Πληθυσµιακές µεταβολές και πολεοδοµικές ανακατατάξεις στην Μητροπολιτική Αθήνα στο διάστηµα 1991-2001

Συνέδριο: «Πληθυσµιακές τάσεις και προοπτικές: Ελλάδα και Ευρωπαϊκή Ένωση» Κέντρο Έρευνας της Ελληνικής Κοινωνίας Ακαδηµία Αθηνών Ελληνική Εταιρεία ηµογραφικών Μελετών Αθήνα, 13-14 Μαρτίου 2009 Πληθυσµιακές µεταβολές και πολεοδοµικές ανακατατάξεις στην Μητροπολιτική Αθήνα στο διάστηµα 1991-2001 Ιωάννης Πολύζος αρχιτέκτων-πολεοδόµος, Καθηγητής ΕΜΠ, gpolyzos@central.ntua.gr Φερενίκη Βαταβάλη αρχιτέκτων-πολεοδόµος, Υποψήφια ιδάκτορας ΕΜΠ, fvatavali@arch.ntua.gr Εισαγωγή Στις πρώτες µεταπολεµικές δεκαετίες, οι κοινωνικές, πολιτικές και οικονοµικές συνθήκες προκαλούν µεγάλες πληθυσµιακές µετακινήσεις στο εσωτερικό της χώρας. Εκδηλώνονται κυρίως ως εξωτερική µετανάστευση, παλιννόστηση και αστικοποίηση. Οι πληθυσµιακές αυτές µετακινήσεις έχουν καταλυτικές συνέπειες στη συγκρότηση του χώρου, µεταβάλλοντας τις ισορροπίες ανάµεσα στο ευρύτερο αστικό και αγροτικό περιβάλλον, αναδιαρθρώνουν το οικιστικό δίκτυο, προκαλούν επέκταση των αστικών κέντρων και ισχυροποιούν έτη περισσότερο την Πρωτεύουσα. Τις τελευταίες δύο δεκαετίες, τα φαινόµενα αυτά έχουν δώσει τη θέση τους σε νέες µορφές κινητικότητας του πληθυσµού, που επίσης αποτυπώνονται στο χώρο: µετακινήσεις µεταξύ αστικών κέντρων, είσοδος οικονοµικών µεταναστών, ενδοαστικές µετακινήσεις. Το κέντρο βάρους των πληθυσµιακών µεταβολών µετατοπίζεται από την αστικοποίηση, σε αλλαγές που συντελούνται στο εσωτερικό των πόλεων. Η αυξηµένη κινητικότητα του πληθυσµού, ως µέρος παγκόσµιων τάσεων, συνδέεται άµεσα µε αλλαγές στον τρόπο ζωής, εργασίας και κατανάλωσης. Επίσης, συναρτώνται µε ευρύτερα ζητήµατα µετασχηµατισµού των ελληνικών αστικών κέντρων. Η ανάπτυξη νέων προαστίων ή η επέκταση οικισµών γύρω από τις πόλεις, η εγκατάσταση µεταναστών σε υποβαθµισµένες αστικές περιοχές και η είσοδος νέων χρήσεων αναψυχής και εµπορίου σε κεντρικές περιοχές, αποτελούν φαινόµενα που προσελκύουν νέους ή απωθούν παλαιούς κατοίκους. Αντικείµενο της εισήγησης αυτής είναι η µελέτη των πληθυσµιακών µεταβολών που έχουν σηµειωθεί τα τελευταία χρόνια στην Μητροπολιτική Αθήνα, σε συνάρτηση µε τις πολεοδοµικές ανακατατάξεις. Επικεντρωνόµαστε στις πληθυσµιακές µεταβολές που συντελούνται µεταξύ 1991 και 2001, µε ιδιαίτερη αναφορά στο Πολεοδοµικό Συγκρότηµα Πρωτευούσης (ΠΣΠ), δηλαδή στους 57 ήµους και Κοινότητες του Λεκανοπεδίου που το συναποτελούν. Ένα συνεχές αστικό µόρφωµα, µε έντονες αυξοµειώσεις στις πυκνότητες, στις χρήσεις και στη δοµή του. 1

