Α. Διδαγμένο κείμενο Α 1. Μετάφραση Ούτε μέσα μας, λοιπόν, ούτε ενάντια στη φύση γεννιούνται οι αρετές, αλλά (σ εμάς) που έχουμε από τη φύση την ιδιότητα να τις δεχτούμε, ενώ τελειοποιούμαστε με τη συνήθεια. Ακόμα, όσες ιδιότητες υπάρχουν από τη φύση, πρώτα τις αποκτούμε ως δυνατότητες και ύστερα προχωρούμε στις αντίστοιχες ενέργειες (πράγμα το οποίο είναι φανερό στις αισθήσεις γιατί δεν αποκτήσαμε τις αισθήσεις, επειδή είδαμε πολλές φορές ή ακούσαμε πολλές φορές, αλλά αντίθετα έχοντάς τις κάναμε χρήση τους, δεν τις αποκτήσαμε έχοντας κάνει και ξανακάνει χρήση τους) αποκτάμε, λοιπόν, τις αρετές, αφού πρώτα τις ασκήσουμε, όπως βέβαια συμβαίνει και στις άλλες τέχνες γιατί όσα πρέπει να κάνουμε, αφού τα μάθουμε, τα μαθαίνουμε κάνοντάς τα, όπως, για παράδειγμα, γίνονται οικοδόμοι με το να οικοδομούν και κιθαριστές με το να παίζουν κιθάρα έτσι, βέβαια, γινόμαστε δίκαιοι με το κάνουμε δίκαιες πράξεις, σώφρονες (με το να κάνουμε) σώφρονα έργα, ανδρείοι (με το να κάνουμε) ανδραγαθήματα. Β1. Η διάκριση των αρετών Ο Αριστοτέλης διακρίνει δύο είδη αρετών (διττῆς οὔσης τῆς ἀρετῆς), τις διανοητικές και τις ηθικές. Στο πρώτο βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων σημείωσε πως στις δ ι α ν ο η τ ι κ έ ς περιλαμβάνονται η σοφία, η σύνεση και η φρόνηση. Στις η θ ι κ έ ς η ελευθεριότητα, η σωφροσύνη, η ανδρεία, η φιλία, η δικαιοσύνη. Οι αρετές ορίζονται στον Αριστοτέλη με συγκεκριμένο περιεχόμενο. Διανοητικές αρετές Οι αρετές της διάνοιας μεταδίδονται με τη διδασκαλία, συνεπώς είναι αντικείμενο εκπαίδευσης. Η λέξη πλεῖον δηλώνει ότι υπάρχουν και άλλοι παράγοντες από τους οποίους εξαρτάται η ανάπτυξή τους, οι οποίοι όμως δεν αναφέρονται εδώ. Σημαντικό ρόλο για την καλλιέργειά τους διαδραματίζει ο δάσκαλος, ενώ γίνονται κτήμα του διδασκόμενου με την εμπειρία και το χρόνο (δεῖται ἐμπειρίας καὶ χρόνου). Ηθικές αρετές Οι ηθικές αρετές έχουν να κάνουν περισσότερο με τον χαρακτήρα του ανθρώπου. Για αυτές μέσο απόκτησης είναι ο εθισμός, γι αυτό και η ηθική πήρε το όνομά της από το έθος. Για τον Αριστοτέλη, η σχέση μεταξύ των λέξεων αποκαλύπτει και την σχέση μεταξύ των πραγμάτων. Η ετυμολογική συγγένεια της ηθικής με το ἔθος (συνήθεια, έθιμο, τρόπος ) τονίζει το γεγονός ότι οι ηθικές αρετές κατακτώνται με την άσκηση (ἔθος< ἦθος< ἠθική). Εδώ βασικό ρόλο παίζει όχι ο δάσκαλος, αλλά ο άνθρωπος, όταν συνεχώς ασκείται. Και στον Πλάτωνα συναντούμε ανάλογη αντίληψη (ἐμφύεται πᾶσι τὸ πᾶν ἦθος διὰ ἔθος). Η ηθική, όμως, στον Αριστοτέλη δεν παρουσιάζεται ως θέμα γνώσης, αλλά είναι αντικείμενο εξάσκησης, γίνεται πράξη της καθημερινής ζωής. Ο
