ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ «Η ΡΙΖΙΚΗ ΦΑΝΤΑΣΙΑ ΚΑΙ Η ΑΤΟΜΙΚΗ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ Κ.ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗ»

Transcript

1 Τ.Ε.Ι ΑΘΗΝΑΣ ΣΧΟΛΗ Σ.Κ.Σ ΤΜΗΜΑ Σ.Γ.Τ.Κ.Σ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ «Η ΡΙΖΙΚΗ ΦΑΝΤΑΣΙΑ ΚΑΙ Η ΑΤΟΜΙΚΗ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ Κ.ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗ» ΠΑΠΑΣΤΕΡΓΙΟΠΟΥΛΟΥ ΚΑΤΕΡΙΝΑ-ΟΛΓΑ ΚΟΝΤΑΞΟΠΟΥΛΟΥ ΜΑΡΙΑ

2 ΡΙΖΙΚΗ ΦΑΝΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΑΤΟΜΙΚΗ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ Στη σκέψη του ΚΟΡΝΗΛΙΟΥ ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗ ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ο Κορνήλιος Καστοριάδης γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη στις 11 Μαρτίου 1922 και λίγο μετά τη Μικρασιατική καταστροφή βρέθηκε στην Αθήνα με την οικογένειά του. Αρκετά νωρίς, από τα 13 του, αναμίχθηκε στην πολιτική και κοινωνική δράση. Μέλος παράνομης κομμουνιστικής οργάνωσης την περίοδο της δικτατορίας Μεταξά, συλλαμβάνεται και φυλακίζεται. Σπουδάζει νομικά και οικονομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και το 1941 εντάσσεται στο ΚΚΕ. Θα το εγκαταλείψει ένα χρόνο αργότερα για να ενταχθεί στην τροτσκιστική ομάδα του Σπύρου Στίνα. Αυτό θα έχει ως συνέπεια να βρεθεί ανάμεσα σε δύο πυρά, των Γερμανών και των ορθόδοξων κομμουνιστών. Το 1944 δημοσιεύει το πρώτο του δοκίμιο για τον Μαξ Βέμπερ, που δημοσιεύεται στο περιοδικό «Αρχείο Κοινωνιολογίας και Ηθικής». Στα Δεκεμβριανά θα βιώσει ως τροτσκιστής την τρομοκρατία του ΕΛΑΣ και θα αποδοκιμάσει τις μεθόδους του ΚΚΕ. Το 1945 με το περίφημο πλοίο Ματαρόα εγκαθίσταται στο Παρίσι με υποτροφία της Γαλλικής Κυβέρνησης, μαζί με τους Κώστα Αξελό, Κώστα Παπαϊωάννου, Ιωάννη Ξενάκη, Μιμίκα Κρανάκη, Μέμο Μακρή κ.ά. Έκτοτε, η γαλλική πρωτεύουσα θα αποτελέσει το επίκεντρο της ζωής και των δραστηριοτήτων του. Την Ελλάδα θα την επισκέπτεται μόνο τα καλοκαίρια και μετά τη μεταπολίτευση. Στο Παρίσι, παράλληλα με τις σπουδές του, δημιουργεί την ομάδα «Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα» που ιδεολογικά και πολιτικά ασκεί δριμύτατη κριτική στο σοβιετικό μαρξιστικό μοντέλο, το οποίο χαρακτηρίζει «γραφειοκρατικό καπιταλισμό». Είναι η ψυχή της ομάδας και αυτός, που κυρίως επεξεργάζεται τις θέσεις και γράφει τα σημαντικότερα κείμενα στο ομότιτλο περιοδικό. Τότε είναι που αρχίζει να διαμορφώνει την έννοια της αυτονομίας, ως «αυτονομία του προλεταριάτου». Εκκινώντας από την εκτίμηση ότι το εργατικό κίνημα έχει υποστεί πολύμορφες διαστρεβλώσεις που αλλοίωσαν τον ιστορικό ρόλο του προλεταριάτου, θεωρεί ως βασικό όρο για τον σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της κοινωνίας μιαν αυτόνομη δράση του προλεταριάτου, που θα έχει ως αντικειμενικό σκοπό την κατάλυση του γραφειοκρατικού δημόσιου μηχανισμού και τη μεταβίβαση της εξουσίας σε μαζικούς οργανισμούς των παραγωγικών τάξεων.

3 Το 1966 η ομάδα «Σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα» και το περιοδικό παύει να εκδίδεται. Ωστόσο, δύο χρόνια αργότερα, τα κείμενα και η σκέψη της ομάδας και κυρίως του Καστοριάδη αποτελούν βασική πηγή έμπνευσης των εξεγερμένων φοιτητών του Μάη του '68. Το διάστημα αυτό εργάζεται ως οικονομολόγος στον ΟΟΣΑ και το 1970 αποκτά τη γαλλική υπηκοότητα. Έτσι θα πάψει να αρθρογραφεί με ψευδώνυμο (Πιερ Σολιέ, ΠολΚαρντάν κ.ά.), υπό τον φόβο της απέλασης και θα γίνει ευρύτερα γνωστός. Η βαθιά κριτική του μαρξισμού συνοδεύεται από μια άνευ προηγουμένου πνευματική περιέργεια και παραγωγικότητα. Ο Καστοριάδης ασχολείται με τα μαθηματικά, την οικονομία και την ψυχανάλυση, την οποία και εξασκεί επαγγελματικά το Αυτή η στροφή προς την ψυχανάλυση χαρακτηρίζει πλέον το σύνολο της σκέψης του, που τον οδηγεί σε μια καινούργια φιλοσοφική κατανόηση της πολιτικής και κοινωνικής ζωής του ανθρώπου, η οποία αποτυπώνεται στο κλασικό, πλέον, έργο του «Η Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνίας» (1975). Γύρω από αυτό το σύγγραμμα ο Καστοριάδης θα δομήσει το φιλοσοφικό του σύστημα. Ξαναφέρνοντας στο φως τις απαρχές της δημοκρατικής συγκρότησης της αθηναϊκής κοινωνίας του 5ου π.χ. Αιώνα, όσο και όλες τις άλλες μεγάλες δημιουργικές στιγμές του ευρωπαϊκού πολιτισμού, η σκέψη του Κορνήλιου Καστοριάδη δίνει στον άνθρωπο τη δυνατότητα να δει τον εαυτό του ως αυτόνομο υποκείμενο και δημιουργό της Ιστορίας του. Ο Καστοριάδης αρνείται την ύπαρξη οποιασδήποτε προδιαγεγραμμένης πορείας της κοινωνίας (ντετερμινισμού), καθώς αυτή είναι συνεχής δημιουργία που γεννιέται και νοηματοδοτείται μέσω του «Κοινωνικού Φαντασιακού». Σύμφωνα με τον Καστοριάδη, αν και όλες οι κοινωνίες δημιουργούν, οι ίδιες τις φαντασιακές σημασίες τους (δηλαδή τους θεσμούς, τους κανόνες, τις πεποιθήσεις, τις αντιλήψεις κ.λ.π.) δεν έχουν όλες συνείδηση του γεγονότος αυτού. Πολλές κοινωνίες συγκαλύπτουν τον κοινωνικό χαρακτήρα της θέσμισης των φαντασιακών σημασιών τους, αποδίδοντας τη θέσμιση και τη θεμελίωσή τους σε εξωκοινωνικούς παράγοντες (π.χ. το Θεό, την παράδοση, το νόμο, την ιστορία). Με βάση αυτή την συνείδηση της αυτοθέσμισης των φαντασιακών σημασιών από κάθε κοινωνία, ο Καστοριάδης διέκρινε μεταξύ των αυτόνομων κοινωνιών, αυτών δηλαδή που είχαν συνείδηση της αυτοθέσμισης αυτής, και των ετερόνομων κοινωνιών, στις οποίες η θέσμιση αποδιδόταν σε κάποια εξωκοινωνική αυθεντία. Το 1979 γίνεται διευθυντής σπουδών στην «Ανωτάτη Σχολή για τις Κοινωνικές Επιστήμες» (EcolesdesHautesEtudesenSciencesSociales). Τα τελευταία χρόνια της ζωής του επισκέφθηκε αρκετές φορές την Ελλάδα, δίνοντας σειρά διαλέξεων στη Θεσσαλονίκη, το Ηράκλειο, τον Βόλο, το Ρέθυμνο κ.α. Το 1989 αναγορεύθηκε επίτιμος διδάκτορας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. Πέθανε στο Παρίσι στις26 Δεκεμβρίου 1997, από επιπλοκές μετά από εγχείρηση ανοιχτής καρδιάς, σε ηλικία 75 ετών.