Για την εισήγηση αυτή στηριζόµαστε στις αντίστοιχες απογραφές της ΕΣΥΕ, καθώς και σε ποιοτικά στοιχεία για τις τάσεις συγκρότησης του αστικού χώρου. Επιλέγουµε να δοθεί έµφαση στην πληθυσµιακή µεταβολή, την ηλικιακή διάρθρωση και την εισροή µεταναστών, χωρίς να υποβαθµίζεται η σηµασία άλλων δηµογραφικών δεδοµένων, όπως οι αλλαγές στη δοµή των νοικοκυριών και η αλλαγή των κοινωνικο-επαγγελµατικών και εισοδηµατικών οµάδων. 1. Η Πρωτεύουσα συνεχίζει να εξαπλώνεται: το Πολεοδοµικό Συγκρότηµα ως κυρίαρχη, αλλά σχετικά φθίνουσα συνιστώσα της Μητροπολιτικής Αθήνας Η διάχυση της Πρωτεύουσας τις τελευταίες δεκαετίες εκτός Λεκανοπεδίου, στα Μεσόγεια και στο Θριάσιο Πεδίο, προκαλεί δραµατικές πληθυσµιακές ανακατατάξεις. Μπορούµε να οµιλούµε πλέον για µία πολεοδοµική και πληθυσµιακή ενότητα, την Μητροπολιτική Αθήνα, όπου αναδεικνύονται νέες µορφές χωρικής ανάπτυξης και νέοι τρόποι ζωής. Τα φαινόµενα αυτά αποκτούν πρωτόγνωρες διαστάσεις και χρήζουν ιδιαίτερης µελέτης. Ειδικά ως προς τις πληθυσµιακές µεταβολές, µπορεί να είναι αναλογικά εντονότερες εκτός ΠΣΠ, ωστόσο, σε απόλυτα µεγέθη, το Πολεοδοµικό Συγκρότηµα εξακολουθεί να αποτελεί πεδίο πληθυσµιακών διεργασιών µεγάλης κλίµακας. Συγκεκριµένα, το διάστηµα 1991-2001 ο πληθυσµός του αυξάνεται µόλις 3%, που όµως, αντιστοιχεί στο 39% της συνολικής πληθυσµιακής αύξησης που σηµειώνεται στο σύνολο του Νοµού Αττικής (Πίνακας 1). Το ίδιο διάστηµα, στην Νοµαρχία Ανατολικής Αττικής σηµειώνεται πληθυσµιακή αύξηση 36% και στη Νοµαρχία υτικής Αττικής 21%, που αντιστοιχούν σε 45 % και 11% της συνολικής πληθυσµιακής αύξησης στο Νοµό Αττικής. Προκύπτει δηλαδή ότι, παρά τους έντονους µετασχηµατισµούς που συντελούνται στις νέες επεκτάσεις της Πρωτεύουσας, τόσο δυτικά, όσο και ανατολικά, το ΠΣΠ εξακολουθεί να κατέχει κεντρικό ρόλο σε κοινωνικές και οικονοµικές διεργασίες, και κατ επέκταση και σε πολεοδοµικές. Πίνακας 1: Πληθυσµιακές µεταβολές στην Αττική, 1991-2001 1991 2001 Μεταβολή ιαφορά 1991- % 2001 ΠΣΠ 3.072.992 3.165.823 92.831 3,0% Νοµαρχία Αθηνών 2.577.609 2.664.776 87.167 3,4% Νοµαρχία Πειραιώς 524.358 541.504 17.146 3,3% Νοµαρχία Ανατολικής Αττικής 296.263 403.918 107.655 36,3% Νοµαρχία υτικής Αττικής 125.177 151.612 26.435 21,1% Σύνολο Νοµού Αττικής 3.523.407 3.761.810 238.403 6,8% Επιλέγουµε να επικεντρωθούµε στο ΠΣΠ, δηλαδή στο πιο συνεκτικό τµήµα του αστικού ιστού, προκειµένου να διερευνήσουµε τις πληθυσµιακές µεταλλαγές στο εσωτερικό του, χωρίς να αγνοούµε ότι µεγάλο µέρος τους συνδέεται µε την οικιστική ανάπτυξη έξω από αυτό. Ανάµεσα στους στόχους της εργασίας αυτής είναι ο εντοπισµός της συνέχειας και ασυνέχειας, σε σχέση µε τις τάσεις των προηγούµενων δεκαετιών i. 2

