Α Νικήτας Ηρακλείας Α Θεοφύλακτος Αχρίδος Α Μιχαήλ Ψελλός Α Ευθύμιος Ζιγαβηνός Α.2.7.

Transcript

1 ΟΙΙ ΣΕΙΙΡΕΣ CATENAE ΩΣ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΙΚΟ ΕΡΓΑΛΕΙΙΟ ΓΙΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΑΓΙΙΑΣ ΓΡΑΦΗΣ.. ΑΠΟ ΤΗ ΧΕΙΙΡΟΓΡΑΦΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΙΑ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΙΑΣ.. ΠΙΙΛΟΤΙΙΚΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΣΤΟ ΒΙΙΒΛΙΙΟ ΤΗΣ ΓΕΝΕΣΗΣ.. 1

2 Περίληψη Η παρούσα διπλωματική εργασία έχει σκοπό αφενός την μελέτη των ερμηνευτικών Σειρών στην πορεία του χρόνου, ως ερμηνευτικό εργαλείο για την μελέτη της Αγίας Γραφής και αφετέρου τον σχεδιασμό και την κατασκευή ενός διαδικτυακού εργαλείου μέσα από το οποίο θα αναβιώσει το λογοτεχνικό αυτό είδος σε ψηφιακή μορφή. Για την πραγματοποίηση του διαδικτυακού αυτού εργαλείου κατασκευάστηκε μια βάση δεδομένων μεγάλων διαστάσεων στην οποία εμπεριέχεται όλο το κείμενο της Αγίας Γραφής στην ελληνική γλώσσα, με προοπτική να περιλάβει το κείμενό της και σε άλλες γλώσσες, οργανωμένο και δομημένο σύμφωνα με τις απαιτήσεις και τους κανόνες μιας βάσης δεδομένων. Το κείμενο αυτό συνδυάστηκε με την ελληνική έκδοση Patrologia Graeca του J.P. Migne μέσω ενός εκτενούς καταλόγου αναφορών των πατερικών κειμένων στην Βίβλο, που καταρτίσθηκε από τους καθηγητές Στέργιο Σάκκο και Παυσανία Κουτλεμάνη. Έχοντας αποτυπώσει ψηφιακά τόσο την Αγία Γραφή όσο και την Πατρολογία, καθίσταται δυνατό να δημιουργηθεί μια ψηφιακή catena, όπου ο διαδικτυακός αναγνώστης θα έχει την δυνατότητα να βλέπει για κάθε αγιογραφικό στίχο όλες τις πατερικές αναφορές σε αυτόν μαζί με το πατερικό κείμενο. Πρόσβαση στο πατερικό κείμενο δίδεται με τρεις τρόπους: α) με την χρήση φωτογραφημένων σελίδων της PG που προσφέρονται διαδικτυακά ( β) σε μορφή html από την ίδια την PG. γ) σε μορφή επίσης html, αλλά από κριτικές εκδόσεις, όπως τις Sources Chretiennes και Corpus Christianorum.

3 Abstract This dissertation aims to the study of the Catenae throughout the years as an exegetical tool of the Bible and to the design and creation of an online tool through which important part of Christian literature will revive in a digital form. For the creation of the online tool a digital database of great dimensions has been built. It comprises the whole text of the Bible in Greek, with the prospect of editing this text in many more languages, organized according to the requirements and the rules of the base. At the same time the Greek edition of PG of J.P Migne has also been included. The idea is simple. Based on the citation of bibliographic references to patristic texts in the Bible (as those quoted in the Greek version of Patrologia Graeca by J.P. Migne edited by the two professors of the New Testament from the Aristotle University of Thessaloniki, Stergios Sakkos and Pausanias Koutlemanis) and after having cited digitally both the Holy Bible and the Patrology we can create a digital catena where the online reader will have the opportunity to browse and watch in it all the patristic references of every Bible verse. Besides since PG is already cited digitally on the internet as «Digital edition of Migne s Patrologia Graeca by Reltech in.» on the following web addresses: where all students of the Greek universities have access to, there has been a connection of our base with the above mentioned website so that the reader can not only see the biblical references but also read the patristic text itself. The base has been designed with the prospect of including these patristic texts not only in Greek but also in all those languages that they have been translated into. Finally there are also prospects of connections with other critical editions of patristic texts like Sources Chretiennes and Corpus Christianorum.

4 Περιεχόμενα Περίληψη... 2 Abstract... 3 Συντομογραφίες... 7 Πρόλογος... 8 Εισαγωγή... 9 Α. Οι «Σειρές» ως ερμηνευτικό εργαλείο της Αγίας Γραφής Α.1 Η ανάπτυξη της βιβλικής ερμηνευτικής στην εκκλησιαστική παράδοση Α.1.1 Οι απαρχές της ερμηνευτικής Α.1.2 Η εκκλησιαστική ερμηνευτική των Αγ. Γραφών Α.1.3 Φιλολογικά είδη βιβλικής ερμηνείας Α.2 Οι «Σειρές» (catenae) Α.2.1 Η ονομασία των Σειρών Α.2.2 Οι Σειρές ως φιλολογικό είδος της χριστιανικής γραμματείας Α.2.3 Η χρήση των Σειρών στις Οικουμενικές συνόδους Α.2.4 Οι ερμηνευτικές Σειρές Α.2.5 Είδη των ερμηνευτικών Σειρών Α Με βάση τους συγγραφείς Α Με βάση τον αριθμό των συγγραφέων Α Με βάση την διευθέτηση του υλικού Α Με βάση την μορφή Α Με βάση το βιβλίο της Αγίας Γραφής Α Με βάση την γλώσσα συγγραφής Α Με βάση το περιεχόμενο Α.2.6 Πηγές των ερμηνευτικών Σειρών Α.2.7 Σημαντικότεροι Σειρογράφοι Α Προκόπιος Γαζαίος Α Ολυμπιόδωρος Α Βίκτωρ Αντιοχείας Α Κοσμάς ο Ινδικοπλεύστης Α Οικουμένιος Α Ανδρέας Καισαρείας Α Πολυχρόνιος Διάκονος Α Πέτρος Λαοδικείας Α Γρηγόριος επίσκοπος Ακραγαντίνων Α Ανδρέας ο πρεσβύτερος Α Αναστάσιος Γ Νικαίας Α Σεβήρος μοναχός Α Ιωάννης Δρουγγάριος Α Αρέθας Καισαρείας Α Βασίλειος επίσκοπος Νέων Πατρών (Υπάτης) Α Λέων πατρίκιος

5 Α Νικήτας Ηρακλείας Α Θεοφύλακτος Αχρίδος Α Μιχαήλ Ψελλός Α Ευθύμιος Ζιγαβηνός Α Μιχαήλ Γλυκάς Α Νικόλαος Μουζάλων Α Νεόφυτος Έγκλειστος Α Ιωάννης Χαλκηδόνιος Α Πέτρος ο Λομβαρδός Α Θωμάς Ακινάτης Α Μιχαήλ Δούκας Γλάβας Α Μακάριος Χρυσοκέφαλος Α.2.8 Ιστορία της έρευνας των Σειρών Α.2.9 Θεολογική αξιολόγηση των Σειρών ως ερμηνευτικό εργαλείο της Αγ. Γραφής Β. Οι Σειρές και η Τεχνολογία της Πληροφορίας. Ανάπτυξη Πληροφοριακού Συστήματος Β.1 Εισαγωγή Β.2 Οι Σειρές από τη χειρόγραφη παράδοση στην κοινωνία της πληροφορίας Β.3 Συναφείς εργασίες Εκδόσεις των πατερικών κειμένων Βιβλικές αναφορές στα πατερικά κείμενα: Catena Κλείδες (Clavis) χριστιανών συγγραφέων Ψηφιακή ανάλυση της Αγίας Γραφής και των χριστιανικών κειμένων Β.4 Ανάλυση Αγία Γραφή Πατρολογία Catena Κλείδα (Clavis) Βάση δεδομένων Πληροφοριακό Σύστημα Web Β.5 Σχεδίαση Εννοιολογικός Σχεδιασμός ΤΜΗΜΑΤΑ ΑΓΙΑΣ ΓΡΑΦΗΣ ΒΙΒΛΙΑ ΑΓΙΑΣ ΓΡΑΦΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΑ ΑΓΙΑΣ ΓΡΑΦΗΣ ΣΤΙΧΟΙ ΑΓΙΑΣ ΓΡΑΦΗΣ ΟΝΤΟΤΗΤΕΣ (ΑΠΟΣΤΟΛΙΚΗΣ ΔΙΑΚΟΝΙΑΣ) ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΑΓΙΑΣ ΓΡΑΦΗΣ ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΧΩΡΙΑ ΤΟΜΟΙ ΠΑΤΡΟΛΟΓΙΑΣ MIGNE ΣΤΗΛΕΣ ΠΑΤΡΟΛΟΓΙΑΣ MIGNE ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΙ ΠΑΤΡΟΛΟΓΙΑΣ MIGNE ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΠΑΤΡΟΛΟΓΙΑΣ MIGNE

6 ΕΡΓΑ ΠΑΤΡΟΛΟΓΙΑΣ MIGNE ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΝΤΑ ΕΡΓΑ ΠΑΤΡΟΛΟΓΙΑΣ MIGNE ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΕΡΓΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΕΡΓΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ (KATA CAVALLERA) ΑΛΛΙΩΣ Λογικός Σχεδιασμός Φυσικός σχεδιασμός Βάσης Σχεδίαση Web Σχεδίαση Φορμών Web Β.6 Υλοποίηση Αγία Γραφή Πατρολογία Συγγραφείς Έργα Ιδιαίτερες απαιτήσεις της βάσης μας Η υλοποίηση του περιβάλλοντος Web XAMPP MySQL PHP APACHE SERVER ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ AJAX Πλοήγηση Αγία Γραφής Πλοήγηση Πατρολογία Αναζήτηση Αγία Γραφή Catena Ευρετήριο Cavallera Χάρτες Πολύγλωσση υποστήριξη Β.7 Αξιολόγηση - Συμπεράσματα Βιβλιογραφία Εγκυκλοπαίδειες Λεξικά Ελληνική Βιβλιογραφία Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία Ιστοσελίδες Διαδικτύου Παράρτημα Πίνακες Ανάγκη μετατροπής από Microsoft Access σε MySQL Μετατροπή από Microsoft Access σε MySQL Εικόνες

7 Συντομογραφίες AHG Analecta Hymnica Graeca Ελληνικά υμνογραφικά Ανάλεκτα ΑΠΘ Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης AS Acta Sanctorum ΒΕΠΕΣ Βιβλιοθήκη Ελλήνων Πατέρων και Εκκλησιαστικών συγγραφέων BHG Bibliotheca Hagiographica Graeca - Ελληνική Aγιολογική Βιβλιοθήκη CANT M. Geerard, Clavis Apocryphorum Novi Testamenti, Turnhout 1992 CCAG Catalogus Codicum Astrologorum Graecorum CGPNT Catena graecorum partum in Novum Testamentum CPG Clavis Patrum Graecorum - Κλείδα Ελλήνων Πατέρων CSHB Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae ΔΒΜ Δελτίο Βιβλικών Μελετών ΔΙΕΕ Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας, 32 τόμοι ( ) DHGE Dictionnaire d'histoire et de géographie ecclésiastiques EC Enciclopedia cattolica Εκκλ. Α. Εκκλησιαστική Αλήθεια Κωνσταντινουπόλεως. Μηνιαίο περιοδικό. Φωτοτυπική επανέκδοση Πατριαρχικού Ιδρύματος Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη Εκκλ. Φ. Εκκλησιαστικός Φάρος Αλεξάνδρεια (1918- ). Επιστημονικό Θεολογικό Περιοδικό Σύγγραμμα Πατριαρχείου Αλεξανδρείας ΕΕΒΣ Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών ΕΕΘΣ Επετηρίς Εταιρείας Θεολογικών Σπουδών ΕΕΘΣΑ Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών ΕΕΘΣΘ Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ΕΕΦΣ Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής ΕΚΜΙΜΚ Επετηρίς Κυπριακών Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου ΕΚΠΑ Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών ΕΦΣΚ Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως ΘΗΕ Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια ΘΧΕ Θρησκευτική Χριστιανική Εγκυκλοπαίδεια IHΕG E. Follieri, Initia Hymnorum Ecclesiae Graecae, τ. Ι-V2, Città del Vaticano IPG Chr. Baur, Initia Patrum Graecorum, τ. Ι-II, Città del Vaticano 1955 ΜΙΕΤ Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης LTK Lexicon für Theologie und Kirke. Lexicon für Theologie und Kirke PG Ελληνική Πατρολογία του J.P. Migne - Patrologiae Graecae Cursus Completus PL Λατινική Πατρολογία του J.P. Migne - Patrologiae Latinae Cursus Completus PLP Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit Προσωπογραφικό λεξικό των Παλαιολόγων PLRE Prosopography of the Later Roman Empire - Προσωπογραφίες της πιό πρόσφατης Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας PmBZ Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit - Προσωπογραφία της μεσοβυζαντινής περιόδου SVNC Scriptorum veterum nova collectio TU Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur, Leipzig, Berlín 7

8 Πρόλογος Το μεγαλύτερο μέρος της συνολικής ευρωπαϊκής λογοτεχνίας που μας είναι γνωστό από την εμφάνιση του χριστιανισμού έως σήμερα, είναι στην πλειοψηφία του έργο χριστιανών συγγραφέων. Αυτή η λογοτεχνία είναι η κοινή πολιτιστική κληρονομιά όλων των λαών της Ευρώπης. Ανάμεσα στα έργα αυτά, διακρίνεται ως κορυφαίο έργο της χριστιανικής λογοτεχνίας η Αγία Γραφή, ως κοινή πηγή αναφοράς για όλους τους συγγραφείς της Αρχαιότητας και του Μεσαίωνα. Η Αγία Γραφή υπήρξε πάντα μια σταθερή πηγή αναφοράς για όλα τα είδη της μεταγενέστερης λογοτεχνίας, δημιουργώντας ένα ανεκτίμητο λογοτεχνικό πλούτο όχι μόνο για την ερμηνεία της Βίβλου αλλά και για την εφαρμογή των διδασκαλιών της μέσα στα πλαίσια της κοινωνικής ζωής. Η Αγία Γραφή έχει ερμηνευθεί και χρησιμοποιηθεί με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους με αποτέλεσμα να παραχθεί ένας τεράστιος αριθμός κειμένων που σχετίζονται με αυτή. Ωστόσο, τα χριστιανικά κείμενα παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία περιεχομένου, γλωσσικών ειδών, ιστορικού υπόβαθρου κ.λπ. που προσελκύουν ερευνητές από ένα μεγάλο φάσμα επιστημονικών κλάδων, οι οποίοι τα μελετούν ως πηγές της κοινής ευρωπαϊκής μας κληρονομιάς. Ένα ιδιαίτερο είδος της χριστιανικής λογοτεχνίας είναι οι catenae (αλυσίδες) που ουσιαστικά αποτελούν μια βιβλική εφαρμογή των παλαιών ανθολογίων, τα οποία μαρτυρούνται από την εποχή του Πλάτωνα, δηλαδή των συλλογών λογίων σημαντικών προσωπικοτήτων για διάφορα θέματα. Πριν από σαράντα χρόνια, δύο καθηγητές της Καινής Διαθήκης από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, οι Στέργιος Σάκκος και Παυσανίας Κουτλεμάνης, ξεκίνησαν ένα μνημειώδες έργο για τη συλλογή, τον έλεγχο και τον εμπλουτισμό των αναφορών στην Βίβλο από τους Πατέρες της Εκκλησίας, σύμφωνα με την έκδοση Patrologia Graeca του J.P. Migne. Το έργο αυτό, των δύο καθηγητών, αποτέλεσε την κύρια αιτία για την συγγραφή της παρούσης μεταπτυχιακής διπλωματικής εργασίας, η οποία έχει ως στόχο να παράγει ένα ισχυρό διαδικτυακό εργαλείο που θα δίνει τη δυνατότητα στους ερευνητές να αναζητούν κατά την σειρά των στίχων της Βίβλου, όλες τις σχετικές αναφορές, των πατέρων και εκκλησιαστικών συγγραφέων και να έχει παράλληλα διαθέσιμο ηλεκτρονικά το πατερικό κείμενο για τη μελέτη του. Με τον τρόπο αυτό επιδιώκεται να αναβιώσει το αρχαίο ερμηνευτικό εργαλείο της ερμηνευτικής «Σειράς» (catena), το οποίο συνέβαλε σημαντικά για πολλούς αιώνες στην μελέτη και ερμηνεία της Αγίας Γραφής 8

9 Εισαγωγή Η παρούσα μελέτη ξεκίνησε ως διερευνητική προσπάθεια σε προπτυχιακό επίπεδο, στο πλαίσιο των επιλεγομένων μαθημάτων, «Η χρήση των Η/Υ στη Θεολογική έρευνα», του Τμήματος Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας για την δυνατότητα σύνδεσης της Αγίας Γραφής με την Πατρολογία του Migne. Αφορμή έδωσε, πρώτον, το υλικό που υπάρχει ψηφιοποιημένο ήδη στο διαδίκτυο, το οποίο συμποσούται σε έναν όγκο δεδομένων πολλών GB και, δεύτερον, πολλοί πίνακες σε dbase έκδοσης 3 στους οποίους γινόταν η σύνδεση Αγίας Γραφής κατά σειρά στίχου με την Πατρολογία του Migne. Οι πίνακες αυτοί ήταν καρπός μακροχρόνιας επιστημονικής δουλειάς, από τους καθηγητές της Θεολογικής Σχολής Στέργιο Σάκκο και Παυσανία Κουτλεμάνη, που ενσωματώθηκαν στην έντυπη Ελληνική επανέκδοση των τόμων της Πατρολογίας του Migne, από το κέντρο Πατερικών Μελετών με έδρα την Αθήνα. Οι πίνακες αυτοί ήταν ταξινομημένοι κατά τόμο της Πατρολογίας του Migne και παρέθεταν όλα τα βιβλικά χωρία, στα οποία γινόταν άμεσες ή έμμεσες αναφορές, από τους συγγραφείς που περιλαμβάνονταν στον συγκεκριμένο τόμο. Αυτό εξυπηρετεί μεν τον πατρολόγο που μελετά ένα συγκεκριμένο πατερικό κείμενο, αλλά είναι δύσχρηστο για έναν βιβλικό επιστήμονα, ο οποίος μελετώντας την ιστορία της ερμηνείας ενός χωρίου ή μιας περικοπής της Αγίας Γραφής επιδιώκει να συγκεντρώσει όλες τις σχετικές αναφορές στα έργα των συγγραφέων της εκκλησιαστικής παράδοσης. Για να επιτύχει αυτό, θα πρέπει να ξεφυλλίσει τους πίνακες όλων των τόμων της Πατρολογίας έναν έναν, τους οποίους μπορεί να βρει στις πανεπιστημιακές κυρίως βιβλιοθήκες. Με τις δυνατότητες που μας παρέχει σήμερα η επιστήμη της Πληροφορικής και ιδιαίτερα ο τομέας των βάσεων δεδομένων και η λειτουργία του διαδικτύου, γνωρίζουμε ότι είμαστε πλέον σε θέση να ξεπεράσουμε τις εγγενείς αυτές αδυναμίες στην έρευνα του έντυπου υλικού και να αναπτύξουμε νέες εφαρμογές για την ακριβέστερη και ευρύτερη αξιοποίηση των κειμένων της εκκλησιαστικής παράδοσης, τα οποία σήμερα ψηφιοποιούνται με μαζικό τρόπο από πλήθος ερευνητικών κέντρων ανά τον κόσμο. Η φιλοσοφία του εγχειρήματος ήταν, να ψηφιοποιηθεί σε μια μεγάλων διαστάσεων βάση δεδομένων η Αγία Γραφή και η Πατρολογία του Migne και να συνδεθούν μεταξύ τους με την βοήθεια των πινάκων των παραπάνω καθηγητών. Έτσι επιλέγοντας κανείς ένα οποιοδήποτε αγιογραφικό στίχο, θα είχε την δυνατότητα να μελετήσει ψηφιακά όλα τα 9

10 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. σχετικά κείμενα και ταυτόχρονα να αντλεί και άλλες πληροφορίες σχετικές με τον συγγραφέα και το έργο που μελετά. Μια υπερμεσική όμως βάση δεδομένων μας δίνει πολύ περισσότερες δυνατότητες, αναζήτησης, φιλτραρίσματος, εμφάνισης κ.λπ. του περιεχομένου της καθώς και ενσωμάτωσης ποικίλου άλλου σχετικού υλικού, που διευρύνει τους πληθυσμούς - στόχους, στους οποίους μπορεί να απευθύνεται διεθνώς ένα τέτοιο εργαλείο. Για τον λόγο αυτό πρόθεσή μας είναι, η ανάπτυξη της βάσης αυτής, με προϋποθέσεις διεύρυνσης και ανάρτησής της στο διαδίκτυο, κάνοντας χρήση του συνδυασμού της γλώσσας προγραμματισμού PHP για τη δημιουργία σελίδων web με δυναμικό περιεχόμενο, χρησιμοποιώντας σενάρια εντολών τα οποία αντλούν το περιεχόμενο της ιστοσελίδας από μια βάση δεδομένων MySQL. Ο συνδεόμενος χρήστης στον απομακρυσμένο διακομιστή ιστοσελίδων θα έχει την δυνατότητα να καλεί ένα σενάριο εντολών php, το οποίο χρησιμοποιώντας δεδομένα από τον σκληρό δίσκο, συνήθως κείμενα, πολυμεσικά αρχεία, εικόνες, ήχους και την βάση MySQL, δημιουργεί την σελίδα δυναμικά. Στις δυναμικές ιστοσελίδες ο διαχειριστής μπορεί να αλλάξει την γενική γραφική παρουσίαση, τροποποιώντας το κώδικα php ώστε όλη η ιστοσελίδα να αποκτήσει διαφορετική εμφάνιση, σε αντίθεση με τις στατικές ιστοσελίδες, όπου πρέπει να αλλάξουν όλες οι τοπικά αποθηκευμένες σελίδες. Οι δυσκολίες όμως που προέκυψαν κατά την προσπάθεια της ψηφιοποίησης του υλικού και της μετατροπής του σε ένα Σύστημα Βάσης Δεδομένων ήταν πολλές. Όλες προέρχονταν από το γεγονός ότι τα δεδομένα προϋπήρχαν και έπρεπε να μελετηθούν και Υλοποίηση Σχεδιασμός Ανατροφοδότη ση να αναλυθούν έτσι ώστε να μπορούν να αποτυπωθούν σωστά σύμφωνα με τα πρότυπα σχεδιασμού μιας βάσης όπου καθορίζονται οι απαιτήσεις και οι προδιαγραφές της. Έτσι η όλη διαδικασία έπρεπε να ακολουθήσει επανειλημμένως το σχήμα Σχεδίαση Υλοποίηση - Ανατροφοδότηση - Επανασχεδίαση. Επανασχεδίασ η 10

11 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή Η προσαρμογή των δεδομένων στη βάση και ταυτοχρόνως της βάσης στα δεδομένα προσέκρουσε σε βασικούς κανόνες που οφείλουν να διέπουν μια βάση δεδομένων. Προβλήματα όπως διπλές αριθμήσεις στίχων, ελλείψεις στίχων στη Αγία Γραφή, διπλές αριθμήσεις στηλών στην PG, αλλαγές στις αριθμήσεις στηλών ανά έκδοση κ.α. ήταν ορισμένες μόνο από τις δυσκολίες του μισού εκατομμυρίου περίπου εγγραφών υπό ενσωμάτωση στη βάση. Παράλληλα έπρεπε να ληφθεί υπόψη η ύπαρξη και άλλων επιστημονικών δεδομένων ούτως ώστε ο σχεδιασμός της βάσης να δίνει την δυνατότητα ενσωμάτωσής τους στο μέλλον. Στην παρούσα μελέτη θα παρουσιάσουμε όλο το θεωρητικό υπόβαθρο καθώς και όλες τις τεχνικές διεργασίες που έγιναν προκειμένου να επιχειρήσουμε στο συγκεκριμένο τομέα ένα βήμα μετάβασης από την έντυπη παράδοση στην κοινωνία της πληροφορίας, δημιουργώντας μια «Ψηφιακή Ερμηνευτική Σειρά στην Αγία Γραφή Ελλήνων Πατέρων της Εκκλησίας» η οποία είναι αναρτημένη στον ιστότοπο: 11

12 Α. Οι «Σειρές» ως ερμηνευτικό εργαλείο της Αγίας Γραφής

13 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή Α.1 Η ανάπτυξη της βιβλικής ερμηνευτικής στην εκκλησιαστική παράδοση Α.1.1 Οι απαρχές της ερμηνευτικής Ο όρος Ερμηνευτική έχει την προέλευσή του, στους κλασικούς χρόνους της ελληνικής αρχαιότητας 1, όταν διατυπώθηκαν οι πρώτες αρχές της ερμηνείας. Η Ερμηνευτική παρουσιάσθηκε στην αρχή ως Θεολογική Ερμηνευτική. Με την πάροδο του χρόνου και καθώς το ενδιαφέρον στρεφόταν μακριά από τα θεολογικά ενδιαφέροντα, η Ερμηνευτική διακλαδώθηκε σε φιλολογική Ερμηνευτική, για την ερμηνεία λογοτεχνικών κειμένων, σε νομική Ερμηνευτική, για την ερμηνεία των νόμων και ακόμη, σε Ερμηνευτική καλλιτεχνικών έργων, όπως της ζωγραφικής, της γλυπτικής, της μουσικής, της αρχιτεκτονικής κ.α. Η Ερμηνευτική αναπτύχθηκε κατά κύριο λόγο από εκείνους τούς λαούς πού κατέγραψαν και αποθησαύρισαν τον αυθεντικό λόγο της ιστορίας τους σε ιερά βιβλία, τα οποία όρισαν να παραδίδονται και να διδάσκονται από γενιά σε γενιά. Τέτοιοι αρχαίοι λαοί οι οποίοι ανέδειξαν την επιστήμη της Ερμηνευτικής, είναι κατ εξοχήν οι Έλληνες με τον Όμηρο και οι Ιουδαίοι με τη Βίβλο. Σύμφωνα με τον διακεκριμένο καθηγητή της Συγκριτικής Γραμματολογίας George Steiner η Εβραϊκή Βίβλος και ο Όμηρος, μαζί με τον Σαίξπηρ, χαρακτηρίζονται ως οι «τρεις αρχετυπικές θεμελιώδεις γλωσσικές πράξεις του πολιτισμού μας» 2. Την ίδια άποψη εκφράζει και ο καθηγητής Ιωάννης Παναγόπουλος 3, υποστηρίζοντας πως η θεωρία και η τέχνη της ερμηνείας είναι αποκλειστικό δημιούργημα του κλασικού ελληνικού πνεύματος. Αρχικά τα έργα των Ελλήνων ποιητών ερμηνεύθηκαν γραμματικά και αλληγορικά με βάση τις θρησκευτικές τους αντιλήψεις. Σιγά - σιγά η γραμματική ερμηνεία υπερίσχυσε ως μέθοδος ερμηνείας με βάση τη συσχέτιση που έκαναν οι Σοφιστές, της κριτικής εξέτασης των θρησκευτικών πραγμάτων και της ανάγκης για καλλιέργεια του γραπτού και προφορικού λόγου, η οποία και επιτεύχθηκε με την ποιητική αλλά και τη ρητορική ερμηνεία. Τους σημαντικότερους όρους αλλά και τις αντιλήψεις για την παλαιά 1 Πλάτων, Επινομίς 975c: «ἀλλ' οὐκ ἐπ' ἀρετῇ λεγομένη. καὶ μὴν οὐδ' ἡ σύμπασα θηρευτική, πολλή περ καὶ τεχνικὴ γεγονυῖα, τό γε μεγαλοπρεπὲς σὺν τῷ σοφῷ οὐκ ἀποδίδωσιν. οὐ μὴν οὐδὲ μαντική γε οὐδ' ἑρμηνευτικὴ τὸ παράπαν τὸ λεγόμενον γὰρ οἶδεν μόνον, εἰ δ' ἀληθές, οὐκ ἔμαθεν». 2 George Steiner, Αξόδευτα πάθη, μετφρ. Κατ. Σχινά, Αθήνα 2002 σελ Ιωάννη Παναγοπούλου, Η Ερμηνεία της Αγίας Γραφής στην Εκκλησία των Πατέρων, Αθήνα, Εκδόσεις Άθως 2010, σελ. 75 κ.εξ. 13