4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η σκέψη του Κορνήλιου Καστοριάδη γύρω από το ζήτημα της αυτονομίας γίνεται πολύ πιο ξεκάθαρη έπειτα από τη ρήξη του με τον Μαρξισμό, η οποία τοποθετείται στη περίοδο περίπου της συγγραφής του έργου του «η Φαντασιακή Θέσμιση Της Κοινωνίας»,το 1975.Η ρήξη αυτή είναι η κορύφωση μιας προσπάθειας ερμηνείας των κοινωνικο-ιστορικών δεδομένων με τη μαρξιστική φιλοσοφία και τις κατηγορίες του μαρξισμού, και μπορούμε να πούμε ότι ο Κορνήλιος Καστοριάδης έσπειρε την μαρξιστική φιλοσοφία στα όρια της και ξέφυγε από αυτήν. Η περίφημη φράση που σημασιοδοτεί αυτή τη ρήξη είναι ότι βρεθήκαμε μπροστά στο δίλλημα να παραμείνουμε μαρξιστές ή να παραμείνουμε επαναστάτες, και επιλέξαμε το δεύτερο. Ο Καστοριάδης διεξάγει μια κριτική στον μαρξισμού και στον ίδιο τον Μαρξ που ξεκινάει από την κριτική στη Σοβιετική Ένωση και καταλήγει στον πυρήνα της φιλοσοφίας του ίδιου του Μαρξ. Το κάνει μάλιστα αυτό από μία ριζοσπαστική πλευρά όπου στόχος της είναι η κοινωνική απελευθέρωση. Γι αυτήντου την ιδιαιτερότητα ο Καστοριάδης δέχθηκε ισχυρή κριτική από τους Μαρξιστές,από τη άλλη όμως κατάφερε να επανανομιμοποιήσει την επαναστατική σκέψη. Πιο συγκεκριμένα ο Καστοριάδης διαχωρίζει στην Μαρξική θεωρία δύο στοιχεία, επισημαίνοντας πως η συμπλοκή τους καθόρισε το ιδιαίτερο περιεχόμενο αλλά και την ιστορική μοίρα της θεωρίας αυτής, το επαναστατικό και το παραδοσιακό.το επαναστατικό στοιχείο μπορούμε να το εντοπίσουμε στην περίφημη ενδέκατη θέση για τον Φόιερμπαχ όπου αναφέρει πως «Οι φιλόσοφοι ερμήνευσαν τον κόσμο με διάφορους τρόπους, αλλά αυτό που ενδιαφέρει είναι να τον αλλάξουμε». Η διακήρυξη αυτή αναδεικνύει το ιδιαίτερο έργο της φιλοσοφίας στον κοινωνικό μετασχηματισμό αλλά και την ανάγκη για μιας ταυτόχρονης αυτοαναίρεσή της μέσα από την πραγματοποίησή της, με σκοπό τον εκθρονισμό της θεωρικής φιλοσοφίας και την ενοποίηση της πολιτικής και της φιλοσοφίας με το δρων εργατικό κίνημα της εποχής του Μαρξ στην κατεύθυνση ενός ριζικού μετασχηματισμού. (Καστοριάδης, 1981, σελ 84) Ωστόσο το επαναστατικό στοιχείο εξοβελίζεται από το παραδοσιακό, όπου εμφανίζεται με την έννοια του υπερκαθορισμού της ιστορίας από οικονομικούς νόμους. Εδώ, ο Καστοριάδης θεωρεί ότι ο Μαρξ υποτάσσει το επαναστατικό αίτημα της αλλαγής της κοινωνίας εγκλωβίζοντας την ίδια την σκέψη του σε ιδεολογία, δηλαδή έναν κλειστό τρόπο σκέψης που φιλοδοξεί να ερμηνεύσει το υπάρχον και να δώσει μια ερμηνεία για τα πάντα μέσα στον κόσμο. (ο.π,σελ 21) Έτσι η φιλοσοφία του Μαρξ γίνεται μεσσιανισμός, γίνεται ντετερμινιστική φιλοσοφία της ιστορίας και καταλήγει σε θεολογικές μορφές,φτάνοντας σε μονοσήμαντους αιτιακούς καθορισμούς που τον οδηγούν να στήνει την ιστορική του αφήγηση σύμφωνα με τις επιδιώξεις του. (ο.π,σελ 64)

5 Ο Καστοριάδης επισημαίνοντας την συντηρητική αυτή πλευρά στο Μαρξ η οποία κυριαρχεί στη σκέψη του, αργότερα διακρίνει πως ο Μαρξ δεν έκανε ριζική κριτική στις βασικές φαντασιακές σημασίες του καπιταλισμού,κάτι που τον ενέταξε στην λογικήτης προόδου και τον κατέστησε έρμαιο της ορθολογικής κυριαρχίας και της ουδετεροποίησης και θεοποίησης της τεχνικής. Ο Μαρξ για τον Καστοριάδη ενσωματώνει το σύνολο της κοινωνικο-ιστορικής πραγματικότητας σε μια σταθερή νομοτέλεια, αξιώνοντας να εξηγήσει τον κόσμο άπαξ. Η ιστορία παρουσιάζεται ως ένα ορθολογικό σύστημα που υπάγεται σε πάγιους και αδήριτους νόμους,ενώ το χρέος της θεωρίας είναι να αποκαλύψει αυτούς τους νόμους αφού ο μετασχηματισμός του κόσμου προβάλλει ήδη ως τετελεσμένος. Το μαρξικό αυτό σχήμα θεμελιώνεται εξωκοινωνικά και αχρονικά υποβαθμίζοντας την ανθρώπινη πράξη σε παθητικό παράγωγο και εξορίζοντας για πάντα την μεταβλητότητα και πολλαπλότητα της ιστορικής δημιουργίας από το κοινωνικο-ιστορικό κάδρο. Παίρνοντας το νήμα πάνω στο οποίο εδράζεται η μαρξιστική φιλοσοφία και ξετυλίγοντας το,ο Καστοριάδης έρχεται σε ρήξη με το σύνολο της Δυτικής φιλοσοφίας υποστηρίζοντας πως το αίτημα της πληρότητας της θεωρίας που εντοπίζεται στο σύνολο της κληρονομημένης σκέψης ως κλειστής συστηματικής σκέψης αναιρεί την ιστορικότητα της κάθε κοινωνικής μορφής και συνάμα την ανθρώπινη πράξη συγκροτώντας συνολοταυτιστικά φαντασιακά και μάγματα. Με τον όρο συνολοταυτιστικός εννοούμε την ερμηνεία του Είναι υπό την μορφή μιας αρραγούς και πλήρους καθορισμένης ή καθορίσιμης ταυτότητας όπου τα στοιχεία της είναι ήδη δοσμένα και καθορισμένα ενώ το μόνο που μένει είναι η προβλεπόμενη εκτύλιξή της ενώ η έννοια του συνόλου αποδίδεται ως συλλογή ορισμένων και καλώς διακεκριμένων αντικειμένων της εποπτείας μας σε έναν όλο. Για τον Καστοριάδη, η συνολοταυτιστική λογική αναιρεί την ιστορική δυνατότητα της δημιουργίας μορφών από το πουθενά, μη αναγώγιμων σε κανένα παρελθοντικό σχήμα που δεν μπορούμε να προβλέψουμε ή να καθορίσουμε. Το πρώτο πράγμα που προσπαθεί να επαναθέσει ο Καστοριάδης είναι η σχέση της θεωρίας με τη δράση. Ο Καστοριάδης κατηγορεί τον Μαρξ και όλη τη δυτική φιλοσοφία για το γεγονός ότι υποβιβάζουν τη δράση-πράξη στη θεωρία και το γεγονός αυτό πηγάζει από την αξίωση αυτής της φιλοσοφίας να ερμηνεύσει τον κόσμο για πάντα,πλήρως. Αυτή την αξίωση αρνείται ο Καστοριάδης και υπενθυμίζει ότι στη επαναστατική πράξη, η πράξη προηγείται της θεωρίας όχι χρονολογικά αλλά λογικά καιαξιολογικά γιατί ακριβώς δρώντας μέσα στη ιστορία, αλλάζοντας την ιστορία μας, αλλάζουν προφανώς και τα δεδομένα που επεξεργάζεται η θεωρία. Η γνώση κατά τον Καστοριάδη οφείλει να είναι αποσπασματική και η διαύγεια της πράξης σχετική. Η μη πληρότητα της γνώσης είναι θεμελιώδης στη σκέψη του καθώς ούτε το υποκείμενο,ούτε το αντικείμενο του προτάγματος μπορεί να είναι πλήρως καθορισμένα με συνέπεια να μην υπάγεται η πράξη στον τύπο μιας κλειστής θεωρίας που αξιώνει πλήρη καθοριστικότητα. (ο.π,σελ116) Ο τύπος της γνώσης για τον Καστοριάδη ορίζεται ως διαύγαση, δηλαδή η διαρκής επανερμηνεία της πραγματικότητας στηριγμένη στις φαντασιακές σημασίες που συνθέτουν την πραγματικότητα αυτή.

