ΑΞΟΝΑΣ: Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΘΕΜΑ: Η ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΩΣ ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟ: Η ΔΟΚΙΜΑΣΙΑ ΕΝΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Transcript

1 ΑΞΟΝΑΣ: Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΘΕΜΑ: Η ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΩΣ ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟ: Η ΔΟΚΙΜΑΣΙΑ ΕΝΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Να γράψετε την περίληψη του κειμένου σε λέξεις. Βήμα 1ο: Εξετάζουμε τον τίτλο του κειμένου, το είδος του, τον χρόνο και το μέσο δημοσίευσής του καθώς και την ιδιότητα του συγγραφέα. Τίτλος Είδος κειμένου Η δοκιμασία ενός πολιτισμού Δοκίμιο Χρόνος και μέσο δημοσίευσης Ιδιότητα συγγραφέα 1989, Η Κόμη της Βερενίκης φυσικός επιστήμονας και λόγιος Τα παραπάνω στοιχεία μας βοηθούν να διαμορφώσουμε μια πρώτη προσέγγιση στο κείμενο. Το έργο του Γραμματικάκη, Η Κόμη της Βερενίκης, περιλαμβάνει κείμενα στα οποία είναι εμφανής η πρόθεση του συγγραφέα, ως επιστήμονα αλλά και λογίου, να εκλαϊκεύσει και να θεωρήσει από φιλοσοφική σκοπιά σημαντικά επιστημονικά ζητήματα. Ωστόσο, ο τίτλος του κειμένου που θα μελετήσουμε, αποσπάσματος από το ομώνυμο καταληκτικό κεφάλαιο του βιβλίου, μας επιτρέπει να υποθέσουμε ότι δεν επιχειρείται η περιγραφή κάποιου φαινομένου αλλά η ανάπτυξη ενός προβληματισμού για τον ρόλο της επιστήμης στην κρίση του σύγχρονου πολιτισμού, σκέψη που μας κατευθύνει να ταξινομήσουμε το κείμενο στο είδος του δοκιμίου. Βήμα 2ο: Διαβάζουμε προσεκτικά το κείμενο με στόχο τη συνολική κατανόηση και σημειώνουμε πιθανές άγνωστες λέξεις. Διερευνούμε το βασικό θέμα του, το ζήτημα που απασχολεί τον συγγραφέα και τη θέση που παίρνει σε σχέση με αυτό. 1

2 Η πρώτη ανάγνωση του κειμένου επιβεβαιώνει τις αρχικές μας υποθέσεις. Πράγματι, το κείμενο δεν αναφέρεται στην εκλαϊκευτική προσέγγιση κάποιου επιστημονικού φαινομένου, όπως θα περιμέναμε λόγω της ιδιότητας του συγγραφέα και του τίτλου του βιβλίου. Ο συγγραφέας, υιοθετώντας λιγότερο τον ρόλο του ειδικού επιστήμονα και περισσότερο αυτόν του πνευματικού ανθρώπου, «δοκιμάζει» να αναπτύξει τον προβληματισμό του για ένα γενικότερο θέμα, αυτό της οικολογικής κρίσης που προκαλεί το καθιερωμένο μοντέλο ανάπτυξης. Ειδικότερα, τον απασχολεί η αναζήτηση δραστικής λύσης στο περιβαλλοντικό πρόβλημα και καταλήγει στη θέση - πρόταση για την αναγκαιότητα του επαναπροσδιορισμού της έννοιας της προόδου («...να αμφισβητηθεί η ίδια η έννοια της προόδου και η μονομέρεια της πρακτικής της»), ώστε να συμπεριλαμβάνει πνευματικές και ηθικές διαστάσεις του πολιτισμού. Σημαντική παρατήρηση: Αν στην πορεία της ανάγνωσης εντοπίσουμε λέξεις που δε γνωρίζουμε, τότε προσπαθούμε από τα συμφραζόμενα να καταλάβουμε τη σημασία τους. Στη συνέχεια επιβεβαιώνουμε, διορθώνουμε ή συμπληρώνουμε την αρχική μας υπόθεση, ανατρέχοντας σε κάποιο διαθέσιμο λεξικό, στο αντίστοιχο λήμμα. Βήμα 3ο: Διαβάζουμε ξανά το κείμενο, αυτή τη φορά ανά παράγραφο (δεύτερη ανάγνωση) και επισημαίνουμε τις βασικές ιδέες του συγγραφέα. Κατά τη δεύτερη αυτή ανάγνωση, εντοπίζουμε και υπογραμμίζουμε σε κάθε παράγραφο τις λέξεις - φράσεις κλειδιά που αποτυπώνουν τις σημαντικές ιδέες. Στη συνέχεια, επεξεργαζόμαστε το κείμενο μέσω δύο διαδικασιών, της παράφρασης και της ς. Ειδικότερα: Με την παράφραση Ξαναγράφουμε ένα τμήμα του κειμένου, έτσι ώστε να είναι νοηματικά ισοδύναμο, εφαρμόζοντας τεχνικές όπως, για παράδειγμα, η μετατροπή μιας ρηματικής φράσης σε ονοματική. Με την Απαλείφουμε περιττές πληροφορίες του αρχικού κειμένου, χρησιμοποιούμε γενικότερες έννοιες ως συμπεριληπτικές επιμέρους πληροφοριών (π.χ. αναγωγή σε υπερκείμενη έννοια) και εφαρμόζουμε και στρατηγικές όπως: αντικατάσταση δευτερεύουσας πρότασης με μετοχή, ονοματικής πρότασης με επίθετο, ονοματικών 2