14 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. ερμηνευτική μπορούμε κατά κύριο λόγο να ανιχνεύσουμε στα έργα του Αριστοτέλη όπως π.χ. στο έργο του «Περί Ποιητικῆς». Ιδιαίτερη ακμή παρουσίασε η Ερμηνευτική κατά τους ελληνιστικούς χρόνους στην πόλη της Αλεξάνδρειας όπου και πραγματοποιήθηκε μια μεγάλη προσπάθεια για την γλωσσική και κριτική μελέτη των αρχαίων κειμένων. Μέσα από τα ερμηνευτικά έργα των Αλεξανδρινών προβλήθηκε η γραμματική μέθοδος ερμηνείας, η οποία αποτέλεσε για τους Στωικούς την βάση της ορθολογικής ερμηνείας μύθων και παραδόσεων. Έτσι η Αλεξάνδρεια απετέλεσε την γενέτειρα της θύραθεν αλλά και της ιεράς Ερμηνευτικής, ακόμη και πριν από την επέκταση του Χριστιανισμού. Ο Ιουδαϊσμός μέσα από την ερμηνευτική των Γραφών (Π. Διαθήκης) απέβλεπε στην εξυπηρέτηση των αποκαλυπτικών του τάσεων. Οι Ιουδαίοι της διασποράς στην Αλεξάνδρεια πρόβαλλαν ως βασική αρχή της Ερμηνευτικής, την αντίληψη ότι σε κάθε φράση του βιβλικού κειμένου είναι κρυμμένη από τον Θεό ολόκληρη η αλήθειά του. Ο Ιουδαίος φιλόσοφος Φίλωνας την συσχέτισε στενά με την κατά γράμμα ερμηνεία. Το αποτέλεσμα από αυτή την συσχέτιση ήταν η ανάπτυξη και η επικράτηση της «αλληγορικής ερμηνείας», η οποία και προβλήθηκε ως η κατ' εξοχήν πνευματική μέθοδος ερμηνείας και διακρίβωσης του υψηλού νοήματος των Γραφών. Η αλληγορία των Αλεξανδρινών Ιουδαίων διακρίνεται σε φυσική και σε ηθική. Διαφοροποιείται από την αλληγορία των ομηρικών επών, η οποία είχε χαρακτήρα κοσμογονικό και οντολογικό. Η Ιουδαϊκή αλληγορία κύριο στόχο είχε την κατανόηση του «Νόμου» και της ιστορίας του Ισραήλ. Τελικά ολόκληρη η χριστιανική γραμματεία αλλά και η εβραϊκή, δεν είναι τίποτε άλλο παρά ερμηνεία του Κανόνα της Αγίας Γραφής της μεν εβραϊκής μόνον της Π. Διαθήκης, της δε χριστιανικής και των δύο Διαθηκών 4. Α.1.2 Η εκκλησιαστική ερμηνευτική των Αγ. Γραφών Με την ολοκλήρωση της συγγραφής της Καινής Διαθήκης τη σκυτάλη της Ερμηνευτικής πήρε η Εκκλησία, παράγοντας ουσιαστικά τα πρώτα ερμηνευτικά της έργα στην Αγία Γραφή της, που ήταν η Παλαιά Διαθήκη. Οι απόστολοι, συγγραφείς των βιβλίων της Καινής Διαθήκης διατύπωσαν τις πρώτες αρχές της Ερμηνευτικής της Αγίας Γραφής 5, τις οποίες 4 Μαζί με τον κανόνα της ερμηνείας, καθορίσθηκε ο κανόνας των βιβλίων της Καινής Διαθήκης. Η οριστική διαμόρφωση του κανόνα των βιβλίων της Καινής Διαθήκης καθιερώθηκε τον Δ μ.χ. αἰ με την ΛΘ Εορταστική Επιστολή του Μ. Αθανασίου. Βλ. Σ. Σάκκου, Η ΛΘ Εορταστική Επιστολή του Μ. Αθανασίου, Θεσσαλονίκη Βλ. Β Κορ. 3, «Ἄχρι γάρ τῆς σήμερον τό αὐτό κάλυμμα ἐπί τῇ ἀναγνώσει τῆς παλαιᾶς διαθήκης μένει, μή ἀνακαλυπτόμενον ὅτι ἐν Χριστῷ καταργεῖται». Β Πέτρ. 1, «Τοῦτο πρῶτον γινώσκοντες, ὅτι πᾶσα 14

15 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή αργότερα οι αποστολικοί συγγραφείς και πατέρες συμπλήρωσαν και εξειδίκευσαν. Μεταξύ αυτών ο Άγιος Ειρηναίος, επίσκοπος Λουγδούνου, έθεσε τον 2ο μ.χ. αιώνα τον θεμελιακό κανόνα της ιερής ερμηνείας, γνωστό ως regula fidei με τον οποίο προσδιορίστηκε το πλαίσιο μέσα στο οποίο ασκήθηκε έκτοτε η βιβλική ερμηνεία στην Εκκλησιαστική παράδοση. Σύμφωνα με αυτόν, «μέτρο της ορθής ερμηνείας των Γραφών είναι η καθολική πίστη της Εκκλησίας, την οποία αυτή παρέλαβε από τον Κύριο μέσω των αποστόλων και διατηρεί ακέραιη με την αδιάκοπη αποστολική και επισκοπική διαδοχή. Αυτήν την καθολική πίστη την παραλαμβάνει ο πιστός μέσω του βαπτίσματος, κατά το οποίο διακηρύττεται η ομολογία της πίστεως και επιφοιτά το Πνεύμα το Άγιο» 6. Έτσι, παραδίδεται το «χάρισμα της αληθείας» (charisma veritatis), με το οποίο επιτυγχάνεται η κατανόηση του βιβλικού λόγου ως βίωμα και ως εμπειρία μέσα στη ζωντανή πραγματικότητα της Εκκλησίας και όχι απλώς ως διανοητική γνώση. Πρόκειται για τη λεγόμενη σήμερα από ορισμένους ορθόδοξους θεολόγους «χαρισματική ερμηνεία» της Αγίας Γραφής 7. Η ερμηνευτική της Παλαιάς Διαθήκης από τον Ιησού Χριστού και τους Αποστόλους, χαρακτηρίζεται ως εσχατολογική και τυπολογική διότι επιδιώκει μέσα από το εσχατολογικό κήρυγμα να αποδείξει την εκπλήρωση των επαγγελιών της Παλαιάς Διαθήκης στο πρόσωπο του Χριστού. Πάνω σε αυτές τις βάσεις οικοδομήθηκε κατόπιν σχεδόν στο σύνολό της η εκκλησιαστική ερμηνευτική από τους πατέρες και τους εκκλησιαστικούς συγγραφείς. Ήδη τον 2 ο αι., σύμφωνα με τη μαρτυρία του Ευσεβίου 8, ο Μελίτων επίσκοπος Σάρδεων, είχε συνθέσει, ιδιαίτερη πραγματεία στοιχειώδους Ερμηνευτικής με το όνομα «Κλείς», η οποία σώζεται σήμερα μόνο στη λατινική της μορφή σε μετάφραση ή διασκευή 9. Βασικό γνώρισμα της Ερμηνευτικής, που αποτυπώνεται σε αυτή και αναπτύσσεται στην εκκλησιαστική παράδοση των πρώτων αιώνων είναι το γεγονός ότι η ερμηνεία διαμορφώνεται κυρίως ως απάντηση στις ποικίλες αιρέσεις που εμφανίζονται, και δευτερευόντως ως ανταπόκριση στις πνευματικές ανάγκες των μελών της. προφητεία γραφῆς ἰδίας ἐπιλύσεως οὐ γίνεται, οὐ γάρ θελήματι ἀνθρώπου ἠνέχθη ποτέ προφητεία, ἀλλ ὑπό Πνεύματος Ἁγίου φερόμενοι ἐλάλησαν ἅγιοι Θεοῦ ἄνθρωποι». 6 Πρβλ. Κυριακούλας Παπαδημητρίου, Η επιστήμη της Ερμηνευτικής της Καινής Διαθήκης. Ιστορία και προοπτικές στον ορθόδοξο χώρο, Παν. Σημειώσεις του μαθήματος Γλώσσα και Ερμηνευτική της Καινής Διαθήκης, Θεσ/νίκη Βλ. Νικολάου Ματσούκα, Ἁγία Γραφή καί παράδοση κατά τίς ἑρμηνευτικές ἀρχές τῆς ἀρχαίας Ἐκκλησίας, Δελτίο Βιβλικῶν Μελετῶν, 4 ν.σ., Ἰούλ.-Δεκ. 1985, σελ Εκκλησιαστική Ιστορία, 4, 26 PG 20, 392A. 9 βλ. σχετικά Βασιλείου Αντωνιάδου, Εγχειρίδιον Ιεράς Ερμηνευτικής, Κωνσταντινούπολις 1921, σελ

16 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. Η πατερική ερμηνευτική της Αγίας Γραφής, συστηματοποιήθηκε αρχικά και σε μεγάλο βαθμό αναπτύχθηκε στην Αλεξάνδρεια της Αίγυπτου. Δε θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά μια που η Αλεξάνδρεια ήταν η πατρίδα της φιλολογικής ερμηνείας και των πρώτων μεγάλων χριστιανών ερμηνευτών, Πανταίνου, Κλήμεντος και Ωριγένη. Ο Ωριγένης μας κληροδότησε έργα, τα οποία αποτελούν το αποκορύφωμα της αλεξανδρινής ερμηνείας, γι' αυτό και αναγνωρίζεται σήμερα ως ο διασημότερος ερμηνευτής της Αλεξάνδρειας. Βασιζόμενος στη φιλολογική και φιλοσοφική ερμηνεία των προγενέστερων του Αλεξανδρινών, απέδωσε ουσιαστική έκφραση στον τρόπο αυτό ερμηνείας, και εδραίωσε τη βάση της δίκης του ερμηνευτικής σχολής. Έτσι κατέστη η βάση, το πρότυπο και ο διδάσκαλος των μεταγενεστέρων ερμηνευτών, όπως του Ευσέβιου Καισαρείας, του Μ. Αθανασίου, του Κύριλλου Αλεξανδρείας, του Μ. Βασιλείου, του Γρηγορίου του Θεολόγου, του Γρηγορίου Νύσσης και του Δίδυμου του Τυφλού. Τα ερμηνευτικά έργα του Ωριγένη καλύπτουν σχεδόν όλο το φάσμα των βιβλίων της Αγίας Γραφής. Βασικό χαρακτηριστικό της ερμηνείας του είναι η πίστη στην ενότητα της αποκαλύψεως της Αγίας Γραφής από την Παλαιά Διαθήκη στην Καινή Διαθήκη. Σε κάθε έργο του αρχικά προτάσσει μια σοβαρή κριτική έρευνα του εκάστου κειμένου και μέσω της «αλληγορίας» αναζητά «το κρυμμένο πνεύμα των αποκαλύψεων του Θεού». Πολύτιμη συμβολή του Ωριγένη στον τομέα της ερμηνευτικής αποτελεί το τέταρτο βιβλίο του έργου του «Περί ἀρχῶν», που φέρει τον τίτλο «Ἑρμηνευτική». Σε αντίθεση με τον Ωριγένη, ο Ευσέβιος Καισαρείας παρουσιάζεται ως ο εισηγητής ενός νέου τρόπου ερμηνευτικής εργασίας, αυτού της ιστορικής και λεξικογραφικής μελέτης των κειμένων. Στα χνάρια του βάδισαν και συνέχισαν άλλοι Πατέρες, όπως ο Επιφάνιος, ο Ιερώνυμος, ο Ισίδωρος Πηλουσιώτης, ο Αναστάσιος Σιναΐτης, ο Ιωάννης Δαμασκηνός και ο Μ. Φώτιος 10. Ουσιαστικό σταθμό στην ιστορία της Εκκλησιαστικής ερμηνείας, αποτέλεσε η εμφάνιση της λεγόμενης Αντιοχειανής Σχολής. Αυτή διαφοροποιήθηκε ως προς τις ερμηνευτικές της μεθόδους, από την Αλεξανδρινή σχολή σε βαθμό τέτοιο που θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για πλήρη αντίθεσή της. Ιδιαίτερη βαρύτητα και σημασία ως προς τις ερμηνευτικές της μεθόδους απόκτησε, μετά την εμφάνιση της αίρεσης του Αρείου, η οποία παρόλο που γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια αποτέλεσε μια από τις παρεκκλίσεις, των αρχών και των 10 βλ. σχετικά, Βασιλείου Αντωνιάδη, μν. ερ., σελ

17 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή μεθόδων των Αλεξανδρινών ερμηνευτών 11. Η Αντιοχειανή Σχολή στηρίχθηκε στην ερμηνευτική παράδοση του ιδρυτή της Λουκιανού, ο οποίος ως βάση των ερμηνευτικών του εργασιών έθετε τη κριτική του κειμένου, καθώς και τους κανόνες και τις αρχές της φιλολογικής ερμηνείας. Έτσι απέφευγε συστηματικά οποιαδήποτε συσχέτιση με τον πλατωνισμό και την αλληγορία των Αλεξανδρινών. Οι Αντιοχειανοί ερμηνευτές χρησιμοποίησαν την τυπολογική ερμηνευτική μέθοδο για την ερμηνεία της Παλαιάς Διαθήκης (Διόδωρος Ταρσού, Θεόδωρος Μοψουεστίας) έναντι της αλληγορικής, που είχαν χρησιμοποιήσει οι Αλεξανδρινοί. Ο σημαντικότερος εκπρόσωπος της Αντιοχειανής Σχολής, που θεωρείται και ο σημαντικότερος ερμηνευτής της αρχαίας Εκκλησίας, υπήρξε ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, ο οποίος ανέπτυξε την πρακτική ερμηνεία. Ο καθηγητής Μ. Σιώτης αναφερόμενος στο ερμηνευτικό έργο του Ιωάννη του Χρυσοστόμου και ιδιαίτερα στο νέο είδος ερμηνείας που εισαγάγει, αυτό της πρακτικής ερμηνείας, αναφέρει: «Διακρίνεται δια το καθαρόν πνευματικό βάθος της ερμηνείας του, το οποίον εκφράζει και ύφος εξόχως εποικοδομητικόν και θετικόν, ώς και όλας τας αποχρώσεις του πνευματικού μεγαλείου της εν Χριστώ θείας αποκαλύψεως» 12. Κεφαλαιώδους σημασίας υπήρξε το ερμηνευτικό έργο του Κυρίλλου Αλεξανδρείας, ο οποίος έδωσε ένα καθαρά δογματικό χαρακτήρα στις ερμηνευτικές εργασίες του, λόγω των δογματικών αγώνων της Εκκλησίας στην εποχή του. Ιδιαίτερα σημαντική κρίνεται η προσφορά του, στην ανάδειξη της ερμηνευτικής παράδοσης της Εκκλησίας ως του σοβαρότερου τεκμηρίου της θεολογικής θεμελιώσεως των θεμάτων της πίστεως. Έτσι ο Κύριλλος προέβαλε τη συνολική ερμηνευτική παράδοση της Εκκλησίας ως κριτήριο ορθής ερμηνείας και ως κανόνα πίστεως. Ο Θεοδώρητος Κύρου βαδίζοντας στα χνάρια του Κύριλλου Αλεξανδρείας, με τα υπομνήματά του πρόβαλε ευρύτερα και σε μεγαλύτερο βαθμό την ερμηνευτική παράδοση της Εκκλησίας. Ο καθηγητής Μάρκος Σιώτης, θεωρεί ότι σε αυτόν ανάγεται η πρώτη αρχή των ερμηνευτικών Σειρών (catenae) που επικράτησαν αργότερα 13. Σύμφωνα με τον Raymond Janin ο Θεοδώρητος υπήρξε ο μεγαλύτερος εξηγητής της Αντιοχειανής σχολής και η επίδρασή του στους μεταγενέστερους, διήρκησε για μεγάλο χρονικό διάστημα 14. Είναι βέβαιο ότι ο Προκόπιος Γάζης ο οποίος πρώτος ανέπτυξε συστηματικά, αυτό το νέο είδος 11 Πρβλ. Μάρκου Α. Σιώτη, Ερμηνεία, ΘΗΕ, Τόμ. 5 ος, Αθήνα 1964, σελ Μάρκου Α. Σιώτη, Οι Τρεις Ιεράρχαι ως ερμηνευταί της Αγίας Γραφής, Αθήνα 1963, σελ. 51 κ.εξ. 13 Μάρκου Α. Σιώτη, Ερμηνεία, ΘΗΕ, Tόμ. 5 ος, Αθήνα 1964, σελ Βλ. Raymond Janin, Θεοδώρητος Κύρου, ΘΗΕ, Τόμ. 6 ος σελ

18 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. της βιβλικής ερμηνείας των ερμηνευτικών Σειρών, θεμελίωσε το έργο του σε ένα πολύ μεγάλο βαθμό, πάνω στις βάσεις που έθεσε ο Θεοδώρητος Κύρου. Οι Λατίνοι εκκλησιαστικοί πατέρες και συγγραφείς ερμηνευτικών έργων δεν υπήρξαν τόσο δημιουργικοί όσο οι αντίστοιχοι Έλληνες. Οι περισσότεροι από αυτούς έχοντας αποδεχθεί τους κανόνες ερμηνείας είτε της Αλεξανδρινής, είτε της Αντιοχειανής Σχολής προσάρμοσαν το ερμηνευτικό τους έργο σε εκείνο της Σχολής που αποδέχονταν ή του αντίστοιχου ερμηνευτή που είχαν ως πρότυπο. Ο Αμβρόσιος π.χ. είχε ως πρότυπα τον Ωριγένη και τον Μ. Βασίλειο. Οι Ιερώνυμος, Πελάγιος, Ιουλιανός και Κασσιόδωρος ακολούθησαν την Αντιοχειανή Σχολή. Ο ιερός Αυγουστίνος εμφανίζεται περισσότερο δημιουργικός παρόλο που ακολουθεί τους Αντιοχειανούς. Φαίνεται ότι είχε ως πρότυπο τον Κύριλλο Αλεξανδρείας, γιατί προσδίδει στα ερμηνευτικά του έργα την σφραγίδα των δογματικών αγώνων της εποχής του και προβάλλει την ενότητα των κειμένων της Αγίας Γραφής ως τη μόνη ορθή βάση για θεώρηση όλων των θεολογικών προβλημάτων 15. Α.1.3 Φιλολογικά είδη βιβλικής ερμηνείας Το αρχαιότερο είδος ερμηνείας που συναντάμε στην χριστιανική γραμματεία είναι οι Χρήσεις 16. «Χρήσις» είναι η χρησιμοποίηση λέξεων, χωρίων ή και νοημάτων της Αγίας Γραφής στα συγγράμματα των εκκλησιαστικών ή αιρετικών συγγραφέων, για να αποδείξουν και κατοχυρώσουν τις θέσεις τους ως ορθές, σύμφωνες με την Αγία Γραφή και την πίστη της Εκκλησίας. Ένα δεύτερο αρχαίο είδος ερμηνείας είναι οι Υποτυπώσεις. Υποτυπώσεις ονόμασε τα εξηγητικά του έργα ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς, αν και ο όρος αυτός προϋπάρχει και είναι ευρύτερα διαδεδομένος. Η λέξη υποτυπώσεις έχει ακριβώς την σημασία των «υποσημειώσεων». Οι υποτυπώσεις δεν εμφανίζονται σαν ένα συνεχές ερμηνευτικό υπόμνημα, αλλά σποραδικά σαν μη συνεχείς ερμηνευτικές υποσημειώσεις τοποθετημένες στο κάτω μέρος ενός συνεχούς κώδικα του ιερού κειμένου. Τα Υπομνήματα είναι το κλασικότερο είδος ερμηνείας. Ο Ωριγένης ονόμαζε τα υπομνήματά του Εξηγητικά ή Εξηγήσεις (η λέξη «εξήγησις» σημαίνει ξενάγηση στον κήπο του κειμένου, και η λέξη «εξηγητικό» το βιβλίο που είναι οδηγός ξεναγήσεως). Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος τα ονόμαζε Υπομνήματα. Οι μεταγενέστεροι Κύριλλος Αλεξανδρείας, 15 Πρβλ. Μάρκου Α. Σιώτη, Ερμηνεία, ΘΗΕ, Tόμ. 5 ος, Αθήνα 1964, σελ Περισσότερα Βλ. Στέργιου Σάκκου, Εισαγωγή εις την Καινήν Διαθήκην, Θεσσαλονίκη 1984, σελ

19 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή Θεοδώρητος, Οικουμένιος, Θεοφύλακτος, Ευθύμιος Ζιγαβηνός έδιναν διάφορες ονομασίες όπως, Υπομνήματα, Εξηγήσεις, Ερμηνείες των Ευαγγελίων ή εις τα Ευαγγέλια κλπ. Η Ομιλία αποτελεί ερμηνεία κάποιου χωρίου ή περικοπής της Αγίας Γραφής. Η κατ εξοχήν ερμηνευτική Ομιλία ερμηνεύει ένα μεμονωμένο τεμάχιο και δεν πρέπει να συγχέεται με τις Ομιλίες οι οποίες αποτελούν κεφάλαια του Υπομνήματος π.χ. του Χρυσοστόμου ή κάποιου άλλου. Τέτοιου είδους είναι οι Ομιλίες του Χρυσοστόμου Εις τον πτωχόν Λάζαρον, του Μ. Βασιλείου Εις την εξαήμερον, του Γρηγορίου Νύσσης Είς την ανάστασιν κ.ά. Στο ερμηνευτικό αυτό είδος το ιερό κείμενο ερμηνεύεται καλύτερα σε βάθος παρά σε πλάτος. Τα Ζητήματα τα οποία τα συναντούμε και ως «Απορίαι» ή «Ερωτήσεις και Αποκρίσεις», είναι σειρά ερμηνειών σε δυσνόητα χωρία της Γραφής με την μορφή επιστολών ή μικρών πραγματειών. Η ονομασία Ζητήματα σημαίνει ότι «ζητείται» από τον ερμηνευτή, να απαντήσει σε ερωτήσεις που υποβάλλει το κοινό, σχετικά με την ερμηνεία ορισμένων χωρίων. Πολλές φορές μάλιστα οι συγγραφείς συλλέγουν τα δύσκολα χωρία και τα ερμηνεύουν χωρίς να έχουν δεχθεί το αντίστοιχο ερέθισμα. Τέτοιου είδους ερμηνευτικά έργα συνέγραψαν ο Ισίδωρος Πηλουσιώτης, του οποίου οι μισές επιστολές είναι ερμηνευτικές, ο Θεοδώρητος, ο Αναστάσιος Β' Αντιόχειας ο Σιναΐτης, ο Φώτιος, ο Μιχαήλ Γλυκάς του οποίου οι απαντήσεις είναι εκτενείς πραγματείες, και πολλοί άλλοι. Ο Ισίδωρος και ο Φώτιος διακρίνονται στο είδος αυτό για την ερμηνευτική τους οξύνοια. Οι Σειρές ή Catenae (αλυσίδες) ως ερμηνευτικό είδος μας είναι γνωστό από τον 5 ο σχεδόν αιώνα. Μοιάζουν με το Υπόμνημα ως προς την πληρότητα και τη συνέχεια, αλλά σε κάθε στίχο του κειμένου παραθέτουν αποσπάσματα από τις ερμηνείες πολλών προγενεστέρων ερμηνευτών. Είναι δηλαδή ανθολογίες ερμηνειών, τις οποίες συλλέγουν οι συντάκτες προσθέτοντας μερικές φορές και προσωπικά τους σχόλια. Πάνω στις βάσεις που έθεσε ο Θεοδώρητος Κύρου, ο Προκόπιος Γάζης πρώτος ανέπτυξε, συστηματικά, αυτό το νέο είδος της βιβλικής ερμηνείας των ερμηνευτικών Σειρών (catenae). Βέβαια αργότερα το ερμηνευτικό αυτό είδος θεωρήθηκε ως η απαρχή και η αίτια της ερμηνευτικής κατάπτωσης που εκδηλώθηκε κυρίως κατά το Μεσαίωνα 17. Η άποψη αυτή ασφαλώς και δεν είναι ορθή, καθώς η παρακμή του μεσαίωνα υπήρξε γενικότερη. Αυτή η γενικότερη παρακμή, είχε ως συνέπεια την έλλειψη κάθε σοβαρής 17 Albert Ehrhard εν Κarl Krumbacher, Ιστορία της Βυζαντινής Λογοτεχνίας, μετάφραση Γ. Σωτηριάδου, Ι ΙΙΙ, Τύποις Π. Δ. Σακελλαρίου, Αθήναι 1897, τομ. Α, σελ