6 Την πράξη λοιπόν ο Καστοριάδης την ορίζει όχι ως απλό ανθρώπινο πράττειν και ειδολογικό χαρακτηριστικό της ανθρώπινης διαφορετικότητας όπως η ΧάναΆρεντ, (ΧάναΆρεντ, 1986, σελ 242)αλλά ως πολιτική πράξη που εμφορείται με την αναζήτηση της αυτονομίας. Η πράξη είναι η ενοποίηση των δραστηριοτήτων της ψυχανάλυσης της φιλοσοφίας και της πολιτικής που έχει ως σκοπό την αυτονομία μέσα από την ενεργή αναγνώριση της αυτονομίας του άλλου. (Καστοριάδης, 1981, σελ 114) Εδώ φτάνουμε στον πυρήνα της σκέψης του Καστοριάδη και συνεχίζουμε στην έννοια της ριζικής φαντασίας και της ατομικής αυτονομίας.

7 ΨΥΧΗ ΚΑΙ ΡΙΖΙΚΟ ΦΑΝΤΑΣΙΑΚΟ ΤΟ ΟΝ ΔΙ ΕΑΥΤΟ ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΩΤΑΡΧΙΚΟ ΝΟΗΜΑ Η καστοριαδική έννοια της αυτονομίας σημαίνει ότι θέτω εγώ ο ίδιος τον νόμο στον εαυτό μου. Συνδέεται βαθιά με τηνοντολογία και την φιλοσοφική ανθρωπολογία της δημιουργίας αλλά και με το πολιτικό πρόταγμα της κοινωνικής απελευθέρωσης. Όταν μιλάμε για οντολογία εννοούμε την φιλοσοφική αναζήτηση των αρχών και της συγκρότησης του όντος, με άλλα λόγια εννοούμε το τι είναι ο κόσμος, τι είναι ο νόμος. Ως ένδειξη δημιουργίας ο Καστοριάδης -δημιουργία εννοεί ότι μέσα στην Ιστορία εμφανίζονται μορφές οι οποίες δεν μπορούν να εξηγηθούν λογικά από κάτι άλλο, είναι κάτι το εντελώς καινούριο, μορφές μη αναγώγιμες στο παρελθόν που αναδύονται εκ του μηδενός-παρουσιάζει την ίδια τη ζωή, το ίδιο το έμβιο ον ως ον δι εαυτό,δηλαδή ως σκοπό του εαυτού του. (Καστοριάδης, 1992, σε 180) Όταν εμφανίζεται η ίδια η ζωή στον πλανήτη, ο έμβιος οργανισμός, ακόμα και το πρώτο βακτηρίδιο, θέτει ένα νέο τύπου όντος. Το ον αυτό παρουσιάζει μια αυτοτελικότητα ως οντολογική κατηγορία, μια αυτοτελικότητα που μπορεί να εκφραστεί είτε μέσω του ενστίκτου της επιβίωσης και της αυτοσυντήρησης είτε ως διάθεση αναπαραγωγής θέτοντας νέους καθορισμούς και σκοπούς με γνώμονα την καθαρή λειτουργικότητα και αναφέρεται σε κάτι που καμία προβιολογική κατάσταση δεν περιέχει, κάποιο νόημα. (Καστοριάδης, 1993,σελ 106) Το ον δι εαυτό στο βιολογικό επίπεδο αποτελεί δημιουργία και μάλιστα δημιουργία εκ του μηδενός, θέση νέων καθορισμών και αξιολογήσεων. Η εμφάνιση λοιπόν αυτή ως αυτοδημιουργία, ως ανάδυση νοήματος υπό την ηγεμονία της εργαλειακήςτελικότητας καθιστά το ίδιο το νόημα σε μια μορφή που έχει στόχο την ύπαρξή της ενώ το ίδιο στην εξωτερικότητά του παραμένει καθαρά λειτουργικό. Εμφανίζεται ως παράσταση που ερείδεται σε ένα αίσθημα το οποίο καθοδηγείται από μία πρόθεση, αλλά στον βαθμό που μιλάμε για το ον δι εαυτό στην καθαρά βιολογική του μορφή όπως είπαμε αναφερόμαστε σε μια τελικότηταεργαλειακή και συνολοταυτιστική.(καστοριαδης, 1992, σελ 182)Το ίδιο ισχύει όπως επισημαίνει και ο Καστοριάδης για τον άνθρωπο στην αυστηρά βιολογική του διάσταση. (Καστοριάδης,1981, σελ 335) Το έμβιο ον δημιουργεί λοιπόν σχέσεις με λειτουργικό νόημα, συστήνοντας έναν ιδιαίτερο κόσμο τον οποίο ο Καστοριάδης ονομάζει ιδιόκοσμο. (Καστοριάδης,1992, σελ 180) Ως αυστηρά αναφορικός, ο ιδιόκοσμος κάθε εμβίου έχει νόημα μόνο με την ίδια την ύπαρξη του εμβίου την οποία και εξυπηρετεί στην διατήρησή της. (Καστοριάδης, 1991, σελ 222) Εγκαθιδρύοντας τον ιδιόκοσμότου το έμβιο μετατρέπει τα εξωτερικά δεδομένα σε εσωτερικές πληροφορίες με τρόπο τέτοιο ώστε να έχουν νόημα για αυτό. Το έμβιο δημιουργεί την πληροφορία νοηματοδοτώντας τα διαθέσιμα στοιχεία ως στοιχεία αξιολογημένα. Η συγκρότηση του ιδιόκοσμου αποτελεί δημιουργία καθώς το έμβιο με την ανάδυσή του κάνει τα εξωτερικά στοιχεία να υπάρχουν ως πληροφορίες γι αυτό. Αυτή την ικανότητα ο Καστοριάδης την ονομάζει παράσταση/εικονοθεσία καθαρά λειτουργική. (ο.π σελ 181) Το αντικείμενο τίθεται