2. Έντονες είναι οι πληθυσµιακές µεταβολές εντός του Πολεοδοµικού Συγκροτήµατος: Ισχυροποιείται η ανάπτυξη ΒΑ, Β και ΝΑ, σε βάρος των κεντρικών ήµων Όπως ήδη ειπώθηκε µεταξύ 1991 και 2001, ο πληθυσµός του ΠΣΠ αυξάνεται µόλις 3%, αύξηση πολύ πιο περιορισµένη σε σχέση π.χ. µε τις δεκαετίες του 50 και του 60, που έφτανε µέχρι και 38% (Πίνακας 2). Παρόλα αυτά, παρατηρείται αντιστροφή τάσεων συγκριτικά µε τη δεκαετία 1981-1991. Σήµερα, σηµειώνεται πολλαπλάσια αύξηση του πληθυσµού, κάτι που αποδίδεται κυρίως στην αύξηση του αριθµού των οικονοµικών µεταναστών στην Πρωτεύουσα. Πίνακας 2: Μεταβολή πληθυσµού στο ΠΣΠ, 1951-2001 Έτος 1951 1961 1971 1981 1991 2001 Πληθυσµός 1.376.202 1.848.179 2.542.349 3.038.245 3.072.992 3.165.823 Μεταβολή 471.977 694.170 495.896 34.747 92.831 Μεταβολή % 34,3% 37,6% 19,5% 1,1% 3,0% Οι πληθυσµιακές µεταβολές στους ήµους του ΠΣΠ παρουσιάζουν µεγάλες διακυµάνσεις, µε απώλειες που αγγίζουν το 13% (µείωση 12,9% του πληθυσµού στη Φιλοθέη) και αυξήσεις που ξεπερνούν το 50% (µάλιστα στην περίπτωση της Βουλιαγµένης σηµειώνεται αύξηση 86,7%). Η άνιση κατανοµή των πληθυσµιακών µεταβολών στον αστικό χώρο, αναδεικνύει τις διαφορετικές ταχύτητες µε τις οποίες συµµετέχουν οι επιµέρους περιοχές της πόλης στους συνολικούς κοινωνικο-οικονοµικούς µετασχηµατισµούς της (Χάρτης 1). Ειδικότερα, σηµαντικές απώλειες παρουσιάζουν κεντρικοί ήµοι, όπως ο ήµος της Αθήνας (µείωση 3,4%) και ήµοι που γειτνιάζουν µε αυτόν : Καισαριανή, Ζωγράφου, Παπάγου, Χολαργός στα ανατολικά, Υµηττός, άφνη, Καλλιθέα, Ταύρος στα νότια και Νέα Φιλαδέλφεια και Αιγάλεω στα δυτικά. Απώλειες παρουσιάζει επίσης ο ήµος Πειραιά (µείωση 3,8%), στο πλαίσιο της πληθυσµιακής απογύµνωσης των κεντρικών περιοχών. Πρόκειται για παλιούς ήµους µεσοαστικών στρωµάτων, µε µεγάλες πυκνότητες δόµησης, υποβαθµισµένες περιβαλλοντικές συνθήκες και εξαντληµένους συντελεστές δόµησης, στοιχεία που σε συνδυασµό µε την αλλαγή στη δοµή των νοικοκυριών, οδηγούν σε εγκατάλειψη των κεντρικών ήµων. Παράλληλα, αύξηση του πληθυσµού παρατηρείται σε περιφερειακούς ήµους του ΠΣΠ, η οποία κλιµακώνεται όσο αποµακρυνόµαστε από τους δύο παλιότερους ήµους, κυρίως στα βορειανατολικά, βόρεια και νοτιοανατολικά. Η αύξηση που παρουσιάζουν οι «εργατικοί» ήµοι, οι περισσότεροι από τους οποίους µε προσφυγικό παρελθόν ( ραπετσώνα, Κερατσίνι, Πέραµα, Νίκαια, Άγιος Ιωάννης Ρέντης, Μοσχάτο, Νέα Σµύρνη, Αγία Βαρβάρα, Περιστέρι, Ίλιον, Άγιοι Ανάργυροι, Νέα Χαλκηδόνα, Νέα Ιωνία, Βύρωνας, Ηλιούπολη, Αργυρούπολη), καθώς και παλιά µεσοαστικά ή µεγαλοαστικά «προάστια» (Χαλάνδρι, Μαρούσι, Παλιό Φάληρο, Νέο Ηράκλειο, Ψυχικό), είναι αρκετά χαµηλή (0-10%). Προκύπτει µία εικόνα σχετικής «σταθερότητας». Αντίθετα, µεγάλη πληθυσµιακή αύξηση (10%-30%) παρατηρείται σε ήµους που βρίσκονται στις παρυφές του ΠΣΠ, όπου αξιοποιήθηκαν προς ανοικοδόµηση τα τελευταία αποθέµατα αδόµητης γης, προς τη θάλασσα (Γλυφάδα, Ελληνικό, Άλιµος, Άγιος ηµήτριος), στους βόρειους ήµους (Κηφισιά, Νέα Ερυθραία, Εκάλη, Πεύκη, Μεταµόρφωση), στους δυτικούς 3

