Κυριακή 01/02/2015 Ημερομηνία

Διαγώνισμα 2014-15 Ενδεικτικές απαντήσεις Κυριακή 01/02/2015 Ημερομηνία Νεοελληνική Λογοτεχνία Εξεταζόμενο μάθημα Γ Λυκείου Τάξη Α. Το όνειρο στο κύμα, γνήσιο αντιπροσωπευτικό διήγημα του Αλ. Παπαδιαμάντη όπου ο σκιαθίτης λογοτέχνης επιβεβαιώνει το χαρακτηρισμό του ως πατέρα της νεοελληνικής ηθογραφίας, είναι δείγμα της συγγραφικής δεινότητα και μαεστρίας του συγγραφέα. Χαρακτηριστικά διαγράφεται ο απλός και λιτός χαρακτήρας του μεγαλύτερου μέρους του έργου του, η παρατηρητικότητα και η ευαισθησία του, η λατρεία του για τη φύση και τον άνθρωπο. Τα τεχνάσματα και τα συγγραφικά του ευρήματα είναι ανυπέρβλητα. Συγγραφικός δόλος (πλαστοπροσωπία) Ο Παπαδιαμάντης μπορεί, να ονομασθεί πιο πολύ βιωματικός παρά αυτοβιογραφικός συγγραφέας. Ο Παπαδιαμάντης δημιουργεί την ίδια εντύπωση με όλους εκείνους τους συγγραφείς που είναι παραστατικοί και μερακλήδες σκηνογράφοι. Δημιουργεί δηλαδή την εντύπωση ότι τα έζησε όλα αυτά για τα οποία γράφει, ενώ ακόμη και διά της κοινής λογικής μπορούμε να βρούμε ότι αυτό δεν ήταν δυνατό. Υπάρχει στο έργο του ένα πλήθος ιστοριών τις οποίες για λόγους απλούς δεν μπορεί να τις έζησε ο ίδιος, αλλά πρέπει να τις άκουσε, να τις είδε ίσως εκ του μακρόθεν και προπαντός να τις έμαθε από άλλους ή παλαιότερους.» (Γ. Ιωάννου). «Ότι ο Παπαδιαμάντης έκλεισε μες στις "αναμνήσεις" του ένα υπολογίσιμο τμήμα της ζωής του, δεν χωρεί αμφιβολία. Αρκεί μια πρώτη, θα λεγα οριζόντια, ανάγνωση για να δείξει πώς τα «διηγήματα» αυτά αποτελούν, ανάμεσα στα άλλα, και μιαν αναντικατάστατη βιογραφική πηγή. Έχουμε να κάνουμε μ' ένα χρονικό, όπου όχι μόνο τα παιδικά χρόνια στη Σκιάθο, αλλά και η αθηναϊκή περίοδος του συγγραφέα μας, και τα βιώματα και τα οράματα και τα αδιέξοδα του, μας προσφέρονται πλουσιοπάροχα. Πολλά έχουν ειπωθεί και σχολιαστεί για το θέμα της καταχώρισης του συγκεκριμένου διηγήματος στα αυτοβιογραφικά του συγγραφέα. Το διήγημα είναι βεβαίως ερωτικό, αν και χωρίς τη λάγνα απόχρωση του επιθέτου, και kentromeletis.edu.gr σελίδα 1 από 13

αυτοβιογραφικό. Δεν είμαστε βέβαια σίγουροι για το βαθμό που μεταφέρονται σ αυτό στοιχεία της ζωής του Παπαδιαμάντη. Ο ίδιος επιχειρεί να αποδεσμευτεί από τον ήρωα αφηγητή και πρωταγωνιστή του. Αποποιείται την ταύτισή του με το μικρό βοσκό. Οι σκηνικοί χώροι όμως του έργου και η γενικότερη ατμόσφαιρα είναι στοιχεία που συνδυασμένα με βιογραφικές λεπτομέρειες του συγγραφέα, τον ταυτίζουν αναπόφευκτα με τον αγνό κι ανιδιοτελή ήρωά του. Η πρωτοπρόσωπη αφήγηση και ο εξομολογητικός χαρακτήρας δείχνουν ότι ο συγγραφέας ανακαλεί μια εμπειρία από την προσωπική του ζωή, ένα βίωμα του. Όμως το διήγημα αυτό παρουσιάζει ένα τολμηρό θέμα (τον ερωτικό πειρασμό και την ερωτική συγκίνηση), ενώ ο Παπαδιαμάντης είχε μια έμφυτη κοινωνική συστολή και μια παιδεία ασύμβατη με τις σωματικές απολαύσεις. Γι' αυτό, έστω και αν στο διήγημα η ερωτική επιθυμία τελικά καταστέλλεται, ο συγγραφέας κλείνει την αφήγηση του με τη φράση Διά την αντιγραφήν, η οποία λειτουργεί παραπλανητικά: ο Παπαδιαμάντης-συγγραφέας υπογράφει μόνο ως υπεύθυνος της αντιγραφής ενός ξένου βιώματος, για να μας αφήσει με την εντύπωση ότι το βίωμα με τη Μοσχούλα δεν ήταν δικό του.. Εικονιστικά στοιχεία που συμβολοποιούνται από τη χρήση τους Πολύ συχνά ο Παπαδιαμάντης χρησιμοποιεί εικόνες που ανάγονται σε σύμβολα λόγο της θέσης και του τρόπου παρουσίασής τους. Στο όνειρο στο κύμα είναι αρκετές οι περιπτώσεις που εικόνες πολύ ρεαλιστικά δοσμένες μας οδηγούν συνειρμικά σε ταυτίσεις που δίνουν μια άλλη διάσταση στο κείμενο. Μια τέτοιου είδους εκδοχή βασίζεται στην ερωτική διάσταση της θάλασσας. Σύμφωνα μ' αυτή την εκδοχή η θάλασσα γίνεται σύμβολο ερωτισμού γιατί σε μια στιγμή κινδύνου