8 έτσι με κάποιο αίσθημα θετικό ή αρνητικό και η εικόνα του αισθητηριακά νοηματοδοτούμενη καθοδηγώντας την πρόθεση ως πρόθεση προσέγγισης ή αποφυγής, εφ όσον έχουν διαχωριστεί τα δεδομένα σε στοιχεία πληροφόρησης και σε στοιχεία θορύβου.(ο.π σελ 333) Αυτό πράγματι μπορούμε να το δούμε ακόμα και όταν ένα κύτταρο ήδη θέτει στον κόσμο κάποιες δικές του αξιολογήσεις, στρέφεται σε κάτι το οποίο είναι τροφή, αποφεύγει κάτι θανατηφόρο π.χ.ένα έντομο, ξέρει να φερθεί σε ένα οικοσύστημα,βγάζει ήδη μία ερμηνεία του κόσμου γύρω του και θέτει καινούριες λειτουργίες και κατηγορίες στον κόσμο. Ακόμα ο ιδιόκοσμος του εμβίου συνεπάγεται και έναν αντίστοιχο ιδιόχρονο και αποτελεί την ιδιαίτερη χρονικότητα κάθε εμβίου στην υποκειμενική του διάσταση. (Καστοριάδης, 1992,σελ 229) Ο Καστοριάδης μάλιστα υποστηρίζει πως για κάποιον υποτιθέμενο αιώνιο παρατηρητή τα χρόνια της ζωής ενός ανθρώπου θα μπορούσαν να φαίνονται το ίδιο σύντομα με την ημέρα ζωής του εντόμου. Η ΨΥΧΗ ΚΑΙ Η ΑΠΟΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΝΟΗΜΑΤΟΣ Με τον όρο ψυχή θα προσπαθήσουμε να αποδώσουμε τον ανθρώπινο ψυχισμό, ως ον δι εαυτό αλλά σε αντίθεση με το απλώς έμβιο. Τα βασικά οντολογικά χαρακτηριστικά όπως το αίσθημα, η παράσταση και η πρόθεση χωροθετούνται και στην ψυχή με ποιοτικές όμως διαφοροποιήσεις. Η ανάδυση της ανθρώπινης ψυχής πέραν του βιολογικού της υποβάθρου συνιστά μια οντολογική δημιουργία σε ρήξη με τους συνολοταυτιστικούς λειτουργικούς καθορισμούς του εμβίου στην καθαρά βιολογική του διάσταση καθώς δημιουργεί ένα νόημα πλήρως απολειτουργικοποιημένο και αυτονομημένο. Το ψυχικό νόημα αποσυνδέεται από τις βιολογικές λειτουργίες χωρίς εξωτερικό σκοπό παρά μόνο ίσως την ίδια ύπαρξη και διατήρησή του. Η απολειτουργικοποίηση των διαδικασιών της ψυχής την καθιστούν ως τον οντολογικό τόπο της μη καθορισμένης δημιουργίας μέσω της ριζικής φαντασίας ενώ ο ίδιος ο φιλόσοφος τονίζει πως τα ορθολογικά στοιχεία διατηρούνται εκεί μόνο σαν επιπλέοντα συντρίμμια ναυαγίου σε τρικυμιώδη θάλασσα. (Καστοριάδης,1995, σελ 353) ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΨΥΧΙΚΟ ΝΟΗΜΑ ΩΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΡΙΖΙΚΗ ΦΑΝΤΑΣΙΑ Αυτό που θεωρεί ο Καστοριάδης πηγή της δημιουργικής ικανότητας του ανθρώπου είναι το ριζικό φαντασιακό η φαντασία, απογυμνωμένη από το συνειδητό εγώ όπως στο όνειρο, το παραλήρημα και τον συνειρμό, ο ακατανίκητος ρους παραστάσεων ο οποίος συνεχώς βρίσκεται πίσω από τη σκέψη μας. Αυτή η αυτονομημένη φαντασία είναι η πηγή κάθε εσωτερικής παράστασης και ουσιαστικά είναι αυτό που καθορίζει την εικόνα του ανθρώπου για τον κόσμο. Eιδικότερα, η προαναφερθείσα ανθρώπινη ικανότητα υποδηλώνει την ανάδυση της παράστασης ενός πράγματος που δεν υπάρχει και που δεν δίνεται στην αντίληψη από την αισθητή εμπειρία.(kαστοριάδης,1981, σελ 190)

9 Ο Καστοριάδης αναγνωρίζει και μια δευτερεύουσα φαντασία ως λειτουργία της αναπαράστασης του αντικειμένου πέραν από την πρωτογενή ριζική φαντασία ως δημιουργική πηγή νοήματος exnihilo. Στο σημείο αυτό συγκρούεται με την αριστοτελική φιλοσοφική παράδοση καθώς ο Αριστοτέλης δεν παραχωρεί χώρο στη φαντασία ως ανεξάρτητη ανάδυση της ετερότητας αλλά μόνο ως ενδιάμεση λειτουργία ανάμεσα στα αισθητά και τα νοητά. Για τον Καστοριάδη το ασυνείδητο είναι ο ψυχικός τόπος όπου η ριζική φαντασία ως διαρκής παραστασιακός ρους άνευ κινήτρου εξουσιάζει πλήρως αγνοώντας κάθε λειτουργική τελικότητα και συνολοταυτιστική λογική. ( Καστοριάδης, 1995, σελ ) Η παράσταση έτσι τίθεται ως πρωτογενής δημιουργία σε αντίθεση με το ρεύμα της κληρονομημένης σκέψης όπου θεματοποιήθηκε ως η διαχωριστική μεμβράνη μεταξύ συνείδησης και αντικειμένου και υποβαθμίστηκε σε ατελές αντίγραφο η αντανάκλαση του αντικειμένου,από τον Πλάτωνα μέχρι τον τους οντολογικούς διαχωρισμούς σε Είναι και Όντα του Χάιντεγκερ. Στρέφοντας το βλέμμα του προς τον Φρόυντ ο Καστοριάδης εντοπίζει στο όνειρο μια όψη της ασυνείδητης παράστασης ως πρωτογενής ψυχικής διαδικασίας δίνοντας έμφαση στη μη ερμηνεύσιμη πλευρά του ονείρου ως ένα κουβάρι σκέψεων που δεν θέλει να ξεμπλεχτεί μένοντας πάντα χωρίς κατάληξη. Σε αυτόν τον άγνωστο ονειρικό καμβά εδράζεται η επιθυμία του ονείρου ως το πραγματικό του νόημα. Το ονειρικό αυτό κέντρο που τροφοδοτεί και το ονειρικό νόημα ορθώνεται ως συμπύκνωση του ασύλληπτου, άρθρωση αυτού που δεν επιδέχεται άρθρωσης. (Καστοριάδης, 1981,σελ 396) Το ονειρικό νόημα λοιπόν είναι απροσδιόριστο ως απεριόριστη και άνευ ορίων δυνατότητα ανάδυσης νέον όρων και μορφών. (ο.π,σελ 392) Ο Καστοριάδης αποφαίνεται πως η αδυναμία να ερμηνευθεί η φαντασιακή παράσταση υπό τους όρους της συνολοταυτιστικής λογικής οδήγησε στη συγκάλυψη της παράστασης καθώς διαφορετικά διαλύει το αξίωμα της κληρονομημένης σκέψης του Είναι ως πλήρως καθορισμένο. Όπως αναφέρει μάλιστα ο ίδιος ο φιλόσοφος για τον Cantor, τον θεμελιωτή της θεωρίας των συνόλων, ο ίδιος ο Cantorεπισήμανε πως κάθε πολλαπλότητα είτε είναι μια σαθρή πολλαπλότητα είτε ένα σύνολο. (Καστοριάδης, 1995, σελ 299) Σύμφωνα με αυτό ο τύπος του Είναι ως ασυνείδητης παράστασης ομοιάζει στην σαθρή πολλαπλότητα όπου τίποτα δεν είναι αποφασισμένο και καθορισμένο, αυτό που ο Καστοριάδης ονομάζει μάγμα. Ο συνειρμός ακόμα, δεν μπορεί να αναπαρασταθεί μέσω μιας σχέσης αιτιότητας ή λογικής συνεπαγωγής αλλά τοποσημάνει μαζί με το ασυνείδητο και τις μορφές του ονείρου την εκδήλωση της ψυχής ως ριζικήα φαντασία και ακατάπαυστο παραστασιακό ρου που συνοδεύεται από ένα αίσθημα και εντάσσεται σε μια προθεσιακή διαδικασία. (Καστοριάδης,1981, σελ 392)

