ΑΞΟΝΑΣ: Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΘΕΜΑ: Η ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΩΣ ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟ: Η ΔΟΚΙΜΑΣΙΑ ΕΝΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

Transcript

1 ΑΞΟΝΑΣ: Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΘΕΜΑ: Η ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΩΣ ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟ: Η ΔΟΚΙΜΑΣΙΑ ΕΝΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ Κατανόηση κειμένου Δραστηριότητα: Να εντοπίσετε τους παράγοντες, που σύμφωνα με τον συγγραφέα, συντελούν στα περιορισμένα περιθώρια αισιοδοξίας για την επίλυση του οικολογικού προβλήματος, παρά την πρόσφατη δραστηριοποίηση εθνών και πολιτών. Να αναπτύξετε σύντομα την απάντησή σας (60-80 λέξεις). Οδηγία α) Για την ανταπόκριση στο ερώτημα απαραίτητη προϋπόθεση αποτελεί η κατανόηση της εκφώνησης. Διαβάζουμε, λοιπόν, προσεκτικά και υπογραμμίζουμε αυτό που μας ζητείται. Εν προκειμένω, καλούμαστε να εντοπίσουμε τους παράγοντες που συντελούν στα περιορισμένα περιθώρια αισιοδοξίας για την επίλυση του οικολογικού προβλήματος. Η φράση «παρά την πρόσφατη δραστηριοποίηση εθνών και πολιτών», θα μας βοηθήσει στον εντοπισμό του ζητούμενου. β) Στη συνέχεια, διαβάζουμε προσεκτικά το κείμενο, εντοπίζουμε την απάντηση στην τέταρτη παράγραφο και υπογραμμίζουμε τα σημεία αναφοράς: Ενώ όμως η σχετική αφύπνιση των εθνών και του ανθρώπου ως προς τους οικολογικούς κινδύνους είναι μια νέα και σημαντική παράμετρος, τα περιθώρια για κάποιου είδους αισιοδοξία παραμένουν αναιμικά. Ο λόγος είναι ότι ο πλανήτης έχει ήδη τραυματιστεί σοβαρά, και το κοινωνικό κόστος ή η δράση που απαιτούνται για μια αργή ανάκαμψη υπερβαίνουν κατά πολύ τις παρούσες δυνατότητες κινήσεων. Διότι οι διεθνείς διαδικασίες είναι πολύπλοκες και χρονοβόρες, και η απαραίτητη εμπιστοσύνη - ως προς τη μείωση, για παράδειγμα, των εξοπλισμών ή της 1

2 παραγωγής διοξειδίου του άνθρακα - δεν είναι πάντοτε δεδομένη. Συχνά, επίσης, είναι ανάγκη να θιγεί το συμφέρον ατόμων, ομάδων ή εταιριών για να βελτιωθούν τα πράγματα και τούτο, σε μια εποχή καταναλωτισμού που εκτρέφει αντίθετες αξίες, είναι συχνά αδιανόητο. γ) Επισημαίνουμε, λοιπόν, ότι στη θεματική περίοδο ο συγγραφέας εκφράζει την απαισιοδοξία του για τη θεραπεία του οικολογικού προβλήματος («τα περιθώρια για κάποιου είδους αισιοδοξία παραμένουν αναιμικά»), ενώ στις λεπτομέρειες παραθέτει τις αιτίες που περιορίζουν την αισιοδοξία του σχετικά με το εφικτό της λύσης, ανάπτυξη που σημαίνεται και με τις λέξεις - φράσεις: Ο λόγος είναι, διότι. δ) Η κατανόηση των σχέσεων αιτίου - αποτελέσματος θα διευκολυνθεί ιδιαιτέρως μέσω της οπτικής απεικόνισής τους με τη μορφή ενός σχεδιαγράμματος ή ενός εννοιολογικού χάρτη. Για παράδειγμα: ε) Απαντούμε στο ερώτημα με παραπομπές στο κείμενο αποφεύγοντας, όσο είναι δυνατόν, την αυτούσια μεταφορά των λεξιλογικών επιλογών του συγγραφέα και πυκνώνοντας, όπου χρειάζεται. Ενδεικτική απάντηση Ο συγγραφέας, αν και αναγνωρίζει την πρόσφατη ενεργοποίηση εθνών και πολιτών, εκφράζει την περιορισμένη αισιοδοξία του για την αντιμετώπιση του οικολογικού προβλήματος. Οι λόγοι τους οποίους επικαλείται είναι το μέγεθος της περιβαλλοντικής 2