20 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. ερμηνευτικής εργασίας από τα τέλη περίπου του Η' αιώνα μέχρι σχεδόν και την άλωση της Κωνσταντινούπολης. Οι Γλώσσες είναι μικρά και πολλές φορές μονολεκτικά ερμηνευτικά γλωσσήματα διάσπαρτα στο περιθώριο του κειμένου. Όταν είναι κάπως εκτενή λέγονται Σχόλια. Στην περίπτωση αυτή δεν διαφέρουν από τις Υποτυπώσεις. Υπάρχει εναλλαγή αυτών των τριών ονομάτων. Πολλές φορές μάλιστα οι τρεις αυτές διαφορετικές μορφές ταυτίζονται με την Σειρά ή Catena. Τα Λεξικά της Γραφής τα οποία δεν ήταν πάντοτε κατ αλφαβητική σειρά αλλά κατά τη σειρά του κειμένου, ήταν αρχικά ερμηνευτικά έργα παραπλήσια των Γλωσσών ή Σχολίων. Οι Συμφωνίες (Concordantiae) ήταν αρχικά λιγότερο στερεότυπες και είχαν θέση ερμηνευτικών εργασιών. Σταδιακά έλαβαν τη μορφή που έχουν σήμερα, και την οποία εκφράζουν καλύτερα οι ελληνικές ονομασίες Ταμείον ή Θησαυρός. Από τα παραπάνω ερμηνευτικά είδη κυριότερα και θεμελιώδη είδη είναι η Χρήσις, το Υπόμνημα, και η Ομιλία. Όλα τα υπόλοιπα μπορούν να αναχθούν στα τρία αυτά. Και στα τρία αυτά ερμηνευτικά είδη πρυτανεύει ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος. Α.2 Οι «Σειρές» (catenae) Α.2.1 Η ονομασία των Σειρών Ερμηνευτικές Σειρές ονομάζονται συλλογές ή ανθολόγια ερμηνευτικών σχολίων ή αποσπασμάτων από διάφορα έργα εκκλησιαστικών συγγραφέων και μεγάλων πατέρων της Εκκλησίας που αναφέρονται στα βιβλία της Αγίας Γραφής. Τα σχόλια ή αποσπάσματα αυτά παρατίθενται σε μια σειρά με βάση το περιεχόμενό τους, σχηματίζοντας ένα είδος «αλυσίδας», της οποίας αποτελούν τους ενδιάμεσους κρίκους. Ο A. Vaccari αναφερόμενος στις ερμηνευτικές Σειρές αναφέρει: «Χαρακτηρισμός ούτε πρωτότυπος, ούτε εύστοχος, που αποδίδεται σε βιβλικά υπομνήματα που σχηματίζονται με αποσπάσματα διαφόρων συγγραφέων. Οι πρώτοι συμπιληταί τις ονόμαζαν προσφυέστερα «Εκλογές», «Συναγωγής εξηγήσεων», «Παράγραφος», και στα λατινικά Εcxerpta ή Collectanea (αργότερα ό όρος: Catenae). Το είδος αυτό κειμένων προέκυψε μετά από περίοδο εντόνου παραγωγής, όταν στον ανθρώπινο νου, σχεδόν κουρασμένο να παράγη, προσφέρεται άφθονος και εύκολος συγκομιδή. Εμφανίσθησαν έτσι οι πρώτες ερμηνευτικές 20

21 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή Σειρές κατά τά τέλη της χρυσής πατερικής περιόδου και είχαν την μέγιστη άνθηση και ιδιαίτερη σπουδαιότητα για την εκκλησιαστική γραμματεία, από τούς Έλληνες» 18. Ο όρος Σειρές Catenae είναι μεταγενέστερος. Χρησιμοποιείται μετά τον 13 ο αι. και πιθανόν να προήλθε από την Expositio Continua του Θωμά Ακινάτη, την οποία πολύ σύντομα οι μεταγενέστεροί του ονόμασαν Catena Aurea. Στα πρώτα βήματα δημιουργίας των Σειρών έχουμε ως πρώτη τους ονομασία τον όρο «υπογραφαί», γιατί ουσιαστικά αποτελούσαν σχόλια στο βιβλικό κείμενο που γράφονταν κάτω από αυτό. Με τον καιρό όμως τα σχόλια αυτά αυξάνονταν και εμπλουτίζονταν με αποτέλεσμα ο χώρος κάτω από το βιβλικό κείμενο να μην επαρκεί, γι αυτό άρχισαν να χρησιμοποιούνται τα περιθώρια της σελίδας αριστερά και δεξιά από το βιβλικό κείμενο. Από την τακτική αυτή τα σχόλια έλαβαν την ονομασία «παραγραφαί». Κατά συνέπεια οι πρώτες ονομασίες των Σειρών συνδέονταν με τον τρόπο ή την θέση στην οποία γράφονταν τα ερμηνευτικά σχόλια επί του βιβλικού κειμένου. Οι μεταγενέστερες όμως ονομασίες συνδέονταν περισσότερο με την μορφή τους και με τον τρόπο δημιουργίας τους. Τις επέλεγαν οι ίδιοι οι δημιουργοί τους και παρουσίαζαν μεγάλη ποικιλία όπως: «Εκλογές», «Συναγωγή εξηγήσεων», «Παράγραφος», «Συναγωγή Πατέρων», «Εκλογαί Εξηγητικαί», «Συνάθροισις» «Εκλογή εξηγήσεων» κ.α. Από τους παραπάνω όρους προήλθαν και οι αντίστοιχοι λατινικοί όροι «Excerpta», «Collectanea» και τέλος ο όρος «Catenae», που σημαίνει «αλυσίδα» και προέρχεται από την μετάφραση του αντίστοιχου ελληνικού όρου «Σειραί». Επειδή αυτές οι συλλογές θυμίζουν την συγκέντρωση της γύρης από τις μέλισσες, οι Βυζαντινοί τις αποκάλεσαν «Μέλισσα» και οι Σλάβοι «pchela». Το είδος αυτό των Συλλογών στη διεθνή γλώσσα των Φιλολόγων είναι γνωστό ως «florilegia». Α.2.2 Οι Σειρές ως φιλολογικό είδος της χριστιανικής γραμματείας Ο τέταρτος αιώνας αποτελεί την χρυσή εποχή της χριστιανικής γραμματείας. Κατά τον αιώνα αυτό παρουσιάζονται εξέχουσες φυσιογνωμίες όπως ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, οι Καππαδόκες Πατέρες και άλλοι επιφανείς συγγραφείς. Παρόλο που και στους επόμενους αιώνες υπήρξε αξιοσημείωτη συγγραφική δραστηριότητα, όπως του αγίου Ιωάννη του Δαμασκηνού, του αγίου Ιωάννη της Κλίμακος, και του αγίου Μαξίμου του Ομολογητή, οι μεγάλοι Πατέρες και εκκλησιαστικοί συγγραφείς του τετάρτου αιώνα, ποτέ δεν έχασαν την θεμελιώδη σημασία τους. 18 A. Vaccari, εν EC Catene Bibliche, Τόμ. ΙΙΙ σελ.1132 και ΘΗΕ, Ερμηνευτικές Σειρές,Τόμ. 11 ος σελ

22 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. Τα γραπτά τους όμως τεράστια στον αριθμό και αποτυπωμένα σε χειρόγραφα, ήταν δύσκολο έως αδύνατο, να αποτελούν την προσωπική βιβλιοθήκη του καθενός, ώστε να μπορούν να χρησιμοποιούνται συχνά. Επιπλέον, τα χειρόγραφα αυτά αποτυπωμένα σε περγαμηνή (από δέρματα προβάτων), αποτελούσαν είδος πολυτελείας ιδίως για τα μη εύπορα μοναστήρια και εκκλησίες της επαρχίας. Μόλις κατά τον ένατο αιώνα, εφευρέθηκε νέος τρόπος αποτύπωσης των κειμένων σε ένα είδους υφασμάτινης επιφάνειας γραφής, η οποία μπορούσε να ανακυκλώνεται και ταυτόχρονα να έχει πολυτελή εμφάνιση. Εν τω μεταξύ, έπρεπε να βρεθεί ένας τρόπος αποτελεσματικής μετάδοσης του γραμματειακού πλούτου των Πατέρων της Εκκλησίας και εκκλησιαστικών συγγραφέων. Η τεχνική δεν ήταν νέα. Ο τρόπος ήταν γνώριμος από την κοσμική λογοτεχνία, ιδίως των Ελλήνων κλασικών. Τον ίδιο τρόπο εξάλλου χρησιμοποιούσαν και οι Εβραίοι ερμηνευτές των Γραφών. Έτσι αντί να έχουμε αντίγραφα του συνόλου των έργων των μεγάλων πατέρων του 4 ου αιώνα κάτι το οποίο ήταν ιδιαίτερα δαπανηρό, γινόταν ένας ερανισμός αποσπασμάτων από αξιόπιστους εκκλησιαστικούς Βυζαντινούς, Αλεξανδρινούς και Σύρους ερμηνευτές. Όταν η συνήθεια αυτή γιγαντώθηκε προέκυψε η ανάγκη καλύτερης οργάνωσης των αποσπασμάτων αυτών, ώστε να μπορούν να διαβάζονται παράλληλα με το βιβλικό κείμενο. Έτσι προέκυψαν οι Σειρές, τις οποίες οι σύγχρονοι ερευνητές προτιμούν να τις ονομάζουν με τον λατινικό όρο catena (catenae). Αρχικά λοιπόν οι Σειρές είχαν την μορφή της συλλογής αποσπασμάτων ή ερμηνευτικών σχολίων από έναν ή δύο μεγάλους εκκλησιαστικούς συγγραφείς ή πατέρες της Εκκλησίας, οι οποίοι διέθεταν συνήθως κοινή αποδοχή στην συνείδηση της Εκκλησίας. Πολλές φορές μάλιστα συνηθιζόταν ο ένας να είναι εκπρόσωπος της Αλεξανδρινής Σχολής και ο άλλος της Αντιοχειανής, ώστε να αποδίδονται τα δύο νοήματα, το γραμματικό και το μυστικό. Μερικές συλλογές βέβαια είχαν σχεδιαστεί για διαφορετικούς (όχι απαραίτητα ερμηνευτικούς) λόγους, είτε για άντληση πληροφοριών, είτε για έμπνευση ή ακόμη και για λατρευτική χρήση. Στην θεολογική λογοτεχνία των Βυζαντινών καταγράφεται μεγάλος αριθμός ερμηνευτικών Σειρών. Βέβαια όσες έχουν διασωθεί στην χειρόγραφη παράδοση είναι διασκορπισμένες στις βιβλιοθήκες Δύσεως και Ανατολής, ενώ η έρευνά τους είναι ακόμη σε αρχικά στάδια. Κατά τον Ehrhard: «Η ύπαρξις αυτή καθ εαυτήν του κλάδου τούτου μαρτυρεί περί του μαρασμού της αυθυποστάτου πνευματικής ενεργείας, εις ον η ελληνική θεολογία 22

23 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή περιέπεσεν ήδη κατά το δεύτερον ήμισυ του Ε αιώνος και από του οποίου ποτέ πλέον δεν ανέλαβεν εντελώς» 19. Με την πάροδο του χρόνου αυτές οι Συλλογές αποσπασμάτων και ερμηνευτικών σχολίων επεκτάθηκαν, οργανώθηκαν, μορφοποιήθηκαν και τελειοποιήθηκαν. Κατά τη διάρκεια των αιώνων από τον 7 ο έως τον 14 ο οι Σειρές, πολλαπλασιάστηκαν στον βυζαντινό κόσμο. Διακρίνονται για την αφθονία τους και την ποικιλία τους. Στην πραγματικότητα, δεδομένου ότι τα βιβλία εκείνη την εποχή αναπαράγονταν με το χέρι, κάθε αντιγραφέας που αναπαρήγαγε μια Σειρά έβαζε τη προσωπική του σφραγίδα στο αναπαραγόμενο έργο δημιουργώντας μια δική του εκδοχή. Όσον αφορά στον χρόνο προέλευσης και τον πρώτο σειρογράφο οι απόψεις των νεοτέρων ερευνητών ποικίλλουν. Από τον 3 ο μόλις αιώνα μ.χ. παρουσιάζεται πράγματι έντονη προσπάθεια ερμηνείας της Αγίας Γραφής και ειδικότερα της Καινής Διαθήκης, με σκοπό την εξάλειψη των διαφορών, που παρατηρούνταν μεταξύ των διαφόρων παράλληλων περικοπών των συνοπτικών ευαγγελίων. Αυτές οι «εξηγήσεις» ή «σημειώσεις» από διάφορους εκκλησιαστικούς συγγραφείς εμφανίστηκαν για πρώτη φορά κατά τη διάρκεια του 3 ου αιώνα στην Αλεξάνδρεια και μέχρι τα μέσα του 5 ου αιώνα είχαν αναπτυχθεί σε ένα πολύ μεγάλο αριθμό. Η σύγχυση που προκάλεσε αυτός ο μεγάλος αριθμός τέτοιων κειμένων αντιμετωπίστηκε με τις Σειρές, στις οποίες τα σημαντικότερα αποσπάσματα από τα έργα διαφόρων Πατέρων με αναφορές και ερμηνευτικά σχόλια σε ένα ορισμένο βιβλικό κείμενο επιλέγονταν και τοποθετούνταν με τη σειρά που υπαγόρευε το ίδιο το κείμενο. Σύμφωνα με τον καθηγητή Χρίστο Κρικώνη: «Αι αρχαί των Σειρών δεν πρέπει να αναζητώνται κατά την επικρατούσα συνήθειαν, εις τον ΣΤ ή Ζ αιώνα, αλλά πολύ ενωρίτερον. Ευρίσκονται ήδη εις τα τέλη του Γ αιώνος, οπότε έχομεν και την πρώτην ονομασίαν του είδους τούτου. Εν συνεχεία δε έχομεν την ανάπτυξιν και διαμόρφωσιν αυτού» 20. Ο καθηγητής Παν. Χρήστου σχετικά με την θεώρηση του Προκοπίου Γάζης ως εισηγητή των ερμηνευτικών Σειρών ξεκαθαρίζει: «Ο Προκόπιος είναι γνωστός κυρίως ως ερμηνευτής 19 Βλ. Albert Ehrhard εν Κarl Krumbacher, μν. ερ., τομ. Α, σελ Χρίστου Κρικώνη, Συλλογαί Πατέρων της Εκκλησίας, Θεσσαλονίκη 1990, σελ

24 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. και μάλιστα ως εισηγητής του συστήματος των Σειρών. Το τελευταίον δεν είναι ακριβές, διότι η εις Σειράς υπομνημάτισις είχεν αρχίσει ενωρίτερον» 21. Σύμφωνα με τον Ehrhard ο Προκόπιος επίσης δεν πρέπει να θεωρηθεί ο πρωτουργός των ερμηνευτικών Σειρών, αλλά ο Ευσέβιος Καισαρείας: «Πρωτουργός αυτών υπήρξεν ουχί τις κατώτερος, αλλ αυτός ο Ευσέβιος Καισαρείας. Τούτο εξάγεται εκ των υπογραφών εν τοις χειρογράφοις του εξαπλού κειμένου των Ο', αίτινες π. χ. διεσώθησαν εν τω Μαρχαλιανώ (νυν Βατικανώ 2125) κώδικι και ων μία έχει ως έξης: Ευσέβιος εγώ σχόλια παρέθηκα. Κατ άλλην τινά υπογραφήν ελήφθησαν έν τη συλλογή ταύτη υπ όψιν και τά υπομνήματα του Ωριγένους και αύτου του Ευσεβίου» 22. Τον τρόπο αυτό εργασίας του Ευσεβίου, στη συνέχεια τον επαναλαμβάνουν άλλοι σε μεγαλύτερο και άλλοι σε μικρότερο βαθμό, δημιουργώντας κατά τον τρόπο αυτό τις υπογραφές που είναι το πρώιμο στάδιο των Σειρών. Ο καθηγητής Μάρκος Σιώτης υποστηρίζει πως πρωτουργός των ερμηνευτικών Σειρών είναι ο Θεοδώρητος Κύρου: «Ο Θεοδώρητος Κύρου πρόβαλε ευρύτερα την ερμηνευτική παράδοση της Εκκλησίας με τα υπομνήματά του. Σ' αυτόν ανάγεται η πρώτη αρχή των ερμηνευτικών Σειρών (catenae) που επικράτησαν αργότερα» 23. Μια μεγάλη μερίδα μελετητών υποστηρίζουν ότι η λογοτεχνική μορφή των Σειρών ήταν εφεύρεση του σοφιστή και συγγραφέα Σειρών στα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης Προκόπιου Γαζαίου και ότι συνδέεται με την εμφάνιση κατά τη διάρκεια του 4 ου - 5 ου αιώνα, μιας παρόμοιας μεθόδου που αναπτύχθηκε για τον σχολιασμό των κλασικών έργων. Η ομοιότητα αυτή δεν περιοριζόταν μόνο στη σύνθεση των ερμηνευτικών έργων, αλλά επεκτεινόταν και στον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζονται τα ερμηνευτικά αποσπάσματα στα περιθώρια των κωδίκων. Πράγματι, το πιο τυπικό κοινό χαρακτηριστικό ενός χειρόγραφου κώδικα, που περιέχει μια Σειρά, είναι η διάταξη του βιβλικού κειμένου, στο κέντρο της σελίδας με μεγαλύτερα γράμματα παρατιθέμενο σε μία ή δύο στήλες, και των εξηγητικών σχολίων στα τρία εξωτερικά περιθώρια (και σπάνια στα τέσσερα). Μερικές φορές, το κείμενο των σχολίων, ήταν γραμμένο σε στήλες παράλληλες με εκείνες του βιβλικού κειμένου, ενώ άλλες φορές το βιβλικό κείμενο παρουσιαζόταν στο πάνω μέρος της 21 Παναγιώτη Χρήστου, Προκόπιος ο Γαζαίος, ΘΗΕ, τομ. 10 ος σελ Βλ. Albert Ehrhard εν Κarl Krumbacher, μν. ερ., τομ. Α, σελ Μάρκου Α. Σιώτη, Ερμηνεία, ΘΗΕ, τομ. 5 ος Αθήνα 1964, σελ

25 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή σελίδας και στο κάτω μέρος της ακολουθούσαν τα σχόλια (στην περίπτωση αυτή μαζί με το όνομα του συγγραφέα και το λήμμα). Α.2.3 Η χρήση των Σειρών στις Οικουμενικές συνόδους Κατά την διάρκεια των Οικουμενικών Συνόδων, και προκειμένου να υποστηρίξουν τις θέσεις τους για συγκεκριμένα δογματικά ζητήματα, οι μετέχοντες σε αυτές συνοδικοί πατέρες χρησιμοποιούσαν ρήσεις προγενεστέρων μεγάλων πατέρων και εκκλησιαστικών συγγραφέων μεγάλης αναγνωρισιμότητας και αποδοχής. Έτσι προέκυψε η δημιουργία προχείρων συνόψεων (Σειρών) με την διδασκαλία των διασημοτάτων θεολόγων, για να χρησιμοποιηθούν κατά τις συζητήσεις στις εκκλησιαστικές συνόδους, οικουμενικές ή ακόμη και μικρότερης εμβέλειας, τοπικές κ.λπ. Έτσι για τις ανάγκες της Γ Οικουμενικής Συνόδου το 431 στην Έφεσο, ο Κύριλλος Αλεξανδρείας συνέθεσε «τάς δόξας τών αγίων πατέρων» 24, από τα συγγράμματα μεγάλων πατέρων αλλά και του Νεστορίου, για να αντιμετωπίσει «τάς καινοφωνίας» του αντιπάλου του. Παρόμοια συλλογή συναντούμε και στα πρακτικά 25 της Δ Οικουμενικής Συνόδου στην Χαλκηδόνα το 451. Κατά την διάρκεια των συζητήσεων της Ε Οικουμενικής Συνόδου στην Κωνσταντινούπολη, συλλογές δογματικών απανθισμάτων 26 αποτέλεσαν το αντικείμενο της συζήτησης. Στην ΣΤ Οικουμενική Σύνοδο οι δογματικές Σειρές που χρησιμοποιήθηκαν, ήταν συστηματικότερες και πιο βελτιωμένες από εκείνες των προηγούμενων συνόδων. Ο πατριάρχης Αντιόχειας Μακάριος παρουσίασε μια δογματική Σειρά 27 υπέρ της αιρέσεως των μονοθελητών (σε τρία κωδίκια), ενώ άλλη μία 28 παρουσιάστηκε από τους αντιπροσώπους του πάπα, που εναντιωνόταν στην αίρεση των μονοθελητών. Και οι δύο παραπάνω δογματικές Σειρές συζητήθηκαν σε πολλές συνεδριάσεις της Συνόδου και τα αποσπάσματά τους αντιπαραβλήθηκαν με τα αντίστοιχα πλήρη των εκκλησιαστικών πατέρων συγγράμματα. Η περίοδος της εικονομαχίας έδωσε την αφορμή για την σύνταξη πολλών Σειρών. Στον βίο του επισκόπου Γοτθίας Ιωάννου 29, μαρτυρείται ότι η τοπική σύνοδος των Ιεροσολύμων του 760 του απέστειλε Σειρά, που περιείχε αποσπάσματα από την Αγία Γραφή και από 24 Πρβ. Κυρίλλου Αλεξάνδρειας, Εις το Άγιον Σύμβολον, επιστολή 55, PG 77, 296 και Mansi, Concilia 4, Πρβ. Mansi Concilia 7, Πρβ. Mansi, Concilia 9, , , Mansi, Concilia, Χρήσεις: αγίων πάτερων εν το του Κυρίου Ιησού Χριστού θέλημα διδασκόντων, 11, Mansi, αυτόθι, Χρήσεις αγίων και έγκριτων πάτερων παριστώσαι δύο θελήματα και δύο ενεργείας έπι του Κυρίου Ιησού Χριστού σελ Acta ss. Junii 5,

26 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. διαφόρους εκκλησιαστικούς πατέρες με θεματολογία σχετική με την λατρεία των εικόνων και των αγίων λειψάνων και την επίκληση των αγίων. Στα πρακτικά της Ζ Οικουμενικής Συνόδου επίσης συμπεριελήφθησαν πολυάριθμα αποσπάσματα από εκλογές προγενεστέρων εκκλησιαστικών συγγραφέων. Δογματικές Σειρές κατήρτισαν και οι εικονομάχοι 30. Επειδή ο Λέων Γ ο Ίσαυρος δεν ήθελε να στερείται θεολογικής βάσης ο πόλεμος κατά των εικόνων, ανέθεσε στους εικονομάχους επισκόπους Κωνσταντίνο Νακωλείας της Φρυγίας, Θωμά Κλαυδιουπόλεως και Θεόδωρο Εφέσου την συγγραφή και το απάνθισμα αποσπασμάτων, που θα συνηγορούσαν υπέρ της εικονομαχίας. Ο Ehrhard υποστηρίζει πως ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός φαίνεται να γνώριζε τέτοιου είδους συγγράμματα των εικονομάχων. Αργότερα κατά την επανάληψη του πολέμου κατά των εικόνων, ο Λέων Ε ο Αρμένιος ( ) ανέθεσε στον Ιωάννη τον γραμματικό, ο οποίος ονομαζόταν και Υτίλας και στον Αντώνιο, ο οποίος αργότερα έγινε επίσκοπος Συλαίου, την σύνταξη «θησαυρού» της εικονοκλαστικής θεολογίας, όπου συγκεντρώθηκαν χωρία από την Αγία Γραφή και αποσπάσματα από συγγράμματα των πατέρων, τα οποία συνηγορούσαν στον αγώνα κατά της λατρείας των ιερών εικόνων. Την αρχαιότερη δογματική Σειρά (Βατικανός κώδικας 2200) εξέδωσε ο A. Mai 31 στο έργο του «Αρχαίων πατέρων διδασκαλία περί τής ενσαρκώσεως του θείου Λόγου». Στην Σειρά αυτή περιέχονται αποσπάσματα από έργα περισσότερων από εβδομήντα εκκλησιαστικών συγγραφέων «περί τῆς διπλῆς ἐν τῷ Χριστῷ φύσεως». Κατά τον Fr. Loofs 32 η συλλογή αυτή συντάχθηκε κατά την περίοδο , δηλαδή την περίοδο της συγκρότησης της έκτης Οικουμενικής Συνόδου, γι αυτό και πιθανότατα η παραπάνω Σειρά έχει στενότατη σχέση με την Σειρά που υποβλήθηκε κατά την διάρκεια αυτής. Μια όμοιου περιεχομένου Σειρά περιγράφει και ο Φώτιος στην Μυριόβιβλο 33, η οποία από ότι φαίνεται έχει χαθεί. Αυτή είχε επίσης σκοπό να διαπιστώσει την διδασκαλία των πατέρων «περί διπλής φύσεως». Ο Φώτιος, αναφερόμενος στη Σειρά, μνημονεύει τα ίδια ονόματα εκκλησιαστικών συγγραφέων, που περιλαμβάνονται σ αυτήν, χωρίς να μας λέει το όνομα του συντάκτη της Σειράς. Ως συγγραφέας θα μπορούσε να θεωρηθεί ο πατριάρχης 30 Albert Ehrhard εν Κarl Krumbacher, μν. ερ., Εικονομάχοι Συγγραφείς, τομ. Α σελ Angelo Mai, Antiquorum doctrina de Verbi incarnatione Scriptorum veter, Nova collectio Rome 1833, 7, 1, Friedrich Loofs, Leontius von Byzanz, Λειψία 1887, σελ Πρβ. Migne, PG 103,

27 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή Ιεροσολύμων Σωφρόνιος, επειδή στον ίδιο κώδικα συμπεριλαμβάνεται και η συνοδική εγκύκλιος της οποίας ο Σωφρόνιος είναι συντάκτης 34. Η τελευταία από αυτές τις δογματικές συλλογές, τοποθετείται στο τελευταίο τέταρτο του έβδομου αιώνα και είναι η «Antiquorum Patrum doctrina de Verbi incarnatione». Στον κώδικα Ο1 της Μαδρίτης του 16 ου αιώνος, παρουσιάζεται ένα θεολογικό έργο, που έχει συνταχθεί ως Σειρά. Ως συγγραφέας φέρεται ο μοναχός Δοξαπατρής 35, ο οποίος ίσως είναι ο ίδιος με τον Ιωάννη Δοξαπατρή του 11 ου αιώνα. Το έργο αυτό αποτελείται από πέντε βιβλία, αλλά ο παραπάνω κώδικας περιέχει μόνο τα δύο πρώτα, «περί Αδάμ» και «περί Χριστού». Το τρίτο είχε ως θέμα, «περί του ευαγγελίου και των χριστιανικών δογμάτων», το τέταρτο «περί των αποστόλων και των πράξεων αυτών», ενώ το πέμπτο «περί των αιρέσεων και των οικουμενικών συνόδων». Ο Δοξαπατρής αντλεί το υλικό του από προγενέστερους πατέρες και εκκλησιαστικούς συγγραφείς φθάνοντας μέχρι τον πατριάρχη Κων/πόλεως Σέργιο( 1019 ), ενώ μεγάλο μέρος αντλεί από τον Ιωάννη τον Δαμασκηνό. Το έργο αυτό αποτελεί πηγή για τον Ευθύμιο Ζιγαβηνό στην «Πανοπλία» του, η οποία και αυτή ουσιαστικά, τουλάχιστον στα πρώτα της μέρη, έχει την μορφή Σειράς. Το ίδιο ισχύει και για το έργο «Θησαυρός Ορθοδοξίας» του Νικήτα Ακομινάτη. Υπάρχουν αρκετές δογματικές Σειρές, που είναι ανώνυμες. Στον κώδικα της Βιέννης 47 βρίσκεται η μεγαλύτερη από αυτές, η οποία περιέχει «ὑπεράσπισιν τῶν δογμάτων τοῦ χριστιανισμοῦ διά ρήσεων τῆς Ἁγίας Γραφῆς καί τῶν ἐκκλησιαστικῶν πατέρων κατά Ἰουδαίων καί αἱρετικῶν». Ανάμεσα στους παρατιθέμενους συγγραφείς συναντώνται ο Ιουστίνος ο μάρτυρας, ο Ωριγένης και ο Αυγουστίνος. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει μια νεότερη Σειρά με το όνομα «Κήπος», η οποία συντάχθηκε την εποχή που αυτοκράτορας ήταν ο Ιωάννης Η' Παλαιολόγος ( 1448) και πατριάρχης Κων/πόλεως ο Ιωσήφ ( 1439) και είχε σαν σκοπό την υπεράσπιση του Λατινικού δόγματος. Προφανώς η Σειρά αυτή χρησιμοποιήθηκε κατά την ψευτοσύνοδο Φεράρας Φλωρεντίας και σώζεται σήμερα στον θεολογικό κώδικα 284 της Βιέννης. Αποτελείται από σαράντα δογματικά και διακόσια φιλοσοφικά κεφάλαια, με παράθεση χωρίων από την Αγία Γραφή, συνοδικές αποφάσεις και επιλογές από έργα μεταγενεστέρων Ελλήνων και Λατίνων πατέρων Albert Ehrhard εν Κarl Krumbacher, μν. ερ., τομ. Α σελ Albert Ehrhard εν Κarl Krumbacher, μν. ερ., τομ. Α σελ. 785 και τομ. Β σελ Albert Ehrhard εν Κarl Krumbacher, μν. ερ., τομ. Α σελ