ήµους (Πετρούπολη, Καµατερό) και λιγότερο στα ανατολικά (Αγία Παρασκευή). Πληθυσµιακή αύξηση που ξεπερνά το 40% παρατηρείται σε ήµους που βρίσκονται στις βορειοανατολικές παρυφές του λεκανοπεδίου (Πεντέλη, Νέα Πεντέλη, Μελίσσια, Βριλήσσια), αλλά και σε δύο νοτιοανατολικούς ήµους στα παράλια του Σαρωνικού (Βούλα, Βουλιαγµένη). Χαρακτηριστική είναι η µείωση του πληθυσµού στους ήµους Αθηναίων και Πειραιά, συνεχίζοντας µία τάση που έχει εκδηλωθεί ήδη από προηγούµενες δεκαετίες. Ο πληθυσµός του ήµου Αθηναίων µειώνεται κατά 3,4%, ποσοστό που αντιστοιχεί σε 26.558 κατοίκους. Ανάλογες είναι οι απώλειες για το ήµο Πειραιά, αγγίζοντας το 3,8%, δηλαδή µείωση κατά 6.974 κατοίκους. Προκύπτει δηλαδή ότι, παρά τη συγκέντρωση του µεγαλύτερου πληθυσµιακού όγκου του ΠΣΠ στους κεντρικούς ήµους, υπάρχει τάση εγκατάλειψης των ήµων αυτών και σταδιακής µετατόπισης του πληθυσµιακού κέντρου βάρους βαθµιαία, αλλά σταθερά, στις παρυφές του. Αυτό το φαινόµενο παρατηρείται και εκτός του Πολεοδοµικού Συγκροτήµατος, όπως στους δήµους Μενιδίου, Ζεφυρίου και Άνω Λιοσίων. Μάλιστα, η αναλογία του πληθυσµού των ήµων Αθήνας και Πειραιά ως προς το σύνολο του πληθυσµού του ΠΣΠ, µειώνεται προς όφελος των υπόλοιπων ήµων. Το 2001, η αναλογία αυτή ήταν 30,6% (Πίνακας 3). Το φαινόµενο αυτό συνδέεται µε την ανάπτυξη που έλαβαν µικροί περιφερειακοί δήµοι σε όλο το διάστηµα των µεταπολεµικών δεκαετιών, αλλά και µε µία τάση αποµάκρυνσης της κατοικίας από τους κεντρικούς ήµους και αντικατάστασή της από άλλες χρήσεις. Πίνακας 3: ήµος Αθηναίων ήµος Πειραιά Υπόλοιποι ήµοι Κατανοµή πληθυσµού (%) στο Πολεοδοµικό Συγκρότηµα Πρωτευούσης µεταξύ 1920 και 2001 1920 1928 1940 1951 1961 1971 1981 1991 2001 64,4 48,0 42,8 40,3 33,9 34,1 29,3 25,1 24,9 29,5 23,6 16,6 14,0 10,2 7,4 6,5 5,9 5,7 6,9 28,4 40,6 45,7 55,9 58,5 64,2 69,0 69,4 Η µετατόπιση του πληθυσµιακού κέντρου βάρους περιφερειακά του ΠΣΠ είναι µία τάση που έχει ήδη εκδηλωθεί από προηγούµενες δεκαετίες. Συνεχίζεται όµως µε µειούµενους ρυθµούς. Ταυτόχρονα, συνεχίζεται το φαινόµενο της δηµογραφικής γήρανσης των κεντρικών περιοχών της Πρωτεύουσας, που έχει επίσης εκδηλωθεί από προηγούµενες δεκαετίες, ενώ παράλληλα, η είσοδος οικονοµικών µεταναστών σε κεντρικές περιοχές αποτελεί ένα νέο και σε εξέλιξη φαινόµενο. Μάλιστα, η αλληλεπίδραση των φαινοµένων αυτών, δηµιουργούν ένα ιδιαίτερα δυναµικό πλέγµα µεταβολών στο εσωτερικό του αστικού χώρου. 4