3 βλάβης («ο πλανήτης... σοβαρά») και οι ανεπαρκείς δυνατότητες ενεργειών («το κοινωνικό... κινήσεων»), τις οποίες αποδίδει στις σύνθετες και μακρόχρονες διεθνείς διαδικασίες («οι διεθνείς... χρονοβόρες»), στην έλλειψη διακρατικής εμπιστοσύνης («η απαραίτητη... δεδομένη») και στην κυριαρχία οικονομικών συμφερόντων («είναι ανάγκη... αδιανόητο»). (76 λέξεις) 3

4 Οργάνωση του λόγου Δραστηριότητα: Στην τελευταία παράγραφο του κειμένου ο συγγραφέας παραθέτει ένα απόσπασμα από τους στοχασμούς του διανοητή, Κ. Καστοριάδη. Να αιτιολογήσετε την ενέργειά του αυτή. Οδηγία: α) Για να ανταποκριθούμε στο ερώτημα, αρχικά, προσφεύγουμε στη θεωρία. Στο βιβλίο της Γ' Λυκείου «Έκφραση - Έκθεση», στην ενότητα Επίκληση στην αυθεντία αναφέρεται: «Πολλές φορές ο πομπός, για να ενισχύσει την αξιοπιστία ενός επιχειρήματος, επικαλείται κάποια αυθεντία, η οποία συμμερίζεται τη συγκεκριμένη θέση, και συχνά παραθέτει ανάλογα αποσπάσματα. Ειδικά στον επιστημονικό λόγο η παράθεση τέτοιων αποσπασμάτων είναι αναμενόμενη και ως ένα βαθμό θεμιτή με τον τρόπο αυτό ο συγγραφέας δείχνει ότι κατέχει τη σχετική βιβλιογραφία και ότι βασίζεται σε αξιόπιστες πηγές. Μερικές φορές, όμως, γίνεται κατάχρηση της επίκλησης στην αυθεντία, για να καλύψει ο πομπός την έλλειψη επιχειρημάτων.» Μπορείτε να συμβουλευτείτε τη σχετική θεωρία (βλ. «Επίκληση στην αυθεντία») β) Στη συνέχεια, διαβάζουμε με προσοχή το παράθεμα του στοχαστή, υπογραμμίζουμε τις βασικές απόψεις και ανιχνεύουμε το θεματικό του κέντρο. Όπως τονίζει ο Κορνήλιος Καστοριάδης: «Και εδώ βρίσκεται το έσχατο σημείο του προβλήματος. Οι τεράστιοι κίνδυνοι, και ο ίδιος ο παραλογισμός που περιέχεται μέσα στην ανάπτυξη προς όλες τις κατευθύνσεις, και χωρίς κανένα πραγματικό προσανατολισμό της τεχνοεπιστήμης, δεν είναι δυνατόν να περιοριστούν και να παραμεριστούν με κανόνες καθορισμένους μια για πάντα, ούτε από κάποιο συμβούλιο σοφών. Δεν έχουμε ανάγκη από μερικούς σοφούς. Έχουμε ανάγκη να αποκτήσουν και να ασκήσουν τη φρόνηση όλοι οι άνθρωποι και αυτό με τη σειρά του απαιτεί έναν ριζικό μετασχηματισμό της κοινωνίας ως κοινωνίας πολιτικής, που θα εγκαθίδρυε όχι μόνο την τυπική συμμετοχή, αλλά το πάθος όλων για τα κοινά, για τη μοίρα της κοινωνίας και για τη μοίρα του θαυμάσιου αυτού πλανήτη, πάνω στον οποίο γεννηθήκαμε...» 4