28 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. Α.2.4 Οι ερμηνευτικές Σειρές Στα έργα των μεγάλων πατέρων της Εκκλησίας εξηγητικά και ερμηνευτικά σχόλια δεν συναντώνται μόνο σε ειδικά εξηγητικά συγγράμματα, αλλά εμφανίζονται διάχυτα σε όλο το συγγραφικό τους έργο. Κι αυτό δεν συμβαίνει τυχαία. Ο καθηγητής Ι. Παναγόπουλος εύστοχα σημειώνει ότι ιδιαίτερα στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες αλλά και στους μεταγενέστερους: «η Βιβλική αλήθεια και αποκάλυψη επηρέασαν όλες τις πλευρές και πτυχές της ζωής και της σκέψεως της Εκκλησίας και λειτούργησαν πάντα ως η ζωντανή της συνείδηση. Η ζωτική βιβλική αλήθεια διεδραμάτισε καίριο ρόλο στην διαμόρφωση και ανάπτυξη των δογμάτων και της παραδόσεως της Εκκλησίας, της λατρείας και των κανόνων της, στις συνοδικές (τοπικές και οικουμενικές) αποφάσεις της, στην αρχέγονη μοναστική ζωή και παράδοση, στη διαμόρφωση της υμνογραφίας, της εικονογραφίας, ακόμη και της εκκλησιαστικής αισθητικής, στις ποικίλες μορφές της εκκλησιαστικής ευσέβειας και του ήθους της, στο έργο της κατηχήσεως και της ιεραποστολής» 37. Δεν υπάρχει περιοχή της εκκλησιαστικής ζωής και δράσεως η οποία δεν φέρει έντονη την επίδραση της βιβλικής αποκαλύψεως και αλήθειας. Επομένως η βιβλική εξηγητική δεν ήταν απλώς ένα θεολογικό είδος της εκκλησιαστικής Γραμματείας, αλλά ένας τρόπος αποσαφήνισης και ερμηνείας της βιβλικής αλήθειας η οποία έπαιζε καίριο ρόλο σε όλες τις εκφάνσεις της εκκλησιαστικής ζωής. Στην προσπάθειά της αυτή η Εκκλησία χρησιμοποίησε ευρύτατα το θεολογικό αυτό είδος των Σειρών, ιδιαίτερα σε τοπικές και οικουμενικές Συνόδους, στα πρακτικά των οποίων τις συναντάμε υπό μορφή ανθολογίων. Οι Σειρές αποτέλεσαν έναν εύχρηστο οδηγό διδασκαλίας, καθώς και ένα εργαλείο για την προετοιμασία των κληρικών για το κήρυγμα ή τη συγγραφή μιας θεολογικής πραγματείας. Ιδιαίτερα όμως στους αιώνες που ακολούθησαν, αποδείχθηκαν ιδιαίτερα χρήσιμες για την αντιμετώπιση από την Εκκλησία των αιρέσεων, καθώς παρείχαν ένα πλήθος επιχειρημάτων, τα οποία υποστήριζαν τις Ορθόδοξες θέσεις. Γι αυτό και ένα μεγάλο μέρος από τις πολύτιμες αυτές συλλογές δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια αυτών των περιόδων. Στα πρώιμα στάδια των Σειρών, όπου τα αποσπάσματα ή τα ερμηνευτικά σχόλια ήταν λίγα σε αριθμό, αυτά παρουσιάζονταν με την χρήση των εισαγωγικών και έφεραν τα ονόματα των Πατέρων ή των εκκλησιαστικών συγγραφέων που τα συνέταξαν. Έτσι ήταν 37 Ιωάννη Παναγοπούλου, μν. ερ., σελ

29 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή εύκολο στον αναγνώστη των Σειρών να αναγνωρίσει άμεσα την πηγή προέλευσης των αποσπασμάτων, πολλές φορές όχι μόνο το όνομα του συγγραφέα αλλά και το έργο του. Το συνηθέστερο ήταν στην αρχή κάθε αποσπάσματος να σημειώνεται ο συγγραφέας του, συνήθως με κόκκινη μελάνη και μεγάλους χαρακτήρες. Χάριν συντομίας όμως πολλές φορές αντί για τα πλήρη ονόματα των εκκλησιαστικών συγγραφέων χρησιμοποιούνταν συντετμημένες ενδείξεις με αποτέλεσμα να γίνονται παρανοήσεις σχετικά με την προέλευσή τους και την γνησιότητά τους από μη εξειδικευμένους αναγνώστες. Οι Σειρές αυτές ήταν γενικά επιμελημένες και εύκολα προσιτές στον αναγνώστη τους. Το έργο των συντακτών τους ήταν σχετικά εύκολο, να επιλέγουν δηλαδή χαρακτηριστικά ερμηνευτικά σχόλια από δυο διαφορετικούς εκκλησιαστικούς συγγραφείς και να τα παραθέτουν κατά συγγένεια περιεχομένου. Μερικές φορές οι Σειρές διατήρησαν το όνομα του συντάκτη τους, ενώ άλλες είναι ανώνυμες, συχνά όμως η πατρότητα τους τίθεται υπό αμφισβήτηση. Πολύ περισσότερο αυτό ισχύει για τα ονόματα των Πατέρων από τους οποίους φέρεται να προέρχονται τα αποσπάσματα. Εκτός από το φαινόμενο της συντομογραφίας, που αναφέραμε και η οποία δεν είναι πάντα η ίδια για τον κάθε συγγραφέα, με αποτέλεσμα πολλά αποσπάσματα να αποδίδονται σε άλλους συγγραφείς, εξίσου συχνά παρατηρείται το φαινόμενο, τα ονόματα αυτά να μην προστίθενται στο κείμενο κατά τη διάρκεια της αντιγραφής, αλλά να αφήνονται από τον γραφέα κενά είτε για τον διακοσμητή, ο οποίος επρόκειτο να τα προσθέσει με κόκκινο χρώμα, ή για τον ίδιο, για να τα προσθέσει αργότερα. Με αυτόν τον τρόπο τα αποσπάσματα εμφανίζονταν χωρίς όνομα ενώ σε μεταγενέστερες μεταγραφές, καλύπτονταν πλήρως από τους γραφείς, οι οποίοι απλά ένωναν τα αποσπάσματα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, από τη μία πλευρά, την απώλεια των ονομάτων των δημιουργών και από την άλλη, τη δημιουργία ενιαίων κειμένων, τα οποία εκ πρώτης όψεως, δεν φαίνεται να είχαν την μορφή της Σειράς. Τέτοια φαινόμενα πολλαπλασιάσθηκαν με τον καιρό, ιδίως όταν ο αριθμός των κειμένων που είχαν ενσωματωθεί στις εξηγητικές συλλογές αυξανόταν με αποτέλεσμα να αυξάνεται και ο κίνδυνος των σφαλμάτων. Η κατάσταση περιπλέχθηκε περαιτέρω από τους συντάκτες, οι οποίοι πρόσθεταν και δικές τους ερμηνείες αντί για εκείνες των Πατέρων της Εκκλησίας. Εκτός αυτού, σε πολλές περιπτώσεις, παρουσιάζεται το φαινόμενο στην αρχή και το τέλος, να γίνεται μία αλλοίωση της μορφής έτσι ώστε να μπορεί να συνδεθεί χωρίς πρόβλημα με τα προηγούμενα και τα επόμενα αποσπάσματα και να αποκτήσει μια ενιαία 29

30 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. μορφή συντακτικά και νοηματικά, καθιστώντας ακόμα πιο δύσκολο τον εντοπισμό του συγγραφέα και του αντιστοίχου έργου του από το οποίο έγινε ο δανεισμός. Τέλος, μερικές συλλογές δημιουργήθηκαν με την προσθήκη ερμηνευτικών σχολίων στο περιθώριο μιας άλλης ήδη υπάρχουσας (και συνήθως σημαντικής) Σειράς, δημιουργώντας έτσι μια εντελώς διαφορετική συλλογή ερμηνειών. Κι αυτό, επιδεινωνόταν, όταν σε ένα μεταγενέστερο στάδιο, οι γραμματείς ενσωμάτωναν και τα δύο κείμενα σε ένα νέο, με αποτέλεσμα την απώλεια της αρχικής μορφής των δύο και συγχρόνως την περαιτέρω ανάμειξη των αποσπασμάτων. Με την πάροδο τού χρόνου, συμπιλητές και αντιγραφείς αποδείχθηκαν ολοένα και λιγότερο επιμελείς, μέχρι το σημείο να αφαιρούν πλήρως τα ονόματα των συγγραφέων. Κάποιοι άλλοι αλλοίωναν με τον τρόπο τους, χωρίς λόγο, τα κείμενα του χρησιμοποιούμενου συγγραφέως, νοθεύοντας έτσι το αρχικό νόημα των συντακτών των ερμηνευτικών σχολίων. Όλες αυτές οι φθορές των ερμηνευτικών αποσπασμάτων καθιστούν το έργο του συντάκτη μιας νέας Σειράς εξαιρετικά δύσκολο, γιατί πριν από τη δημοσίευση του κειμένου του, θα πρέπει να ελέγξει και να διακριβώσει την πατρότητα των έργων των συγγραφέων, που αναφέρει, αλλά ταυτόχρονα να προσπαθήσει να διακρίνει τα διαδοχικά στρώματα που μπορεί να έχουν προστεθεί στην αρχική Σειρά από την οποία αντλεί υλικό. Ωστόσο, αν και ο σχηματισμός της Σειράς έχει συχνά ως αποτέλεσμα την απώλεια της ονομασίας του πραγματικού συγγραφέα σε πολλά κείμενα, οι περιπτώσεις κατά τις οποίες μια ερμηνευτική Σειρά μας παρουσιάζει υλικό από πατερικά κείμενα, που δεν έχουν διασωθεί σήμερα, είναι πολλές. Έτσι λοιπόν το έργο του αναγνώστη γινόταν όλο και δυσκολότερο στην προσπάθειά του να αναγνωρίσει την πηγή προέλευσης και την γνησιότητα των παρατιθέμενων αποσπασμάτων. Οι συντάκτες των Σειρών αυτών καλύπτονταν πίσω από φράσεις όπως: «ὥς φασί τινες», «ἔτι φασί τινες», «ἔτι φασί» κ.λπ. 38 Ένα ζήτημα που τίθεται συχνά στη νεότερη έρευνα είναι το κατά πόσο η ανώνυμη παράθεση αποσπασμάτων και ερμηνευτικών σχολίων είναι σκόπιμη ή γίνεται τυχαία. Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί, ότι η ανώνυμη παράθεση πατερικών αποσπασμάτων, μπορούσε να εξυπηρετήσει ιδιοτελείς σκοπούς, ανθρώπων που επιδίωκαν να αλλοιώσουν 38 Πρβλ. Ἰωάννου τοῦ αμασκηνοῦ, Περὶ συνθέτου φύσεως κατὰ ἀκεφάλων, PG 95, 120;157 κ.α. 30

31 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή τα πρωτότυπα κείμενα προς ίδιον όφελος, όπως αιρετικών κ.λπ. Στην πραγματικότητα όμως η ανώνυμη παράθεση πατερικών αποσπασμάτων, πολλές φορές έχει ως γενεσιουργό αιτία, την επιθυμία των συμπιλητών να παραθέσουν σημαντικά κείμενα αιρετικών ή ημιαιρετικών, έτσι ώστε να μπορούν να αξιοποιηθούν, στο βαθμό που δεν αλλοιώνεται το ορθόδοξο δόγμα 39. Αυτό γινόταν λόγω της πεποίθησης των συμπιλητών, ότι τα έργα των αιρετικών δεν ήταν απορριπτέα στο σύνολό τους και ότι μπορούσε κανείς να βρει σε αυτά, αποσπάσματα σπουδαία και χρήσιμα από θεολογικής απόψεως, τα οποία δεν αλλοιώνουν το ορθόδοξο δόγμα. Βασιζόταν στη ρήση την αποδιδόμενη στον Κύριλλο Αλεξανδρείας, ο οποίος δεν απέρριπτε όλα όσα προέρχονταν από αιρετικούς. Η ρήση αυτή του Κυρίλλου πρέπει να υπήρχε σε κάποια επιστολή του που έστειλε προς Ευλόγιον, η οποία σήμερα δεν έχει βρεθεί. Γνώστης της επιστολής αυτής ήταν ο Ιωάννης Δρουγγάριος ο οποίος στον πρόλογο της Σειράς στον προφήτη Ησαΐα αναφέρει: «Μηδείς δέ ὡς ἑτεροδόξων ἑρμηνείας συναγαγόντι ἐγκαταλείτω, φημί δή Ὠριγένους καί Εὐσεβίου τοῦ Καισαρείας καί Θεοδώρου Ἡρακλείας καί Εὐσεβίου Ἐμέσης καί Ἀπολιναρίου καί Θεοδωρίτου Κύρου ἐν οἴς γάρ μή περί τῶν ἰδίων δογμάτων διαλέγονται, ἔστιν ὄτε καλῶς ἐπιβάλλονται. Καί τοῦτο δέ οὐκ αὐτονόμως πεποίηκα ἀλλ ἀκολουθήσας τῷ ἁγιοτάτῳ ἠμῶν πατρί τῷ τῆς Ἀλεξάνδρου φιλοχρίστου μεγαλοπόλεως ἀρχιεπισκόπω Κυρίλλω φήσαντι ἐν τή πρός Εὐλόγιον ἐπιστολή «οὐ πάντα ὅσα λέγουσιν οἱ αἱρετικοὶ φεύγειν καὶ παραιτεῖσθαι χρή πολλὰ γὰρ ὁμολογοῦσιν ὧν καὶ ἡμεῖς ὁμολογοῦμεν»» 40. Την ρήση αυτή επικαλείται και ο Ωριγένης στη Φιλοκαλία: «σῖτον δὲ λέγειν τινὰ τῶν παρὰ τοῖς αἱρετικοῖς εὖ μάλα συγκεχωρήμεθα ἐπείπερ, κατὰ τὸν σοφώτατον Κύριλλον, «οὐ πάντα ὅσα λέγουσιν οἱ αἱρετικοὶ φεύγειν καὶ παραιτεῖσθαι χρή πολλὰ γὰρ ὁμολογοῦσιν ὧν καὶ ἡμεῖς ὁμολο γοῦμεν». οὐκ ἄρα δὴ οὖν Βασίλειος καὶ Γρηγόριος ἅμα τῷ σίτῳ συνε φόρησαν ἡμῖν καὶ τὰ ἄχυρα πῶς γάρ;» Cuthbert Hamilton Turner, Greek Patristic Commentaries on the Pauline Epistles, στο James Hastings (εκδ.), A Dictionary of the Bible, Edinburgh: T&T Clark, 1904, Extra Volume, σελ Michael Faulhaber, Die Propheten-Catenen nach römischen Handschriften, (Biblische Studien IV, 2-3), Freiburg 1899, σελ Ωριγένη, Φιλοκαλία, στ

32 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. Εξάλλου κείμενα του Ωριγένη χρησιμοποιήθηκαν κατά κόρον από εκκλησιαστικούς συγγραφείς, όπως σημειώνει ο Ευσέβιος: «Εὐσέβιος ἐγὼ τὰ σχόλια παρέθηκα» 42. Τον τρόπο αυτό εργασίας του Ευσεβίου, στη συνέχεια τον επανέλαβαν άλλοι σε μεγαλύτερο και άλλοι σε μικρότερο βαθμό, δημιουργώντας κατά τον τρόπο αυτό τις Υπογραφές που είναι το πρώιμο στάδιο των Σειρών. Με την πάροδο του χρόνου ο αριθμός των αποσπασμάτων αυξήθηκε, ενώ η άντλησή τους γινόταν από παντού αδιακρίτως. Σύντομα ο όγκος τού έργου υπαγορεύει τις συντμήσεις, όχι τόσο της σειράς των συγγραφέων όσο των χωρίων τους. Έτσι λοιπόν από τις «Υπογραφές» οδηγούμαστε στις «Παραγραφές» από τις «Παραγραφές» στις «Συναγωγές», και λόγω της μεγάλης έκτασης των «Συναγωγών», μετά από περικοπή του πλεονάζοντος κειμένου, στις «Επιτομές». Οι «συναγωγές» λόγω του μεγάλου όγκου και της έκτασης που καλύπτουν έγιναν δύσχρηστες και οι αναζητήσεις σε αυτές των καταλλήλων ερμηνευτικών σχολίων αναποτελεσματικές, με αποτέλεσμα να προκύψει επιτακτικά η ανάγκη να επιλεγούν από αυτές εκείνα τα αποσπάσματα, που ήταν αξιολογότερα, αντιπροσωπευτικότερα και έφεραν την σφραγίδα των μεγάλων Πατέρων της Εκκλησίας, κυρίως των προ του 5ου αιώνος και είχαν καθιερωθεί στην εκκλησιαστική συνείδηση. Έτσι προέκυψε το είδος των «ερμηνευτικών Σειρών». Οι ερμηνευτικές Σειρές ήταν αρχικά πολύ εύχρηστες, μικρές σε έκταση και γνώρισαν μεγάλη άνθηση διότι ανταποκρίνονταν σε μεγάλο βαθμό στις ανάγκες της Εκκλησίας. Όταν όμως και αυτές επεκτάθηκαν σε μεγάλο βαθμό με προσθήκη περισσοτέρων αποσπασμάτων και ερμηνευτικών σχολίων, τότε έγιναν επίσης δύσχρηστες και αναποτελεσματικές. Γι αυτό και προέκυψε η αναγκαιότητα συντμήσεώς τους και δημιουργίας επιτομών, όπως χαρακτηριστικά αναφέρουν στις έρευνές τους οι K. Staab και J. Reuss 43. Το παραπάνω φαινόμενο παρατηρείται χαρακτηριστικά στον Προκόπιο, ο οποίος στην Σειρά που συνέθεσε στην Οκτάτευχο πραγματοποίησε επιτομή λόγω του μεγάλου όγκου της 44. Το ίδιο συνέβη και με την Σειρά του Νικήτα Ηρακλείας στο κατά Λουκάν Ευαγγέλιο Henry Barclay Swete, An Introduction to the Old Testament in Greek. Additional Notes, Grand Rapids, Christian Classics Ethereal Library, Cambridge 2001, σελ Karl Staab, Pauluskommentare aus der griechischen Kirche, Münster 1933 και Joseph Reuss, Matthäus Markus - und Johannes - Katenen nach den handschriftlichen Quellen untersucht, Neutestamentliche Abhandlungen 18,4-5; Münster: Aschendorf, 1941, σελ PG Joseph Sickenberger, Aus römischen Handschriften über die Lukas Katene des Niketas, Gesellscha des G l. Heilandes 1898, σελ

33 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή Η ακριβής χρονολόγηση των εξηγητικών αυτών συλλογών, που έχουν διασωθεί μέχρι σήμερα, είναι εξαιρετικά δύσκολη, δεδομένου ότι οι συγγραφείς τους είναι τις περισσότερες φορές άγνωστοι. Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν πολλές περιπτώσεις όπου ο συγγραφέας της συλλογής είναι γνωστός, αλλά δεν υπάρχουν εγγυήσεις αν η Σειρά που αποδίδεται σ αυτόν ανήκει πράγματι σε αυτόν, αν είναι εξ ολοκλήρου δημιούργημα δικό του ή ανάπτυξη και ολοκλήρωση (ή ακόμα και ένα αντίγραφο) μιας παλαιότερης Σειράς. Ωστόσο παρά τα προβλήματα αυτά, μπορούμε να είμαστε βέβαιοι για την χρονολόγηση ορισμένων Σειρών, όπως εκείνων του Προκοπίου Γαζαίου, του Νικήτα Ηράκλειας, και του Μακαρίου Χρυσοκέφαλου, αλλά αυτές αποτελούν μια μικρή εξαίρεση. Α.2.5 Είδη των ερμηνευτικών Σειρών Α Με βάση τους συγγραφείς Μια πρώτη ταξινόμηση των Σειρών θα μπορούσε να γίνει με κριτήριο το όνομα του δημιουργού συγγραφέα ή συμπιλητή. Με βάση αυτό το κριτήριο οι Σειρές ταξινομούνται σε ανώνυμες και επώνυμες. Τα περισσότερα από τα χειρόγραφα, που αριθμούνται σε εκατοντάδες, είναι ανώνυμα. Έτσι από τις δύο κατηγορίες αριθμητικά υπερτερούν οι ανώνυμες ερμηνευτικές Σειρές. Όμως παρόλο που στις περισσότερες ανώνυμες δεν γνωρίζουμε το όνομα του συμπιλητή, μπορούμε να αντλήσουμε από αυτές πολύτιμες πληροφορίες και να οδηγηθούμε σε ασφαλή συμπεράσματα ως προς την πατρότητά τους μέσα από την λεπτομερή εξέτασή τους και την αντιπαραβολή τους με άλλες αντίστοιχες γνωστών συμπιλητών. Μετά από τέτοιου είδους μελέτη ο Ehrhard κατέληξε στο συμπέρασμα ότι πολλές από τις ανώνυμες Σειρές αποτελούν επιτομές ή τροποποίηση των Σειρών του Νικήτα Ηρακλείας. Η σύγκριση επομένως των Σειρών στη χειρόγραφη παράδοση αποτελεί εκτενές αντικείμενο έρευνας. Α Με βάση τον αριθμό των συγγραφέων Ως προς τον αριθμό των συγγραφέων από τους οποίους λαμβάνει ο συμπιλητής, μετά τον Προκόπιο παρατηρείται μία ενδιαφέρουσα εξέλιξη. Αρχικά εκλέγονταν δύο μόνο συγγραφείς (τρεις το πολύ), ένας της Αντιοχειανής σχολής και ένας της Αλεξανδρινής, ώστε να αποδίδονται οι δύο εκδοχές της κλασικής ερμηνευτικής, το γραμματικό και το μυστικό νόημα αντίστοιχα. Στη συνέχεια ο αριθμός αυξάνει ολοένα, ενώ η άντληση γίνεται από 33

34 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. παντού αδιακρίτως. Στο τέλος όμως, ο όγκος του έργου υπαγόρευσε τις συντμήσεις, όχι τόσο του αριθμού των συγγραφέων όσο των χωρίων τους. Α Με βάση την διευθέτηση του υλικού Σύμφωνα με την διευθέτηση του υλικού, οι Σειρές διακρίνονται σε 4 κατηγορίες: 1) Στη μέση της σελίδας υπάρχει το βιβλικό κείμενο, και γύρω από αυτό γράφονται τα σχόλια. Είναι η επιβλητικότερη και κομψότερη μορφή 46. 2) Κείμενο και σχόλια γράφονται απέναντι μεταξύ τους, σε δύο συμμετρικές στήλες 47. 3) Προηγείται το κείμενο, διηρημένο σε μικρά μέρη και ακολουθούν τα σχόλια χωρίς διακοπή σ όλο το εύρος της σελίδας 48. 4) Στα περιθώρια ενός κώδικα, ο οποίος περιείχε μόνο το βιβλικό κείμενο, αναγράφονται οι εξηγήσεις των Πατέρων στα πλέον δυσνόητα ή σπουδαία σημεία 49. Α Με βάση την μορφή Οι Σειρές ταξινομούνται επίσης με βάση την μορφή τους ως εξής: 1) Ερμηνευτικές Σειρές που αναφέρονται σε κάποιο συγκεκριμένο βιβλίο της Αγίας Γραφής, εξαρτώνται από τους μεγάλους πατέρες του 4ου και 5ου αιώνα και η προσωπική συμβολή του συντάκτη της είναι αυξημένη ως προς την επεξεργασία των παραθεμάτων. 2) Ερμηνευτικές Σειρές χωρίς καλή συνοχή, που συρράπτουν αποσπάσματα κυρίως από τους μεγάλους πατέρες του 4ου και 5ου αιώνα, τα οποία παρατίθενται σε μια σειρά με βάση το περιεχόμενό τους, σχετιζόμενα νοηματικά κάτω από κάθε βιβλικό χωρίο. Οι Σειρές αυτές δεν αναφέρονται υποχρεωτικά σε ένα βιβλίο της Αγίας Γραφής αλλά πολλές φορές και σε τμήματά της, όπως π.χ. στις λειτουργικές περικοπές όλου του έτους. 3) Στις Σειρές κατατάσσονται και τα ερμηνευτικά εκείνα έργα που έχουν την μορφή των Ερωτήσεων και Αποκρίσεων. Εδώ οι συντάκτες πραγματεύονται ασαφή χωρία του κειμένου της Αγίας Γραφής. Τα χωρία αυτά επιλέγονται, είτε γιατί πράγματι αποτελούσαν δυσνόητα χωρία που οι πιστοί δυσκολεύονταν να κατανοήσουν και αποτελούσαν δικές τους απορίες και ερωτηματικά, είτε επειδή οι συντάκτες έκριναν σκόπιμο να αναλυθούν περαιτέρω γιατί ίσως αποτελέσουν αργότερα, δυσνόητα σημεία για τους πιστούς. Για την ερμηνεία των 46 Βλ. Παράρτημα εικόνα 1,2 47 Βλ. Παράρτημα εικόνα 3 48 Βλ. Παράρτημα εικόνα 4 49 Βλ. Παράρτημα εικόνα 5,6 34