Χάρτης 1: Πληθυσµιακή εξέλιξη ήµων Πολεοδοµικού Συγκροτήµατος, 1991-2001 3. Επεκτείνεται η πληθυσµιακή γήρανση στο σύνολο του Πολεοδοµικού Συγκροτήµατος: Ιδιαίτερη έµφαση στους κεντρικούς ήµους. Η µελέτη των πληθυσµιακών µεταβολών µεταξύ 1991 και 2001, σε σχέση µε τη χωρική κατανοµή της πληθυσµιακής γήρανσης, δίνει ορισµένα χρήσιµα συµπεράσµατα: Σηµειώνεται αύξηση της γήρανσης στο σύνολο των ήµων του ΠΣΠ. Το ποσοστό του πληθυσµού ηλικίας άνω των 65 ετών αυξάνεται από 12,9% σε 15,4%, ακολουθώντας τις γενικότερες τάσεις γήρανσης του πληθυσµού στο σύνολο της χώρας και ειδικότερα στα αστικά κέντρα. Το 1991 το φαινόµενο της πληθυσµιακής γήρανσης χαρακτηρίζει κυρίως το ήµο Αθηναίων και λίγους ακόµα σχετικά κεντρικούς ήµους (Ψυχικό, Νέο Ψυχικό, Παπάγος, Υµηττός) (Χάρτης 2). Ωστόσο, το 2001 σηµειώνεται εξάπλωση της γήρανσης στους δήµους που περιβάλλουν το κέντρο (Χάρτης 3). Σηµαντικές διαστάσεις αποκτά το φαινόµενο της γήρανσης στους µεγαλοαστικούς και µεσοαστικούς ήµους (Νέο Ψυχικό, Παπάγος, Ψυχικό, Χολαργός, Φιλοθέη, Κηφισιά, Παλιό Φάληρο, Νέα Σµύρνη, Καλλιθέα) και λιγότερο σε µικροαστικούς και εργατικούς ήµους (Νέα Χαλκηδόνα, Νέα Φιλαδέλφεια, ραπετσώνα, Μοσχάτο). Επίσης, παράλληλα µε το ήµο της Αθήνας, ο πληθυσµός του Πειραιά 5

παρουσιάζει σηµαντική γήρανση. Φαίνεται ότι η γήρανση του πληθυσµού αποδίδεται κυρίως στο ότι οι συνθήκες στις περιοχές αυτές δρουν απωθητικά για ορισµένες κατηγορίες πληθυσµού και ειδικότερα για τις οικογένειες µε παιδιά και τα νοικοκυριά που έχουν σηµειώσει άνοδο στα εισοδήµατά τους. Πολύ ευνοϊκότερη σύνθεση κατά µεγάλες οµάδες ηλικιών έχουν οι δυτικοί ήµοι (Καµατερό, Πετρούπολη, Περιστέρι, Ίλιον Χαϊδάρι, Αγία Βαρβάρα, Κορυδαλλός, Πέραµα), αλλά και αρκετοί ήµοι στα βόρεια/βορειοανατολικά (Πεντέλη, Νέα Πεντέλη, Εκάλη, Νέα Ερυθραία, Βριλήσσια, Αγία Παρασκευή), καθώς και στα νοτιοανατολικά (Γλυφάδα, Ελληνικό, Αργυρούπολη). Ειδικά για το ήµο Αθηναίων επισηµαίνεται ότι, το ποσοστό του πληθυσµού ηλικίας άνω των 65 ετών αυξάνεται από 16,3% το 1991 σε 17,5% το 2001. Η µικρή αύξηση κατά 1,2% της γήρανσης, έναντι 2,5% στο σύνολο του ΠΣΠ, αποδίδεται στην έντονη παρουσία οικονοµικών µεταναστών. Χάρτης 2: Κατανοµή δηµογραφικής γήρανσης στο Πολεοδοµικό Συγκρότηµα Πρωτευούσης, 1991 6

Χάρτης 3: Κατανοµή δηµογραφικής γήρανσης στο Πολεοδοµικό Συγκρότηµα Πρωτευούσης, 2001 4. Οι οικονοµικοί µετανάστες, ως νέο δυναµικό στοιχείο του Κέντρου Πόλης Η µελέτη των πληθυσµιακών µεταβολών µεταξύ 1991 και 2001, σε σχέση µε τη χωρική κατανοµή των χαρακτηριζόµενων από την ΕΣΥΕ ως αλλοδαπών (Χάρτης 4), δίνει ορισµένα επιπλέον συµπεράσµατα: Ο ήµος Αθηναίων εµφανίζεται να φιλοξενεί 137.505 αλλοδαπούς, σε σύνολο 745.514 ατόµων, µέγεθος που αντιστοιχεί στο 18,4% του πληθυσµού του. Στο σύνολο του ΠΣΠ η αναλογία τους αντίστοιχα είναι µόλις 9,9%. Η µεγάλη