3 προτάσεων με ονοματικά σύνολα και επιρρηματικών προτάσεων με επιρρήματα. Λαμβάνοντας υπόψη τις παραπάνω παρατηρήσεις μπορούμε, ενδεικτικά, να προχωρήσουμε ως εξής: Πρώτη Το τέλος της δεύτερης χιλιετίας - παρόλο που ορόσημο αυθαίρετο -βρίσκει τη Γη και τους κατοίκους της απειλούμενους από μια ανάπτυξη χωρίς μέτρο που μήτε το φυσικό περιβάλλον σέβεται, αλλά και τις πραγματικές ανάγκες του ανθρώπου αλλοιώνει. Το φαινόμενο αυτό έχει δυσδιάκριτες ερμηνείες. Η άμετρη ανάπτυξη θέτει σε κίνδυνο το περιβάλλον και τον άνθρωπο. Δεύτερη Ασφαλώς πολλές από τις γνώσεις ή τα προβλήματα που αναφέρονται στο περιβάλλον έχουν πρόσφατα μόνον και με πολλά κενά κατανοηθεί από την επιστήμη η πολυπλοκότητα, για παράδειγμα, και ο ρόλος των οικοσυστημάτων ή οι χημικές διεργασίες στην ατμόσφαιρα. Έτσι δεν υπήρχε ίσως χρόνος να αφομοιωθούν οι πληροφορίες και να καταστεί συνείδηση η πραγματικότητα της απειλής. Η πρόσφατη και ανεπαρκής επιστημονική προσέγγιση έχει οδηγήσει στην περιορισμένη συνειδητοποίηση του (οικολογικού) κινδύνου Τρίτη Είναι αλήθεια ότι, την τελευταία ιδίως δεκαετία, κάποια αναμφισβήτητη πρόοδος έχει συντελεσθεί. Πρόσφατα καταγράφονται θετικές εξελίξεις 3

4 Μεμονωμένα έθνη ή σε συνεργασία μεταξύ τους έχουν νομοθετήσει συγκεκριμένα μέτρα για την προστασία του περιβάλλοντος, ενώ σε διεθνές επίπεδο το πρόβλημα τίθεται με αυξανόμενη έμφαση. Τα καταιγιστικά πολιτικά γεγονότα, που προσήγγισαν άλλωστε τις μέχρι εχθές εχθρικές υπερδυνάμεις, ίσως ανοίξουν το δρόμο για σταδιακή μείωση των εξοπλισμών και ματαίωση των σχεδίων για την παραγωγή νέων - και τερατωδών - όπλων. με την ενεργοποίηση εθνών για την αντιμετώπιση του προβλήματος Ταυτόχρονα, υπάρχει μια θεαματική αύξηση της ευαισθησίας των ίδιων των κατοίκων της Γης: Οικολογικά κινήματα δραστηριοποιούνται ή πολιτεύονται σε πολλές χώρες, οι διαμαρτυρίες παίρνουν συχνά τη μορφή συγκρούσεων με την αναπτυξιακή νοοτροπία, ενώ τα μέσα ενημερώσεως αφιερώνουν μεγάλο μέρος στην πληροφόρηση και επισήμανση των κινδύνων. και τη σημαντική κινητοποίηση των πολιτών. Τέταρτη Ενώ όμως η σχετική αφύπνιση των εθνών και του ανθρώπου ως προς τους οικολογικούς κινδύνους είναι μια νέα και σημαντική παράμετρος, τα περιθώρια για κάποιου είδους αισιοδοξία παραμένουν αναιμικά. Η οικολογική κρίση είναι δύσκολο να αντιμετωπιστεί παράφραση Ο λόγος είναι ότι ο πλανήτης έχει ήδη τραυματιστεί σοβαρά, εξαιτίας του μεγέθους της περιβαλλοντικής βλάβης παράφραση 4