35 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή παραπάνω χωρίων, οι συντάκτες αντλούσαν υλικό από ερμηνευτικά έργα προγενέστερων εκκλησιαστικών συγγραφέων. Το είδος αυτό το γνωρίζουμε από τον Μάξιμο τον Ομολογητή, τον Αναστάσιο τον Σιναΐτη και τον Μέγα Φώτιο. Α Με βάση το βιβλίο της Αγίας Γραφής Ερμηνευτικές Σειρές συναντούμε σχεδόν για όλα τα βιβλία της Αγίας Γραφής, με μεγάλη ποικιλομορφία μεταξύ τους και από διαφορετικούς συντάκτες. Θα ήταν ιδιαίτερα χρήσιμο για τους μελετητές των Ερμηνευτικών Σειρών, η ομαδοποίηση των ερμηνευτικών Σειρών με βάση το βιβλίο της Αγίας Γραφής στο οποίο αναφέρονται και στη συνέχεια να ακολουθήσει η κατηγοριοποίηση και η ταξινόμηση των Σειρών που αναφέρονται στο ίδιο βιβλίο της Αγίας Γραφής. Αφού οι ερμηνευτικές Σειρές κατηγοριοποιηθούν και ταξινομηθούν με αυτόν τρόπο, είναι ευκολότερο να αξιολογηθούν, μέσα από την αντιπαραβολή τους με τα διασωθέντα χειρόγραφα, ως προς την ικανότητα και πιστότητα με την οποία μεταφέρονται είτε το όνομα, είτε τα ερμηνευτικά σχόλια του κάθε εκκλησιαστικού συγγραφέα. Μετά από τέτοια αυστηρή εξέταση είναι δυνατόν να εκτιμηθούν καλύτερα τα αποσπάσματα των έργων που διατηρήθηκαν μέσα από τις Σειρές. Με το έργο αυτό της ταξινόμησης των Σειρών έχουν ασχοληθεί για ένα μεγάλο μέρος της Π. Διαθήκης ο Faulhaber, για τα ιερά Ευαγγέλια o J. Sickenberger και ο J. Reuss για τις Επιστολές του Παύλου ο Κ. Staab και για ολόκληρη τη Βίβλο οι G. Κaro και J. Lietzmann. Α Με βάση την γλώσσα συγγραφής Με κριτήριο την γλώσσα στην οποία συντάχθηκαν οι ερμηνευτικές Σειρές μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε ελληνικές, σε ανατολικές και σε λατινικές. Στις ελληνικές Σειρές, όπως προείπαμε, ένας από τους πρώτους και πιο διάσημος σειρογράφος υπήρξε ο Προκόπιος Γαζαίος κατά τον 6 ο αι. Ως συντάκτες Σειρών εμφανίζονται επίσης κατά τον ίδιο αιώνα, οι Ολυμπιόδωρος, Βίκτωρ Αντιοχείας, Κοσμάς ο Ινδικοπλεύστης, Οικουμένιος ο φιλόσοφος και ρήτωρ και ο Ανδρέας Καισαρείας. Ακολουθούν οι Πολυχρόνιος Διάκονος και Γρηγόριος Ακραγαντίνων τον 7 ο αι., ο Ανδρέας ο πρεσβύτερος και ο Αναστάσιος Γ Νικαίας μεταξύ του 7 ου και 8 ου αι., ο Ιωάννης ο Δρουγγάριος τον 9 ο αι., ο Οικουμένιος επίσκοπος Τρικάλων, Αρέθας Καισαρείας, Βασίλειος επίσκοπος Νέων Πατρών, Λέων πατρίκιος τον 10 ο αι., ο Νικήτας Ηρακλείας, Θεοφύλακτος Αχρίδος και Μιχαήλ Ψελλός τον 11 ο αι. ο Ευθύμιος Ζιγαβηνός 35

36 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. μεταξύ του 11 ου και 12 ου αι. ο Μιχαήλ Γλυκάς, Νικόλαος Μουζάλων, Νεόφυτος Έγκλειστος και ο Ιωάννης Χαλκηδόνιος τον 12 ο αι., ο Μιχαήλ Δούκας Γλάβας τον 13 ο αι. και ο Μακάριος Χρυσοκέφαλος τον 14 ο αι. Όμως από την χρυσή αυτή αλυσίδα των δημιουργών ερμηνευτικών Σειρών ξεχωρίζει σε γονιμότητα, εύρος και δημιουργικότητα, ο Νικήτας μητροπολίτης Ηρακλείας της Θράκης. Εκτός από τις ελληνικές Σειρές έχουμε δημιουργία ερμηνευτικών Σειρών σε ανατολικές γλώσσες όπως στη συριακή, την αρμενική και την κοπτική. Αυτές είτε συνετάχθησαν από ντόπιους συγγραφείς, είτε μεταφράσθηκαν από την ελληνική, και στη συνέχεια δέχθηκαν κάποιες τροποποιήσεις και προσαυξήσεις. Ιδιαίτερα πλούσια είναι η συριακή γραμματεία. Ανάμεσα στους Σύρους συμπιλητές ξεχωρίζει η ερμηνευτική Σειρά του Σεβήρου του μοναχού (Εδέσσης) 9 ος αι. (περί τα 861) σε όλη τη Βίβλο (συριακό χειρόγραφο 853 του βρετανικού μουσείου). Τα χειρόγραφα της εξαπλής συριακής μεταφράσεως της άγιας Γραφής 50 τα οποία χρονολογούνται τον 7 ο 8 ο αι. και βρίσκονται σε Μιλάνο, Παρίσι και Λονδίνο περιλαμβάνουν μια Σειρά, η οποία έχει εκδοθεί από τον Paul de Lagarde 51. Κατά τον 7 ο αι. παρουσιάζεται μια ανώνυμη Σειρά της οποίας αντίγραφο είναι το συριακό χειρόγραφο 852 του Βρετανικού Μουσείου. Ανώνυμη είναι και η Σειρά του 12 ου αι. με τίτλο Gannat Busamme ή «Κήπος χαρίτων» η οποία αποτελεί ερμηνευτική Σειρά πάνω στις λειτουργικές περικοπές όλου του έτους. Ο Wright, στο έργο του Catalogue of the syriac manuscripts 52 αναφέρει ορισμένες άλλες συριακές Σειρές εκτός από το χειρόγραφο 852 (Codices syriaci 855, cod carch. 1). Ο κώδικας Bodl. Carsh 143 ομοίως περιέχει αποσπάσματα μιας Σειράς. Αλλά και τα υπομνήματα του Isho'dad of Merv 53, Bishop of Hadatha (γεν. 850), του Διονυσίου Bar Salibi 54 ( 1171) (Κώδικας Rich 7184) και ο «Θησαυρός των μυστηρίων» του Γρηγορίου Βαρεβραίου 13 ος αι. έχουν πολλά κοινά σημεία με τις Σειρές. Όμως οι περισσότερες συριακές Σειρές είναι ανώνυμες. 50 Πρβλ. Antonio Maria Ceriani, Codex Syro-hexaplaris Ambrosianus, photolithographice editus, curante et adnotante (Monumenta sacra et profana 7), Milan De Lagarde, Catenae in evangelia aegyptiacae quae supersunt, Γοττίγγη (Goettingen) Πρβλ. Agnes Smith Lewis, Catalogue of the Syriac MSS. in the Convent of S. Catharine on Mount Sinai. (Studia Sinaitica 1), London Isho'dad of Merv, The Commentaries of Isho'dad of Merv, Bishop of Hadatha (c. 850 A.D.) in Syriac and English, Cambriedge Πρβλ. Dionysius bar Salibi, In Apocalypsim, Actus et Epistulas Catholicas, trans. I. Sedlacek, Romae : Karolus de Luigi,

37 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή Τα έργα των Σύρων συμπιλητών 55 κληροδοτήθηκαν μέσα από μεταφράσεις και διασκευές στους χριστιανούς άραβες και από τους άραβες ή τους κόπτες στους αιθίοπες. Ο Paul de Lagarde έχει δημοσιεύσει αποσπάσματα Σειράς στα ευαγγέλια στην κοπτική γλώσσα 56. Από τις συριακές Σειρές άντλησαν ο Cureton, o Martin (για τα Analecta sacra του Pitra 4 ος τομ.), ο de Lagarde, ο Cowper κ.α. στην προσπάθειά τους να βρουν αποσπάσματα αρχαίων εκκλησιαστικών συγγραφέων έστω και μεταφρασμένα και όχι τόσο για να μελετήσουν τις συριακές Σειρές. Έτσι ο Paul de Lagarde μελέτησε και ένα αραβικό υπόμνημα στην Γένεση 57, στο οποίο παρατίθενται Έλληνες ερμηνευτές. Οι Λατίνοι θα μπορούσαμε να πούμε ότι χρησιμοποίησαν λιγότερο, τουλάχιστον στην αρχή, το φιλολογικό αυτό είδος των ερμηνευτικών Σειρών. Για τον λόγο αυτό οι λατινικές Σειρές θεωρούνται ότι είναι μικρότερης σπουδαιότητας από τις ελληνικές. Η πρώτη λατινική Σειρά συντάχθηκε από τον Πριμάσιο επίσκοπο Αδρυμήτου 58 ( 560) προκαθήμενου της Byzacena στην Αφρική κατά τον 6ο αιώνα και περιέχει απανθίσματα από Λατίνους μόνο συγγραφείς. Συμμετείχε στη διαμάχη περί των τριών κεφαλαίων και για το λόγο αυτό το 551, αφού είχε γίνει επίσκοπος, κλήθηκε με άλλους επισκόπους στην Κωνσταντινούπολη όπου βοήθησε να καταδικαστεί ο επίσκοπος Καισαρείας, κύριος υποστηρικτής της διαμάχης. Είναι ιδιαίτερα σημαντικός ο ερμηνευτικός σχολιασμός του στο βιβλίο της Αποκάλυψης. Το έργο αυτό, διαιρείται σε πέντε βιβλία και κρίνεται σημαντικό τόσο γιατί διατηρεί το λατινικό κείμενο του βιβλίου της Αποκάλυψης, που χρησιμοποιούνταν από την Εκκλησία της Βόρειας Αφρικής στην προ-κυπριανού εποχή, όσο και ως συμβολή στην διατήρηση αποσπασμάτων από τους πλέον σημαίνοντες Λατίνους σχολιαστές της Αποκάλυψης. Η πρώτη έκδοση του σχολιασμού του Πριμάσιου έγινε στην Κολωνία το 1535 αλλά η πιο ολοκληρωμένη έκδοση έγινε στην Βασιλεία, το 1544, η οποία βασίστηκε σε ένα πολύ αρχαίο χειρόγραφό του στο μοναστήρι των Βενεδικτίνων του Murbach στην Άνω Αλσατία. Το ίδιο μοναστήρι, σύμφωνα με έναν κατάλογο χειρογράφων, διέθετε ακόμη ένα έργο το Contra haereticos (Εναντίον των Αιρετικών), το οποίο δεν σώζεται σήμερα. Ο σχολιασμός 55 Πρβλ. Ciasca, Agostino, Sacrorum Bibliorum fragmenta copto-sahidica Musei Borgiani iussu et sumptibus S. Congregationis de propaganda fide studio (Romae: typis eiusdem S. Congregationis, και Thompson, Herbert, A Coptic Palimpsest Containing Joshua, Judges, Ruth, Judith and Esther in the Sahidic Dialect, London, New York: Frowde, 1911). 56 Paul de Lagarde, Der Pentateuch koptisch, Λειψία πρβλ. De Lagarde, Materialien zur Kritik und Geschichte des Pentatuchs 1-2, Λειψία Πρβλ. Jackson, Samuel Macauley, "Primasius", New Schaff Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge, (third ed.). London and New York: Funk and Wagnalls

38 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. των Επιστολών του Παύλου και της προς Εβραίους επιστολής, που αποδίδονται στον Πριμάσιο από τον Migne, είναι μάλλον λανθασμένη 59. Κατά τον 6 ο αιώνα επίσης κάποια έργα Λατίνων, τα οποία ομοιάζουν με την μορφή των ερμηνευτικών Σειρών, είναι τα Schollia του Βίκτωρα Καπύης (553) και το Εxpositum in Heptateuchum 60 κάποιου Ιωάννου διακόνου στη Ρώμη, λίγο μεταγενέστερου. Ο Paschasius Radbertus ( ), μιμείται το έργο του Πριμασίου μέσα από μια εκτενή συλλογή έργων, συμπεριλαμβανομένων πολλών εξηγήσεων σε διάφορα βιβλία της Αγίας Γραφής. Έγραψε σχόλια για το Ευαγγέλιο του Ματθαίου, τους Θρήνους, και τον Ψαλμό 45. Κατά την περίοδο της Καρολίγγειας Αναγέννησης ήταν συνηθισμένο και επιβεβλημένο να συντίθενται τα βιβλικά υπομνήματα με αποσπάσματα Πατέρων. Λίγοι όμως φρόντιζαν να σημειώνουν το όνομα του συγγραφέα, στα αποσπάσματα των έργων που αντλούσαν, όπως έκανε ο Ραβανός Μαύρος 61 ( 856). Άλλος Λατίνος συντάκτης βιβλικών υπομνημάτων με αποσπάσματα πατέρων είναι ο Walafrid Στράβωνας ( ), στον οποίο αποδίδεται ένα ερμηνευτικό έργο στους 20 πρώτους ψαλμούς, μια επιτομή των σχολίων του Ραβανού Μαύρου στο Λευιτικό και μια Έκθεση στα τέσσερα Ευαγγέλια. Ο Remigius της Auxerre ( ), ήταν ένας Βενεδεκτίνος μοναχός που έζησε κατά την καρολίγγεια περίοδο, υπήρξε καθηγητής της Λατινικής γραμματικής, και παραγωγικός συγγραφέας ερμηνευτικών σχολίων. Κατά τη μακρά ακαδημαϊκή σταδιοδρομία του, ο Remigius έγραψε μια Σειρά από γλωσσάρια και ερμηνευτικά σχόλια σε μια ευρεία ποικιλία κειμένων, τόσο κλασικής όσο και χριστιανικής προέλευσης. Δανείστηκε ελεύθερα από προηγούμενους σχολιαστές, ενώ ο σχολιασμός του στην Αγία Γραφή περιλαμβάνει το βιβλίο της Γένεσης και το βιβλίο των Ψαλμών. Κατά τoν 12 ο αι. παρατηρείται μία βαθειά ανανέωση των σπουδών, με επιστροφή στις πηγές των Πατέρων. Έτσι στη δογματική Θεολογία έχουμε τις Sententiae του Πέτρου Λομβαρδού, ενώ για τη μελέτη και κατανόηση της Αγίας Γραφής έχουμε την εμφάνιση των «γλωσσών», οι οποίες είναι μικρά και πολλές φορές μονολεκτικά ερμηνευτικά γλωσσήματα διάσπαρτα στο περιθώριο του κειμένου. Το είδος αυτό που εμφανίστηκε την εποχή εκείνη ήρθε να καλύψει τις αντίστοιχες ερμηνευτικές ανάγκες. Ο ίδιος ό Πέτρος συνέθεσε Γλώσσες 59 PL lxviii Ιωάννου διακόνου, Expositum in Heptateuchum e veteribus Patris collectum a Joanne diacono, Romanae ecclesiae Cum prolegg. ed. J.B. Pitra 1852 και Pitra, Spicilegium solesmense τομ. Α σελ. L-LΧIV, ΡL

39 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή στους Ψαλμούς και τις επιστολές του Παύλου, αντλώντας την ύλη τους από τον Αυγουστίνο, τον Ιερώνυμο, τον Αμβρόσιο, τον Κασσιόδωρο κ.ά. Το έργο αυτό του Πέτρου φέρει το όνομα Μagna Glossatura ή Glossatura Magistralis 62. Από τη συνένωση επί μέρους Γλωσσών διαφόρων συμπιλητών σε βιβλία, προήλθε ένα νέο είδος με πολύ μεγάλη διάδοσή που ονομάστηκε Glossa Ordinaria. Τέτοιου είδους εργασίας φαίνεται ότι γινόταν στη σχολή του Ανσέλμου του Λαόν ( 1117). Για πολλές γενιές, η Glossa Ordinaria ήταν το πρότυπο ερμηνευτικού σχολιασμού στην Αγία Γραφή στη Δύση. Επηρέασε σε μεγάλο βαθμό την Δυτική θεολογία. Στα χειρόγραφα και τις εκδόσεις, η Γλώσσα συνήθως έχει τη μορφή Σειράς των δύο πρώτων κατηγοριών της υλικής διευθέτησης που αναλύσαμε παραπάνω, και συνοδεύεται από μια σύνοψη τη λεγομένη Glossa Interlinearis, που αποτελείται από σύντομες εξηγήσεις που παρεμβάλλονται μεταξύ των γραμμών του βιβλικού κειμένου. Μεταξύ των διαφόρων μορφών της γλώσσας, πολύ αξιόλογη, για την αντιγραφή των κειμένων, την ποιότητα των διδασκαλιών και τον τρόπο παρουσίασης αποτελεί η Expositio Continua του Θωμά Ακινάτη στα 4 Ευαγγέλια. Αυτή περιέχει πολλά απανθίσματα από ογδόντα Έλληνες αλλά και Λατίνους εκκλησιαστικούς πατέρες και χαρακτηρίστηκε από τούς μεταγενέστερους πολύ νωρίς ως Χρυσή Αλυσίδα (Catena Aurea). Παρόλο που οι περισσότερες από τις ερμηνευτικές Σειρές συντάχθηκαν στην ελληνική γλώσσα, υπάρχει και μια διάσημη ερμηνευτική Σειρά στα Σλαβικά, του 1073, γνωστή από ένα αντίγραφο που σώζεται στο Κίεβο, αλλά έχει όμως Νότιο-Σλαβική καταγωγή. Οι συντάκτες του έργου, που ονομάστηκε Izbornik (μενού), παρουσιάζουν μια σειρά επιχειρημάτων κατά του Filioque, τη γνωστή τροποποίηση του Συμβόλου της Πίστεως, που επιβλήθηκε από τον Καρλομάγνο στο Συμβούλιο της Φρανκφούρτης το 795. Α Με βάση το περιεχόμενο Με βάση το περιεχόμενο των Σειρών διακρίνονται σε τρία είδη τις ερμηνευτικές Σειρές, τις δογματικές και τα ασκητικά ή χριστιανικά ανθολόγια. Οι Ερμηνευτικές Σειρές αποτελούν συλλογές ή ανθολόγια ερμηνευτικών σχολίων από διάφορα έργα εκκλησιαστικών συγγραφέων και μεγάλων πατέρων της Εκκλησίας στα κείμενα της Αγίας Γραφής. 62 Πρβλ. Peter Lombard, Magna Glossatura in Epistolas Pauli, the letters of St. Paul, glossed, in Latin, leaves from a decorated manuscript on vellum [northern France (probably Paris), c.1220] και Παράρτημα εικόνα 7. 39

40 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. Οι Δογματικές Σειρές αποτελούν συλλογές ρήσεων εκκλησιαστικών πατέρων και συγγραφέων για ένα ορισμένο δογματικού ενδιαφέροντος θέμα. Τη δημιουργία τους υπαγόρευσε η ανάγκη της χρήσεως προχείρων συνόψεων της διδασκαλίας των σημαντικότερων και αναγνωρισμένων προγενεστέρων θεολόγων κατά τις συζητήσεις στις εκκλησιαστικές συνόδους. Ασκητικές Σειρές ή χριστιανικά ανθολόγια είναι συλλογές χωρίων της Αγίας Γραφής και των εκκλησιαστικών συγγραφέων περί αρετών και κακιών, καθηκόντων και θρησκευτικών ασκήσεων. Σύμφωνα με τον Ehrhard 63 την σχέση που έχουν οι ερμηνευτικές Σειρές με τα ερμηνευτικά συγγράμματα, έχουν τα ανθολόγια με τις ασκητικές πραγματείες. Αριθμητικά τα ανθολόγια είναι πολυάριθμα. Τα απλούστερα είναι εκείνα που περιορίζονται σε ένα συγγραφέα, από τον οποίο ανθολογούν τα διεσπαρμένα ηθικά αποφθέγματά του. Στην σύνθεση των ανθολογίων διαπιστώνονται προτιμήσεις των συντακτών τους προς τους τρείς Ιεράρχες, τον Γρηγόριο τον θεολόγο, τον Μ. Βασίλειο και ιδίως τον Ιωάννη Χρυσόστομο. Πολλά από αυτά είναι ανώνυμα. Α.2.6 Πηγές των ερμηνευτικών Σειρών Οι πρώτοι συμπιλητές ερμηνευτικών Σειρών δανείστηκαν για την σύνταξη των έργων τους, αποσπάσματα προγενεστέρων έργων, όχι απαραίτητα μόνο ερμηνευτικών, από μεγάλους πατέρες και εκκλησιαστικούς συγγραφείς, που ήταν καταξιωμένοι στη συνείδηση της Εκκλησίας για την προσφορά τους στα θεολογικά πράγματα και τους αγώνες τους για την επικράτηση του ορθοδόξου φρονήματος. Στις πρώτες ερμηνευτικές Σειρές, όπως αναφέραμε παραπάνω, ο ερανισμός γινόταν συνήθως από δύο ερμηνευτές έτσι ώστε ο ένας να είναι εκπρόσωπος της Αλεξανδρινής Σχολής και ο άλλος της Αντιοχειανής και έτσι να αποδίδονται τα δύο νοήματα, το γραμματικό και το μυστικό. Επειδή όμως κύριος εκπρόσωπος της Αλεξανδρινής σχολής ήταν ο Ωριγένης, ενώ της Αντιοχειανής ο ιερός Χρυσόστομος, οι δύο αυτοί ερμηνευτές στατιστικά συνεισφέρουν το μεγαλύτερο μέρος των ερμηνευτικών αποσπασμάτων. Παραφράζοντας τα λόγια του Ehrhard 64 θα λέγαμε ότι ο ιερός Χρυσόστομος προσφέρει την μερίδα του λέοντος στη σύνταξη των ερμηνευτικών Σειρών. 63 Albert Ehrhard εν Κarl Krumbacher μν. ερ., τομ. Α σελ Albert Ehrhard εν Κarl Krumbacher, μν. ερ., τομ. Α σελ

41 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή Αλλά και στη συνέχεια όταν οι συντάκτες ερμηνευτικών Σειρών προσπαθούν να εμπλουτίσουν τα έργα τους με ερανίσματα και άλλων ερμηνευτών, συνεχίζουν να τηρούν τον κανόνα παρουσίασης τόσο της αλληγορικής ερμηνείας όσο και της ιστορικής, επιλέγοντας αντιστοίχως εκπροσώπους από τις δυο σχολές, όπως τον Κύριλλο Αλεξανδρείας και τον Θεοδώρητο Κύρου. Στις ερμηνευτικές Σειρές περιλαμβάνονται έργα μεγάλων ορθοδόξων πατέρων, όπως του Μ. Αθανασίου, Διδύμου του τυφλού, Αστερίου Αμασείας, Ησυχίου Ιερουσαλήμων, Θεοφίλου και Κυρίλλου Αλεξανδρείας, Θεοδότου Άγκυρας, Αμμωνίου Αλεξανδρείας, Γενναδίου Κων/πόλεως και μεταγενεστέρων, όπως του Ολυμπιόδωρου, Κοσμά Ινδικοπλεύστη, Μαξίμου Ομολογητού και Φωτίου. Βέβαια δεν απουσιάζουν από τις ερμηνευτικές Σειρές αν σε μικρότερη συχνότητα, αποσπάσματα από τα συγγράμματα εκκλησιαστικών συγγραφέων και μεγάλων πατέρων, ακόμη και αιρετικών, των πρώτων χριστιανικών αιώνων όπως του Κλήμεντα Αλεξανδρείας, Δημητρίου, Διονυσίου και Πέτρου Αλεξανδρείας, Ιππολύτου Ρώμης, Ωριγένη, Γρηγορίου του θαυματουργού, Μεθοδίου Ολύμπου και άλλων. Σπάνια συναντούμε στις Σειρές αποσπάσματα από τους Ειρηναίο Λουγδούνου, Μελίτωνα Σάρδεων, Ιουστίνο μάρτυρα και τους άλλους απολογητές του 2 ου αι., όπως τον Ιγνάτιο Αντιοχείας, τον Ερμά, τον Παπία Ιεραπόλεως, και ακόμη σπανιότερα συναντούμε τα ονόματα των πρώτων αιρετικών, όπως του Κηρίνθου, Βασιλείδου, Σατουρνίνου, Μοντανού, Μαρκίωνος, Σαβελλίου, Παύλου Σαμοσάτων και άλλων. Με την πάροδο όμως του χρόνου ο ερανισμός αυτός γινόταν και από μικρότερης αναγνωρισιμότητας εκκλησιαστικούς συγγραφείς ακόμη και από αιρετικούς, με αποτέλεσμα το αρχικά μικρό μέγεθος των ερμηνευτικών Σειρών να διογκώνεται και να λαμβάνει τεράστιες διαστάσεις 65. Κάποιοι συντάκτες ερμηνευτικών Σειρών, με ιδιαίτερη προσοχή αντλούν αποσπάσματα από τα συγγράμματα Αρειανών και ημιαρειανών, όπως του Θεοδώρου Ηρακλείας, Ευσεβίου Εμέσης, Ευδοξίου Κων/πόλεως, Ευσεβίου και Ακακίου Καισαρείας. Ορισμένοι από αυτούς όπως π.χ. ο Δρουγγάριος, βασίζονται στη ρήση του Κυρίλλου Αλεξανδρείας, ο οποίος δεν θεωρούσε σωστό να απορρίπτονται όλα όσα προέρχονται από αιρετικούς, ενώ 65 Hans-Georg Beck, μν. εργ. σελ

42 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. κάποιοι άλλοι, όπως ένας άγνωστος συμπιλητής 66 του 11ου αιώνα, προσαρμόζοντας τους λόγους του Μεγάλου Βασιλείου, υποστηρίζουν πως, όπως η μέλισσα πετάει από άνθος σε άνθος και συλλέγει ότι καλύτερο υπάρχει, έτσι και ο Χριστιανός θα χρησιμοποιήσει ότι ωφέλιμο υπάρχει στα έργα των αιρετικών. Με την ίδια λογική αντλούν και από έργα ορισμένων Αντιοχειανών ερμηνευτών, όπως του Θεοδώρου Ταρσού, Θεοδώρου Μοψουεστίας, Πολυχρονίου Απαμείας, Βίκτωρος και Νικολάου πρεσβυτέρου, Απολλιναρίου Λαοδικείας αλλά και των μονοφυσιτών του 6 ου και 7 ου αιώνα. Πηγές των Σειρών δεν αποτελούν μόνο τα προγενέστερα ερμηνευτικά έργα, αλλά και κάθε άλλης μορφής θεολογικά συγγράμματα, δογματικά και απολογητικά έργα, ιστορικά και ασκητικά έργα, λόγοι, επιστολές, συναξάρια, λόγοι κατηχήσεως κ.λπ. Πολύ σημαντικές πηγές, για τις ερμηνευτικές Σειρές στα ιερά ευαγγέλια, από τις οποίες αντλούνται ένα πολύ μεγάλο μέρος ερμηνευτικών αποσπασμάτων, αποτελούν το ερμηνευτικό υπόμνημα του Πέτρου Λαοδικείας στο κατά Ματθαίον και στο κατά Ιωάννη, του Βίκτωρα Αντιοχείας στο κατά Μάρκον, και του Τίτου Βόστρων στο κατά Λουκάν. Βέβαια τα έργα αυτά σήμερα δεν έχουν διασωθεί, παρά το γεγονός ότι ορισμένες ανώνυμες Σειρές φέρουν το όνομά τους. Στις Σειρές αυτές επειδή παρουσιάζονται πολλά ερμηνευτικά αποσπάσματα από τα παραπάνω έργα, κάποιοι ερευνητές θεώρησαν ότι ήταν τα πρωτότυπα και πως το όνομα ενός λήμματος ήταν το όνομα όλου του υπομνήματος 67. Κατά τον ίδιο τρόπο συναντούμε σε ερμηνευτικές Σειρές αποσπάσματα έργων εκκλησιαστικών συγγραφέων, όπως του Κύριλλου Αλεξανδρείας, του Σεβήρου Αντιοχείας, του Θεοδώρου Μοψουεστίας και του Φωτίου, τα έργα των οποίων δεν έχουν διασωθεί και το γεγονός αυτό δημιούργησε αρχικά πολλά ερωτηματικά. Από την έρευνα όμως αποδείχθηκε ότι τα έργα αυτά πράγματι υπήρχαν, γιατί αποσπάσματα αυτών, όπως του Θεοδώρου Μοψουεστίας και του Σεβήρου Αντιοχείας, βρέθηκαν σε μεταφράσεις ανατολικών γλωσσών, ενώ αποσπάσματα του Κυρίλλου Αλεξανδρείας βρέθηκαν στη συριακή γλώσσα. 66 Πρβλ. Joseph Reuss, Matthäus Markus - und Johannes - Katenen nach den handschriftlichen Quellen untersucht, Neutestamentliche Abhandlungen 18, 4-5, Münster: Aschendorf, 1941, σελ. XVIII Joseph Reuss, μν. εργ. σελ