10 Η ΚΛΕΙΣΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΨΥΧΙΚΗΣ ΜΟΝΑΔΑΣ Η πρωταρχική παράσταση της πρώτης ψυχικής μονάδας αποτελεί την παράσταση του παντός ως εαυτού και του εαυτού ως παντός (ο.π,σελ 414)όπου υποκείμενο και αντικείμενο δεν έχουν διαχωριστεί ενώ το παντοδύναμο αυτό πρωτο-υποκείμενο εγκλωβισμένο στο μονήρη πυρήνά του ταυτίζεται με αυτόν τον πρωτόκοσμο. Το πρώτο νόημα της πρωταρχικής αυτής παράστασης θα αποτελέσει έκτοτε το πρότυπο κάθε μετέπειτα νοήματος ενώ το ίδιο αυτό πρώτο νόημα βρίσκεται σε μια θέση όπου η διαφορά και ο Άλλος ως ετερότητα δεν έχουν τεθεί. Εδώ εδράζεται και το αποτέλεσμα της πρωταρχικής παράστασης ως παντοδύναμο νόημα και απόλυτη γνώση όπου ενότητα και ολότητα είναι ένα ενώ η επιθυμία δεν έχει εμφανιστεί. (ο.π, σελ 418) Συνεπώς, κάνουμε λόγο για μια κατάσταση απόλυτης ηδονής όπου δεν υπάρχει έλλειψη ένω αυτή η ανάμνηση της πρώτης και ολικής ηδονής θα μείνει να καθοδηγεί και να διαφεντεύει κάθε μετέπειτα πόθο και κάθε καθολική σαν ένας απεγνωσμένος τρόπος να ξαναβιωθεί υποσυνείδητα αυτό το αίσθημα παντοδυναμίας το οποίο βιώθηκε στο μονήρη ψυχικό πυρήνα του πρωτο-υποκειμένου. Όλη η παραπάνω διαδικασία βρίσκεται μέσα σε έναν ολοκληρωτικό εγκλεισμό πολύ πιο περίκλειστο από την κλειστότητα της σημασίας του εμβίου καθώς δεν υπάρχει κανένα εξωτερικό προς αυτό αντικείμενο. Ο Καστοριάδης ονομάζει τον εγκλεισμό αυτό αυτιστικό εγκλεισμό και την πρωταρχική αυτή πλήρη συνταύτιση,αυτιστική συνταύτιση (ο.π,σελ 419 )ενώ υποστηρίζει πως το ανθρώπινο είδος συνιστά ένα τερατούργημα ανίκανο να επιβιώσει χωρίς την μετουσίωσή του σε κοινωνικό άτομο. (Καστοριάδης, 1995, σελ 353) Ο πρωταρχικός αυτός μονήρης πυρήνα θα διαρραγεί από την επαφή της μονάδας αυτής με τον κόσμο με τρόπο ακατανόητο από την πλευρά της βιολογικής λειτουργικότητας ή αυτοτελικότητας. Η ΜΕΤΟΥΣΙΩΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΑΤΟΜΟ ΩΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΘΕΣΜΟΣ Η μορφή του πρωταρχικού αντικειμένου για το πρωτο-υποκείμενο αποτελεί ο μαστός και υπάρχει ως τέτοια μορφή μέσω της δυσφορίας που προκαλεί η έλλειψη του. Η έλλειψη αυτή δεν γίνεται αντιληπτή μέσω μιας αιτιακής σχέσης αλλά μέσω της μόνης μέχρι τότε γνωστής σχέσης,αυτής του απόλυτου νοήματος και εμφανίζεται ως μια μορφή μη νοήματος που ρηγματώνει τον πρωταρχικό απομονωμένο νοηματικό πυρήνακαι την αδιάσπαστη μέχρι τότε σχέση του με τον κόσμο αναδύοντας μια μορφή του Είναι που δεν ανήκει στο Εγώ. (Καστοριάδης,1981, σελ 426)Η δυσαρέσκεια που συνοδεύει την στιγμή της έλλειψης ενεργοποιεί την απώθηση της ίδιας της δυσαρέσκειας εκτός της ψυχής,η οποία ως μοναδική και ολική ταυτότητα και ηδονή είναι ικανή μόνο να αποκλείσει κάθε ετερότητα και δυσαρέσκεια. (ο.π,σελ 427)Η απώθηση των αρνητικών όψεων του αντικειμένου συγκροτεί έναν χώρο εξωτερικό προς την ψυχή, με άρρηκτη όμως σχέση με το πρωτογενές πλήρες νόημα της ολικής ηδονής το οποίο όμως καθίσταται απραγματοποίητο. Αντίστοιχα,οι θετικές όψεις του αντικειμένου παραμένουν αιχμάλωτες στον ψυχικό εγκλεισμό αλλά έχει αναιρεθεί η πλήρης ταύτιση με τον κόσμο που υπήρχε ως αυτιστικός συνταυτισμός του πρωτο-

11 υποκειμένου με τον πρωτόκοσμο, μη μπορώντας να αγνοήσει το αντικείμενο αλλά ούτε να το εκλάβει στην πληρότητά του. Συνεπώς, εμφανίζονται σαν προϊόντα της ριζικής φαντασίας τα σχήματα του χωρισμού (εαυτός και μη- εαυτός) και της αξιολόγησης (αρνητικές και θετικές όψεις). Η αναγνώριση του αντικείμενου ως πλήρους,επέρχεται μέσα από την αναγνώριση του Άλλου (της μητέρας ή του εκάστοτε κοινωνικού θεσμού που διαδραματίζει το ρόλο της μητέρας) ως παντοδύναμο κτήτορα όλων των όψεων του αντικειμένου και βιώνεται μέσω μιας αμφιθυμίας που έκτοτε θα συνοδεύει κάθε πρώτη επαφή του υποκειμένου με τον Άλλο λόγω της εμφάνισης του Άλλου σε όλες τις όψεις του αντικειμένου. Ο Άλλος συλλαμβάνεται με το μόνο δεδομένο σχήμα που κυριαρχεί μέχρι εκείνη τη στιγμή, αυτό της παντοδυναμίας,μεταβιβάζοντας τη παντοδυναμία του εαυτού στην παντοδυναμία του άλλου και μετατρέποντας τον αυτιστικό συνταυτισμό σε μεταβατικό συνταυτισμό σχηματοποιώντας μια τριαδική σχέση με όρους εξωτερικούς μεταξύ τους, το υποκείμενο, το αντικείμενο και τον άλλο. Η μεταγραφή της παντοδυναμίας στον άλλο ακολουθείται από την εγκατάσταση μιας εσωτερικής ψυχικής εξουσίας ως απαγόρευσης και προσταγής πλήρως ελεγχόμενης από τον άλλο και καθορίζεται από την ηδονή ή την απαρέσκεια που προκαλούν οι ενέργειες του άλλου. Με άλλα λόγια το βρέφος στη φάση του αυτιστικού συνταυτισμού φανταζόταν πως ο μαστός εμφανιζόταν επειδή εκείνο επιθυμούσε να εμφανιστεί, τώρα που έχει αποδώσει την κυριότητα των σημασιών στη μητέρα που ενσαρκώνει τον άλλον που κατέχει το αντικείμενο, εκείνη ελέγχει τον μαστό και μαζί με αυτόν την ηδονή και τη απαρέσκει του βρέφους. Έτσι εγκαθιδρύεται ένα ασυνείδητο, προ-οιδιπόδειο Υπερ-Εγώ και μια απώθηση όχι σαν την αρχική του αντικείμενου αλλά μια απώθηση του απαγορευμένου που δεν πρέπει να εκφραστεί λόγω της επίμονης επιθυμίας του. Ο μεταβατικός συνταυτισμός όμως δεν αρκεί καθώς συγκροτεί έναν ψευδοκόσμο σε απόλυτη εξάρτηση από την παντοδυναμία του άλλου. Όμως ο άλλος είναι ήδη φορέας των κοινωνικών φαντασιακών σημασιών και προϊόν των αλλεπάλληλων σταδίων της μετουσίωσης ως κοινωνικό άτομο τις οποίες εκφέρει και εκφράζει με πολλούς τρόπους και κυρίως τη γλώσσα.(ο.π,σελ 433)Η γλώσσα αποτελεί το θεμελιώδες εργαλείο εκκοινωνισμού που υπερβαίνει κατά πολύ την απλή επικοινωνία καθώς εμπεριέχει τις κοινωνικές φαντασιακές σημασίες αλλά συνιστά και ταυτόχρονα το μέσο εκφοράς και μετάδοσης αυτών. Μέσω της γλώσσας οι μορφές και τα σχήματα εδραιώνονται και στερεοποιούνται σε σημεία θεμελιώνοντας όπως λέει και ο Καστοριάδης την ίδια την συνείδηση. (ο.π,σελ 472) Είναι η γλώσσα που μέσω αυτής και της έκφρασής της διαφαίνεται η παντοδυναμία του άλλου ως κυριαρχία πάνω στις σημασίες, μια κυριαρχία που πρέπει να αυτοαναιρέσει, απεκδυόμενος το ρόλο του κυρίου των σημασιών και να παραπέμψει το υποκείμενο,όχι σε κάποιον τρίτο αναπαράγωντας τον υπάρχοντα ψευδοκόσμο, αλλά στην κοινωνική ύπαρξη της σημασίας ως θεσμό (ο.π, σελ 435),ανεξάρτητη από την ατομική θέληση. Για τον Καστοριάδη η αληθινή σημασία του οιδιπόδειου συμπλέγματος εδρεύει στην επιβολή στην ψυχή της κοινωνικής θέσμισης και της αυτονόμησης της σημασίας από την εξουσία οποιουδήποτε ιδιαίτερου προσώπου. Η μητέρα ως παντοδύναμος άλλος εξοβελίζει την