ενώνει στιγμιαία τον άντρα με τη γυναίκα, βοηθώντας τον άτολμο νέο να αποδεσμευτεί για λίγο από τις προσωπικές του αναστολές και να νιώσει μια φευγαλέα ικανοποίηση της επιθυμίας του. Η θάλασσα συμβολίζει τη μήτρα, από την οποία προήλθε η ανθρώπινη ζωή και, κυρίως, αποτελεί το μέσο με το οποίο ο βοσκός μπορεί να φτάσει σε ερωτική και απόλυτη ένωση-ταύτιση με τη φύση. Είναι παράγοντας ευδαιμονίας, απόλαυσης και ηδονής. Υποκαθιστά την ερωτική ένωση του βοσκού με την κοπέλα, η οποία όμως ποτέ δεν πραγματοποιείται. Η επαφή με το υγρό στοιχείο δημιουργεί στο βοσκό τα απαιτούμενα συναισθήματα, προετοιμάζει, δηλαδή, ψυχολογικά, για τη βίωση του ονείρου που θα ακολουθήσει αμέσως μετά την έξοδο kentromeletis.edu.gr σελίδα 2 από 13

του από το νερό. Από τη μια ερωτική επαφή, η οποία συντελείται, μεταβαίνει στην άλλη, η οποία δεν πραγματοποιείται ποτέ. Είναι ταυτόχρονά το σύμβολο της απόλυτης ένωσης του βοσκού με τη φύση και των ορίων της βίωσης του έρωτα. Η Σελήνη δημιουργεί την απαιτούμενη ατμόσφαιρα που πλαισιώνει αρχικά το τοπίο μέσα στο οποίο ζει και δρα ο νεαρός βοσκός, καθιστώντας το ειδυλλιακό και προετοιμάζοντας την ερωτική ένωσή του με τη φύση, μέσω της επαφής με τη θάλασσα «το φεγγάρι σχεδόν ολόγεμον». Συντελεί στη μαγεία που καταλαμβάνει το νεαρό βοσκό, καθώς αυτός κολυμπά. Το φως της σελήνης αναφέρεται ξανά, αφενός για να προσδιορίσει το χρόνο και τις συνθήκες υπό τις οποίες η Μοσχούλα επέλεξε να κολυμπήσει, αφετέρου για να υποδηλωθεί η έκπληξη του βοσκού για την επιλογή αυτή, καθώς το φως της σελήνης αποτελεί χρόνο απαγορευτικό για την κοπέλα, «δεν ήξευρα ότι εσυνήθιζε να λούεται και τη νύχτα με το φως της σελήνης» σε αντιπαράθεση με το φως του ήλιου, που είναι ίσως καταλληλότερη συνθήκη και όπως δηλώνει ο βοσκός, η ανατολή ήταν η ώρα που ο ίδιος ήξερε πως η κοπέλα επέλεγε για να κολυμπήσει στη θάλασσα. Τέλος, η συγκεκριμένη αναφορά δημιουργεί και την κατάλληλη ατμόσφαιρα, που θα πλαισιώσει τη βίωση του ονείρου, προσδίδοντας ρομαντισμό και ερωτισμό. Κυρίως, όμως λειτουργεί περιοριστικά, με σκοπό να δηλώσει τον απρόοπτο και απροσδόκητο χαρακτήρα του συμβάντος, από τη σκοπιά του βοσκού. Στη συνέχεια, το φως της σελήνης χαρακτηρίζεται μελιχρόν(έχει το χρώμα του μελιού) «εις το φως της σελήνης το μελιχρόν», και παρουσιάζεται να βάφει αργυρή την επιφάνεια του πελάγους και να κάνει τα κύματα να φωσφορίζουν. Εδώ η λειτουργία του σεληνόφωτος είναι καθαρά συντελεστική της ατμόσφαιρας του ρομαντισμού και του ερωτισμού, δημιουργεί το σκηνικό διάκοσμο, μέσα στον οποίο θα λάβει χώρα η εκτύλιξη του ονείρου και επιτείνει την έκσταση και τη μαγεία, την οποία πρόκειται να αισθανθεί ο νεαρός βοσκός, παρακολουθώντας τη γυμνή κοπέλα να κολυμπά. Το φως του φεγγαριού αναδεικνύει την ομορφιά της, η οποία γίνεται υπερκόσμια, άρα λειτουργεί και προς την κατεύθυνση της θεοποίησης της κοπέλας από το βοσκό( αναλογία με τη φεγγαροντυμένη του Σολωμού). Ο τρόπος θανάτου της κατσίκας είναι συμβολικός. Το κοντό σχοινί, που την κρατούσε στη θέση της, έγινε η θανάσιμη θηλιά της. Με ένα τέτοιο «σχοινί» είναι δεμένος κι ο ήρωας στην αποπνικτική Αθήνα. Είναι καιρός να κόψει το «σχοινί», που ήδη έχει αρχίσει να «τυλίγει το λαιμό του». Ο Παπαδιαμάντης δεν αντέχει μακριά απ kentromeletis.edu.gr σελίδα 3 από 13