43 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή Πηγές των ερμηνευτικών Σειρών αποτελούν και οι προγενέστερες ερμηνευτικές Σειρές 68 από τον εμπλουτισμό των οποίων προέκυπταν νέες, περισσότερο πλούσιες σε αριθμό ερμηνευτικών αποσπασμάτων. Για παράδειγμα, ερμηνευτική Σειρά στο Άσμα Ασμάτων, η οποία αρχικά περιείχε αποσπάσματα από τους Γρηγόριο Νύσσης, Νείλο και Μάξιμο τον ομολογητή, παίρνει την οριστική μορφή της το 11 ο αιώνα, αφού εμπλουτίζεται και με αποσπάσματα από τους Θεοδώρητο Κύρου και Μιχαήλ Ψελλό 69. Τα παραπάνω υποστηρίζει και ο Sickenberger 70 λέγοντας πως ο Νικήτας Ηρακλείας στη Σειρά του στο κατά Λουκά Ευαγγέλιο αντλεί οπωσδήποτε από τις προγενέστερες στο κατά Λουκά Σειρές, μια που υπάρχουν διπλά ονόματα σε πολλά σχόλια, τα ονόματα των έργων από τα οποία αντλεί παρουσιάζονται διαδοχικά με την ίδια σειρά και στο περιεχόμενο των διαδοχικών σχολίων υπάρχει συγγένεια. Α.2.7 Σημαντικότεροι Σειρογράφοι Στις πρώτες μορφές εμφάνισης των Σειρών, δηλαδή τις υπογραφές και τις παραγραφές, αλλά και αρκετά μετέπειτα, τα ερμηνευτικά σχόλια ή τα αποσπάσματα τα αναφερόμενα στα χωρία της Αγίας Γραφής, λαμβάνονταν κυρίως από δύο, και σπανιότερα από τρείς εκκλησιαστικούς συγγραφείς. Όταν με την πάροδο του χρόνου το πλήθος των αποσπασμάτων άρχισε να αυξάνεται, παρατηρούμε μια μεγάλη εξάρτηση των μεταγενεστέρων συμπιλητών από τους μεγάλους πατέρες του 4 ου και 5 ου αιώνα. Αυτό σε καμιά περίπτωση δεν σημαίνει ότι οι συμπιλητές επέλεγαν άκριτα οποιονδήποτε πατέρα ή εκκλησιαστικό συγγραφέα του 4 ου και 5 ου αιώνα. Προφανώς η επιλογή γινόταν ανάμεσα σε εκείνους που διακρίθηκαν και καθιερώθηκαν στην συνείδηση της Εκκλησίας, για τους αγώνες τους απέναντι στους αιρετικούς, ή για την εδραίωση της ορθοδόξου πίστεως. Μετά το τέλος του 5 ου αιώνα που ήκμασαν οι τελευταίοι μεγάλοι ερμηνευτές, εκπρόσωποι των δύο μεγάλων Θεολογικών σχολών της Αλεξάνδρειας και της Αντιόχειας, ο Κύριλλος Αλεξανδρείας και ο Θεοδώρητος Κύρου, εμφανίζεται ο αρχαιότερος συντάκτης του ερμηνευτικού αυτού είδους των Σειρών, ο Προκόπιος Γαζαίος. 68 Albert Ehrhard εν Κarl Krumbacher, μν. ερ., τομ. Α σελ Hans-Georg Beck, μν. εργ. σελ Joseph Sickenberger, Die Lukaskatene des Niketas von Herakleia, Leipzig, J.C. Hinrichs, σελ

44 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. Α Προκόπιος Γαζαίος Ο Προκόπιος ήταν καθηγητής στην σχολή της Γάζης την οποία και διεύθυνε για ένα χρονικό διάστημα, από όπου πήρε και τον τίτλο του «σοφιστή». Η Γάζα της Παλαιστίνης αποτελούσε πέρασμα από την Αφρική προς την Ασία. Ο πληθυσμός της ήταν ελληνοσημιτικός, αλλά τον 4 ο αι. εξελληνίστηκε πλήρως. Εξελίχθηκε σε σπουδαίο κέντρο παιδείας μετά την βαθμιαία παρακμή της Καισάρειας. Τον 5 ο αιώνα οι σχολές της αναδείχθηκαν σε πανεπιστήμιο και η πόλη ονομάσθηκε «φίλη τών μουσών» 71. Στα τέλη του 5 ου αιώνα διευθυντής του πανεπιστημίου ήταν ο Προκόπιος, και τον διαδέχθηκε ο εθνικός Χορίκιος, διάσημος ρήτορας της εποχής του Ιουστίνου και του Ιουστινιανού. Μαζί με τον Προκόπιο, δύο εξαίρετοι θεολόγοι 72, ο Ζαχαρίας ο Σοφιστής και ο Αινείας ο ρήτωρ αποτελούσαν μία σχολή. Ο Ζαχαρίας υπήρξε πιθανότατα αδελφός του Προκοπίου και ο Αινείας φίλος του Προκοπίου. Το τελευταίο συνάγεται από το γεγονός του ότι ο Αινείας απευθυνόμενος στον Προκόπιο στην επιστολή αρ. 19 τον αποκαλεί «ὁ ἐμός Προκόπιος». Καθώς διέθεταν και οι τρεις πλούσια μόρφωση και γνώριζαν καλά την κλασική φιλολογία, επεδίωξαν την ανανέωση της απολογητικής των χριστιανών απέναντι των ελληνικών φιλοσοφικών συστημάτων, παρακινούμενοι ιδίως από την προκλητικότητα του ισχυρού ακόμη Νεοπλατωνισμού. Ο Προκόπιος διέπρεψε ως ρήτορας (εξαιρετικό δείγμα ρητορικής αποτελεί ο Πανηγυρικός εις Αναστάσιον τον αυτοκράτορα) σε τέτοιο μεγάλο βαθμό, που ο διάδοχός του στη σχολή εθνικός Χαρίκιος τον εγκωμίασε ως άλλο Δημοσθένη «ἔφης δ ἄν εἰκότως αὖτον Δημοσθένους τύπον εἴς ἄνθρωπους ἐλθείν» 73. Έχουν σωθεί τρεις «διαλέξεις» και τέσσερις «ηθοποιίες» του, δηλαδή προγυμναστικού χαρακτήρα ρητορικά παραδείγματα για τις ανάγκες της διδασκαλίας της ρητορικής στη σχολή 74. Διασώζεται ένα μικρό τμήμα από το νεανικό απολογητικό του έργο «Αντιρρήσεις εις Θεολογικά κεφάλαια Πρόκλου», το οποίο πιθανόν ήταν γραμμένο σε διαλογική μορφή. Θεωρείται ο πρώτος και σημαντικότερος δημιουργός βιβλικών Σειρών στην ελληνική γλώσσα. Ωστόσο ο καθηγητής Παν. Χρήστου διαφωνεί υποστηρίζοντας ότι: 71 Maurice Croiset, An Abridged History of Greek Literature, New York 1904, σελ Βλέπε Δημοσθένη Ρούσσου, Τρεις Γαζαΐοι, Κων/πολις Παναγιώτη Χρήστου, Ελληνική Πατρολογία, τομ. Ε, εκδ. Κυρομάνος, Θεσ/νίκη, 2006, σελ Herbert Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, τομ. Α, μτφρ. Λ. Μπενάκης, Ι. Αναστασίου, Γ. Μακρή, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 1991, σελ

45 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή «Ο Προκόπιος είναι γνωστός κυρίως ως ερμηνευτής και μάλιστα ως εισηγητής του συστήματος των Σειρών. Το τελευταίον δεν είναι ακριβές, διότι η εις Σειράς υπομνημάτισις είχεν αρχίσει ενωρίτερον» 75. Όμως ο Προκόπιος υπήρξε πρωτοπόρος στο θεολογικό αυτό είδος και συνέβαλε σε πολύ μεγάλο βαθμό στην καθιέρωσή του. Χαρακτηριστικό γνώρισμα του έργου του είναι ότι γνωρίζοντας καλά το έργο των μεγάλων ερμηνευτών του 3 ου, 4 ου, και 5 ου, αιώνα πραγματοποιεί την περιληπτική απόδοση των έργων τους, έτσι ώστε να είναι πιο εύκολα προσιτά τόσο στον απλό αναγνώστη όσο και στον ιερό κλήρο, υποστηρίζοντας το κηρυκτικό του έργο. Αποτέλεσε πρότυπο της βυζαντινής ερμηνευτικής τόσο για τους συγχρόνους του όσο και για τους μεταγενέστερους. Ο Φώτιος γνώριζε τα υπομνήματα του Προκοπίου και αναφερόταν σε αυτά με ιδιαίτερα επαινετικά λόγια: «Ἀνεγνώσθη Προκοπίου σοφιστοῦ ἐξηγητικαὶ σχολαὶ Πολύχους μὲν οὗτος καὶ πολύστιχος ὁ ἐξηγητής, Τοῦτο δὲ καὶ προοιμιάζεται εἰς ὄγκον αὐτῷ διαπλαττόμενον, καὶ μάλιστα πρὸς τὴν Θεοδωρήτου σύνοψίν τε καὶ φιλοκαλίαν τὸ σύνταγμα αἴρεται.. Καὶ ἡ φράσις δὲ αὐτῷ εἰς τὸ ἄριστον ἤσκηται, εἰ καὶ τῆς ἐξηγητικῆς διατυπώσεως ἔχει τι καὶ κομψότερον» 76. Ο τρόπος με τον οποίο εργάσθηκε για την σύνταξη των έργων του αναφέρεται στην εισαγωγή του υπομνήματος στην Οκτάτευχο. Όπως εξηγεί ο ίδιος: «Ἤδη μὲν καὶ πρότερον θεοῦ τὸ δύνασθαι χορηγήσαντος τὰς καταβεβλημένας ἐκ τῶν πατέρων καὶ τῶν ἄλλων εἰς τὴν Ὀκτάτευχον ἐξηγήσεις συνελεξάμεθα ἐξ ὑπομνημάτων καὶ διαφόρων λόγων ταύτας ἐρανισάμενοι. ἀλλ ἐπεὶ τὰς ῥήσεις αὐτὰς τῶν ἐκθεμένων ἐπὶ λέξεως ἐξεθέμεθα, εἴτε σύμφωνοι πρὸς ἀλλήλας ἐτύγχανον εἴτε καὶ μή, καὶ πρὸς πλῆθος ἄπειρον ἡμῖν ἐντεῦθεν τὸ σύγγραμμα παρετείνετο, συνεῖδον νῦν πρὸς μέτρον εὐσταλὲς συνελεῖν τὴν γραφὴν» 77 Σύμφωνα με την μαρτυρία αυτή το έργο του υλοποιούνταν σε δύο φάσεις. Αρχικά συνέλεγε χωρία αξιόλογων παλαιοτέρων ερμηνευτών, είτε αυτά συμφωνούσαν μεταξύ τους είτε διαφωνούσαν. Στη συνέχεια συνέτασσε δική του σύντομη ερμηνεία. Κατά τον Ehrhard, στον Προκόπιο παρατηρούμε δυο διαφορετικές μορφές εργασίας. Την μορφή των εκλογών 75 Παναγιώτη Χρήστου, Προκόπιος Γαζαΐος, ΘΗΕ, Τόμ. 10 ος σελ Μεγάλου Φωτίου, Μυριόβιβλος , PG 103, PG

46 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. και την μορφή της επιτομής εκλογών. Στην πρώτη μορφή ο συντάκτης επιλέγει από τα αξιολογότερα προγενέστερα ερμηνευτικά έργα και τα παραθέτει κατά νοηματική συγγένεια διαδοχικά, δημιουργώντας έτσι μια ερμηνευτική Σειρά. Στη δεύτερη μορφή, όταν τα ερμηνευτικά σχόλια υποστηρίζουν διαφορετικές απόψεις, ο συντάκτης τα παραθέτει, όπως ακριβώς είναι και στο τέλος παραθέτει σύντομη δική του διευκρινιστική ερμηνεία. Με τον τρόπο αυτό υπομνημάτισε την Οκτάτευχο 78, τα βιβλία των Βασιλειών, τους Ψαλμούς, τον Ησαΐα 79, τα τρία «βιβλία του Σολομώντος», (Παροιμίες 80, Εκκλησιαστής, Άσμα Ασμάτων 81 ). Στην Οκτάτευχο, λόγω της μεγάλης εκτάσεως του έργου, πραγματοποίησε σύνοψη, δίνοντας έτσι το παράδειγμα ενός είδους συγγενικού με τις Σειρές 82. Μπορεί να μην έχουμε ολοκληρωμένο το έργο του Προκοπίου σε σχέση με την Οκτάτευχο, έχουν όμως διασωθεί τμήματα του έργου του και με την μορφή των εκλογών και με την μορφή των επιτομών των εκλογών. Η επιτομή στην Οκτάτευχο ωστόσο σώζεται ολόκληρη στα λατινικά. Μεταγενέστερες ερμηνευτικές Σειρές στην Οκτάτευχο άλλων ερμηνευτών, οι οποίες έχουν διασωθεί είτε με την μορφή των εκλογών είτε με την μορφή της επιτομής, διατηρούν πολλά στοιχεία από τη Σειρά του Προκοπίου. Για τις Παροιμίες υπάρχει μια γνήσια Σειρά και άλλη μια Σειρά ψευδεπίγραφη. Στη Σειρά στον Ησαΐα ανάμεσα στο κείμενο υπάρχουν κενά τμήματα, τα οποία δεν έχουν διασωθεί. Στη Σειρά αυτή ο Προκόπιος αντλεί το υλικό του κυρίως από τον Ευσέβιο, αλλά δανείζεται και αποσπάσματα από τον Κύριλλο Αλεξανδρείας 83, τον Θεόδωρο Ηρακλείας 84 και τον Μέγα Βασίλειο 85. Φαίνεται να υπάρχει μια συναίνεση μεταξύ των μελετητών 86, ότι το έργο του Προκόπιου στον Ησαΐα έχει την μορφολογία πραγματικής Σειράς. Η Σειρά στους Ψαλμούς διασώζεται με την μορφή της Επιτομής, είναι όμως πιθανόν να ανήκει σε μαθητή του, ή να γράφηκε από πολλούς συντάκτες. 78 PG PG PG και στα Λατινικά PG PG PG PG 70, PG PG 30, Πρβλ. Joseph Ziegler, Eusebius Werke, Band 9: Der Jesajakommentar, Die griechischen christlichen Schriftsteller, Berlin: Academie Verlag, 1975: XLVf. 46

47 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή Το Άσμα Ασμάτων διασώζεται με την μορφή της Επιτομής. Υπάρχει και μια δεύτερη Σειρά στο Άσμα Ασμάτων η οποία αποδίδεται στον Προκόπιο, αλλά στην πραγματικότητα είναι μεταγενέστερη και ανήκει στους τρεις πατέρες Νείλο, Γρηγόριο Νύσσης και Μάξιμο του ομολογητή. Η Σειρά στον Εκκλησιαστή έχει ομοιότητες με την αντίστοιχη Σειρά του Ολυμπιόδωρου. Ο Προκόπιος συνέγραψε και άλλα έργα. Πέθανε πιθανόν το 527, χρονολογία την οποία αναφέρει ο επιτάφιος του Χορικίου. Αυτός δηλώνει για τον Προκόπιο ότι είχε την ηλικία του Δημοσθένη, δηλαδή 62 ή 63 ετών. Επομένως πιθανόν να είχε γεννηθεί το 465. Η χρονολογία αυτή συμπίπτει με τις ενδείξεις του έργου κατά Πρόκλου, το οποίο εμφανίζει τον Πρόκλο, ο οποίος πέθανε το 485, να ζει ακόμα κατά τη συγγραφή του. Α Ολυμπιόδωρος Ο διάκονος Αλεξανδρείας Ολυμπιόδωρος, 87 έζησε περίπου την ίδια εποχή με τον Προκόπιο. Ασχολήθηκε και διακρίθηκε κυρίως ως συντάκτης Σειρών στα βιβλία της Παλαιάς διαθήκης. Το όνομά του συναντάται στο υπόμνημα του Αναστασίου του Σιναΐτου στην Εξαήμερο: «ἀνανεύει δὲ ὁ πολλάκις προρρηθείς φιλόσοφος ὁ τήν Ἀλεξανδρέων τοῖς λόγοις καταφωτίσας, ὡς ταύτης διάκονος πρός τὸ φᾶναι ἐν παντελῇ ἀθανασίᾳ...» 88. Λανθασμένα κάποιοι τον ταυτίζουν με τον ιστοριογράφο Ολυμπιόδωρο από τις Θήβες της Αιγύπτου, εθνικό διπλωμάτη που έζησε τον 5ο αιώνα. Για τον ιστοριογράφο Ολυμπιόδωρο διασώζεται μόνο μια περιληπτική σύνοψη του Φωτίου, ο οποίος περιγράφει το ύφος της εργασίας του ως σαφές, αλλά χωρίς δύναμη ή σθένος και την εργασία του ως χαλαρή και εκλεπτυσμένη, σαν να μην ήταν ιστορία. Ο Φώτιος τον αποκάλεσε «ποιητή», δηλαδή Αλχημιστή. Εξ άλλου δεν μπορεί να είναι ο Ολυμπιόδωρος μεταγενέστερος του Αναστασίου Σιναΐτου, ο οποίος αναφέρεται σε αυτόν και τον ονομάζει μέγα φιλόσοφο, διάκονο Αλεξανδρείας. Από τις αναφορές στα έργα του Αναστασίου του Σιναΐτη φαίνεται ότι έγραψε και λόγους κατά του Σεβήρου Αντιοχείας 89. Σε ό,τι αφορά τον τρόπο εργασίας του στα ερμηνευτικά υπομνήματα, τα οποία αποτελούνται από σύντομα σχόλια, συνδυάζει την ιστορική και την αλληγορική ερμηνευ- 87 Βλ. Ολυμπιόδωρος, ΘΗΕ, Τόμ. 9 ος σελ PG 89, 937Β. 89 PG 89, 1189Α. 47

48 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. τική μέθοδο. Στο ερμηνευτικό του υπόμνημα στον Εκκλησιαστή 90, δεν κατονομάζει τους εκκλησιαστικούς συγγραφείς από τους οποίους αντλεί τις πηγές του με αποτέλεσμα να καθιστά ιδιαίτερα δύσκολη την έρευνα επί των έργων του. Ο C. Kannengiesser αναρωτιέται: «το ερμηνευτικό αυτό έργο του Ολυμπιόδωρου αποτελεί άραγε πραγματική catena;» 91. Ο Ολυμπιόδωρος επίσης έχει συγγράψει ερμηνευτική εργασία στο βιβλίο του Έσδρα, όπως αναφέρει στην εισαγωγή του έργου του στον Εκκλησιαστή «ὡς ἐν τῷ Ἔσδρᾳ ἐσημειωσάμεθα» 92, η οποία δυστυχώς δεν διασώζεται. Στην εισαγωγή του έργου του στον Εκκλησιαστή αφήνει να εννοηθεί ότι έχει συγγράψει αντίστοιχα υπομνήματα στις Παροιμίες και στο Άσμα Ασμάτων. Για τις μεν Παροιμίες 93 έχει διασωθεί ένα πολύ μικρό απόσπασμα, ενώ για το Άσμα Ασμάτων δεν έχει διασωθεί τίποτε, γι αυτό και η εργασία του αυτή είναι αβέβαιη. Στα υπόλοιπα έργα του, που διασώζονται, στα βιβλία του Ιερεμία, των Θρήνων του Ιερεμία και του Βαρούχ, ο Ολυμπιόδωρος διαιρεί το βιβλικό κείμενο σε κεφάλαια. Στην αρχή κάθε κεφαλαίου τοποθετεί μια σύντομη εισαγωγή, για να βοηθήσει τον αναγνώστη να κατανοήσει όσα επακολουθούν. Ο Ολυμπιόδωρος συνέταξε ερμηνευτική Σειρά στο βιβλίο του Ιώβ 94 από το οποίο αργότερα αντλεί υλικό ο Νικήτας Ηρακλείας 95. Η πατρολογία του Migne αποδίδει στον Ολυμπιόδωρο Σειρά «εις τους Ψαλμούς» 96. Αυτό όμως είναι λανθασμένο και οφείλεται σε μια ένδειξη μέσα στη Σειρά, του Χρυσοστόμου προς Ολυμπιάδα. Έτσι η Ολυμπιάδα από παρανόηση έγινε Ολυμπιόδωρος και ο A. Mai συμπεριέλαβε την Σειρά στα έργα του Ολυμπιόδωρου. Από τον A. Mai πήρε τη Σειρά και την ανατύπωσε και ο Migne μεταφέροντας λανθασμένα το όνομα του συντάκτη. Α Βίκτωρ Αντιοχείας Δεν υπάρχουν καθόλου ιστορικές ή εκκλησιαστικές πηγές από τις οποίες να μπορούμε να αντλήσουμε πληροφορίες για τα βιογραφικά του στοιχεία, αλλά τον γνωρίζουμε μέσα από το ερμηνευτικό του υπόμνημα στο Κατά Μάρκον Ευαγγέλιο, όπου φέρεται ως πρεσβύτερος Αντιοχείας. Από το μόνο σωζόμενο έργο του, εικάζουμε την χρονολογική 90 PG 93, Charles Kannengiesser, Handbook of Patristic Exegesis. The Bible in Ancient Christianity, vol II, Leiden Brill 2004, σελ PG 93, 532C. 93 PG 93, Λατινικά. 94 PG 93, Hans-Georg Beck, Kirche und theologische Literatur im byzantinischen, Reich. - München: 1959 σελ.416, 420 και A. Ehrhand μν. εργ σελ πρόλογος: PG 69, κείμενο: PG 93,

49 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή περίοδο κατά την οποία έζησε. Σ αυτό παραθέτει ερμηνείες άλλων συγγραφέων, τελευταίοι από τους οποίους χρονολογικώς έρχονται ο Θεόδωρος Μοψουεστίας και ο Κύριλλος Αλεξανδρείας. Έτσι εικάζεται ότι έζησε μετά το 450. Παρόλο που το μόνο σωζόμενο έργο του είναι το υπόμνημα στο Κατά Μάρκον ευαγγέλιο, αποσπάσματα και ερμηνευτικά σχόλια του Βίκτωρα βρίσκουμε σε ερμηνευτικές Σειρές άλλων σειρογράφων. Έτσι στις Σειρές στον Ιερεμία, Βαρούχ και Θρήνους κατέχουν ιδιαίτερες θέσεις οι ερμηνείες του. Είναι μετά τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο και τον Ολυμπιόδωρο ο συγγραφέας που συναντούμε συχνότερα με 59 σχόλια. Με λιγότερα σχόλια τον συναντούμε σε άλλες Σειρές, όπως στο Δευτερονόμιο (2), Κριτές (8), Δανιήλ (1), Ψαλμούς (1) και Παροιμίες. Επίσης στη Σειρά στο κατά Λουκάν Ευαγγέλιο του Νικήτα τον συναντούμε με 24 αποσπάσματα, στη Σειρά του ψευδωνύμου Πέτρου Αντιόχειας με 13, αλλά και σε άλλα ανέκδοτα έργα 97. Δεν γνωρίζουμε από ποια έργα του Βίκτωρα άντλησαν οι δημιουργοί των ερμηνευτικών Σειρών τα αποσπάσματα και τα ερμηνευτικά του σχόλια, αλλά είναι πολύ πιθανό ότι ο Βίκτωρας δεν συνέγραψε ερμηνευτικά αποσπάσματα στο σύνολο των βιβλίων της Αγίας Γραφής. Πρέπει μάλλον να συνέγραψε ερμηνευτικά σχόλια επιλεκτικά για ορισμένα τμήματα των βιβλίων ή για συγκεκριμένα χωρία της Αγίας Γραφής. Το υπόμνημά του στο Κατά Μάρκον Ευαγγέλιο είναι αυτό που τον κατατάσσει μεταξύ των ερμηνευτών. Είναι μοναδική η αξία του έργου αυτού, γιατί κανείς άλλος νωρίτερα δεν επεχείρησε ερμηνεία στο κατά Μάρκον. Βέβαια μερικά χειρόγραφα το αποδίδουν στον Ωριγένη, ενώ κάποια άλλα στον Κύριλλο Αλεξανδρείας, ωστόσο τα περισσότερα το αποδίδουν στον Βίκτωρα. Γεγονός είναι ότι δεν εξετάστηκαν ακόμη όλα τα χειρόγραφα, μεταξύ των οποίων είναι και ένας ακατάγραφος κώδικας της ιεράς Μονής Διονυσίου στο Άγιο Όρος. Βλέποντας ο Βίκτωρας τον παραγκωνισμό του κατά Μάρκον Ευαγγελίου από άλλους ερμηνευτές, αποφάσισε την σύνταξη ερμηνευτικού υπομνήματος σε αυτό, επωφελούμενος από ομιλίες και ερμηνείες του Ωριγένη, Ευσεβίου, Αθανασίου, Απολλιναρίου, Βασιλείου, Χρυσοστόμου, Θεοδώρου Μοψουεστίας, και του Κυρίλλου Αλεξανδρείας. Βέβαια στο έργο αυτό δεν παραθέτει απλώς τα αποσπάσματα και τα ερμηνευτικά σχόλια σαν ένας απλός ερανιστής, αλλά σε πολλά σημεία επιδεικνύει ιδιαίτερη πρωτοτυπία. Το έργο αυτό σε άλλα σημεία έχει την μορφή της Σειράς, ενώ σε άλλα έχει την μορφή συστηματικού υπομνήματος. Ως προς τον τρόπο σκέψης και ερμηνείας είναι εμφανή τα 97 Παναγιώτη Κ. Χρήστου, Βίκτωρ Αντιοχείας, ΘΗΕ, Τόμ. 3 ος σελ