12 παντοδυναμία της όταν αναφέρεται σε ένα τρίτο πρόσωπο και εκείνο στην ίδια, σε μια σχέση που το παιδί βρίσκεται εκτός και δεν εξαρτάται από το ίδιο αλλά από τον κοινωνικό θεσμό καθώς η ίδια αυτή σχέση αποτελεί προϊόν κοινωνικής θέσμισης με συνέπεια να οδηγεί το παιδί να αναγνωρίσει τους άλλους ως αυτόνομα υποκείμενα και αντικείμενα εκτός αυτού. (ο.π, σελ 436) Η διάρρηξη του ψευδοκόσμου μέσω του ανοίγματος στη κοινωνικά θεσμισμένη σημασία σκιαγραφεί ένα πέρασμα από το μονήρες πρωτονόημα του υποκειμένου σε ένα άλλο νόημα,με το πρωτονόημα αυτό να ενδημεί έκτοτε στο ασυνείδητο ως διαρκή ψυχική βλέψη και διευθέτηση των ενορμήσεων και των ασυνείδητων παραστάσεων. Η διαδικασία του εκκοινωνισμού όπου η σημασία πλέον είναι θεσμισμένη και επενδεδυμένη κοινωνικά πραγματοποιείται μέσω μιας άλλης δυνατότητας της ψυχής ως ριζικής φαντασίας, αυτής της μετουσίωσης. Η μετουσίωση όπως γράφει και ο Καστοριάδης «είναι η διαδικασία με την οποία η ψυχή εξαναγκάζεται να αντικαταστήσει τα δικά της ή χωρίς επένδυση αντικείμενα με αντικείμενα που υπάρχουν και αξίζουν /ισχύουν μέσα στην κοινωνική τους θέσμιση και μέσω αυτής και να τα καταστήσει αιτίες, μέσα και στηρίγματα ηδονής γι αυτήν». (ο.π σελ 440) Έτσι, η μετουσίωση προβάλλει ως η ανάληψη της ψυχής των κοινωνικών θεσμισμένων σημασιών, παραπέμποντας στη ριζική φαντασία ως ικανότητα θέσης της απερίσταλτης σημειακής σχέσης. Η γλώσσα στον Καστοριάδη είναι πάντοτε συγκεκριμένη με δεδομένες συγκεκριμένες σημασίες και όχι ως γενική έννοια ή ως διαχωρισμένη από το Είναι όπως τίθεται στη χαϊντεγγεριανή υπερβασιακή προοπτική. (ο.π,σελ 470) Η μετατροπή του αντικειμένου σε κοινωνικά θεσμισμένο αντικείμενο μέσω της μετουσίωσης επικαλύπτει διαδοχικές απωθήσεις προηγούμενων επενδύσεων του αντικειμένου στο ασυνείδητο που υπάρχει ως χώρος απωθημένων παραστάσεων μετά την πρώτη απώθηση του παντοδύναμου Εγώ που δεσπόζει σαν κύρια και πρωτογενής απώθηση. (ο.π,σελ 442) Από αυτές τις διαδοχικές απωθήσεις συγκροτείται ο ψυχικός κόσμος του ατόμου ως στιβαδωμένος κόσμος (Καστοριάδης, 1992, σελ 190) και αποτελεί αποτέλεσμα της μετουσιωτικής διαδικασίας ενώ παρουσιάζεται ως η ψυχική ιστορία κάθε ατόμου όπου οι παλαιότερες απωθημένες μορφές νοήματος εμμένουν στην ασυνείδητη ψυχική πραγματικότητα ως όψεις της, στις οποίες κυριαρχούν οι εκάστοτε ψυχικές αρχές. Αυτή η στιβάδωση της ψυχικής πραγματικότητας σε ψυχικές αρχές αυστηρά αυτοτελικές, συνιστά τον πυρήνα των ενδοψυχικών συγκρούσεων. Ο μαγματικός τύπος της σαθρής πολλαπλότητας είναι οντολογικός τύπος που προσιδιάζει στην ανθρώπινη ψυχή ωςριζική φαντασία και διαρκή παραστασιακό ρου. Η παράσταση αλλά και η ψυχή συνιστούν μαγματικές οργανώσεις ως σαθρές πολλαπλότητες σημείων αλλά και ψυχικών αρχών-παραστάσεων. Οδηγούμαστε λοιπόν, στο πέρασμα στον κοινωνικό συνταυτισμό μέσω της πρώτης ρήξης του αυτιστικού συνταυτισμού και της δεύτερης του μεταβατικού συνταυτισμού ολοκληρώνοντας το υποκείμενο ως κοινωνικό άτομο. Έπειτα,η μετουσιωτική διαδικασία και η δημιουργία του κοινωνικού ατόμου δεν είναι δυνατόν να ανάγει το κοινωνικό στο ψυχικό και το αντίστροφο. Οι φαντασιακές κοινωνικές σημασίες που μετατρέπουν τη ψυχική μονάδα σε κοινωνικό άτομο, είναι εξωτερικές προς αυτήν την μονάδα και υπάρχουν μόνο ως θεσμοί, ενώ η ψυχή είναι ανίκανη να τις παραγάγει εντός της.

13 Αντίστοιχα, δεν μπορούν να εκπληρώσουν τις αξιώσεις της ψυχής για ολικό νόημα διότι οι ίδιοι οι θεσμοί ως εξωτερικοί προς τη ψυχή αποτελούν ήδη ρήξη της σύζευξης ενότητας-ολότητας. Όπως λέει ο Καστοριάδης η θέσμιση της κοινωνίας δεν μπορεί ποτέ να απορροφήσει την ψυχή ως ριζική φαντασία (Καστοριάδης, 1981, σελ 450) και απέναντι στο σημασιακά θεσμισμένο κόσμο της κοινωνίας θα διαρθρώνεται πάντα ένας εσωτερικός ψυχικός κόσμος είτε ως όνειρο ή συνειρμός, είτε ως παράσταση και ασυνείδητη βλέψη. Τόσο η κοινωνία όσο και η ψυχή περιέχουν τόπους μη προσβάσιμους εκατέρωθεν αλλά είναι συνάμα και αδιαχώριστες μεταξύ τους ως συνθήκες ύπαρξης του άλλου. Έτσι η παλιά αλλά και κραταιά αντίθεση ατόμου κοινωνίας αναιρείται αφού η καστοριαδική ερμηνεία της μετουσίωσης θέτει το άτομο ως τέτοιο, εντός και διαμέσου της κοινωνίας. (ο.π,σελ 438)