τη Σκιάθο. Ο αφηγητής της ώριμης ηλικίας ζει μέσα στο ασφυκτικό αστικό περιβάλλον και εργάζεται σε ένα πληκτικό και καταθλιπτικό γραφείο. Εγκλωβισμένος λοιπόν σ' αυτές τις πνιγηρές συνθήκες ζωής και εργασίας καταπιέζεται και ασφυκτιά. Νιώθει αυτές οι συνθήκες να τον πνίγουν σαν βρόχος, όπως έπνιξε την κατσίκα του τότε το κοντό σκοινί. Αλλά και η έλλειψη ελευθερίας κινήσεων και πρωτοβουλιών τού φέρνει στο νου συνειρμικά το άλλο σκοινί, εκείνο που αναφέρεται στην Παλαιά Διαθήκη, με το οποίο ο αφέντης έχει δεμένο το σκύλο του περιορίζοντας τις κινήσεις του (βλ. παραπάνω στο σχετικό απόσπασμα). Τέλος, ο συνειρμός τον οδηγεί και σε ένα τρίτο υποθετικό σκοινί, με το οποίο μετρήθηκε και οριοθετήθηκε ο σημερινός του αφόρητος κόσμος. Το σκοινί λοιπόν αποκτά για τον ώριμο αφηγητή χαρακτήρα πολλαπλού σ υ μ - β ό λ ο υ : α) είναι αυτό που τον «πνίγει», όπως το σκοινί της κατσίκας β) είναι αυτό που περιορίζει τις κινήσεις του και του στερεί την ελευθερία ύστερα από την παγίδευση του στους πειρασμούς και γ) είναι αυτό που τελικά χάραξε τα όρια του τωρινού κόσμου του. Τέλος η Μοχούλα (κοπέλα) συμβολίζει το θηλυκό-πηγή πειρασμού, αφού η βίωση της θέασης της από το βοσκό πήρε διαστάσεις ονείρου και κατόπιν επηρέασε την πορεία της ζωής του, με αποτέλεσμα αυτός να οδηγηθεί στη δυστυχία. Γι αυτό, η Μοσχούλα παρουσιάζεται αρχικά μυθοποιημένη και στη συνέχεια, όταν ο ώριμος αφηγητής τη σκέφτεται από χρονική απόσταση, την καταρρίπτει από το βάθρο όπου την είχε τοποθετήσει στη νεότητά του, την απομυθοποιεί και τη χαρακτηρίζει ως μια από τις απλές κόρες της Εύας, ένα απλό σύμβολο πειρασμού που μπορεί να αποβεί αιτία καταστροφής για έναν άνδρα. Β. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ Ο πεζογράφος του ανοιχτού χώρου, ο λάτρης του μεγαλείου της φύσης, ο απλός και λιτός μέσα στην ευαισθησία και παρατηρητικότητά του ρεαλιστής ηθογράφος, ο βαθύτατος γνώστης όλων των ανθρώπινων εσωτερικών καταστάσεων, ο κάτοχος μιας ουσιαστικής θρησκευτικής συνείδησης, ο αέναος διεκδικητής ανεκπλήρωτων ερώτων, υπογράφει την ονειρική αναπόληση μιας εφηβικής, αλλά άκρως θελκτικής ύπαρξης. Η φύση εξυψώνεται σε λυτρωτικό σύμβολο και λειτουργεί σαν βάλσαμο στην κακοφορμισμένη ψυχή, του ατυχώς βαπτισθέντος ήρωα ως αστού. Η προτίμηση της μακάριας φυσικής ζωής είναι kentromeletis.edu.gr σελίδα 4 από 13

φανερή και σταθερή σ όλο το διήγημα και αποτελεί και τη μελαγχολική κατακλείδα του. το διήγημα αποτελεί έναν ύμνο στην ομορφιά του φυσικού περιβάλλοντος. Στην περιγραφή του κόσμου του ήρωα αποδίδεται παραστατικά η ζωή του μικρού βοσκού μέσα στη φύση με στόχο να φανεί η αμεσότητα της επαφής και ο στενός δεσμός του με αυτήν. Κατ αυτόν τον τρόπο δίνεται πλήθος στοιχείων για την τοπογραφία της περιοχής, την ποικιλία της χλωρίδας και των καλλιεργειών, που μαρτυρούν τη φυσιολατρία του συγγραφέα και συνιστούν ένα αρκαδικό τοπίο ευτυχίας και αμεριμνησίας, μέσα στο οποίο αναπτύσσεται το βουκολικό ερωτικό στοιχείο Είναι ο χώρος όπου ο άνθρωπος είναι ευτυχισμένος, αναπτύσσεται με αθωότητα και βιώνει την πραγματική αξία της ζωής. Ο άνθρωπος βρίσκεται σε διαρκή διάλογο με τη φύση και επικοινωνεί με το Θεό. Όλα στη φύση (ρυάκια, ποτάμια, βουνά, βρύσες ) μαρτυρούν την παρουσία του Θεού. Η φύση φροντίζει για τον άνθρωπο, είναι πηγή ελπίδας και του παρέχει τα πάντα. Για τον Παπαδιαμάντη ο άνθρωπος αισθάνεται ευτυχισμένος μόνο κοντά στη φύση. Από αυτήν πηγάζουν ομορφιά, αγνότητα, ευδαιμονία. Η απομάκρυνση του ανθρώπου από τη φύση σημαίνει δυστυχία, αλλοτρίωση και φθορά. Η ενότητα ανθρώπου φύσης καταγράφεται με την επιμονή του βοσκού να δηλώνει ευτυχής στη «φυσική» ζωή του εκεί ένιωθε αναπόσπαστο τμήμα του κόσμου, της φύσης αλλά συγχρόνως ένιωθε πως όλα αυτά του «ανήκουν» μια αμφίδρομη σχέση με τη φύση που χαρακτήριζε τον προπτωτικό άνθρωπο, ευρισκόμενος σε μια εκστασιακή σχέση μαζί της. Αυτή η συναισθηματική ταύτιση ενότητα έχει ως έκφρασή της την αγάπη του νεαρού βοσκού για όλα όσα το σύμπαν περιλαμβάνει: δέντρα, ακρογιαλιές, θάλασσες, ζώα (βλέπε Μοσχούλα κατσίκα), κορίτσι. Ο έρωτας του για τη Μοσχούλα θα μείνει ανολοκληρώτος για να του υπενθυμίζει τη χαμένη αθωότητα