Αριστοτέλης αποδέχεται τη σωκρατική θέση πως η αρετή είναι θέμα γνώσης, αλλά σημείωνε πως δεν είναι όλες οι αρετές φρονήσεις. Καμιά από τις ηθικές αρετές δεν υπάρχει στον άνθρωπο έμφυτη, γιατί κανένα από τα όντα της φύσης δεν μπορεί να αποκτήσει διαφορετικές ιδιότητες. Με τον όρο φύσις εννοούμε ό,τι υπάρχει μέσα στον άνθρωπο ως καταβολή και το οποίο οδηγεί σε εκδήλωση συγκεκριμένης συμπεριφοράς. Οι ηθικές αρετές δεν συνδέονται με τον όρο φύσις, γιατί δεν είναι έμφυτες. Ο Αριστοτέλης απορρίπτει την αριστοκρατική διδασκαλία ότι η αρετή είναι δώρο της φύσης, που τελεσίδικα δίνεται ή όχι από τη γέννησή του στον άνθρωπο. Πιο πάνω σημείωσε πως αυτές οι αρετές αποκτώνται με την άσκηση. Συνεπώς, δεν ενυπάρχουν στον άνθρωπο από τη φύση του, αλλά το αν θα υπάρξουν εξαρτάται από τον ίδιο. Για να ενισχυθεί ο συλλογισμός του χρησιμοποιεί παραδείγματα, κάτι που συχνά συναντάται στον Αριστοτέλη. Η φύση της πέτρας είναι να έχει φορά προς τα κάτω. Όσες προσπάθειες και αν κάνει κάποιος, για να αλλάξει τη φορά της, δεν θα το πετύχει. Το απραγματοποίητο μιας τέτοιας εκδοχής τονίζεται, μάλιστα, με το ποσοτικό επίρρημα «μυριάκις», ενώ η αντίθεση των επιρρημάτων «ἄνω» και «κάτω» υπογραμμίζει την αδυναμία να καλυφθεί η απόσταση φύσης και της αλλαγής της συνήθειας. Ό,τι έχει από τη φύση του μια συγκεκριμένη ιδιότητα δεν μπορεί αυτή την ιδιότητα να την αλλάξει. Το ίδιο συμβαίνει και με το δεύτερο παράδειγμα, που δίνεται συνοπτικά, δηλαδή με τη φλόγα. Η φυσική φορά της είναι προς τα πάνω, και αυτή η φορά δεν είναι δυνατό να αλλάξει. Από τα παραπάνω προκύπτει ότι την ευθύνη για την κατάκτηση των ηθικών αρετών την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος. Εξαρτάται μάλιστα σε απόλυτο βαθμό από αυτόν αν θα φτάσει στον στόχο του, αν θα αποκτήσει ήθος «εὐγενὲς καὶ φιλόκαλον». Και για να το κατορθώσει, πρέπει να καταβάλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα, να εθίσει την ψυχή του σε πράξεις ενάρετες, να την καλλιεργήσει «διὰ τοῦ ἔθους». (Εδώ, μπορούμε να προσθέσουμε ότι και στις ηθικές αρετές διαδραματίζει ρόλο ο δάσκαλος όπως αναφέρει σε άλλη ενότητα των Ηθικών ο Αριστοτέλης καθώς θα υποδείξει το εὖ στο νέο, ο ρόλος του, όμως, είναι καθοδηγητικός.) Β2. Ο Αριστοτέλης καταθέτει ένα ακόμα αποδεικτικό επιχείρημα για την άποψή του πως καμιά από τις ηθικές αρετές δεν υπάρχει στον άνθρωπο ως φυσική ιδιότητα. Όσα παίρνουν οι άνθρωποι από τη φύση τα έχουν ως δυνατότητες και στη συνέχεια τα αξιοποιούν ως ενέργειες. Είναι θεμελιώδης στη φιλοσοφία του Αριστοτέλη η διάκριση συχνά αντιθετική των εννοιών δύναμις και ἐνέργεια. Δύναμις είναι η δυνατότητα που έχει ένα πράγμα ή ένα ον να κάνει ή να γίνει κάτι. Αυτή τη δυνατότητα την αξιοποιεί και την πραγματώνει με την ενέργεια. Η «ενέργεια» αποδίδει μια συνθετότερη έννοια από ό,τι η «δύναμη», γιατί συνδέεται με την ύπαρξη ενός πράγματος, δηλαδή με την πλήρη ανάπτυξη