14 ΑΤΟΜΙΚΗ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ Η ΑΤΟΜΙΚΗ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΟΤΗΤΑΣ Το κοινωνικό άτομο συγκροτείται μέσω της συμπλοκής δυο αντιτιθέμενων όρων,της κοινωνίας και της ψυχής. Η διαδικασία του εκκοινωνισμού και τα στάδια μετουσίωσης συνοδεύονται από διαδοχικές απωθήσεις μέσω των οποίων αναδύονται ψυχικές αρχές δι εαυτές μία εκ των οποίων είναι το συνειδητό Εγώ ή αλλιώς γρηγορούσα συνείδηση. Το συνειδητό Εγώ είναι ικανό για σκέψη με την έννοια του υπολογισμού και για βούληση (Καστοριάδης, 1992, σελ 210) αλλά βρίσκεται σε ένα νέο επίπεδο κλειστότητας καθώς οι επενδεδυμένες κοινωνικές σημασίες είναι αυστηρά θεσμισμένες και αναμφισβήτητες δημιουργώντας μια ξένωση που ο Καστοριάδης ονομάζει ετερονομία. Το αποτέλεσμα των αυστηρών μετουσιωμένων επενδύσεων είναι η απομόνωση του συνειδητού από τις άλλες ψυχικές αρχές. Η απωθούσα αρχή ως αρχή της λογοκρισίας εγκαθιδρύει μια εσωτερική ψυχική εξουσία, ένα ασυνείδητο Υπερ-Εγώ διαχωρισμένο από την συνείδηση αλλά κυρίαρχο, επιβάλλοντας στο υποκείμενο τον λόγο του Άλλου και θέτοντας ένα όριο μεταξύ του Εγώ και των ασυνείδητων ενορμήσεων. (Καστοριάδης, 1981, σελ 151) Ένα Υπερ- Εγώ που στέκει απέναντι στις παρορμήσεις της ψυχης υπερτονίζοντας το λόγο του άλλου ο οποίος όμως αδυνατεί να καθυποτάξει την ψυχή του υποκειμένου ενόσω η ίδια η ψυχή είναι ριζική φαντασία και ανάδυση παραστάσεων απ το μηδέν και οι ασυνείδητες ενορμήσεις δεν μπορούν να εξαφανιστούν. Η ενδοψυχική λοιπόν σύγκρουση εκφράζεται ως σύγκρουση αφενός μεταξύ των ενορμήσεων και της πραγματικότητας και αφετέρου της φαντασιακής επεξεργασίας τους μες στο υποκείμενο. Πώς όμως δύναται να ξεφύγει το υποκείμενο από αυτή την κατάσταση της ετερονομίας; Απαντά ο Καστοριάδης : Aν στην αυτονομία, τη νομοθεσία ή τη ρύθμιση που γίνεται από εμένα αντιτάσσεται η ετερονομία, η νομοθεσία ή ρύθμιση που γίνεται από άλλον, η αυτονομία είναι ο νόμος μου αντιτιθέμενος στη ρύθμιση από το ασυνείδητο που είναι ένας νόμος άλλος, ο νόμος ενός άλλου από εμένα. (Καστοριάδης,1992, σελ 194) Ο λόγος του άλλου αποτελεί θεμελιώδες στοιχείο του λόγου του υποκειμένου καθώς το ίδιο το υποκείμενο εκλαμβάνει τον εαυτό του αλλά και τον κόσμο μαζί ως πραγματικότητα σχηματισμένη από το κοινωνικό φαντασιακό μέσω του ασυνείδητου υπερεγώ ως αρχή λογοκρισίας και απαγόρευσης αλλά και λήψης αποφάσεων. Προκειμένου να διασπαστεί το ετερόνομο νόημα ως νόημα κλειστότητας πρέπει να αμφισβητηθεί ο λόγος του άλλου ωςλόγος και περιεχόμενο έξω από τον έλεγχο του συνειδητού υποκειμένου, κάτι που εντέλει σημαίνει να τεθεί υπό αμφισβήτηση το ίδιο το υποκείμενο κι η αυτοπαράσταση του εντός της οποίας κυριαρχεί ο Άλλος. Ο Καστοριάδης σε διαρκή διάλογο με τον Φρόυντ επιζητά να προσδιορίσει την έννοια της ατομικής αυτονομίας ως σχέση συνειδητού-ασυνείδητου. Ο Φρόυντ αξιώνει μια ψυχαναλυτική σχέση ως εξής: όπου ήταν Αυτό πρέπει Εγώ να γίνω (Καστοριάδης, 1981, σελ 150) όπου Αυτό είναι το ασυνείδητο και Εγώ η συνειδητή πτυχή του υποκειμένου. Ο Καστοριάδης υποστηρίζει

15 πως η φροϋδική διαπραγμάτευση συνειδητού-ασυνείδητου επιδιώκει την κυριαρχία του συνειδητού πάνω στο ασυνείδητο, δηλαδή την απορρόφηση των ενορμήσεων από την συνειδητή βούληση. Ο φιλόσοφος συνεχίζει την σκέψη του διερωτώμενος εάν μπορεί να επιτευχθεί ο αφανισμός του λόγου του άλλου με την πλήρη συνειδητοποίηση του ασυνειδήτου επισημαίνοντας πως η ψυχή ως ριζική φαντασία αποτελεί ακατάπαυστη παραστασιακή ροή από το πουθενά ενώ η γρηγορούσα συνείδηση συνιστά μία από τις ψυχικές αρχές που αναδύονται από αυτόν τον παραστασιακό ρου με συνέπεια η αξίωση για πλήρη κυριαρχία του συνειδητού να συνοδεύεται από τον εξοβελισμό του ίδιου του υποσυνειδήτου και της παράστασης και την συνεπακόλουθη κατάργηση του ανθρωπίνου υποκειμένου. (ο.π, σελ 180) Ο Καστοριάδης αποφαίνεται πως ό λόγος του άλλου ως αρχικά παράγωγο του μεταβατικού συνταυτισμού και έπειτα του κοινωνικού συνταυτισμού, ως λόγος της μητέρας και ύστερα της κοινωνικής θέσμισης αποτελεί αναγκαία συνθήκη κοινωνικοποίησης της ψυχής αλλά και ακόμα περισσότερο επιβίωσης του ανθρωπίνου υποκειμένου. Κοινωνική θέσμιση και ψυχή συνιστούν δυο διαχωρισμένους μεταξύ τους πόλους όπου ο ένας δεν μπορεί να αναχθεί στον άλλο ούτε να τον απορροφήσει γιατί αυτό θα σήμαινε είτε τον εξοστρακισμό της ριζικής φαντασίας,είτε την εξάλειψη της μετουσιωτικής διαδικασίας. (ο.π, σελ 153) Ο Καστοριάδης ύστερα από αυτές τις παραδοχές οδηγείται στην μετατροπή του φροϋδικού αξιώματος σε : Όπου Εγώ είμαι, Αυτό πρέπει να αναδυθεί. (ο.π, σελ 154) Η αυτονομία κατά τον παραπάνω συλλογισμό διαμορφώνεται έτσι ως η θέσπιση μιας διαφορετικής σχέσης μεταξύ συνειδητού και ασυνειδήτου, διαύγασης και φαντασιακού, όπου αναγνωρίζεται ο λόγος του άλλου από το συνειδητό Εγώ ως τέτοιος και η παρουσία τουως διαρκής και υποκείμενη στη κρίση και την αξιολόγησή του. Η συγκρότηση της αυτονομίας του ατόμου περνά μέσα από τη διάρρηξη των περιφραγμένων νοημάτων και την ενεργοποίηση ενός οντολογικού ανοίγματος. (Καστοριάδης, 1995, σελ 327) Tο ψυχικό νόημα αποσυνδεδεμένο από κάθε λειτουργικότητα μετουσιώνεται όπως είπαμε σε κοινωνικά θεσμισμένο νόημα, σε νόημα λειτουργικό από κοινωνική όμως σκοπιά, χωρίς να μπορεί να ολοκληρωθεί ποτέ αφού αδυνατεί να αφομοιώσει το ψυχικό βάθος της ριζικής φαντασίας και σε πλήρη αναντιστοιχία με το βιολογικό αυτοτελικό νόημα ως σταθερή, επαναληπτική λειτουργικότητα των αλληλουχιών. Η ικανότητα λογικού συλλογισμού του συνειδητού Εγώ αποτελεί συνολοταυτιστική ικανότητα χωρισμού, ένωσης, συλλογής και ταξινόμησης κάθε εμβίου ως ικανότητα αυτοαναφοράς και παράστασης του εαυτού. Εξίσου κοινή είναι και η ικανότητα βούλησης και δράσης ως ενεργοποίηση των κινήτρων για την εκπλήρωση μιας πρόθεσης ενώ στο σύνολό τους οι ικανότητες αυτές αποσκοπούν στην διατήρηση της βιολογικής υπόστασης του απλώς εμβίου και αντίστοιχα στη διατήρηση της κοινωνικής υπόστασης του κοινωνικού ατόμου με την υποσημείωση πως το κοινωνικό άτομο έχει τη δυνατότητα να παραβεί τους κανόνες του εγκλεισμού ενώ το εμβιο όχι. (Καστοριάδης, 1992, σελ 196)