5 γ) Κατανοούμε ότι ο θεματικός πυρήνας του αποσπάσματος είναι η θέση του διανοητή ότι για τον περιορισμό της άλογης ανάπτυξης απαιτείται να λειτουργήσουν οι άνθρωποι ως συνετά («να ασκήσουν φρόνηση») και πολιτικά υπεύθυνα όντα («το πάθος όλων για τα κοινά»), που με τη σειρά του προϋποθέτει τον μετασχηματισμό της κοινωνίας («απαιτεί... της κοινωνίας»). Από τη μελέτη του κειμένου έως τώρα έχουμε αντιληφθεί ότι ο συγγραφέας έχει αναπτύξει σχετικό προβληματισμό. Υποθέτουμε, λοιπόν, ότι η παράθεση των σκέψεων του στοχαστή ενισχύει κάποια άποψη του συγγραφέα. δ) Διαβάζουμε προσεκτικά το κείμενο έχοντας κατά νου τη θέση του διανοητή εστιάζοντας, κυρίως, στην παράγραφο που προηγείται του παραθέματος. ε) Εντοπίζουμε ότι στην πέμπτη παράγραφο ο Γ. Γραμματικάκης τονίζει ότι χρειάζεται να επαναπροσδιοριστεί η διαστρεβλωμένη έννοια της προόδου που παραγνωρίζει ψυχικές και πνευματικές παραμέτρους και οδηγεί «σε έναν άνθρωπο χωρίς σοφία και ευθύνη» αδύναμο να ορίσει τη μοίρα του (έρμαιο δυνάμεων... φύσεως). Κατανοούμε ότι για την ενίσχυση αυτής ακριβώς της άποψης επικαλείται ο συγγραφέας τις σκέψεις του Κ. Καστοριάδη, για την υποστήριξη, δηλαδή, της πρότασης ότι για την αντιμετώπιση του προβλήματος χρειάζεται ο πολίτης να δράσει με σύνεση ως πολιτικά υπεύθυνο όν και να ορίσει τη μοίρα «της κοινωνίας και του θαυμάσιου αυτού πλανήτη». Ενδεικτική απάντηση Ο συγγραφέας παραθέτει την άποψη του στοχαστή, Κ. Καστοριάδη, ότι για τον περιορισμό της άλογης ανάπτυξης απαιτείται ο «μετασχηματισμός της κοινωνίας», προκειμένου οι άνθρωποι να λειτουργήσουν ως συνετά («να ασκήσουν φρόνηση») και πολιτικά υπεύθυνα όντα («το πάθος όλων για τα κοινά») και να ορίσουν τη μοίρα της κοινωνίας και του πλανήτη («για τη μοίρα... γεννηθήκαμε...»). Με την παράθεση αυτή ο συγγραφέας επικαλείται την αυθεντία του στοχαστή, με σκοπό να ενισχύσει την άποψη που έχει αναπτύξει στην πέμπτη παράγραφο, ότι χρειάζεται να επαναπροσδιοριστεί η διαστρεβλωμένη έννοια της προόδου που παραγνωρίζει ψυχικές και πνευματικές παραμέτρους και οδηγεί «σε έναν άνθρωπο χωρίς σοφία και ευθύνη», αδύναμο να ορίσει τη μοίρα του (έρμαιο δυνάμεων... φύσεως). 5

6 Σημασιολογικά στοιχεία Δραστηριότητα 1: Στο κείμενο που μελετήσατε γίνεται χρήση λόγιων λέξεων. Να γράψετε πέντε από αυτές. Οδηγία: «Ως λόγιες λέξεις ορίζονται «αυτές που εισήγαγαν μετά την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους οι λόγιοι συγγραφείς με δύο τρόπους: α) με την επαναφορά στον γραπτό καταρχήν λόγο λέξεων της αρχαίας ελληνικής οι οποίες είχαν πάψει να χρησιμοποιούνται για πολλούς αιώνες, όπως π.χ. καθηγητής, συμβόλαιο κ.ά., και β) με τη δημιουργία νέων λέξεων, που δεν υπήρξαν στο παρελθόν, με βάση όμως στοιχεία (ρίζες, καταλήξεις κτλ.) από αρχαίες ελληνικές λέξεις, όπως γραμματολογία, πυροσβέστης κ.ά.» Πηγή: Χατζησαββίδης, Σ. & Χατζησαββίδου, Α. Γραμματική Νέας Ελληνικής Γλώσσας Α, Β, Γ Γυμνασίου. Αθήνα: ΙΤΥΕ «Διόφαντος». (Βλ. Θεωρία για την καταγωγή των λέξεων.) Την εργασία μας μπορεί να διευκολύνει η αξιοποίηση του εργαλείου που παρέχει το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας για Σύνθετη Αναζήτηση στην ηλεκτρονική μορφή του λεξικού της Κοινής Νεοελληνικής του Μ. Τριανταφυλλίδη. Ειδικότερα, μπορεί να γίνει αναζήτηση λημμάτων με κριτήριο το επίπεδο ύφους, όπως το λόγιο, στη δική μας περίπτωση. Ενδεικτική απάντηση καταστεί (καθίσταμαι) Λόγιες λέξεις έχει συντελεσθεί τίθεται 6