συγκέντρωση αλλοδαπών, στην πλειοψηφία τους οικονοµικών µεταναστών που εισήλθαν στην Ελλάδα µετά το 1989, επηρεάζει ευνοϊκά την ηλικιακή διάρθρωση του πληθυσµού στο ΠΣΠ, καθώς µόνο το 4,2% του πληθυσµού των αλλοδαπών είναι ηλικίας άνω των 65 ετών. Η µείωση του πληθυσµού στο ήµο Αθηναίων κατά 26.558 άτοµα, µε παράλληλη εγκατάσταση µεγάλου αριθµού οικονοµικών µεταναστών ii, µαρτυρά την µαζική εγκατάλειψη του κέντρου του ΠΣΠ από τους παλιούς κατοίκους της πόλης και τη µαζική αντικατάστασή τους από νέες πληθυσµιακές οµάδες. Στο σύνολο του ΠΣΠ, η αναλογία των αλλοδαπών, όπως ήδη ειπώθηκε, αντιστοιχεί σε 9,9%. Είναι πολύ χαµηλότερη από πόλεις της Βόρειας 7

Ευρώπης, όπως για παράδειγµα στο Παρίσι όπου το 19,4% του πληθυσµού είχε γεννηθεί εκτός Γαλλίας (1999), στη Μαδρίτη όπου 16,2% του πληθυσµού της είναι εξωτερικοί µετανάστες (2007) και στη Γενεύη όπου 54,4% του πληθυσµού της δεν έχουν ελβετικό διαβατήριο (2000). Στην περίπτωση της Ρώµης, και αυτής πρωτεύουσας της Νότιας Ευρώπης, µόλις το 7,4% του πληθυσµού της προέρχεται από άλλη χώρα (2006) iii. Σε γενικές γραµµές, µεγάλα ποσοστά αλλοδαπών, κυρίως οικονοµικών µεταναστών, εµφανίζονται σε κεντρικές υποβαθµισµένες περιοχές και σε µεγαλοαστικά «προάστια», όπως Πεντέλη, Εκάλη, Παλαιό Ψυχικό, Φιλοθέη, Κηφισιά, Νέα Ερυθραία, Γλυφάδα, Βούλα και Βουλιαγµένη. Χάρτης 4: Αλλοδαποί στο Πολεοδοµικό Συγκρότηµα Πρωτευούσης, 2001 5. Συσχέτιση των πληθυσµιακών µεταβολών µε τις πολεοδοµικές ανακατατάξεις Οι πληθυσµιακές µεταβολές που συντελούνται στο εσωτερικό του ΠΣΠ στη διάρκεια της δεκαετίας του 90, δεν µπορεί να ειδωθούν ανεξάρτητα από τις πολεοδοµικές ανακατατάξεις που σηµαδεύουν την εξέλιξη της Μητροπολιτικής Αθήνας, ιδιαίτερα µε τάσεις που επικρατούν στον τοµέα της κατοικίας. Στο σηµείο αυτό δίνεται έµφαση σε ορισµένους παράγοντες που θεωρούµε ότι επηρεάζουν καθοριστικά την πολεοδοµική συγκρότηση της Αθήνας και οι οποίοι συναρτώνται άµεσα µε ενδοαστικές πληθυσµιακές µετακινήσεις. 8

Ένταξη νέων χρήσεων στον πολεοδοµικό ιστό Νέες χρήσεις αναψυχής, εµπορίου και υπηρεσιών εισάγονται δυναµικά στον υφιστάµενο ιστό, παίρνοντας πολλές φορές τη θέση της κατοικίας ή δρώντας πιεστικά απέναντί της µέσω της αύξησης των τιµών της γης. Η τάση αυτή είναι ιδιαίτερα έντονη και σε πόλεις της υτικής Ευρώπης, όπου παρά τα σηµάδια αναζωογόνησης της κατοικίας στο κέντρο, µεγάλες είναι απώλειες λόγω εκτεταµένων αλλαγών στις χρήσεις γης. Παράλληλα, νέες θέσεις εργασίας του δηµόσιου ή του ιδιωτικού τοµέα έχουν δηµιουργηθεί σε νέες περιοχές περιφερειακά της πόλης, ωθώντας µέρος του πληθυσµού να εγκαταλείψει τις κεντρικές συνοικίες. Οικοδοµική δραστηριότητα, στεγαστικό απόθεµα και αγορά κατοικίας - Σε µεγάλο