16 Όπως προείπαμε για να ρηγματωθεί το ετερόνομο και περίκλειστο νόημα και να επιτευχθεί το οντολογικό άνοιγμα,πρέπει να τεθεί ο ίδιος ο εαυτός υπό αμφισβήτηση ως αντικείμενο αλλά και υποκείμενο της σκέψης. Αλλά και η ίδια η σκέψη όχι μόνο ως ικανότητα αυτοαναφοράς αλλά ως σκέψη που σκέφτεται τον εαυτό της ως σκέψη μέσα από τη δυνατότητα της ριζικής φαντασίας να θέτει σε πραγματική ισχύ αυτό που δεν υπάρχει. Αυτή την ικανότητα ο Καστοριάδης ονομάζει ανακλαστική στοχαστικότητα. Για να θεσπιστεί μια αυτόνομη σχέση,το συνειδητό Εγώ πρέπει να κινητοποιήσει την ικανότητα της ανακλαστικής στοχαστικότητας, θέτοντας τον εαυτό του ως αντικείμενο της παράστασης και ως ριζική φαντασία και την παράσταση ως αντικείμενο της σκέψης,να απελευθερώσει την φαντασία και της ασυνείδητες παραστάσεις και ενορμήσεις αντί να της περιφράσσει πίσω από την απωθούσα αρχή και να ξεκινήσει έναν ανοιχτό διάλογο με τον ίδιο του τον εαυτό. Συνεπώς,αρχή της ανακλαστικής στοχαστικότητας αλλά και προϊόν αυτής, είναι το υποκείμενο που εκλαμβάνει τον εαυτό του όχι μόνο ως πηγή παραστάσεων και νοήματος, αλλά και ως ικανότητα αλλοίωσης και τροποποίησης των δεδομένων σημασιών. Η διαδικασία του ανακλαστικού στοχασμού συνεπάγεται κυκλικά και την ικανότητα της διαβεβουλευμένης δράσης η οποία κατά τον Καστοριάδη προσδιορίζεται ως: Ονομάζω ικανότητα διαβεβουλευμένης δραστηριότητας ή θέληση, τη δυνατότητα για ένα ανθρώπινο ον να εισάγει στους αναμεταδότες που ρυθμίζουν τις πράξεις του τα αποτελέσματα της διαδικασίας ανακλαστικού στοχασμού την οποία ακολουθεί. Με άλλα λόγια η διαβεβουλευμένη δραστηριότητα είναι η ανακλωμένη διάσταση αυτού που είμαστε ως φανταζόμενα δημιουργικά όντα, ή ακόμα η ανακλώμενη και πρακτική διάσταση της φαντασίας μας ως πηγή δημιουργίας. (ο.π, σελ 199)Η ανακλαστική στοχαστικότητα ως παράσταση που θέτει σε ισχύ αυτό που δεν υπάρχει και διαβεβουλευμένη δράση ως θέληση να παρασταθεί αυτό που δεν υπάρχει, αποτελούν τις ικανότητες που πρέπει να κινητοποιήσει το συνειδητό Εγώ για να θεσπίσει μια σχέση αυτονομίας με τις υπόλοιπες ψυχικές αρχές. Είναι ακόμα τα ειδολογικά χαρακτηριστικά της ανθρώπινης υποκειμενικότητας, (ο.π, σελ 210) δηλαδή του αυτόνομου ατόμου που διαρρηγνύει το πλέγμα του κλειστού νοήματος εντός του οποίου βρίσκεται. Για τον Καστοριάδη οι προϋποθέσεις τις αυτονομίας είναι κοινωνικό-ιστορικές, ενώ η ατομική αυτονομία ενσωματώνει τόσο την διαύγαση του δεδομένου, όσο και τον ανασχηματισμό του. Για να πραγματωθεί όμως η δυνατότητα της ατομικής αυτονομίας μέσω του ανακλαστικού στοχασμού και διαβεβουλευμένης δράσης, πρέπει πρώτον οι επενδύσεις της ψυχής στις κοινωνικές σημασίες να είναι ασταθείς και όχι αυστηρές, ώστε να μην επιτρέπουν το γνωστικό κλείσιμο της ετερόνομης σχέσης και δεύτερον να τίθενται τα θεσμισμένα αντικείμενα υπό κρίση. (ο.π,σελ )Και οι δύο προϋποθέσεις αφορούν τις ίδιες τις κοινωνικές σημασίες καθώς όπως το παιδί δεν μπορεί να απορρίψει τον αυτιστικό συνταυτισμό και τον μετέπειτα μεταβατικό συνταυτισμό χωρίς να παραπεμφθεί στον κοινωνικό θεσμό, έτσι και το κοινωνικό άτομο δεν μπορεί να αμφισβητήσει τα θεσμισμένα κοινωνικά αντικείμενα αν η αμφισβήτηση δεν υπάρχει ήδη στο κοινωνικό φαντασιακό. Τέλος, είναι κατάφωρο πως ο Άλλος στα πλαίσια

17 της ατομικής αυτονομίας δεν αποτελεί μόνο μέρος του προβλήματος, αλλά στοιχείο του ίδιου του υποκειμένου και της λύσης του, όπου η λύση αυτή αδυνατεί να είναι μια ατομική λύση, αλλά πρέπει να ανοιχτεί αναγκαία προς τα έξω και να ανακλά την πραγματική σχέση του υποκειμένου και του Άλλου, του ατόμου και της κοινωνίας. (Καστοριάδης, 1981, σελ 158)

18 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Κορνήλιος Καστοριάδης: Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας, εκδ. Ράππα, Αθήνα 1981 Το επαναστατικό πρόβλημα σήμερα, εκδ. Ύψιλον, Αθήνα 1984 Οι ομιλίες στην Ελλάδα, εκδ. Ύψιλον, Αθήνα 1990 Ανθρωπολογία, πολιτική, φιλοσοφία, εκδ. Ύψιλον, Αθήνα 1993 Τα σταυροδρόμια του λαβυρίνθου, εκδ. Ύψιλον, Αθήνα 1991 Καιρός, εκδ. Ύψιλον, Αθήνα 1987 Χώροι του ανθρώπου, εκδ. Ύψιλον, Αθήνα 1995 Ο θρυμματισμένος κόσμος, εκδ. Ύψιλον, Αθήνα 1992 Η άνοδος της ασημαντότητας, εκδ. Ύψιλον, Αθήνα 1992 Η ελληνική ιδιαιτερότητα-α τόμος, εκδ. Κριτική, Αθήνα 2007 Η ελληνική ιδιαιτερότητα-β τόμος, εκδ. Κριτική, Αθήνα 2008 Η ελληνική ιδιαιτερότητα-γ τόμος, εκδ. Κριτική, Αθήνα 2011 Καρλ Μαρξ Θέσεις για τον Φόιερμπαχ, θέση ενδέκατη ΧάναΆρεντ Η ανθρώπινη κατάσταση, εκδ Γνώση, Αθήνα 1986

19 BF%CF%82_%CE%9A%CE%B1%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%B9%CE%AC%CE%B4%CE% B7%CF% %CF%83%CE%AE%CE%BC%CE%B5%CF%81%CE%B1/%CF%83%CE%B1%CE%BD- %CF%83%CE%AE%CE%BC%CE%B5%CF%81%CE%B1- %CE%B3%CE%B5%CE%BD%CE%BD%CE%AE%CE%B8%CE%B7%CE%BA%CE%B5-%CE%BF- %CE%BC%CE%B5%CE%B3%CE%AC%CE%BB%CE%BF%CF%82- %CF%86%CE%B9%CE%BB%CF%8C%CF%83%CE%BF%CF%86%CE%BF%CF%82- %CE%BA%CE%BF%CF%81%CE%BD%CE%AE%CE%BB%CE%B9%CE%BF%CF%82- %CE%BA%CE%B1%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%B9%CE%AC%CE%B4%CE%B7%CF%82 %B9%CE%BF%CF%82_%CE%9A%CE%B1%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%B9%CE%AC%CE %B4%CE%B7%CF%82