5 και το κοινωνικό κόστος ή η δράση που απαιτούνται για μια αργή ανάκαμψη υπερβαίνουν κατά πολύ τις παρούσες δυνατότητες κινήσεων. Διότι οι διεθνείς διαδικασίες είναι πολύπλοκες και χρονοβόρες, και η απαραίτητη εμπιστοσύνη - ως προς τη μείωση, για παράδειγμα, των εξοπλισμών ή της παραγωγής διοξειδίου του άνθρακα - δεν είναι πάντοτε δεδομένη. Συχνά, επίσης, είναι ανάγκη να θιγεί το συμφέρον ατόμων,ομάδων ή εταιριών για να βελτιωθούν τα πράγματα και τούτο, σε μια εποχή καταναλωτισμού που εκτρέφει αντίθετες αξίες, είναι συχνά αδιανόητο. και των εμποδίων που σχετίζονται με το καθιερωμένο μοντέλο ανάπτυξης. Πέμπτη Το συμπέρασμα λοιπόν έχει μια δραματική διάσταση. Για να απαλλαγεί η Γη από τους εφιάλτες της, χρειάζεται ίσως κάτι ριζικότερο από τις βραδύτατες κινήσεις σε τοπικό ή παγκόσμιο επίπεδο Ως δραστική λύση απαιτείται παράφραση & Η περιβαλλοντική κρίση είναι, σε πρωτογενές επίπεδο, κρίση του σύγχρονου πολιτισμού και των αξιών του. (αναδιάταξη) Αυτό που χρειάζεται, συνεπώς, είναι να αμφισβητηθεί η ίδια η έννοια της προόδου και η μονομέρεια της πρακτικής της. Διότι, η πρόοδος, μέχρι τώρα, περίπου ταυτίζεται με τα τεχνολογικά αγαθά και τη βελτίωση των οικονομικών παραμέτρων. ο επαναπροσδιορισμός της έννοιας της προόδου 5

6 Ελάχιστα αναφέρεται σε ποιοτικές παραμέτρους, στην αρμονική ισορροπία του ανθρώπου με το περιβάλλον του, σ' αυτόν καθ' εαυτό τον εσωτερικό άνθρωπο και στην ανάγκη του να υπάρξει με τους άλλους. Η τυφλή επιδίωξη της ανόδου του ατομικού ή εθνικού εισοδήματος δεν οδηγεί πάντοτε στην άνοδο του βιοτικού - με την έννοια του βίου, της ζωής - επιπέδου. Οδηγεί, συνήθως, σε έναν άνθρωπο χωρίς σοφία και ευθύνη, στερημένο από τη παρηγοριά της τέχνης και την ανάσα της φύσης, έρμαιο δυνάμεων που στηρίζουν την εξουσία τους στην ισοπέδωση τη δική του και της φύσεως. ώστε να εμπερικλείει πνευματικές, κοινωνικές και ηθικές διαστάσεις του πολιτισμού Έκτη Όπως τονίζει ο Κορνήλιος Καστοριάδης: Και εδώ βρίσκεται το έσχατο σημείο του προβλήματος. Οι τεράστιοι κίνδυνοι, και ο ίδιος ο παραλογισμός που περιέχεται μέσα στην ανάπτυξη προς όλες τις κατευθύνσεις, και χωρίς κανένα πραγματικό προσανατολισμό της τεχνοεπιστήμης, δεν είναι δυνατόν να περιοριστούν και να παραμεριστούν με κανόνες καθορισμένους μια για πάντα, ούτε από κάποιο συμβούλιο σοφών. Δεν έχουμε ανάγκη από μερικούς σοφούς. Έχουμε ανάγκη να αποκτήσουν και να ασκήσουν τη φρόνηση όλοι οι άνθρωποι και αυτό με τη σειρά του απαιτεί ένα Σύμφωνα με τις απόψεις γνωστού διανοητή, για τον περιορισμό της άλογης ανάπτυξης και των συνεπειών της είναι αναγκαία η ανάδειξη του ανθρώπου ως συνετού, πολιτικά υπεύθυνου όντος. παράφραση 6