7 νοοτροπία αφύπνιση (Επίσης: αφομοιωθούν, συνείδηση, καταιγιστικός, ματαίωση, χρονοβόρες κ.λπ.) 7

8 Δραστηριότητα 2: Δίνονται οι λέξεις: αυθαίρετο, κατανοηθεί, αισιοδοξία, υπερβαίνουν, πρωτογενές (υπογραμμίζονται και στο κείμενο). Χρησιμοποιώντας το δεύτερο συνθετικό των παραπάνω λέξεων να γράψετε νέες σύνθετες λέξεις (μία για κάθε λέξη). Οδηγία: α) Χωρίζουμε τις λέξεις στα συνθετικά τους, και σημειώνουμε τις ποικίλες σημασίες που μπορεί να προσλαμβάνει το δεύτερο συνθετικό. Εν προκειμένω: Λέξη αυθαίρετο κατανοηθεί αισιοδοξία υπερβαίνουν πρωτογενές Ανάλυση στα συνθετικά αυτός + αιρώ (= εκλέγω, επιλέγω) κατά + νοώ < νους (μυαλό) αίσιος + δόξα < δοκώ (=σκέφτομαι, νομίζω) υπέρ + βαίνω (=προχωρώ) πρώτο + γενής <γένος <γίγνομαι (γεννιέμαι, γίνομαι) β) Ανατρέχουμε στη σχετική θεωρία, για να θυμηθούμε τη διαδικασία σχηματισμού σύνθετων λέξεων. γ) Μπορούμε να αξιοποιήσουμε το εργαλείο αναζήτησης στην ηλεκτρονική μορφή του λεξικού της Κοινής Νεοελληνικής του Μ. Τριανταφυλλίδη, που παρέχει το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας. Ειδικότερα, στο πεδίο αναζήτησης πληκτρολογούμε το σύμβολο «%» και στη συνέχεια το δεύτερο συνθετικό της λέξης που μας ζητείται. Το σύστημα θα μας επιστρέψει μια λίστα λέξεων με δεύτερο συνθετικό αυτό που θέσαμε. Ενδεικτική απάντηση 8

9 αυθαίρετο αναίρεση (επίσης: αφαίρεση, προαίρεση κ.λπ.) κατανοηθεί επινοώ (επίσης: μετανοώ, προνοώ κ.λπ.) αισιοδοξία ματαιοδοξία (επίσης: προσδοκία, ορθοδοξία κ.λπ.) υπερβαίνουν διαβαίνω (επίσης: μεταβαίνω, επεμβαίνω κ.λπ.) πρωτογενές σεισμογενής (επίσης: ομογενής, απόγονος, πρωτόγονος κ.λπ.) 9

10 Μορφοσυντακτικές δομές Δραστηριότητα: α) Να προσδιορίσετε το ύφος του δοκιμίου που μελετήσατε επιλέγοντας ένα από τα παρακάτω: τυπικό ή επίσημο οικείο ουδέτερο β) να αιτιολογήσετε την παραπάνω επιλογή σας εξετάζοντας: i) τον τρόπο σύνδεσης των προτάσεων (παρατακτική - υποτακτική), ii) το είδος της σύνταξης (ενεργητική - παθητική), και iii) τη χρήση της γλώσσας (κυριολεκτική - μεταφορική) και παραπέμποντας στο κείμενο. Οδηγία: Για να απαντήσουμε στo ερώτημα χρειάζεται να ανατρέξουμε στη θεωρία. Ειδικότερα: Τυπικό ύφος, σύμφωνα με τη διάκριση που επιχειρείται στη σχολική γραμματική του Γυμνασίου των Χατζησαββίδη & Χατζησαββίδου ονομάζεται αυτό: «που χρησιμοποιείται κατά κανόνα στον γραπτό λόγο (σε κείμενα της δημόσιας διοίκησης, επιστημονικά, νομικά, εκκλησιαστικά, δημοσιογραφικά κ.ά.) και λιγότερο στον προφορικό λόγο (σε αγορεύσεις, διαλέξεις, πολιτικές ομιλίες, κηρύγματα κ.ά.). περιέχει λεξιλόγιο και εκφράσεις λόγιας προέλευσης, σύνταξη υποτακτική με μεγάλες περιόδους, κυριολεκτικό λόγο και μορφολογικούς τύπους που βρίσκονται πιο κοντά στην Καθαρεύουσα.» (βλ. θεωρία για το ύφος της νέας ελληνικής) Γνωρίζουμε, επίσης, από τη θεωρία για τη γλώσσα του δοκιμίου του βιβλίου μας ( Έκφραση - Έκθεση, Ενιαίο Γενικό Λύκειο, τεύχος Γ' ) ότι: «Η γλώσσα του δοκιμίου - σε αντίθεση με τη γλώσσα της ποίησης ή της αφηγηματικής πεζογραφίας - υπακούει σε εντολές μιας λογιότερης γραμματικής, της γραμματικής 10

