Αρέθα, Θεοφύλακτου Κων/λεως, Λέοντος Συνάδων, Λέοντος Θ Ρώμης, Πέτρου Αντιοχείας, Νόμοι-Κανόνες: Εκλογή Νόμων (726), Πρακτικά-Κανόνες Ζ Οικ. Συνόδου, Νόμος Ροδίων Ναυτικός, Πρόχειρος Νόμος, Επαναγωγή, Βασιλικά, Επαρχικόν Βιβλίον, Πείρα Ευσταθίου Ρωμαίου Τεχνικά κείμενα: Κλητορολόγιον Φιλοθέου, Τακτικά Λέοντος ΣΤ, Notitiae, Τακτικόν Benesevic, Έργα Κων/νου Πορφυρογέννητου, Πάτρια Κων/λεως, Κτηματολόγιον Θηβών, Στρατηγικόν Κεκαυμένου, Διαθήκη Ευσταθίου Βοϊλά 5.2.3. Υστεροβυζαντινή ιστορικοί: Νικηφόρος Βρυέννιος, Ιωάννης Ζωναράς, Άννα Κομνηνή, Ιωάννης Κίνναμος, Νικήτας Χωνιάτης καλύπτει τα έτη 1118-1206, Γεώργιος Ακροπολίτης καλύπτει τα έτη 1203-1261, Γεώργιος Παχυμέρης καλύπτει τα έτη 1255-1308, Νικηφόρος Γρηγοράς καλύπτει τα έτη 1204-1359, Ιωάννης Καντακουζηνός, Μιχαήλ Κριτόβουλος, Δούκας, Γεώργιος Σφραντζής, Λαόνικος Χαλκοκονδύλης Χρονικογράφοι: Χρονικόν Νέστορος, Ibn al-qalanisi καλύπτει τα έτη 969-1160, Μιχαήλ Γλυκάς (φθάνει μέχρι το 1118), Βενιαμίν Τουδέλλας Οδοιπορικό, Κων/νος Μανασσής, Ευστάθιος Θεσσαλονίκης, Richard εκ Λονδίνου καλύπτει τα έτη 1187-1190, Robert de Clari Κατάκτησις Κων/λεως, Χρονικόν Novgorod, Χρονικό Βιλλεαρδουίνου, Ιωήλ, Θεόδωρος Σκουταριώτης, Bar Εβραίος (φθάνει μέχρι το 1286 και από άγνωστο μέχρι το 1496), Χρονικόν του Μωρέως, Εφραίμ, Ανδρέας Λιβαδηνός Βίοι αγίων: Μελετίου, Στεφάνου-Συμεών Νεμάνια, Θεοδώρας Βασιλίσσης, Αθανασίου Α Κων/λεως Θεολογικά έργα: Θεοφύλακτος Αχρίδος, Νικόλαος Μεθώνης, Νικόλαος Μεσαρίτης, Γρηγόριος Σιναϊτης, Βαρλαάμ Καλαβρός, Γρηγόριος Ακίνδυνος, Γρηγόριος Παλαμάς, Κάλλιστος Κων/λεως, Φιλόθεος Κων/λεως, Νικόλαος Καβάσιλας, Δημήτριος Κυδώνης, Ισίδωρος Γλαβάς, Συμεών Θεσσαλονίκης, Ιωάννης Κυπαρισσιώτης, Μάρκος Ευγενικός, Ιωάννης Ευγενικός, Σύλβεστρος Συρόπουλος, Γεώργιος Σχολάριος Ρητορικά κείμενα: Ευθύμιος Μαλάκης, Μιχαήλ Θεσσαλονίκης, Γεωργίου και Δημητρίου Τορνίκη, Μιχαήλ Χωνιάτη, Στέφανος Χρυσοβέργης, Μανουήλ Ολόβωλος, κ.ά. Φιλοσοφικά-επιστημονικά: Νικηφόρου Βλεμμύδη, Νικηφόρου Χούμνου, Θεοδώρου Μετοχίτη, Γρηγορά, Γεωργίου Γεμιστού-Πλήθωνος κ.ά. Επιστολές: Γρηγορίου Αντιόχου, Ιννοκεντίου Γ Ρώμης, Ιωάννη Απόκαυκου, Δημητρίου Χωματιανού, Θεοδώρου Β Λάσκαρι, Θωμά Μάγιστρου, διαφόρων Πατριαρχών Νόμοι-Κανόνες: Τυπικόν Μονής Παντοκράτορος, Συνοδική απόφαση 1166, Ασσίζες της Ρωμανίας, Νόμος Γεωργικός, Τόμοι Συνόδων 1341, 1347, 1351, 1368, Εξάβιβλος Αρμενόπουλου, Πρακτικά Συνόδου Φερράρας-Φλωρεντίας κ.ά. Τεχνικά κείμενα: Tractatus Dölger, Notitiae ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ
Χρησιμοποιούμε ένα από τα βασικά εγχειρίδια όπως, Μ. West, Κριτική των κειμένων και τεχνική των εκδόσεων όπως εφαρμόζονται στους Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς, Ζαχαρόπουλος 1989