βαθµό στις κεντρικές περιοχές του ΠΣΠ έχουν σχεδόν εξαντληθεί οι συντελεστές δόµησης, µε αποτέλεσµα να µην παράγεται σηµαντικά µεγάλος οικοδοµικός όγκος και, κατ επέκταση, νέες κατοικίες που θα φιλοξενούσαν νέο πληθυσµό. - Εντατική είναι η οικοδοµική δραστηριότητα στις παρυφές, αλλά και εκτός του ΠΣΠ, όπου υπάρχουν αποθέµατα αδόµητης γης, κάτι που επιταχύνεται από την ανάπτυξη του χρηµατοπιστωτικού συστήµατος από τα µέσα της δεκαετίας του 90. - Η απαξίωση του στεγαστικού αποθέµατος σε κεντρικές συνοικίες της Αθήνας δρα απωθητικά για τον πληθυσµό που ζει σε συνοικίες της πόλης που αναπτύχθηκαν τα πρώτα µεταπολεµικά χρόνια. Τα κενά που δηµιουργούνται καλύπτονται συνήθως από µετανάστες, αρχικά υπό καθεστώς ενοικίασης, και στη συνέχεια µε αγορά διαµερισµάτων. - Παράλληλα, νέα πρότυπα κατοικίας, ανταποκρινόµενα σε νέους τρόπους ζωής και σε νέες µορφές κατανάλωσης δηµιουργούνται ή αναµορφώνονται, γεννώντας νέες µετακινήσεις µεσοαστικών και µεγαλοαστικών στρωµάτων, µε άξονα την πρόσβαση σε «αναβαθµισµένη» κατοικία. Στα νέα πρότυπα κατοικίας περιλαµβάνονται ανεξάρτητες µονοκατοικίες ή µεζονέτες σε µεγάλα συγκροτήµατα κατοικιών στις παρυφές της πόλης, αλλά και κατοικίες που προκύπτουν από ανακαίνιση υφιστάµενων χώρων (π.χ. lofts, ανακαινισµένα νεοκλασικά ή µεσοπολεµικά κτίρια) σε κεντρικές περιοχές της πόλης, µε χαρακτηριστική την έξαρση της κτηµαταγοράς στις περιοχές του Μεταξουργείου, του Βοτανικού και του Γκαζιού. Αστικό περιβάλλον και αστικές υποδοµές Στοιχεία αναβάθµισης και υποβάθµισης του περιβάλλοντος δρουν ελκυστικά ή απωθητικά απέναντι στην κατοικία. Η υποβάθµιση των συνθηκών σε κεντρικές συνοικίες (θόρυβος, έλλειψη ελεύθερου χώρου κτλ), αποτελούν παράγοντες που συχνά οδηγούν µέρος του πληθυσµού σε αναζήτηση εναλλακτικών λύσεων για την κατοικία. Παράλληλα, η δηµιουργία νέων οδικών και συγκοινωνιακών υποδοµών δίνει ώθηση στην ανάπτυξη νέων περιοχών κατοικίας, όπως π.χ. εκατέρωθεν της Αττικής Οδού. 9

Επίλογος Η παράλληλη εξέταση των πληθυσµιακών µεταβολών και των πολεοδοµικών ανακατατάξεων στο ΠΣΠ αναδεικνύει και τεκµηριώνει για άλλη µια φορά τα πολλαπλά επίπεδα συσχέτισης δηµογραφικών και χωρικών παραµέτρων. Επίσης, οι πληθυσµιακές και πολεοδοµικές ανακατατάξεις στην Αθήνα, δεν µπορεί παρά να µελετηθούν σε συνάρτηση µε φαινόµενα που λαµβάνουν χώρα στις ευρωπαϊκές πόλεις. Φαινόµενα που εκδηλώνονται τώρα στην Αθήνα, είναι αρκετά διαδεδοµένα από καιρό στον ευρωπαϊκό χώρο. Ωστόσο, παρατηρείται σηµαντική διαφορά στην κλίµακά τους. Η κλίµακα των ενδοαστικών µετακινήσεων, της γήρανσης αλλά και της παρουσίας οικονοµικών µεταναστών, αναδεικνύει νησίδες ένταση και νησίδες ύφεσης στο εσωτερικό του ΠΣΠ, που συχνά οδηγούν σε ακραίες εκδηλώσεις, όπως για παράδειγµα σε σχετικά βίαιες συγκρούσεις µεταξύ παλιών κατοίκων και µεταναστών σε κεντρικές περιοχές της Αθήνας (π.