50 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. γνωρίσματα της μεθόδου της Αντιοχειανής σχολής. Φροντίζει επιμελώς για την αποκατάσταση του κειμένου, γι αυτό και χρησιμοποιεί για τα βιβλία της Π. Διαθήκης διάφορες ελληνικές μεταφράσεις. Περιορίζεται στην φιλολογική εξήγηση και ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για τα ιστορικά γεγονότα και τους γεωγραφικούς τόπους. Α Κοσμάς ο Ινδικοπλεύστης Στα μέσα του 6 ου αιώνα εμφανίζεται η Χριστιανική Τοπογραφία 98 του Κοσμά του Ινδικοπλεύστη 99, η οποία ως ένα βαθμό αποτελεί ερμηνευτική Σειρά στην Οκτάτευχο. Με το όνομα «Κοσμάς» (δεν είναι απολύτως σίγουρο πως είναι αυτό το όνομά του) τον συναντάμε σε ένα από τα αντίγραφα του δωδεκάτομου έργου του «Χριστιανική Τοπογραφία», το οποίο συνέγραψε την περίοδο που μόνασε στο όρος Σινά. Το επίθετο Ινδικοπλεύστης, (αυτός που έπλευσε στον Ινδικό) το οφείλει στο ότι έκανε έναν αριθμό ταξιδιών για εμπορικούς λόγους, φτάνοντας μέχρι την Ινδία (γύρω στο 520). Τα ταξίδια του περιελάμβαναν πλεύσεις σε χώρες νότια της Αιγύπτου, στο Βασίλειο του Αξούμ (τη σημερινή Αιθιοπία), στην Ερυθραία και αργότερα στην Ερυθρά Θάλασσα και στον Ινδικό Ωκεανό, φτάνοντας μέχρι την Ινδία και τη Σρι Λάνκα. Ο Κοσμάς ήταν ελληνικής καταγωγής έμπορος από την Αλεξάνδρεια (γεννήθηκε στην Αίγυπτο) και αργότερα μοναχός-ερημίτης, ο οποίος έζησε τον 6ο μ.χ. αιώνα. Προικισμένος με παρατηρητικότητα και ευρεία μόρφωση εργάσθηκε επί μια εικοσαετία, από το 535 και μετά, για να συγγράψει την Χριστιανική Τοπογραφία, η οποία κοσμείται με γεωγραφικά και κοσμογραφικά σχέδια. Η Χριστιανική Τοπογραφία είναι ένα δωδεκάτομο έργο. Αρχικά το έργο περιείχε πέντε βιβλία. Σε αυτά, ο Κοσμάς πρόσθεσε αργότερα άλλα πέντε βιβλία. Τα δύο τελευταία δεν φαίνεται πως έχουν τόσο σχέση με το έργο. Στη Χριστιανική Τοπογραφία περιγράφει τις 98 PG 88, Βλ. Κοσμάς ο Ινδικοπλεύστης, ΘΗΕ, Τόμ. 7 ος σελ. 884 και John Watson McCrindle, The Christian Topography of Cosmas Indicopleustes an Egyptian Monk, Cambridge University Press, 2010 και Wanda Wolska-Conus, La topographie chrétienne de Cosmas Indicopleustes, théologie et sciences au VIe siècle Vol. 3, Bibliothèque byzantine. Paris: Presses Universitaires de France,

51 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή περιοχές, που επισκέφτηκε και τα όσα άκουσε για αυτές, ενώ παρέχει και χάρτες και σχέδια των περιοχών αυτών. Το έργο σώζεται σε 3 πλήρη αντίγραφα. Το αντίγραφο του Βατικανού (Vaticanus Graecus 699), γραμμένο τον 9ο αιώνα στην Κωνσταντινούπολη, περιέχει μόνο τα δέκα πρώτα βιβλία (σε αντίθεση με τα άλλα δυο που περιέχουν και τα δώδεκα βιβλία). Το δεύτερο αντίγραφο βρίσκεται στην Μονή της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά, και το τρίτο στη Φλωρεντία. Το αντίγραφο του Σινά (No. 1186) είναι αντίγραφο του 11ου αιώνα, γραμμένο στην Καππαδοκία, ενώ αυτό της Φλωρεντίας (Laurentianus Plutei IX.28) είναι αντίγραφο επίσης του 11ου αιώνα, γραμμένο στην μονή Ιβήρων του Αγίου Όρους. Ένα τέταρτο πλήρες αντίγραφο υπήρχε στην Αγγλία (Phillips 2581) και ήταν αντίγραφο εκείνου της Φλωρεντίας του 1682, αλλά έχει χαθεί. Επίσης υπάρχει και ένας αριθμός από αντίγραφα, τα οποία περιέχουν μόνο ένα μέρος του έργου 100. Η όλη του προσπάθεια του συγγραφέα δεν γίνεται με γνώμονα την ερμηνεία της Οκτάτευχου. Μέσα από αυτήν προσπαθεί να αντλήσει επιχειρήματα, τα οποία θα ισχυροποιούσαν την θεωρία του για τον Κόσμο. Υποστηρίζει λοιπόν, ότι ό χριστιανός οφείλει να ακολουθεί τις αστρονομικο - κοσμογραφικές αντιλήψεις, οι οποίες συναντώνται στην Αγία Γραφή (δηλαδή αυτές των αρχαίων εβραίων). Απορρίπτει απολύτως τις ελληνικές αντιλήψεις (δηλαδή στην πραγματικότητα, αυτές του Πτολεμαίου) χαρακτηρίζοντάς τες ως ψευδείς και κακοδόξους 101. Σύμφωνα με την θεωρία του η Γη ήταν μια επιμήκης επίπεδη περιοχή, κάτω από τον ουράνιο θόλο. Ο ουρανός ακουμπούσε δικά του άκρα στα τέσσερα άκρα της γης, σχηματίζοντας έναν κύβο με κυρτή οροφή. Γύρω από την Γη υπήρχε ο Ωκεανός και πέρα από αυτόν ο Παράδεισος. Προσπαθούσε να αναιρέσει τις απόψεις των προχριστιανικών γεωγράφων που θεωρούσαν ότι η γη ήταν σφαιρική. Οι ιδέες του αυτές όμως είχαν μικρή επιρροή ακόμα και σε εκκλησιαστικούς κύκλους. Ο σχεδόν σύγχρονος φιλόσοφος, Ιωάννης 100 Roger Pearse, Cosmas Indicopleustes, Christian Topography, Ipswich, Giuseppe Ricciotti, Cosmas Indicopleustes, EC τομ. IV σελ

52 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. ο Φιλόπονος, διαφώνησε με αυτόν, όπως έκαναν και οι περισσότεροι χριστιανοί φιλόσοφοι της εποχής 102. Το έργο του από ερμηνευτικής απόψεως δεν παρουσιάζει τίποτε το αξιόλογο γι αυτό και κατακρίθηκε από τον Φώτιο. Για μας σήμερα έχει αξία ως συνονθύλευμα διαφόρων ειδήσεων, που αφορούν την ιστορία, την γεωγραφία και την κοσμογραφία, αλλά και την ελληνική χριστιανική γραμματεία, την λατρεία και την αρχαιολογία. Α Οικουμένιος Υπάρχει κάποια σύγχυση σχετικά με τα βιογραφικά στοιχεία του Οικουμένιου 103. Σύμφωνα με τη γνώμη της πλειοψηφίας των επιστημόνων, οι όποιοι ασχολήθηκαν με το θέμα, η παράδοση ότι υπήρχε Οικουμένιος επίσκοπος Τρίκκης κατά τον Δ' αιώνα είναι λανθασμένη. Σύμφωνα με αυτούς, δύο Οικουμένιοι υπήρξαν. Ο ένας, γνωστός ως φιλόσοφος και ρήτωρ, ήταν μονοφυσίτης οπαδός του Σεβήρου Αντιόοχείας και έζησε κατά το α ήμισυ του 6 ου αι. Ο δεύτερος, επίσκοπος Τρικάλων έζησε στα τέλη του 10 ου αι. δεδομένου ότι αναφέρει τον Φώτιο (9 ος αι.) και τον Αρέθα (αρχές 10 ου αι.). Ο πρώτος υπήρξε ο συντάκτης του υπομνήματος στην Αποκάλυψη, όχι όμως και των υπολοίπων υπομνημάτων που αποδίδονται σε αυτόν, στις Πράξεις, στις επιστολές του Παύλου και τις καθολικές επιστολές, τα οποία ανήκουν στον δεύτερο Οικουμένιο 104. Σύμφωνα με τον John N. Suggit «τα τεκμήρια της χρονολογίας δίνονται από τον ίδιο τον Οικουμένιο, ο οποίος σχολιάζοντας το στίχο 1:1 της Αποκάλυψης, αναφέρει ότι: «ἤδη πλείστου δεδραμηκότος χρόνου ἐξ οὗ ταῦτα εἴρηται, ἐτῶν πλειόνων ἢ πεντακοσίων» 105. Ο δεύτερος Οικουμένιος λοιπόν, έζησε στα τέλη του 10 ου αιώνα (995 μ.χ.). Μελέτησε όλους τους Πατέρες της Εκκλησίας και αναδείχτηκε άριστος ερμηνευτής των αγίων Γραφών. Συγχρόνως συνέγραψε Ερμηνείες στις Πράξεις των Αποστόλων, στις 14 Επιστολές του Παύλου και στις επτά Καθολικές. Έτσι αφού εκτιμήθηκε από τους συγχρόνους του για το 102 Encyclopedia Britannica, 2008, O. Ed., Cosmas Indicopleustes. 103 Βλ. Ηλία Μουτσούλα, Οικουμένιος, ΘΗΕ, Τόμ. 9 ος σελ Βασιλείου Στεφανίδου, Εκκλησιαστική Ιστορία, Αθήναι 1970, σελ Βλ. John N. Suggit, Oecumenius: Commentary on the Apocalypse, Catholic University, Washington 2006 σελ. 5,19. 52

53 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή άμεμπτο ήθος του και για το μεγάλο εύρος των επιστημονικών του γνώσεων, προκρίθηκε για τον επισκοπικό θρόνο της Τρίκκης. Στον Οικουμένιο οι αποδιδόμενες ερμηνευτικές Σειρές είναι πολύ σημαντικές για τον λόγο ότι διασώζουν ερμηνευτικά σχόλια και αποσπάσματα από εκκλησιαστικούς συγγραφείς και μεγάλους πατέρες της Εκκλησίας των πρώτων χριστιανικών αιώνων. Ο Οικουμένιος δεν αναδεικνύεται απλώς ερανιστής ερμηνευτικών σχολίων, αλλά προσδίδει ένα προσωπικό χαρακτήρα στις ερμηνευτικές του Σειρές, προσθέτοντας σε πολλά σημεία αξιόλογες για την ερμηνεία του βιβλικού κειμένου προσωπικές ερμηνευτικές παρατηρήσεις. Ο Θεόκλητος Φαρμακίδης, στην προσπάθειά του να αναβιώσει την αρχαία παράδοση των Πατέρων της Εκκλησίας για μια βιβλική θεολογία, προέβη στην επανέκδοση ( ) των Σχολίων του Οικουμενίου στην Καινή Διαθήκη, τονίζοντας ότι το έργο του Οικουμενίου διακρίνεται για τη σαφήνεια και την ορθή ερμηνευτική του κρίση. Το έργο που αποδίδεται στον Οικουμένιο τον φιλόσοφο και ρήτορα, είναι το ερμηνευτικό υπόμνημα στην Αποκάλυψη του Ιωάννη 106. Μικρό σε έκταση χαρακτηρίζεται ήδη στις πρώτες γραμμές του από τον συντάκτη του ως «Σύνοψις». Το κείμενο παρουσιάζει πολλά προβλήματα, όπως προσθήκες και παραλείψεις, ενώ παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με το αντίστοιχο υπόμνημα του Ανδρέα Καισαρείας. Το γεγονός αυτό κάνει τον Beck να θεωρεί ότι τα ερμηνευτικά σχόλια του Οικουμενίου είναι παρμένα κατά λέξη από τον Ανδρέα Καισαρείας 107. Κατά τον Staab 108 ο συντάκτης του υπομνήματος στην Αποκάλυψη είναι ο ίδιος με αυτόν των υπολοίπων υπομνημάτων. Ο Οικουμένιος επίσκοπος Τρίκκης φέρεται ως συντάκτης των ερμηνευτικών υπομνημάτων στις Πράξεις 109, στις επιστολές του Παύλου 110 και στις Καθολικές επιστολές 111. Τα υπομνήματα αυτά εμφανίζονται με διάφορες παραλλαγές και εμφανίζουν αρκετές ομοιότητες με τα αντίστοιχα του Θεοφύλακτου Αχρίδας. Σε ότι αφορά την μορφή τους κατατάσσονται στις Ερμηνευτικές Σειρές και στα αυτοτελή υπομνήματα. Τα ερμηνευτικά τους σχόλια και αποσπάσματα είναι ερανισμένα από τα ερμηνευτικά υπομνήματα του Ιωάννου Δαμασκηνού στις επιστολές του Παύλου, του Ιωάννου του 106 PG 119, Hans-Georg Beck μν. εργ. σελ. 417, Karl Staab Die, The Complete Commentary of Oecumenius on the Apocalypse ed. H.C. HOSKIER University of Michigan 1928 σελ PG 118, PG 118, και 119, PG 119,

54 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. Χρυσοστόμου και των Θεοδωρήτου Κύρου, Μ. Αθανασίου, Μ. Βασιλείου, Γρηγορίου Νύσσης, Γρηγορίου Θεολόγου, Κυρίλλου Αλεξανδρείας, Μεθοδίου Ολύμπου και Φωτίου των οποίων τα έργα αναφέρονται, όταν τα χρησιμοποιεί 112. Τα ερμηνευτικά υπομνήματα, που φέρουν το όνομα του Οικουμενίου, γενικά χρήζουν περαιτέρω μελέτης τόσο για να διευκρινιστεί ο πραγματικός συντάκτης του κάθε υπομνήματος, όσο και για να καθοριστεί η χρονική περίοδος συγγραφής των έργων. Α Ανδρέας Καισαρείας Ο Ανδρέας Καισαρείας της Καππαδοκίας έζησε κατά τον 6 ο αιώνα και διετέλεσε επίσκοπος μεταξύ των ετών 563 και 614. Για τη ζωή και τη δράση του δεν υπάρχουν πηγές από τις οποίες να μπορούμε να αντλήσουμε στοιχεία 113. Κατά παράκληση του φίλου του Μακαρίου συνέγραψε ερμηνευτικό υπόμνημα στην Αποκάλυψη του Ιωάννη 114. Το υπόμνημα αυτό ως εξηγητικό έργο δεν παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Η αξία του είναι κυρίως ότι διασώζει το αρχαιότερο κείμενο της Αποκάλυψης, γι αυτό και αποτελεί πολύτιμο βοήθημα για τους ερευνητές που ασχολούνται με την κριτική του κειμένου της Αποκαλύψεως. Ο Αρέθας Καισαρείας για παράδειγμα ο οποίος ήκμασε κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 9 ου και τις πρώτες του 10 ου αιώνα, στο υπόμνημά του στην Αποκάλυψη επαναλαμβάνει σε πολλά σημεία τον Ανδρέα, όπως άλλωστε κάνει και ο Μιχαήλ Χωνιάτης ( 1222). Ο συντάκτης αντλεί χωρία από τους αρχαιότερους πατέρες και συγγραφείς της Εκκλησίας, Παπία Ιεραπόλεως, Ιουστίνο, Ειρηναίο, Ιππόλυτο, Ευσέβιο Καισαρείας, Γρηγόριο Θεολόγο, Κύριλλο Αλεξανδρείας κ.α., τους οποίους μνημονεύει ονομαστικά. Το έργο μεταφράστηκε στην αρμενική γλώσσα τον 10 ο αιώνα και στην γεωργιανή τον 11 ο. Τον 16 ο αιώνα ο Μάξιμος Πελοποννήσιος το απέδωσε στη δημώδη γλώσσα της εποχής. Α Πολυχρόνιος Διάκονος Αρκετές μαρτυρίες της χειρόγραφης παράδοσης, αποδίδουν τη σύνταξη Σειρών στα ποιητικά βιβλία της Π. Διαθήκης σε κάποιον ερμηνευτή με το όνομα Πολυχρόνιος διάκονος, τον οποίο κάποιοι τοποθετούν, μάλλον εσφαλμένα, στον 9 ο αι. 112 Cuthbert Hamilton Turner, μν. εργ. σελ Βλ. Στυλιανού Γ. Παπαδοπούλου, Ανδρέας Καισαρείας, ΘΗΕ, Τόμ. 2 ος σελ PG 106, και

55 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή Για τον Πολυχρόνιο αυτό υπάρχουν δύο απόψεις. Σύμφωνα με την πρώτη πρόκειται για τον μόνο γνωστό Πολυχρόνιο επίσκοπο της Συριακής Απαμείας, για τον οποίο λίγα πράγματα είναι γνωστά. Ήταν αδελφός του Θεοδώρου Μοψουεστίας και πέθανε γύρω στα 430. Ο Θεοδώρητος Κύρου τον μνημονεύει ως εξής: «ὁ τούτου δὲ ἀδελφὸς Πολυχρόνιος τὴν Ἀπαμέων ἐκκλησίαν ἐποίμαινεν ἄριστα, καὶ τῇ τοῦ λόγου χάριτι καὶ τῇ τοῦ βίου λαμπρότητι χρώμενος». 115 Τον προβάλλει ως ένα ιδιαίτερα αξιόλογο ποιμένα, άριστο ομιλητή και με υποδειγματικό βίο. Ήταν μετριοπαθέστερος οπαδός της Αντιοχειανής Σχολής σε σύγκριση με τον αδελφό του και ασχολήθηκε με την ερμηνεία της Αγία Γραφής. Τα λίγα αποσπάσματα από τα έργα του αφορούν την ερμηνεία των βιβλίων της Παλαιάς Διαθήκης Ιώβ 116, Ιερεμία 117, Δανιήλ 118 και Ιεζεκιήλ 119. Ένα μεγάλο μέρος τους έχει εκδοθεί στην Πατρολογία του Migne 120. Ένας ψευδο-χρυσοστομικός σχολιασμός στον Ιερεμία 121 τον οποίο ορισμένοι αποδίδουν στον Πολυχρόνιο, θυμίζει απόκρυφα. Στις Σειρές αυτές, ό Πολυχρόνιος 122 συναγωνίζεται τους άλλους ερμηνευτές της Αντιοχειανής Σχολής στην προσκόλλησή τους στο φιλολογικό και το ιστορικό νόημα, αλλά υπερτερεί στην εβραϊκή γλωσσομάθεια και στην αρχαιογνωσία. Όπως και ο αδελφός του χρησιμοποίησε την ιστορική μέθοδο ερμηνείας της Αγίας Γραφής, αλλά σε αντίθεση με αυτόν υποστήριξε σταθερά την κανονικότητα του βιβλίου του Ιώβ. Νηφαλιότερος και με πιο ισορροπημένη κρίση, δεν μιμήθηκε τις υπερβολές του αδελφού του. Αποδεικνύεται ιδιαίτερα έμπειρος στον φιλολογικό σχολιασμό της Αγίας Γραφής. Όπως υπογραμμίζει ο Bardenhewer: «Αυτός ξέρει πώς να εμβαθύνει στην κατανόηση του συγκεκριμένου κειμένου, το πώς να ακούσει την ανεπαίσθητη συνοχή του, σε κυριολεκτικό επίπεδο. Συνδυάζει μια κατανόηση και μια λεπτομερή κατάρτιση στην ιστορία και την 115 PG 82, 1277Β. 116 Τα αποσπάσματα στη σειρά του Ιώβ έχουν εκδοθεί από τον Patricius Junius (Λονδίνο 1637), και ανατυπώθηκαν στην PG 93, Ο πρόλογος στο βιβλίο του Ιώβ και μια συλλογή από αποσπάσματα μεταφέρθηκαν στα λατινικά από P. Comitolus, (Catena in beatissimum Job absolutissima, Venice, 1597, 35-38). Ο πρόλογος, στα ελληνικά, περιλαμβάνεται στο D. O. Wahrendorf, Meditationes de resurrectione, speciatim Jobi, Gottingen, 1738, 124. Η συλλογή, στα ελληνικά επίσης, περιλαμβάνεται στο Φωτίου, τα Αμφιλόχια, Ερώτηση 152 (PG 101, 816). 117 Τα αποσπάσματα της σειράς στον Ιερεμία έχουν εκδοθεί από τον Michael Faulhaber, Prophetenktatenen, Freiburg 1889, σελ Βλ. CPG ΙΙ, Τα αποσπάσματα στη σειρά στον Ιεζεκιήλ έχουν εκδοθεί από A. Mai, Nova PP. Bibl., VII, II, Ρώμη 1857, σελ καί Script, veter. Nova Coll., II, II, αύτόθι 1825, σελ , ανατύπωση στην PG PG 93, (Ολυμπιόδωρος). 121 PG 64, Περισσότερα βλ. Charles Kannengiesser, Handbook of Patristic Exegesis. The Bible in Ancient Christianity, vol II, Leiden: Brill 2004 Polychronius σελ

56 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. αρχαιολογία, σπάνια στους συγχρόνους του, με μια διακριτική αίσθηση για τη βιβλική γλώσσα» 123. Όπως και ο Θεόδωρος, προτιμά να εξηγεί τα αποσπάσματα με προφητικό περιεχόμενο στα πλαίσια των ιστορικών δεδομένων κοντά στην εποχή του προφήτη, παρά να τους δίνει μια μεσσιανική σημασία. Αν λοιπόν πρόκειται για τον Πολυχρόνιο Απαμείας τότε μπορούμε να πούμε ότι από τα ερμηνευτικά του έργα αντλούν οι συμπιλητές των Σειρών και όχι ότι ο ίδιος είναι σειρογράφος. Ο καθηγητής Π. Χρήστου 124, έχει άλλη άποψη και θεωρεί απίθανο ο Πολυχρόνιος διάκονος, να είναι ο αδελφός του Θεοδώρου Μοψουεστίας, δηλαδή ο Πολυχρόνιος επίσκοπος Απαμείας. Τη θέση του αυτή στηρίζει στο γεγονός ότι τα βιβλία που ερμηνεύθηκαν απ αυτόν έχουν ερμηνευθεί και από τον Προκόπιο και ότι παρατηρούνται πολλά κοινά σημεία ανάμεσα στα έργα. Ο καθηγητής θεωρεί ότι ό Πολυχρόνιος διάκονος ήταν μαθητής του Προκοπίου, ο οποίος βασιζόμενος στο άφθονο υλικό των Εκλογών του Προκοπίου, συνέταξε ο ίδιος επίτομες Σειρές. Έτσι πιστεύει ότι η Σειρά στην Οκτάτευχο προήλθε σίγουρα από τα χέρια του Προκοπίου και κατά την εκτενή της μορφή, η οποία δεν έχει σωθεί και κατά την επιτομή της η οποία έχει σωθεί. Οι επίτομες όμως Σειρές στα βιβλία του Άσματος, των Παροιμιών, του Εκκλησιαστού, και των Ψαλμών δέχεται ότι είναι έργα του Πολυχρονίου. Α Πέτρος Λαοδικείας O Πέτρος Λαοδικείας ήταν χριστιανός επίσκοπος και έζησε τον 6 ο αιώνα μ.χ. Δεν γνωρίζουμε πολλές πληροφορίες για τη ζωή του 125. Σε διάφορες ερμηνευτικές Σειρές υπάρχουν αποσπάσματα άλλα σύντομα και άλλα πιο εκτενή ή ακόμη και μεμονωμένα σχόλια, τα οποία στη χειρόγραφη παράδοση αποδίδονται σε αυτόν. Αφορούν σε σχόλια στα τέσσερα Ευαγγέλια. 123 Otto Bardenhewer, Patrology; The Lives and Works of the Fathers of the Church, Freiburg im Breisgau, St. Louis, Mo., B. Herder, Παναγιώτη Χρήστου, Ελληνική Πατρολογία, Τόμ. Ε Εκδόσεις Κυρομάνος, Θεσ/νικη 1992, σελ Παναγιώτη Χρήστου, μν. ερ., σελ και Heinrici, Carl Friedrich Georg, Aus Der Hinterlassenschaft Des Petrus Von Laodicea, Leipzig 1905 και του ιδίου Des Petrus Von Laodicea Erklrung Des Matthusevangeliums 1908 και Rauer May, Der dem Petrus von Laodicea zugeschriebene Lukas-Kommentar. Münster,

57 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή Α Γρηγόριος επίσκοπος Ακραγαντίνων Τα βιογραφικά στοιχεία για τον Γρηγόριο Ακραγαντίνων 126 τα αντλούμε από τον βιογράφο του Λέοντα ( 688), ηγούμενο της μονής Αγίου Σάββα στην Ρώμη που εκδόθηκε στην Ελληνική Πατρολογία του J.P. Migne 127. Πάνω σε αυτή την βιογραφία στηριζόμενος ο Συμεών ο Μεταφράστης συνέταξε νέα, η οποία επίσης εκδόθηκε στην Ελληνική Πατρολογία J.-P.Migne 128. Κατόπιν της σχετικής έρευνας του Α. Π. Χριστοφιλόπουλου 129 προκύπτει ότι ήκμασε κατά το β' μισό του 7 ου αιώνος, ενώ από άλλους ερευνητές παλαιοτέρους και νεωτέρους, ο χρόνος της ακμής του τοποθετείται στο β μισό του 6 ου αιώνος. Ο J. Kraus 130 τοποθετεί τη γέννηση του Γρηγορίου στο 559 και τον θάνατό του στο 603. Από παλαιότερο ιστορικό της Σικελίας υποστηρίχθηκε, ότι πρόκειται περί δύο Γρηγορίων, που έχουν σχέση με την επαρχία Ακραγαντίνων 131. H άποψη όμως αύτη σήμερα δεν γίνεται δεκτή. Σύμφωνα με νεωτέρες έρευνες και τις προαναφερθείσες βιογραφίες του, ο Γρηγόριος γεννήθηκε στην μικρή πόλη Πραιτωρία, κοντά στον Ακράγαντα (γι αυτό και από ορισμένους ονομάζεται Γρηγόριος Ακραγάς), στις νότιες ακτές της Σικελίας η οποία την εποχή εκείνη ήταν υπό βυζαντινή κυριαρχία. Για τον βίο του έχουν διατυπωθεί διάφορες παραλλαγές 132, οι οποίες όμως δεν μας ενδιαφέρουν εν προκειμένω. Πιστεύεται ότι μετείχε στην Κωνσταντινούπολη σε σύνοδο η οποία συγκλήθηκε από τον Ιουστίνο τον Β' ( ), όπου εκτιμήθηκαν ιδιαιτέρως η σοφία και η σύνεσή του. Ο Γρηγόριος συνέγραψε ερμηνευτικό υπόμνημα στο βιβλίο του Εκκλησιαστή, το οποίο είναι πολύ σημαντικό για την κριτική του κειμένου της αγίας Γραφής 133. Αποτελείται από Στυλιανού Παπαδοπούλου, Γρηγόριος επίσκοπος Ακραγαντίνων, ΘΗΕ, Τόμ. 4 ος σελ PG 98, PG 116, Αναστ. Π. Χριστοφιλοπούλου, Πότε έζησε ο Γρηγόριος Άκράγαντος, έν ΕΕΒΣ. 19 [1949]. σελ J. Kraus, LTK. IV. σελ Lancia di Brolo, Scoria della Chiesa di Sicilia. II. Palermo σελ βλ. BHG, I, σελ Hans-Georg Beck, μν. εργ. σελ