των στοιχείων που το συνιστούν. Για να οδηγηθεί το δυνάμει ον στην ενεργεία κατάστασή του, χρειάζεται την επίδραση μιας ενέργειας, γιατί η δύναμη και προϋποθέτει την ενέργεια και προκύπτει από αυτή. Άλλωστε, η ενέργεια είναι ο σκοπός (οὗ ἕνεκα) του όντος και όχι η δύναμη. Σκοπός, τον οποίο εξυπηρετεί η δύναμη, είναι η ενέργεια και όχι αντίστροφα. Άρα, η ενέργεια έχει οντολογική προτεραιότητα έναντι της δύναμης. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η ενέργεια έχει μεγαλύτερη αξία, καθώς οι δυνάμεις εκδηλώνονται με τις πράξεις του ανθρώπου, άρα με την ενέργειά του. Ό, τι δίνεται από τη φύση είναι έξω από τον έλεγχο του ανθρώπου. Αυτό που έχει σημασία, αφότου γεννηθεί ο άνθρωπος, είναι να αποκτήσει τη συνήθεια των αρετών που δεν είναι έμφυτες, υπάρχουν όμως ως δυνατότητα (δυνάμει) και εκφράζονται ως ενέργεια. Στο χωρίο οι δυνάμεις συνδέονται με το πρότερον και οι ενέργειες με το ὕστερον, δηλώνοντας ότι αἱ δυνάμεις έχουν χρονική προτεραιότητα έναντι των ενεργειών. Τα επιρρήματα, συνεπώς, δηλώνουν την εξέλιξη των ιδιοτήτων στον άνθρωπο. Ο λόγος του φιλοσόφου είναι δομημένος με τη βοήθεια της αναλογίας αλλά και της αντίθεσης. Υπάρχει μια αντίθεση στο σημείο όπου ο συγγραφέας αναφέρει "λαμβάνομεν δὲ τὰς ἀρετάς". Τα στοιχεία που αντιτίθενται είναι: όσα δίνονται από τη φύση (ὅσα φύσει ἡμῖν παραγίγνεται) ως δυνατότητες και που μας επιτρέπουν να προχωρούμε σε κάποιες ενέργειες (ὕστερον δὲ ἀποδίδομεν τὰς ἐνεργείας), και οι αρετές που αποκτούνται εκ των υστέρων με την άσκηση (λαμβάνομεν δὲ τὰς ἀρετὰς ἐνεργήσαντες πρότερον). Η συλλογιστική εδώ στηρίζεται στη διάκριση δυνάμεως - ἐνεργείας. Οι ενέργειες στην πρώτη περίπτωση ακολουθούν χρονικά τις δυνάμεις, ενώ στη δεύτερη περίπτωση οι δυνάμεις ακολουθούν τις ενέργειες. Η θέση (ότι οι δυνάμεις προηγούνται χρονικά) επαληθεύεται με τις αισθήσεις. Τις αισθήσεις ο άνθρωπος δεν τις απέκτησε εκ των υστέρων με τη χρήση, με το να βλέπει, δηλαδή, ή να ακούει. Δεν προηγήθηκε η χρήση των αισθήσεων για να ακολουθήσει η απόκτησή τους, αλλά, έχοντας τις αισθήσεις, ο άνθρωπος τις χρησιμοποίησε. Γεγονός που τονίζεται στη φράση «ἔχοντες ἐχρησάμεθα, οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν», όπου χρησιμοποιούνται δύο ρήματα (ἔχω χρῶμαι) δύο φορές (ρήμα και μετοχή). Οι αισθήσεις, συνεπώς, είναι μια δυνατότητα που έχει ο άνθρωπος από τη φύση του (δύναμις). Τις ηθικές αρετές, όμως, σε αντίθεση με τις αισθήσεις ο άνθρωπος τις αποκτά ύστερα από πράξεις, όπως ακριβώς και τις άλλες τέχνες. Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης αποδεικνύει πάλι πως οι ηθικές αρετές δεν είναι φύσει. Επιγραμματικά ο συλλογισμός του μπορεί να διατυπωθεί ως εξής: -Προκείμενη : φυσικές είναι οι δυνατότητες, οι οποίες προηγούνται χρονικά (π.χ. οι αισθήσεις). Σε ό,τι φυσικό, δηλαδή, προηγείται η δύναμις και έπεται η ενέργεια