χ. περιοχή Αγίου Παντελεήµονα). Οι εντάσεις αυτές είναι ιδιαίτερα ανησυχητικές, αν και απέχουν πολύ από το να µιλάµε για εκτεταµένα φαινόµενα κοινωνικής πόλωσης. Αν και ο βαθµός ανάµειξης διαφορετικών οµάδων πληθυσµού είναι µεγάλος, οι διαφοροποιήσεις µεταξύ των ήµων του ΠΣΠ δεν µπορεί παρά να µας απασχολούν σε µία προοπτική µεγέθυνσης του χάσµατος ανάµεσα σε ευνοηµένες και µη ευνοηµένες περιοχές. Για την αποφυγή µελλοντικών κοινωνικών πολώσεων, που µάλιστα µπορεί να προκύψουν στο πλαίσιο της παγκόσµιας οικονοµικής κρίσης, απαιτείται µέριµνα για την κάλυψη αναγκών κοινωνικού και άλλου εξοπλισµού, ανάλογα µε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του πληθυσµού που µένει σε κάθε περιοχή της πόλης. Σε µακροχρόνια βάση, ο έλεγχος των πληθυσµιακών τάσεων δεν µπορεί παρά να στηρίζεται σε ολοκληρωµένες προτάσεις που να συνδυάζουν µέτρα κοινωνικής πολιτικής και έλεγχο όλων των πολεοδοµικών παραµέτρων. Υποσηµειώσεις i Για τις πληθυσµιακές τάσεις στο εσωτερικό του αστικού χώρου της Αθήνας τις τελευταίες δεκαετίες παραπέµπουµε ενδεικτικά στις ακόλουθες εργασίες: Πολύζος Γιάννης (1988), ηµογραφικές επιπτώσεις από τις πρόσφατες πληθυσµιακές ανακατατάξεις στην Αθήνα, Ανάτυπο από τα Πρακτικά του Επιστηµονικού ιηµέρου «Ευρωπαϊκή ηµογραφική Κοινότητα. Η Θέση της Ελλάδας», της Ελληνικής Εταιρείας ηµογραφικών Μελετών. Μαλούτας Θωµάς (επιµ.) (2000), Οι πόλεις. Κοινωνικός και οικονοµικός Άτλας της Ελλάδας, Τόµος 1ος, ΕΚΚΕ Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας. Maloutas Thomas (2004), Segregation and residential mobility. Spatially entrapped social mobility and its impact on segregation in Athens, European Urban and Regional Studies 11 (3), p.195-211. ii εδοµένου ότι δεν υπάρχουν διαθέσιµα στατιστικά στοιχεία για τους αλλοδαπούς από την Απογραφή της ΕΣΥΕ του 1991, δε γνωρίζουµε τη µεταβολή στον πληθυσµό των αλλοδαπών στο ήµο Αθηναίων στη διάρκεια της δεκαετίας του 90. Ωστόσο, είναι γνωστό ότι παράλληλα µε εισροές από την Ασία και την Αφρική, η κατάρρευση του σοσιαλιστικού συστήµατος στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης το 1989 αποτέλεσε αφετηρία έντονης µεταναστευτικής κίνησης προς την Ελλάδα η οποία εξελίσσεται µέσα στη δεκαετία του 90. Μπορούµε δηλαδή να υποθέσουµε, µε αρκετά µεγάλη βεβαιότητα, ότι το µεγαλύτερο µέρος των αλλοδαπών που εµφανίζονται στην απογραφή του 2001 εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα στη διάρκεια της δεκαετίας του 90 και δεν περιλαµβάνονται στην απογραφή του 1991. iii Wikipedia, http://en.wikipedia.org 10