7 ριζικό μετασχηματισμό της κοινωνίας ως κοινωνίας πολιτικής, που θα εγκαθίδρυε όχι μόνο την τυπική συμμετοχή, αλλά το πάθος όλων για τα κοινά, για τη μοίρα της κοινωνίας και για τη μοίρα του θαυμάσιου αυτού πλανήτη, πάνω στον οποίο γεννηθήκαμε». Βήμα 4ο: α) Εξετάζουμε τον τρόπο οργάνωσης του αρχικού κειμένου και τον αποδίδουμε (μεταδιατυπώνουμε) με κατάλληλες λέξεις/ φράσεις (αρχικά, αρχίζει την αιτιολόγηση, συνεχίζοντας την περιγραφή, προσθέτει, καταληκτικά κ.λπ.) β) Εξετάζουμε τη στάση του συγγραφέα και τους τρόπους πειθούς και οργάνωσης των παραγράφων και τα προσδιορίζουμε με κατάλληλα ρήματα/ ρηματικές εκφράσεις (π.χ. ο συγγραφέας, διαπιστώνει, αιτιολογεί, διασαφηνίζει, περιγράφει, τεκμηριώνει κ.λπ). μεταξύ παραγράφων - Νοηματικές σχέσεις εντός παραγράφων μεταξύ πρώτης και δεύτερης νοημάτων δεύτερης Στη δεύτερη παράγραφο επιχειρείται η ερμηνεία του φαινόμενου που έχει διαπιστωθεί στην πρώτη. Η συνεκτικότητα επιτυγχάνεται με την τελευταία πρόταση της πρώτης («Το φαινόμενο αυτό έχει δυσδιάκριτες τις ερμηνείες»), που προλέγει την αιτιολόγηση που θα ακολουθήσει. Για να κατανοηθεί καλύτερα η αιτιώδης σχέση ανάμεσα στην πρώτη και δεύτερη παράγραφο καθώς και η αιτιολόγηση που αναπτύσσεται στη δεύτερη, χρήσιμη είναι η αποτύπωση των εννοιών και των σχέσεών τους στον ακόλουθο εννοιολογικό χάρτη: 7

8 μεταξύ δεύτερης και τρίτης μεταξύ τρίτης και τέταρτης νοημάτων τέταρτης Όπως μαρτυρείται από τη θεματική περίοδο («Είναι αλήθεια έχει συντελεσθεί»), στην τρίτη παραγράφο δεν συνεχίζεται η αιτιολόγηση του φαινομένου αλλά εξετάζεται η αντιμετώπισή του. Η σύνδεση πραγματοποιείται με την εναντιωματική πρόταση («Ενώ όμως... παράμετρος»), που συμπυκνώνει το περιεχόμενο της τρίτης και σηματοδοτεί τη σχέση αντίθεσης μεταξύ των δύο παραγράφων. Ο συγγραφέας, λοιπόν, αν και αναγνωρίζει τις ενέργειες που έχουν γίνει για την αντιμετώπιση του οικολογικού προβλήματος (τρίτη ), αμφισβητεί την αποτελεσματικότητά τους (τέταρτη ). Την κατανόηση των σχέσεων αιτίου - αποτελέσματος μεταξύ των νοημάτων της θα διευκολύνει ο ακόλουθος εννοιολογικός χάρτης: 8