-Προκείμενη: στις ηθικές αρετές προηγείται η ενέργεια (όπως και στις τέχνες) -Συμπέρασμα: οι ηθικές αρετές δεν είναι φύσει. Για να τεκμηριώσει την άποψή του ο Αριστοτέλης καταφεύγει πάλι στη χρήση παραδειγμάτων. Η διαδικασία κατάκτησης των ηθικών αρετών είναι ανάλογη με αυτή που αποκτούμε τις τέχνες. Τα ρήματα λαμβάνομεν και μανθάνομεν, συνεπώς, στο κείμενο έχουν σχεδόν την ίδια σημασία. Ο συλλογισμός εδώ από επαγωγικός γίνεται, έτσι, και αναλογικός. Τεχνίτες, λοιπόν, οικοδόμοι ή κιθαριστές δεν μπορούμε να γίνουμε, εάν δεν προηγηθεί η ενασχόληση, η εξάσκηση, εάν δεν προηγηθεί το χτίσιμο ενός σπιτιού ή η εξάσκηση με την κιθάρα. Όποιος καταγίνεται με την κατάλληλη ασχολία αποκτά και την ανάλογη ιδιότητα. Οικοδόμος ή κιθαριστής δεν είναι κανείς από τη φύση του, αλλά γίνεται με τις απαραίτητες ενέργειες. Με τον ίδιο τρόπο ο άνθρωπος μπορεί να γίνει δίκαιος εάν πράττει δίκαια, σώφρων εάν προβαίνει σε σώφρονες πράξεις, ανδρείος εάν πράττει ανδραγαθήματα. Τα σύστοιχα αντικείμενα στη φράση (δίκαια, σώφρονα, ἀνδρεῖα) υπογραμμίζουν τη σχέση της πράξης με την ιδιότητα που αποκτά ο άνθρωπος. Εκείνο που δίνει τη δυνατότητα στον άνθρωπο να καλλιεργήσει, να αποκτήσει ηθικές αρετές είναι η ενέργεια. Η άσκηση της ενέργειας οδηγεί στην αρετή (για την ακρίβεια η καλή άσκηση, όπως θα επισημάνει στην επόμενη ενότητα εὖ -). Β3. Σχολικό βιβλίο σελίδα 152 «Πριν από όλα ο Αριστοτέλης χρειαζόταν» έως σελίδα 153 «σε ηθικές και διανοητικές». Β4. οὔσης: παρουσία, ουσιαστικός ἔσχηκε: σχήμα, μετοχικός πεφυκότων: φύση, έμφυτος χρησάμενοι: χρήση, χρηστικός μανθάνομεν: μάθηση, αμαθής Γ. Αδίδακτο κείμενο Γ1. Μετάφραση Νομίζω, λοιπόν, πως γνωρίζετε ότι πολλές τέτοιες πράξεις έχουν συμβεί ήδη, οι οποίες στην αρχή, αφενός, όλοι ανεξαιρέτως θεώρησαν πως είναι συμφορές και συμπόνεσαν αυτούς που (τις) υπέστησαν (:έπαθαν), ύστερα, αφετέρου, έκριναν πως αυτές οι ίδιες είχαν γίνει αιτία πολύ μεγάλων ωφελειών. Και για ποιο λόγο πρέπει να λέμε περισσότερα (:να
πάμε μακριά); Ακόμα και τώρα μπορούμε να βρούμε ότι οι πρώτες πόλεις, βέβαια, μιλώ για την Αθήνα και την Θήβα, προόδευσαν πολύ όχι με την ειρήνη (:εξαιτίας της ειρήνης), αλλά με όσα επέτρεψαν σε αυτές να ανακάμψουν πάλι, αφού πρώτα δυστύχησαν στον πόλεμο, ενώ (μπορούμε να βρούμε ότι) από αυτές η μία έγινε ηγεμόνας των Ελλήνων και η άλλη έχει γίνει τόσο μεγάλη στην παρούσα κατάσταση (:σήμερα), όσο ποτέ κανείς μέχρι τώρα δεν περίμενε ότι θα γίνει. Γιατί η φήμη και η δόξα συνήθως αποκτώνται όχι με την ησυχία (:ειρήνη) αλλά με τους αγώνες. Γ2. ἕ πορρωτάτω εὖ ὑμῶν αὐτῶν τοῖς ἡγεμόσι (ν) ᾤετο ὑπειλῆφθαι τοῖς πεισομένοις γνοίη κατάστηθι Γ 3 α ὑμᾶς: υποκείμενο του απαρεμφάτου ἀγνοεῖν συμφοράς: κατηγορούμενο στο υποκείμενο ἅς του απαρεμφάτου εἶναι τοῖς παθοῦσι: έναρθρη επιθετική μετοχή, αντικείμενο του ρήματος συνηχθέσθησαν τί: αιτιατική της αιτίας ως επιρρηματικός προσδιορισμός στο απαρέμφατο λέγειν λαβούσας: κατηγορηματική μετοχή που αναφέρεται στο αντικείμενο τὰς πόλεις του ρήματος εὕροιμεν ἄν ἡγεμόνα: κατηγορούμενο του υποκειμένου τὴν μὲν της μετοχής καταστᾶσαν Γ3β I. ὁ ῥήτωρ εἶπεν ὅτι αἱ γὰρ ἐπιφάνειαι καὶ λαμπρότητες οὐκ ἐκ τῆς ἡσυχίας ἀλλ ἐκ τῶν ἀγώνων γίγνεσθαι φιλοῖεν II. ὁ ῥήτωρ εἶπεν τὰς γὰρ ἐπιφανείας καὶ λαμπρότητας οὐκ ἐκ τῆς ἡσυχίας ἀλλ ἐκ τῶν ἀγώνων γίγνεσθαι φιλεῖν