της φυσικής ζωής, μέσα στην αλλοτρίωση του σύγχρονου βίου. Ο νεαρός βοσκός βιώνοντας την απόλυτη ευτυχία και αυτάρκεια μέσα στη φύση, φυσικό είναι να μπορεί να νιώσει ένα τόσο αγνό και εξιδανικευμένο συναίσθημα, όπως ο Έρωτας του για τη Μοσχούλα. Την αγαπά και τη θαυμάζει, αφού ασυνείδητα την έχει «εντάξει» στο εξιδανικευμένο φυσικό τοπίο (στο οποίο άλλωστε αφιέρωσε και το μεγαλύτερο μέρος του διηγήματος). Αυτή η συνάρτηση διαφαίνεται και από τη γλωσσική αποτύπωση της περιγραφής όπου η ομορφιά της κόρης συνυφαίνεται με τα φυσικά στοιχεία ( μελιχρά και ονειρώδη εις το φέγγος kentromeletis.edu.gr σελίδα 5 από 13

της σελήνης» «εμάντευα το στέρνον της της αύρας τας ριπάς και της θαλάσσης» «Όνειρο εις το κύμα".) Έτσι ο ερωτισμός του Παπαδιαμάντη ενώ ξεκινά από αγνός, άδολος, «χριστιανικός», εξιδανικευμένος (προς τη Μοσχούλα) - με όλες τις ηθικές αναστολές που η χριστιανική εξιδανίκευση υπαγορεύει - καταλήγει στη φύση, η οποία συμπλέκεται με τον άνθρωπο. Τελικά η σχέση του Παπαδιαμάντη με τη φύση δεν είναι μονάχα αισθητική αλλά και ηθική: Η φύση «καθορίζει» την ανθρώπινη συμπεριφορά και υποδεικνύει αισθήματα, όπως τον Έρωτα για τη Μοσχούλα (που εξιδανικεύεται μέσα στο ονειρώδες τοπίο όπου αυτή κολυμπά). Ο ανέφικτος έρωτας Τα ερωτικά είναι μια κατηγορία διηγημάτων του Παπαδιαμάντη. Ο ερωτισμός του λειτουργεί μονόπλευρα και παρουσιάζεται σαν ένα ακοίμητο πάθος. «Ό,τι μπορούμε να ξέρουμε με βεβαιότητα δεν είναι οι έρωτες του Παπαδιαμάντη, αλλά ο ερωτισμός του: αυτό το φουσκωμένο ποτάμι που, μολονότι ξεστρατισμένο από την κοίτη του, ξεχύνεται ακράτητο και, ταυτόχρονα, υποδεικνύει τις ρωγμές ενός ακρωτηριασμένου ανθρώπου. Γιατί εδώ η συνεργασία των αισθήσεων, απόδειξη ερωτικής πληρότητας κι ανταπόκρισης, είναι σχεδόν αδιανόητη. Η όραση, αυτόνομη, γίνεται τις περισσότερες φορές το κύριο μέσο διαφυγής για την ανεκπλήρωτη επιθυμία. Η θέα του γυμνού γυναικείου σώματος, κυρίαρχη φαντασίωση του Παπαδιαμάντη [...] είναι η μόνη δυνατή προσέγγιση του απαγορευμένου καρπού, κάτι σαν υποκλοπή του από έναν ένοχο επιδρομέα. [...] ο αφηγητής του "Όνειρο στο κύμα" θ' αγγίξει το σώμα της γυμνής κόρης μόνο μισοπνιγμένο κι αναίσθητο.» (Π. Μουλλάς) Ο τίτλος του διηγήματος νοηματοδοτεί κάτι άπιαστο και ανέφικτο. Ένα όνειρο και ιδιαίτερα ένα όνειρο στο κύμα. Το όνειρο αφορά στο υποσυνείδητο, είναι κάτι άπιαστο, κάτι μεταφυσικό που δε συμβαίνει στην πραγματικότητα. Ο αφηγητής έλκεται ερωτικά από τη μικρή Μοσχούλα, την ανιψιά του κυρ-μόσχου. Αυτό το αντιλαμβάνεται ο αναγνώστης αρχικά από την πληθώρα των επιθέτων και των εκφραστικών μέσων που χρησιμοποιεί για να περιγράψει τη Μοσχούλα. Στη συνέχεια, παρομοιάζει την Μοσχούλα με την αγαπημένη του κατσίκα στην οποία μάλιστα έδωσε το ίδιο όνομα. Η ομωνυμία αυτή αποκαλύπτει την ανομολόγητη έλξη του βοσκού για τη νεαρή Μοσχούλα. Επειδή το κορίτσι αποτελεί απλησίαστο όνειρο γι αυτόν υποκαθιστά την αγάπη του με την αγάπη για την κατσίκα, προβάλλοντας σ αυτήν τα συναισθήματά του. Βέβαια το ανέφικτο του έρωτά του ενισχύει το kentromeletis.edu.gr σελίδα 6 από 13

γεγονός ότι υπάρχει και κοινωνικό χάσμα ανάμεσα στους δύο νέους καθώς η Μοσχούλα είναι κόρη του άρχοντα του νησιού ενώ ο ήρωας ένας ταπεινός αμόρφωτος βοσκός. Το ανέφικτο του έρωτά του φαίνεται ξεκάθαρα και στην αρχή της τελευταίας ενότητας, «σπανίως την είδα έκτοτε», όπου ο αφηγητής κάνει και κάποια σχόλια με πικρία και κάποια Γ. i) ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΟΙ ΤΡΟΠΟΙ ΑΦΗΓΗΣΗ ΔΙΗΓΗΣΗ : σε α πρόσωπο, όλο το διήγημα αποτελεί μια ευθύγραμμη αναδρομική αφήγηση, με προσωπικό, εξομολογητικό τόνο. Έτσι κάνει το κείμενό του βιωματικό και δίνει την αίσθηση της γενικευμένης εμπειρίας, δίνει ζωντάνια και