9 μεταξύ τέταρτης και πέμπτης μεταξύ πέμπτης και έκτης Στην πέμπτη παράγραφο ο συγγραφέας, μετά την εξέταση των δυσκολιών και των εμποδίων που δυσχεραίνουν την αντιμετώπιση του οικολογικού προβλήματος (τέταρτη ) καταλήγει προτείνοντας τη θέση του για τη δραστική λύση. Στην παράγραφο, αυτή, επομένως, αναφέρεται το συμπέρασμα του προβληματισμού που προηγήθηκε, όπως δηλώνεται με την πρώτη λέξη της (το συμπέρασμα) αλλά και με τη διαρθρωτική λέξη, λοιπόν. Στην έκτη παράγραφο ο συγγραφέας παραθέτει σκέψεις του Κ. Καστοριάδη προς επίρρωση προηγούμενης θέσης του. Απόδοση με κατάλληλες λέξεις/ φράσεις του τρόπου οργάνωσης του κειμένου και των ενεργειών του συγγραφέα πρώτη Αρχικά, ο συγγραφέας διαπιστώνει ότι η άμετρη ανάπτυξη θέτει σε κίνδυνο το περιβάλλον και τον άνθρωπο. δεύτερη Αποδίδει το παραπάνω φαινόμενο στην περιορισμένη συνειδητοποίηση του κινδύνου (γίνεται αναδιάταξη της σειράς - προτάσσεται το νόημα της τελευταίας περιόδου) λόγω της πρόσφατης και ανεπαρκούς επιστημονικής προσέγγισης. τρίτη Ενώ αναγνωρίζει ως θετική την ενεργοποίηση εθνών και τη σημαντική κινητοποίηση των πολιτών, τέταρτη αμφισβητεί την αποτελεσματικότητα τους εξαιτίας του μεγέθους της περιβαλλοντικής βλάβης και των εμποδίων που σχετίζονται με το καθιερωμένο μοντέλο ανάπτυξης. πέμπτη Προτείνει ως δραστική λύση τον επαναπροσδιορισμό της έννοιας της προόδου, ώστε να εμπερικλείει πνευματικές, κοινωνικές και ηθικές διαστάσεις του πολιτισμού. 9

10 έκτη Ενισχύει την πρότασή του επικαλούμενος τις απόψεις αναγνωρισμένου διανοητή για την ανάγκη ανάδειξης του ανθρώπου ως συνετού, πολιτικά υπεύθυνου όντος. Βήμα 5ο: Γράφουμε την περίληψη. Μπορούμε τώρα να περάσουμε στο στάδιο της γραφής. Θυμόμαστε ότι η περίληψη υπακούει στους κανόνες της. Χρειάζεται, λοιπόν, να αναπτυχθεί πάνω σε ορισμένη δομή, να δηλώνεται με σαφήνεια ο σκοπός της και να χαρακτηρίζεται από συνοχή και συνεκτικότητα. Έτσι, οι σημειώσεις μας για το θέμα του κειμένου και τη θέση του συγγραφέα μπορούν να αξιοποιηθούν για τη θεματική περίοδο της, ενώ οι περίοδοι που αποτυπώνουν τα θεματικά κέντρα των παραγράφων για τις λεπτομέρειές της. Για να επιτύχουμε τη συνοχή του κειμένου μας, χρειάζεται να αποφύγουμε να παραθέσουμε, απλώς, τις επιμέρους περιόδους αλλά να χρησιμοποιήσουμε: τις κατάλληλες διαρθρωτικές λέξεις φράσεις καθώς και τις ρηματικές διατυπώσεις που αποδίδουν τη συλλογιστική πορεία και τις γλωσσικές ενέργειες του συγγραφέα ( 4 ο βήμα). Φροντίζουμε, τέλος, να σεβαστούμε το όριο του αριθμού λέξεων που έχει τεθεί. Ενδεικτική απάντηση Ο συγγραφέας αντιμετωπίζει το οικολογικό πρόβλημα σε συνάρτηση με τον επαναπροσδιορισμό της έννοιας της προόδου. Αρχικά, διαπιστώνει ότι η άμετρη ανάπτυξη θέτει σε κίνδυνο το περιβάλλον και τον άνθρωπο, φαινόμενο που αποδίδει στην περιορισμένη συνειδητοποίηση του κινδύνου λόγω της πρόσφατης και ανεπαρκούς 10

11 επιστημονικής προσέγγισης. Ενώ αναγνωρίζει ως θετική την ενεργοποίηση εθνών και τη σημαντική κινητοποίηση των πολιτών, αμφισβητεί την αποτελεσματικότητά τους εξαιτίας του μεγέθους της περιβαλλοντικής βλάβης και των εμποδίων που σχετίζονται με το καθιερωμένο μοντέλο ανάπτυξης. Ως δραστική λύση προτείνει τον επαναπροσδιορισμό της έννοιας της προόδου, έτσι ώστε να εμπερικλείει πνευματικές, κοινωνικές και ηθικές διαστάσεις του πολιτισμού, πρόταση που ενισχύει με την παράθεση των απόψεων αναγνωρισμένου διανοητή για την ανάδειξη του ανθρώπου ως συνετού, πολιτικά υπεύθυνου όντος. (λέξεις 118) Ημερομηνία τροποποίησης: 31/8/2017 Επιμέλεια: Ελένη Βλαχογιάννη Επιστημονικός έλεγχος: Βενετία Μπαλτά, Μαρία Νέζη 11