11 που διέπει γενικά τον επιστημονικό ή το στοχαστικό λόγο. Ως προς τη σύνταξη έχει κανείς να προσέξει την περισσότερο σύνθετη δομή των προτάσεων (κάτι που επιτυγχάνεται με τη μεγαλύτερη χρήση του υποτακτικού λόγου σε αντίθεση με τον παρατατικό λόγο).» (βλ. θεωρία για γλώσσα του δοκιμίου) Χρήσιμα θα μας φανούν και όσα αναφέρονται στο σχολικό βιβλίο της Β' Λυκείου Έκφραση - Έκθεση, για τη διαδοχική υπόταξη: «Είδαμε στο Γυμνάσιο ότι χρησιμοποιούμε την υπόταξη, για να δείξουμε τις λογικές σχέσεις ενός σύνθετου νοήματος. Στην περίπτωση αυτή συνδέουμε πολύ στενά μια πρόταση με κάποια άλλη. Από τις δύο προτάσεις εκείνη που στηρίζει τη σύνδεση ονομάζεται κύρια πρόταση, ενώ η άλλη ονομάζεται δευτερεύουσα πρόταση. Με τη διαδοχική υπόταξη η σύνδεση που επιχειρείται είναι πολυπλοκότερη, καθώς δεν είναι μόνον η κύρια πρόταση που στηρίζει τη σύνδεση, αλλά και μια δευτερεύουσα πρόταση μπορεί, με τη σειρά της να στηρίξει άλλες δευτερεύουσες προτάσεις.» Για τη χρήση της παθητικής σύνταξης θα μας βοηθήσει η θεωρία για τις διαθέσεις των ρημάτων της σχολικής γραμματικής του Γυμνασίου των Χατζησαββίδη & Χατζησαββίδου: «Η παθητική σύνταξη, επίσης, χρησιμοποιείται συχνά στον γραπτό λόγο και ιδιαίτερα σε κείμενα με ύφος τυπικό και ουδέτερο, όπως αυτά του επιστημονικού λόγου.» (βλ. θεωρία για τις διαθέσεις και τις φωνές του ρήματος) Για την κυριολεκτική χρήση της γλώσσας πληροφορούμαστε από το σχολικό βιβλίο της Έκφρασης - Έκθεσης της Α' Λυκείου ότι: «Στην αναφορική (=κυριολεκτική) λειτουργία η πράξη επικοινωνίας αναφέρεται κυρίως στον πραγματικό κόσμο ή στην αντίληψη που έχουμε γι' αυτόν ο δέκτης του μηνύματος δέχεται κάποια πληροφορία. 11

12 Ενδεικτική απάντηση α) Το ύφος που υιοθετείται στο δοκίμιο είναι τυπικό. β) Το τυπικό ύφος του κειμένου διαμορφώνεται από: i) την υποτακτική σύνδεση των προτάσεων, που, όπως γνωρίζουμε από τη θεωρία, χαρακτηρίζει τη γλώσσα του δοκιμίου. Για να αποδώσει, μάλιστα, ο συγγραφέας τις σύνθετες νοηματικές σχέσεις χρησιμοποιεί και τη διαδοχική υπόταξη. Για πδ: «Αν ληφθεί υπόψη... ερμηνείες», ii) την παθητική σύνταξη, γνώρισμα κειμένων με ύφος τυπικό και ουδέτερο. Για πδ.: «Είναι αλήθεια ότι... έχει συντελεσθεί», «ενώ σε διεθνές... έμφαση», iii) την κυριολεκτική χρήση της γλώσσας, καθώς στόχος του αποδεικτικού αυτού δοκιμίου είναι να πληροφορήσει για ζητήματα που αφορούν τον πραγματικό κόσμο. Ημερομηνία τροποποίησης: 31/8/2017 Επιμέλεια: Ελένη Βλαχογιάννη Επιστημονικός έλεγχος: Βενετία Μπαλτά, Μαρία Νέζη 12