παραστατικότητα. ΠΕΡΙΓΡΑΦΕΣ : Οι εκτενείς περιγραφές αποτελούν μια μορφή επιβράδυνσης, καθώς αναστέλλουν τη δράση. Η λειτουργία των περιγραφών αυτών, όπου βλέπουμε και όλη την ποιητικότητα της γλώσσας του Παπαδιαμάντη, δεν περιορίζεται στην απλή μετάδοση των αναγκαίων ρεαλιστικών πληροφοριών για το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζουν, κινούνται και δρουν οι χαρακτήρες. Πολλές φορές οι περιγραφές του κρύβουν το βαθύτερο νόημα του διηγήματος. Ο αφηγητής δηλώνει ότι αναγνώρισε τη Μοσχούλα και δίνει μια πρώτη περιγραφή της, καθώς την είδε να βγαίνει από το νερό μετά την πρώτη της βουτιά. Η περιγραφή του χώρου και της ίδιας είναι λυρική και δίνεται με λυρικά μέσα, τα οποία επιτείνουν τη μαγεία της ατμόσφαιρας και προδίδουν την ψυχική αναστάτωση του ήρωα-αφηγητή ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ Η αφήγηση αρχίζει με αναδρομή στο παρελθόν (ο αφηγητής αφηγείται από την οπτική γωνία της ώριμης ηλικίας έτσι, χρόνος της αφήγησης είναι το «παρόν» και χρόνος της ιστορίας το παρελθόν): πρώτα αναφέρεται στη νεανική ηλικία του αφηγητή, συνεχίζει με τα χρόνια των σπουδών του, για να φτάσει στο παρόν της ωριμότητας. Στην απόσπασμα ανιχνεύονται και τα ακόλουθα αφηγηματικά στοιχεία: Αφηγητής : Ο ανώνυμος αφηγητής είναι δραματοποιημένος, βλέποντας από εσωτερική οπτική γωνία (αφήγηση με εσωτερική εστίαση). Συμμετέχει στα δρώμενα ως πρωταγωνιστής και αφηγείται σε α' γραμματικό πρόσωπο την προσωπική του ιστορία kentromeletis.edu.gr σελίδα 7 από 13

(«ομοδιηγητική» αφήγηση) το α' πρόσωπο φαίνεται από την αρχή «αφού έμαθα γράμματα» και δίνει στην αφήγηση εξομολογητικό και προσωπικό τόνο. Έλλειψη (αφηγηματικό κενό) : Στη μετάβαση από τη λήξη των σπουδών στο επαγγελματικό παρόν υπάρχει αφηγηματικό κενό (ένα μικρό διάστημα της ιστορίας του οποίου τα γεγονότα παραλείπονται αν όμως πάρουμε υπόψη τα αποσιωπητικά μετά τη λέξη προλύτου, θα μπορούσαμε να κάνουμε λόγο όχι για αφηγηματικό κενό αλλά για σύνοψη του χρόνου). Αυτό γίνεται για λόγου οικονομίας του έργου. Παραλείπονται συνήθως λεπτομέρειες που δεν προωθούν τη δράση ή τους σκοπούς του συγγραφέα. Πριν από την αρχή της ενότητας (Μίαν εσπέραν) υπάρχει κάποιο αφηγηματικό κενό.. Αναδρομική αφήγηση : Η αναφορά στην κλοπή του επίχρυσου κουδουνιού και του περιλαιμίου της κατσίκας αποτελεί μια μικρή αναδρομική αφήγηση αλλά και επιβράδυνση. Η μικρή αυτή αναδρομική αφήγηση αισθητοποιεί την αδυναμία του βοσκού για την κατσίκα και ενισχύει την εντύπωση του μηχανισμού υποκατάστασης συναισθημάτων. Διπλή οπτική γωνία : αφηγητής έφηβος βοσκός ( το εγώ που βιώνει) και αφηγητής ενήλικας, δικηγόρος προλύτης (το εγώ που αφηγείται), ιδιοτυπία που βοηθά και στο να καταδειχτεί η διαφορά μεταξύ του βοσκού με το δικηγόρο και βέβαια των βίων που αυτοί αντιπροσωπεύουν, αλλά κυρίως στο να παρακολουθήσουν οι θεατές το βασικό επεισόδιο με την ίδια αγωνία που το έζησε και ο ήρωας χωρίς να ξέρουν την κατάληξη, ούτε να την υποψιάζονται από τη στάση του αφηγητή. Γii) ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟ ΠΑΓΑΝΙΣΤΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ Η χριστιανική συνείδηση που διαμόρφωσε ο Παπαδιαμάντης στα παιδικά του χρόνια μέσα στο οικογενειακό του περιβάλλον και οι ηθικές αρχές που δέχτηκε από τους γονείς του τον συνόδευαν σ' όλη του τη ζωή. Από πολύ μικρός συνόδευε τον πατέρα του στους ναούς και στα ξωκλήσια και έψελνε μαζί του. Έτσι, οι εκκλησίες αποτελούσαν το χώρο μέσα στον οποίο ένιωθε ασφάλεια και έβρισκε γαλήνη. Οι εκκλησιαστικές παραστάσεις αποτυπώθηκαν στην ψυχή του και η πρώτη έκφραση της καλλιτεχνικής του ευαισθησίας ήταν η αγιογραφία (Μικρός εζωγράφιζα Αγίους, γράφει στο αυτοβιογραφικό του σημείωμα). kentromeletis.edu.gr σελίδα 8 από 13

Η πίστη του στην Ορθοδοξία τον οδήγησε σε ηλικία 21 ετών (το 1872) στο Άγιον Όρος, όπου πήγε να γίνει μοναχός. Μυήθηκε στην ήρεμη μοναστική ζωή, διάβασε πολλά εκκλησιαστικά βιβλία, έμαθε βυζαντινή μουσική, μελέτησε αρχαία ελληνικά κείμενα. Όμως ύστερα από λίγους μήνες έκρινε πως δεν του ταίριαζε το μοναχικό σχήμα και έφυγε, παραμένοντας ωστόσο σε όλη του τη ζωή ένας «κοσμοκαλόγερος», αποφεύγοντας καθετί που θα τον οδηγούσε σε μια συμβατική και εύκολη ζωή και καλλιεργώντας σε υψηλό βαθμό όλες τις χριστιανικές ηθικές αξίες. Ο Παπαδιαμάντης γράφει προσκολλημένος στο ορθόδοξο τυπικό και συνεπαρμένος από ένα διαρκές θρησκευτικό συναίσθημα. Γι' αυτούς τους λόγους ο Παπαδιαμάντης έχει χαρακτηριστεί κατά καιρούς από τους μελετητές του τέλειος τύπος του βυζαντινού ανθρώπου, κοσμοκαλόγερος, βυζαντινός αγιογράφος. Πραγματικά, είναι ο χριστιανός πεζογράφος που η ζωή του ήταν μια διαρκής αναζήτηση της ηθικής τελειότητας και της αγιότητας, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει αδιαφορία για τις χαρές της ζωής. «απλή θυγάτηρ της Εύας όπως όλες» : εδώ υπονοείται η έκπτωση της ιδανικής γυναίκας. Η Εύα συνδέεται με το προπατορικό αμάρτημα και την έξοδο των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο. Ο ώριμος αφηγητής βλέπει με διαφορετικό τρόπο την εξιδανικευμένη κοπέλα. Το ιδανικό μετατρέπεται σε κάτι συνηθισμένο και απομυθοποιείται. Η βίωση της αμαρτίας από την άλλη και η πάλη με το κακό και τους πειρασμούς της ζωής αποτελούν τη βάση του χριστιανισμού του Παπαδιαμάντη. «τάχα η μοναδική εκείνη περίστασις, μοναχός» ΠΑΓΑΝΙΣΤΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ : «εγώ ο σατυρίσκος τον βουνού»: Ο μικρός σάτυρος βοσκός. Σάτυροι είναι θεότητες των δασών, οι τραγόμορφοι ακόλουθοι του θεού Διόνυσου (μεταφορικά σάτυροί ονομάζονται στη νέα ελληνική οι λάγνοι, ερωτύλοι και ακόλαστοι άντρες, που ασελγούν σε νεαρά άτομα). Το υποκοριστικό σατυρίσκος, που αντλείται από αρχαία βουκολικά ποιήματα (ειδύλλια) του Θεόκριτου δημιουργεί στο κείμενο ένα κλίμα ενοχής. Ο βοσκός είναι βέβαιος ότι σαν σάτυρο θα τον αντιμετώπιζε η Μοσχούλα, αν τον έβλεπε ξαφνικά μπροστά της. Ωστόσο, περιορίζεται στο υποκοριστικό, γιατί με αυτό διασκεδάζει την αρνητική εντύπωση της λέξης σάτυρος (που παραπέμπει σε ασελγή kentromeletis.edu.gr σελίδα 9 από 13

και λάγνα όντα) με την ελπίδα ότι απενοχο-ποιείται. Ωστόσο, αυτή η φράση προδίδει τα πραγματικά αισθήματα του βοσκού (την ερωτική του επιθυμία). «εφαίνετο πως το είχον εντρεπίσει και στολίσει αι νύμφαι των θαλασσών», «ήτο νηρηίς, νύμφη, σειρήν»: Ο συγγραφέας αναφέρεται στις γυναικείες θεότητες των υδάτων (νεράιδες, ξωθιές κ.ά.) των θρύλων της λαϊκής παράδοσης, οι οποίες αποτελούν επιβίωση αντίστοιχων θεοτήτων της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας, των νυμφών (οι νύμφες της θάλασσας ονομάζονταν ειδικά Νηρηίδες). Ο αρκαδισμός, όρος που στην τέχνη δηλώνει ένα φανταστικό και παραδεισένιο τόπο, όπου ο άνθρωπος μπορεί να βρει γαλήνη, απλότητα, ευδαιμονία και ευτυχία. Το λογοτεχνικό είδος της βουκολικής (ποιμενικής) ποίησης μιμείται την αγροτική ζωή και συχνά τη ζωή μιας φανταστικής εποχής, στην οποία κυρίαρχο ρόλο παίζουν οι έρωτες μεταξύ ποιμένων. Ειδικότερα τα ποιμενικά ειδύλλια είναι μεγάλες αφηγηματικές συνθέσεις με σύνθετη πλοκή με χαρακτήρες που μετέχουν στην ποιμενική ζωή. Παρουσιάζεται ένας παραδείσιος κόσμος μέσα σε μια πρωτόγονη φύση, όπου κυριαρχεί η γαλήνη, η πραότητα, το αγνό πνεύμα και η απόλαυση αθώων ηδονών. Οι περιγραφές είναι ειδυλλιακές και οι έρωτες νεανικοί και αθώοι. Δ. Ηθικοθρησκευτική σκοπιά «Μια πρώτη ερμηνεία του διηγήματος, που θα ταίριαζε και στο πνεύμα ίσως της εποχής του αλλά και στην καθιερωμένη θεώρηση του Παπαδιαμάντη, είναι μια ερμηνεία από ηθικο-θρησκευτική σκοπιά. Η ιστορία μπορεί να διαβαστεί ως αλληγορία της έκπτωσης του ανθρώπου από μια αρχική ιδανική κατάσταση ευδαιμονίας (που περιγράφεται με αναφορές στο Άσμα Ασμάτων [...] σε μια δυστυχισμένη ανώφελη ζωή.» (Δ. Τζιόβας). Η κατάσταση ευδαιμονίας είναι ο παράδεισος των ξέγνοιαστων νεανικών χρόνων και η δυστυχία είναι η μίζερη καθημερινότητα της επαγγελματικής ζωής του ήρωα. Με την ερμηνεία αυτή μπορούμε να εξηγήσουμε την εκτενή αναφορά στην ιστορία του μοναχού Σισώη (γιατί αλλιώς η ιστορία δεν έχει λειτουργικό ρόλο στην πλοκή). Κάθε απόλαυση έχει και ένα τίμημα. Ο Σισώης ήταν μοναχός, αμάρτησε και για να λυτρωθεί εγκατέλειψε τα εγκόσμια. Όμως ο αφηγητής δεν επιδίωξε τέτοια λύτρωση και γι' αυτό δεν έχει βρει την εσωτερική του γαλήνη. kentromeletis.edu.gr σελίδα 10 από 13

Αντίθεση φύσης πολιτισμού Μια άλλη ερμηνεία μας κατευθύνει να δούμε το διήγημα ως αντιπαράθεση δύο ξεχωριστών κόσμων: του φυσικού ποιμενικού κόσμου, που ταυτίζεται με την ξένοιαστη ζωή στην εξοχή, και του πολιτισμένου «τεχνητού κόσμου», που ταυτίζεται με τον περιορισμένο αστικό τρόπο ζωής. Η «απολίτιστη» φύση αντιπροσωπεύει την ευτυχισμένη εφηβική ηλικία του αφηγητή, ενώ ο πολιτισμός την ώριμη ηλικία του αφηγητή. Στον πρώτο κόσμο η ζωή είναι όμορφη και ελεύθερη, ενώ στο δεύτερο άχαρη, γεμάτη απαγορεύσεις και καταναγκασμούς. Η φράση η οποία κλείνει το διήγημα {Ω! ας ήμην ακόμη βοσκός εις τα όρη!...) δείχνει ότι ο αφηγητής προτιμάει τη φυσική ζωή. «Μια δεύτερη ερμηνεία που συνδέεται στενά με την προηγούμενη είναι να ιδωθεί το διήγημα ως μια "εκδήλωση της αντίθεσης φύσης και πολιτισμού. Η φύση αντιπροσωπεύει την εφηβική ηλικία του αφηγητή, όταν είναι ωραίος και ευτυχισμένος έφηβος αλλά και "φυσικός άνθρωπος", ενώ ο πολιτισμός ταυτίζεται με την ώριμη ηλικία, όταν εργάζεται στο γραφείο ενός δικηγόρου και αισθάνεται δέσμιος και καταπιεσμένος.» (Δ. Τζιόβας). ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Στο όνειρο στο κύμα στο τέλος της εισαγωγικής ενότητας ο αφηγητής μας μεταφέρει στο παρόν και μας παρουσιάζει αυτοσαρκαζόμενος τη ζωή του, πληροφορώντας μας ότι το επαγγελματικό του περιβάλλον του είναι αφόρητο, επειδή δεν μπορεί να παίρνει πρωτοβουλίες και είναι περιορισμένο το πεδίο της δράσης του. Μας πληροφορεί με συντομία ποιες σπουδές έκανε, για να φτάσει, στο τέλος της πρώτης ενότητας, στο παρόν (σήμερον) και να διεκτραγωδήσει την επαγγελματική κατάσταση του, εξηγώντας με απογοήτευση και αυτοσαρκασμό τους λόγους για τους οποίους δεν είναι ικανοποιημένος από τη σταδιοδρομία του. Οι λόγοι λοιπόν είναι οι ακόλουθοι: Πρώτα πρώτα δηλώνει ότι δεν έκανε μεγάλην προκοπήν, δηλαδή δεν είναι επιτυχημένος επαγγελματικά, αφού εξακολουθεί να εργάζεται ακόμη ως βοηθός ενός επιφανούς [...] δικηγόρου και πολιτευτού και δε φαίνεται να υπάρχει προοπτική για βελτίωση της θέσης του και για επαγγελματική εξέλιξη (ουδέ δύναμαι να kentromeletis.edu.gr σελίδα 11 από 13

ωφεληθώ). Η θέση του βοηθού δεν του παρέχει οικονομική άνεση και τα οικονομικά του είναι περιορισμένα (είμαι περιωρισμένος και ανεπιτήδειος). Η θέση του είναι ταπεινωτική, αφού είναι αναγκασμένος να υπηρετεί τον προϊστάμενο του με δουλοπρέπεια, όπως οι αυλικοί τους βασιλιάδες. Πέρα από την ταπείνωση, δηλώνει απερίφραστα ότι αισθάνεται μίσος για τον προϊστάμενο του, που είναι προστάτης και ευεργέτης του. Εχει ελάχιστα δικαιώματα και πολύ στενό πεδίο δράσης ως εργαζόμενος (στενή δικαιοδοσία): δεν μπορεί να έχει πρωτοβουλία ούτε για λόγια ούτε για ενέργειες και νιώθει να ασφυκτιά μέσα στα στενά όρια του σαν σκυλί δεμένο με κοντόν σχοινίον εις την αυλήν του αυθέντου του. Εκείνο λοιπόν το δεκαοχτάχρονο βοσκόπουλο που ζούσε ελεύθερο και ευτυχισμένο εις τα όρη, σήμερα είναι ένας αποτυχημένος, ένας βοηθός δικηγόρου, καθηλωμένος σε ένα περιβάλλον αποπνικτικό και καταπιεστικό, χωρίς ελευθερία και χωρίς ευτυχία και το ήμην ευτυχής του παρελθόντος έχει αντικατασταθεί με τη μιζέρια και τη δυστυχία του παρόντος. Ο νεαρός αφηγητής έχοντας μεγαλώσει στην όμορφη Σκιάθο, σε διαρκή επαφή με τη φύση, ελεύθερος να απολαμβάνει την ευτυχία που μπορεί να προσφέρει στον άνθρωπο η συνύπαρξη με τα στοιχεία του φυσικού περιβάλλοντος, αδυνατεί τώρα πια να νιώσει ευτυχισμένος, καθώς η ζωή του περιορίζεται στα στενά πλαίσια ενός γραφείου. Η αντίθεση ανάμεσα στην ευδαιμονία του παρελθόντος του αφηγητή και στην καταπίεση του παρόντος, οφείλεται κατά κύριο λόγο στην αλλαγή περιβάλλοντος, καθώς ο αφηγητής έχασε κάθε αίσθηση ελευθερίας και κάθε πηγή ευτυχίας στη ζωή του, από τη στιγμή που εγκατέλειψε την ανέμελη ζωή του στα βουνά του νησιού του και βρέθηκε πρώτα σπουδαστής και ύστερα υπάλληλος σε κλειστούς χώρους, μακριά από τη φύση. Οι άνθρωποι που είχαν την ευκαιρία να μεγαλώσουν κοντά στο φυσικό περιβάλλον βιώνουν πολύ αρνητικά τον περιορισμό τους στους αστικούς χώρους, όπου η δυνατότητα επαφής με τη φύση είναι ελάχιστη. Η κατάσταση που διαμορφώνεται στα αστικά κέντρα, όπου το μεγαλύτερο μέρος της ζωής των ανθρώπων δαπανάται σε κλειστούς χώρους, εναντιώνεται στην έμφυτη ανάγκη του ανθρώπου να βρίσκεται σ επαφή με το φυσικό του περιβάλλον. Την αίσθηση που προκαλεί στους ανθρώπους των αστικών κέντρων, ο εγκλωβισμός τους σε κλειστούς χώρους -σε γραφεία-, μας παρουσιάζει πολύ παραστατικά ο Καρυωτάκης στο ποίημα «Γραφιάς». Είναι χαρακτηριστικό της kentromeletis.edu.gr σελίδα 12 από 13

γραφής του Καρυωτάκη ότι απεχθάνεται, στηλιτεύει και σαρκάζει τη γραφειοκρατία της εποχής του. Συχνά αναφέρεται στους υπαλλήλους που είναι καταδικασμένοι σε ένα ασφυκτικό περιβάλλον, κάτω από όγκους εγγράφων, διαταγές προϊσταμένων σε οκτάωρη ή δεκάωρη εργασία. Βρίσκει ότι αυτοί οι άνθρωποι στερούνται τη χαρά της ζωής, την ευλογία της φύσης. Η καταπιεστική και ανούσια ζωή του γραφιά τονίζεται στους πρώτους στίχους κάθε στροφής. Οἱ ὧρες μ ἐχλώμιαναν, γυρτός που βρέθηκα ξανά, στο ἀχάριστο τραπέζι. Και μέσα στην παρένθεση δίνεται η εικόνα που επικρατεί στη φύση. (Ἀπ τ ανοιχτό παράθυρο στον τοῖχο ἀντικρινά ὁ ἥλιος γλιστράει και παίζει.) Μας θυμίζει έντονα την αντίθεση φύσης πολιτισμού που θέλει να αποδώσει ο Παπαδιαμάντης στο έργο του, την έκπτωση του ανθρώπου στον κοινωνικό αστικό βίο. Έτσι και στον Καρυωτάκη ο αφηγητής μένει εγκλωβισμένος και απομονωμένος, χωρίς να μπορεί να αντιδράσει. Ο ποιητής περνά τη ζωή του σκυμμένος στα χαρτιά του, απέχοντας από κάθε δραστηριότητα που θα τον έφερνε κοντά στη φύση και θα του προσέφερε χαρά. Περνά τις μέρες του κλεισμένος στο γραφείο του κι είναι πια χλωμός από το διαρκή εγκλεισμό του (Διπλώνοντας το στῆθος μου, γυρεύω ἀναπνοή στη σκόνη τῶν χαρτιῶ μου) ενώ αναπολεί τη φύση και θα ήθελε να κάνει κάτι άλλο διαφορετικό. Το επάγγελμά του δεν τον εκφράζει ωστόσο η ποίηση είναι αυτό που τον γεμίζει, δεν τη θυσιάζει όμως, είναι το καταφύγιό του σε αντίθεση με τον δικηγόρο, ο οποίος δεν έχει βρει την προσωπική του λύτρωση, την αυτοεπιβεβαίωσή του. Και στα δύο έργα, των δύο τόσο σημαντικών ελλήνων δημιουργών τονίζεται η ασφυκτική γραφειοκρατική εργασία σε αντίθεση με τη ζωή στη φύση, όπως και η δυστυχία που περιβάλλει αυτούς τους ανθρώπους που δεν κάνουν αυτό που πραγματικά τους γεμίζει και τους ικανοποιεί και αφήνονται έρμαια της τυχάρπαστης συγκυρίας στην οποία ζουν. Το μήνυμα είναι ότι καθένας πρέπει να βρει το δρόμο προς την ολοκλήρωση και την ευτυχία του. Μαργαρίτη Σοφία Καθηγητής kentromeletis.edu.gr σελίδα 13 από 13