58 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. βιβλία, και ανατυπώθηκε στην Ελληνική Πατρολογία του J.-P. Migne 134 έκδοση, η οποία έγινε από τον St. Α. Morcelli το από την πρώτη Γενικά το ερμηνευτικό του έργο παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τρεις λόγους. Πρώτον, χρησιμοποίησε σε ορισμένα σημεία κείμενο διαφορετικό από εκείνο των Ο', δεύτερον, άντλησε το υλικό του από σημαντικούς προγενεστέρους ερμηνευτές χωρίς δυστυχώς πάντοτε να τους κατονομάζει 135 και τέλος για την ευγλωττία του και τον πολύ ωραίο τρόπο που χειρίζεται την γλώσσα. Ως μειονέκτημα θεωρείται ότι παρουσιάζει πολλές επαναλήψεις με αποτέλεσμα το υπόμνημά του να γίνεται εκτενές και κουραστικό, κάτι το οποίο το αναγνωρίζει και ο ίδιος. Το δικαιολογεί όμως υποστηρίζοντας ότι επιχειρεί να διεισδύσει σε βάθος στην ερμηνεία του βιβλικού κειμένου και να ανακαλύψει τα βαθύτερα και μυστικά νοήματά του. Οι συγγραφείς του βίου του Γρηγορίου αποδίδουν σε αυτόν σεβαστό αριθμό και άλλων έργων, τα οποία σήμερα δεν σώζονται. Α Ανδρέας ο πρεσβύτερος Ο Ανδρέας ο πρεσβύτερος 136 πιθανότατα διέμενε στην Κωνσταντινούπολη. Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς έζησε, πολλοί όμως τον τοποθετούν στον 7 ο ή τον 8 ο αιώνα. Ο Ehrhard 137 προσδιορίζει την ακμή του μεταξύ του 6 ου και 10 ου αιώνα, διότι στα έργα του χρησιμοποιεί ευρύτατα τον Μάξιμο τον Ομολογητή ( 662). Ο κώδικας (Coislin. Gr. 25) ο οποίος περιέχει μια από τις Σειρές του, χρονολογείται στον 10 ο αιώνα. Από τις Σειρές που αποδίδονται σε αυτόν, οι Σειρές στον Ησαΐα και στις Παροιμίες (κώδικες Vindob. Gr. 26, Monac , Vatican. Ottobon. Gr. 7), θεωρούνται γνήσιες αλλά αμφισβητούνται οι Σειρές στις Πράξεις των Αποστόλων και στις Καθολικές Επιστολές (κώδικας Coislin. Gr. 25) ΡG 98, PG 98, Πρβλ. A. Ehrhand μν. Εργ. σελ Βλ. Ανδρέας ο πρεσβύτερος, ΘΗΕ, Τόμ. 2 ος σελ Albert Ehrhard εν Κarl Krumbacher, μν. ερ., τομ. Α σελ Βλ. DHGE, II, σελ EC, I, σελ LTK, I, σελ

59 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή Α Αναστάσιος Γ Νικαίας Από τον 6 ο έως τον 7 ο αιώνα στον μητροπολιτικό θρόνο της Νίκαιας της Βιθυνίας ανέβηκαν τρεις αρχιερείς με το όνομα Αναστάσιος 139. Ο πρώτος από αυτούς μετείχε στη σύνοδο της Κωνσταντινούπολης το 536 κατά των μονοφυσιτών, ενώ το πιθανότερο είναι ο τρίτος 140 στη σειρά (700 μ.χ.) να είναι συντάκτης εκτενούς υπομνήματος στους Ψαλμούς με τον τίτλο «Υπόθεσις και ερμηνεία του Ψαλτηρίου των ρν Ψαλμών από φωνής Αναστασίου Μητροπολίτου Νικαίας», το οποίο διασώθηκε στα χειρόγραφα 141. Πρόκειται για επεξεργασία παλαιοτέρου υπομνήματος, πιθανότατα του Διοδώρου του Ταρσού και για τον λόγο αυτό ο L. Maries το αποδίδει στον Διόδωρο Ταρσού, ενώ ο G. Mercati στον Θεόδωρο Μοψουεστίας. Αποσπάσματα του έργου έχουν εκδοθεί από τον Αλέξανδρο Λαυριώτη 142 και στο περιοδικό Εκκλησιαστική Αλήθεια 143. Στο έργο αυτό ο Αναστάσιος χρησιμοποιεί την ιστορική ερμηνευτική μέθοδο. Στον Αναστάσιο Νικαίας αποδίδεται επίσης σε ορισμένα χειρόγραφα και το έργο του Αναστασίου του Σιναΐτου με τον τίτλο «Ερωτήσεις και αποκρίσεις...». Α Σεβήρος μοναχός Στη Συριακή γραμματεία συναντάμε μια Σειρά σε ολόκληρη τη Βίβλο (συριακό χειρόγραφο 853 του Βρετανικού Μουσείου) της οποίας συμπιλητής είναι ο Σεβήρος ο μοναχός (περί τα 861). Το Σεβήρο τον μοναχό τον συναντούμε και ως Σεβήρο Εδέσσης, χωρίς να γνωρίζουμε περισσότερα στοιχεία γι αυτόν. Α Ιωάννης Δρουγγάριος Πριν τον 10 ο αιώνα ή το πολύ στην διάρκειά του εμφανίζεται ο Ιωάννης Δρουγγάριος, ο οποίος συνέταξε ερμηνευτική Σειρά στον Ησαΐα, που περιλαμβάβεται στον Παρισινό κώδικα 159 (13 ος αι.). Στον πρόλογο της Σειράς του ο Ιωάννης απολογείται, επειδή συμπεριέλαβε ερμηνευτικά αποσπάσματα από συγγράμματα εκκλησιαστικών συγγραφέων, «αιρετικών» κατά την άποψή του, όπως του Ωριγένη, Ευσεβίου Καισαρείας, Θεοδώρου Ηρακλείας, Ευσεβίου Εμέσης, Απολλιναρίου και Θεοδώρητου Κύρου. Επικαλείται την ρήση 139 Περισσότερα βιβλιογραφικά στοιχεία βλ. Fabricius. Biblioth. Graeca. Εκδ.Harles. X. σελ LTK. I, Freiburg 1957, σελ Εκκλησιαστική Αλήθεια ΙΒ (1892) σελ.134 ΘΧΕ Α σελ Βλ. Αναστάσιος Νικαίας, ΘΗΕ, Τόμ. 2 ος σελ Cod. Vatic. Gr. 754 (10 ος αι.) και Coislin. Gr. 275 (11 ος -12 ος αι.). 142 Αλεξάνδρου Λαυριώτου, Αναγραφή τεύχους της ιεράς Μονής Μεγίστης Λαύρας αρ. 446, Εκκλησιαστική Αλήθεια ΙΒ (1892) σελ

60 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. του Κυρίλλου Αλεξανδρείας, σύμφωνα με την οποία δεν είναι σωστό να απορρίπτονται όλα όσα προέρχονται από αιρετικούς. Τον πρόλογο του Ιωάννη εξέδωσε πρώτος ο Montfaucon 144. Επειδή τον πρόλογο αυτόν τον συναντάμε και στον κατάλογο χειρογράφων των ελληνικών κωδίκων της Βιέννης (Vindob. theol. 26), συμπεραίνουμε ότι πρέπει να υπήρχε κάποια σχέση, ανάμεσα στον Ιωάννη Δρουγγάριο και τον Ανδρέα τον πρεσβύτερο ως συγγραφέων Σειρών. Α Αρέθας Καισαρείας Γεννήθηκε το 850 στην Πάτρα γι αυτό και αυτοαποκαλείται «Αρέθας Πατρεύς» 145. Καταγόταν από πολυμελή οικογένεια, η οποία διακρινόταν για την οικονομική της ευρωστία, την καταγωγή, την ευσέβεια και άλλες αρετές. Τον συναντούμε στην Κωνσταντινούπολη πριν από το έτος 886 ως λαϊκό. Κύριος υποστηρικτής και ευεργέτης του ήταν ο αυτοκράτορας Βασίλειος Α ο Μακεδών ( ). Μαθήτευσε δίπλα στον ιερό Φώτιο όπου ανέπτυξε την φιλομάθειά του ιδιαίτερα στην θύραθεν παιδεία. Το 895 χειροτονήθηκε διάκονος και στα μέσα του 901 ανυψώθηκε σε αρχιεπίσκοπο Καισαρείας όπου παρέμεινε στην μητρόπολη αυτή μέχρι του θανάτου του, όχι πολύ μετά το 932. Υπό την επίβλεψη του Αρέθα, πολλοί ταχυγράφοι και καλλιγράφοι, όπως οι Ιωάννης, Βαάνης, Γρηγόριος και άλλοι, αναλάμβαναν την αντιγραφή σπανίων και δυσεύρετων κωδίκων με σκοπό την διάσωση σπουδαίων αρχαίων συγγραμμάτων φιλολογικού ή εκκλησιαστικού περιεχομένου. Τους παπύρινους κώδικες προς αντιγραφή προμηθευόταν ο Αρέθας κυρίως από τη Συρία και την Αίγυπτο, ειδικά από την Αλεξάνδρεια, η οποία άσκησε σπουδαία επίδραση κατά τον 9 ο και 10 ο αιώνα στην αναγέννηση των βυζαντινών γραμμάτων και στην αντιγραφή κωδίκων. Τα χειρόγραφα αυτών των κωδίκων αποτέλεσαν την περίφημη βιβλιοθήκη του Αρέθα, από την οποία πολλά χειρόγραφα διασώθηκαν μέχρι σήμερα. Η βιβλιοθήκη του Αρέθα περιελάμβανε εκτός από πλήθος εκκλησιαστικών συγγρα- 144 Bernard de Montfaucon, Collectio nova Patrum 2, (έν Παρισίοις 1706) 350- άνατύπωση παρά Fabricius, Bibl. gr. 8, 663 έ. 145 Βιογραφικά στοιχεία Βλ. Κωνσταντίνος Μπόνης, Αρέθας Καισαρείας, ΘΗΕ, Τόμ. 2 ος σελ

61 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή φέων, τους σπουδαιότερους κλασικούς και μετακλασικούς πεζογράφους, εγχειρίδια γεωγραφικά, μαθηματικά και γραμματικά, λεξικογραφικές και παροιμιογραφικές συναγωγές, κατά προτίμηση δε τους μεταγενέστερους ρήτορες και σοφιστές. Από τον πλούτο της συγγραφικής παραγωγής του Αρέθα ελάχιστα έχουν διασωθεί μέχρι σήμερα. Αυτά είναι κυρίως εξηγητικά σχόλια σε διάφορα εκκλησιαστικά και αρχαία ελληνικά κείμενα, πραγματείες ερμηνευτικές, δογματικές, αντιρρητικές και φιλοσοφικές, λόγοι, επιστολές και ποιήματα. Εκτός από την σχολιαστική αυτή εργασία του Αρέθα και την συνοπτική ερμηνεία του στην Αποκάλυψη, μας έχουν διασωθεί ελάχιστα χειρόγραφα 146 από την υπόλοιπη συγγραφική εργασία του. Το διασωθέν έργο του Αρέθα στην Αποκάλυψη του Ιωάννου υπό την επιγραφή: «Ἐκ τῶν ἀνδρῶν τῷ μακαριωτάτῳ Καισαρείας Καππαδοκίας εἰς τήν Ἀποκάλυψιν πεπονημένων θεαρέστως σύνοψις σχολική παρατεθεῖσα ὑπό Ἀρέθα ἀναξίου Καισαρείας Καππαδοκίας» 147, αποτελεί ερμηνευτικό υπόμνημά της. Το έργο αυτό το συνέταξε μετά την 9η Ιουνίου 913, ημερομηνία κατά την οποία πέθανε ο βασιλιάς Αλέξανδρος, όπως φαίνεται από ορισμένα χωρία του έργου. Αρχικά εκδόθηκε από τον Donatus στην έκδοση του Οικουμενίου το 1532, ύστερα από τον Cramer στον Barocciano κώδικα 3 και τέλος μετατυπώθηκε στην Ελληνική Πατρολογία J.-P.Migne 148. Φαίνεται ότι κατά τη σύνταξη του παραπάνω ερμηνευτικού υπομνήματος ο Αρέθας είχε στη βιβλιοθήκη του το αντίστοιχο ερμηνευτικό υπόμνημα του Ανδρέα Καισαρείας, το οποίο επεξεργάσθηκε και συμπλήρωσε. Είναι εμφανή τα σημάδια της συγγένειας με εκείνο του Ανδρέα 149. Έχοντας ο Αρέθας στη βιβλιοθήκη του μεγάλο πλήθος συγγραμμάτων τόσο από τους αρχαιότερους μεγάλους πατέρες και εκκλησιαστικούς συγγραφείς όσο και θύραθεν 146 Μέχρι πρόσφατα πιστευόταν ότι ένας και μόνο κώδικας, εκείνος της Μόσχας 441 (Vladimir), ΙΣΤ αιών, ΦΦ, , περιείχε έργα του Αρέθα. Ο Α. Παπαδόπουλος Κεραμεύς όμως άνακαλυψε στην ιερά Μονή τής Εικοσιφοινίσσης και άλλες πραγματείες του Αρέθα, τις οποίες εξέδωσε στα Varia sacra (Πετρούπολις 1909). Επίσης ο Σ. Κουγέας ανακοίνωσε (Ο Ἀρέθας καί τό ἔργον αὔτου, Αθήναι 1913, σελ ) και άλλους δύο κώδικες, τους Μαρκιανόν 524 και Οκταβιανό 147. Το έπόμενο έτος ο ίδιος συγγραφέας ανακοίνωσε και άλλον κώδικα τον Vallicellanus gr. 79, («ΕπετηρΙς του Παρνασσού», Ι (1914), σελ ). Ο καθηγητής και διευθυντής της πανεπιστημιακής βιβλιοθήκης της Λειψίας Oskar ν. Gebhardt προετοίμαζε έκδοση των απάντων του Αρέθα, καταβάλλοντας μεγάλες δαπάνες, ταξιδεύοντας στην Μόσχα και αναλαμβάνοντας ο ίδιος την μελέτη του περίφημου κώδικα της Μόσχας. Δυστυχώς όμως ο θάνατός του ματαίωσε το έργο του. 147 ΡG 106, PG 106, PG 106,

62 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. συγγραφέων (Φίλωνα, Ομήρου, Αριστοτέλη) 150 τα χρησιμοποίησε για την σύνταξη του ερμηνευτικού του υπομνήματος, προσδίδοντας ιδιαίτερο ενδιαφέρον σε αυτό. Άλλα διασωθέντα, εκδοθέντα ή μη, ερμηνευτικά έργα του Αρέθα είναι: «Ερμηνεία εις τα επίλοιπα του α ψαλμού» (ανέκδοτος Κώδ Μόσχας φ ), ερμηνευτική ομιλία προς συμπλήρωση της «Ομιλίας εις τον α ψαλμόν» 151 του Μ. Βασιλείου, «Ομιλία εις τον λη' ψαλμόν» (κώδ. Μόσχας Φ. 36) όμοιας μορφής με την προηγούμενη και συμπληρωματική στην ερμηνεία των Ψαλμών του Μ. Βασιλείου, «Ιστορίαι - λύσεις» (κώδ. Μόσχας φ. 120), καθώς και ερμηνευτικές εργασίες στην Παλαιά Διαθήκη. Ο Αρέθας καταλαμβάνει εξέχουσα θέση στη βυζαντινή γραμματεία του 10 ου αιώνα. Με την ενδελεχή μελέτη και τη βαθιά γνώση της θύραθεν και της εκκλησιαστικής παιδείας κατόρθωσε να αποκτήσει σπουδαία εκτίμηση από τους συγχρόνους του και ένδοξη φήμη στους μεταγενέστερους. Το πλήθος των χωρίων και των ρήσεων από τους αρχαίους συγγραφείς και οι ερμηνευτικές παρεμβολές του, εμφανίζουν τον Αρέθα ως άριστο απανθιστή και σχολιαστή του βυζαντινού μεσαίωνα. Ως θεολόγος ο Αρέθας αποδεικνύεται βαθύς γνώστης των Αγίων Γραφών και των συγγραμμάτων των Πατέρων και των εκκλησιαστικών συγγραφέων. Το έργο του Αρέθα καταλαμβάνει σημαντική θέση στον επιστημονικό χώρο και για τους λόγους που προαναφέραμε, αλλά κυρίως διότι μέσω αυτού μεταδόθηκαν και διασώθηκαν μέχρι σήμερα σε εμάς έργα πολύτιμα, αρχαίων συγγραφέων από την θύραθεν και από την εκκλησιαστική γραμματεία, που δεν μας είναι γνωστά από καμιά άλλη πηγή. Α Βασίλειος επίσκοπος Νέων Πατρών (Υπάτης) Σύμφωνα με τον A. Mai, σύγχρονος του Αρέθα ερμηνευτής, είναι ο Βασίλειος επίσκοπος Νέων Πατρών (Υπάτης) της Θεσσαλίας, ο οποίος έγραψε ερμηνευτικό υπόμνημα σε όλους τους προφήτες, το οποίο όμως παραμένει ανέκδοτο. Ο πρόλογος του υπομνήματος 152 έχει εκδοθεί από τον ίδιο. Από αυτόν προκύπτει ότι ο Βασίλειος είχε ως σκοπό την συνέχιση της ερμηνευτικής εργασίας των προγενεστέρων του ειδικά στον υπομνηματισμό των προφητών, για να αποδείξει στους Ιουδαίους ότι ο Χριστός είναι ο αναμενόμενος Μεσσίας. Επιλογές από το έργο μαζί με τον πρόλογο από ανώνυμη πηγή έχουν εκδοθεί πάλι από τον 150 Albert Ehrhard εν Κarl Krumbacher, μν. εργ σελ PG 29, 209 κ. εξ. 152 Angelo Mai, Nova Patrum bibliotheca 6, 540 έ. 62

63 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή A. Mai 153. Ο κώδικας Patmiacus saec. 12 περιέχει το υπόμνημα του Βασιλείου στους προφήτες και αποσπασματικά την «Έκθεσιν περί διαφόρων αποριών και ζητήσεων της Θείας Γραφής εν 96 ερωτήσεσι και αποκρίσεσιν». Α Λέων πατρίκιος Ο Λέων μάγιστρος, ανθύπατος και πατρίκιος 154, έζησε στα χρόνια του Λέοντος του σοφού ( ). Από τα έργα του έχουν διασωθεί σε χειρόγραφα ένα εκτεταμένο εξηγητικό σύγγραμμα, σχόλια στα ιστορικά βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης, στα τρία Ευαγγέλια (το κατά Ματθαίο, Λουκά και Ιωάννη), στις Πράξεις των αποστόλων και τις 7 Καθολικές Επιστολές. Αποσπάσματα των έργων αυτών έχει εκδώσει ο A. Mai 155, τα οποία ανατύπωσε ο Migne, ως «Επιτομή ερμηνείας εις την Γένεσιν από διαφόρων πατέρων» 156. Άλλα αποσπάσματα από τον κώδ. Patmiacus 177 saec. 10 έχει εκδώσει ο Ι. Σακελλίων 157. Τα ερμηνευτικά σχόλια στην Παλαιά Διαθήκη περιέχονται στον κώδ. Patmiacus 178 saec μαζί με επιστολές του Λέοντος, τα οποία επίσης έχει εκδώσει ο I. Σακελλίων 158 με επιστολές του βασιλιά Βουλγαρίας Συμεών. Όλα τα ερμηνευτικά σχόλια στην Παλαιά Διαθήκη ο Λέων τα αντλεί από τον Θεοδώρητο Κύρου. Α Νικήτας Ηρακλείας Ο Νικήτας επίσκοπος Ηρακλείας 159, είναι σπουδαίος ερμηνευτής του 11 ου αι. Γεννήθηκε το 1030 και ήταν ανεψιός του μητροπολίτου Σερρών, γι αυτό και πολλές φορές ονομάζεται «ο του Σερρών». Χειροτονήθηκε επίσκοπος Σερρών και στην συνέχεια μητροπολίτης Ηρακλείας 160 της Θράκης. Διετέλεσε διάκονος, διδάσκαλος και σκευοφύλακας του ναού της Αγ. Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη και πρώξιμος της πατριαρχικής σχολής. Υποθέτουμε ότι κατά τη θητεία του στην πατριαρχική σχολή συνέθεσε τα διάφορα έργα του. Υπήρξε φίλος του Θεοφύλακτου Αχρίδος. Πέθανε το Angelo Mai, Nova Patrum bibliotheca 7, (Ρώμη 1854) 1, VII - XII ανατύπωση από Migne, PG 111, Albert Ehrhard εν Κarl Krumbacher μν. ερ., τομ. Α σελ. 244, Angelo Mai, Nova Patrum bibliotheca 6, (έν Ρώμη 1853) 541 έ. 156 PG 106, C. 157 Ιωάννης Σακελλίων, Πατμιακή βιβλιοθήκη, έν Άθήναις 1890 σελ. 97 έ. 158 Ιωάννης Σακελλίων, ΔΙΕΕ, τ. 1 σελ Jerome Patinot, Νικήτας Ηρακλείας, ΘΗΕ. Τόμ. 9 ος σελ Albert Ehrhard εν Κarl Krumbacher, μν. ερ., τομ. Α σελ

64 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. Είναι πολύ σημαντικός ο ρόλος που έπαιξε ο Νικήτας όχι μόνο στη δημιουργία αλλά και στην εξέλιξη των ερμηνευτικών Σειρών. Το πιο σημαντικό μέρος του έργου του αποτελείται από «αγιογραφικές αλύσεις» (Ερμηνευτικές Σειρές) και από σχόλια στους λόγους του Γρηγορίου του θεολόγου. Σύμφωνα με τον καθηγητή Χρ. Κρικώνη: «Ούτος είναι πράγματι εκ των αξιολογοτέρων μεταγενεστέρων σειρογράφων και ίσως ο τελευταίος μέγας εκπρόσωπος του ερμηνευτικού τούτου είδους» 161. Τα χειρόγραφα αποδίδουν στον Νικήτα τις παρακάτω «αλύσεις»: 1) Εις το βιβλίον του Ιώβ 162 2) Εις τούς Ψαλμούς 163 3) Εις το κατά Ματθαίον 164 4) Εις το κατά Λουκάν 165 5) Εις το κατά Ιωάννην 166 6) Εις τας Επιστολάς του Παύλου 167 Λέγεται ότι έγραψε και Σειρές στην Πεντάτευχο, στο Άσμα Ασμάτων και στον Εκκλησιαστή. Αυτό δεν αποδεικνύεται όμως από τους καταλόγους των χειρογράφων 168. Την Σειρά «εις το βιβλίον του Ιώβ» εξέδωσε στα λατινικά ο Paul. Comitolus 169 ο οποίος όμως θεωρεί ως συγγραφέα της συγκεκριμένης Σειράς τον Ολυμπιόδωρο. Την Σειρά «εις τους Ψαλμούς» η Πατρολογία του Migne την εκδίδει ανάμεσα στα έργα του Ολυμπιόδωρου. Αυτό όμως είναι λανθασμένο και οφείλεται σε μια αναφορά του Χρυσοστόμου προς Ολυμπιάδα, που από παρανόηση έγινε Ολυμπιόδωρος. Στον Νικήτα αποδίδονται 13 κανονικές ερωταποκρίσεις προς τον επίσκοπο Κωνσταντίνον 170. Η Ελληνική Πατρολογία του J.P.Migne παρουσιάζει τις 6 από αυτές 171 και ο Σωφρ. Ευστρατιάδης τις 7 από αυτές Χρίστου Κρικώνη, Συναγωγή πατέρων εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον υπό Νικήτα Ηρακλείας κατά τον κώδικα Ιβήρων 371, Θεσσαλονίκη 1976 σελ Patrick Young, Catena graecorum patrum in Job collectore Niceta Heracleensi, Λονδίνον 1637, Νικήτας, Μητροπολίτης Ηρακλείας. Σειρά των Πατέρων Εις τον μακάριον Ιώβ, Βενετία, Δημήτριος Θεοδοσίου, 1792 (μὲ τὴ δαπάνη τοῦ ἐξ Ἀθηνῶν Ιωάννη Μαρμαροτούρη και μετ' ακριβούς επιμελείας διορθωθείσα παρά Γεωργίου Χρυσοφού του εξ Ευρίπου). 163 πρόλογος: PG 69, κείμενο: PG 93, Balthasar Corderius, Symholae in Matthaeum, II, Τουλούζη εκδοθείσα κατά μέρη υπό Β. Corderius, Catena LXV graecorum patrum in Lucam, Anverpiae 1628 και Angelo Mai, Scriptorum veterum nova collectio, IX, ). 166 Ανέκδοτος. 167 John Antony Cramer, Catenae In Νovum. Τestamentum, VII, Οξφόρδη 1844, Albert Ehrhard εν Κarl Krumbacher, μν. ερ., τομ. Α σελ Paul Comitolus, έν Λυών α έκδ. έν Βενετία 1587 (κατά χειρόγραφα του καρδιναλίου Garaffa, του Joh. Vinc. Pinellus και α. ). 64

65 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή Ως πηγές ο Νικήτας χρησιμοποιεί ιστορικές και δογματικές συλλογές του Θεοδώρητου, Λεοντίου Βυζάντιου για τους προ του 4 ου αιώνα συγγραφείς. Για τους μεταγενέστερους χρησιμοποιεί κυρίως Ι. Χρυσόστομο και Κύριλλο Αλεξανδρείας. Ο Stiernon 173 αναφέρει ακόμη τους Καππαδόκες πατέρες, τον Θεοδώρητο, τον Μέγα Αθανάσιο, τον Ισίδωρο Πηλουσιώτη, τον Τίτο Βόστρων, τον Μάξιμο Ομολογητή, κ.λπ. Ο Sickenberger καταμέτρησε ερμηνευτικά σχόλια απ ευθείας από έργα 66 συγγραφέων. Τα αποσπάσματα αυτά ο Νικήτας δεν τα αντιγράφει κατά λέξη. Αλλού κάνει λεκτικές μεταβολές για να παρουσιάζει το έργο συνεχή διατύπωση, αλλού παραλείπει τμήματα, αλλού κάνει σύντμηση των χωρίων, αλλού αποκλίνει εν μέρει από το κείμενο 174, αλλού περιληπτικά και αλλού προσαρμόζοντας το κείμενο ανάλογα με την θεματολογία και τις ειδικές ανάγκες των Σειρών του. Σύμφωνα με τον Ehrhard 175 πολλοί μεταγενέστεροι συνέταξαν επιτομές των Σειρών του Νικήτα ή τις τροποποίησαν. Πολλές ανώνυμες Σειρές αποτελούν τέτοιες περιπτώσεις. Η Σειρά του Νικήτα στο κατά Λουκά Ευαγγέλιο άσκησε ισχυρή επίδραση στον Θωμά Ακινάτη ο οποίος με βάση αυτή συνέγραψε την ερμηνευτική Σειρά Catena Aurea. Α Θεοφύλακτος Αχρίδος Ο Θεοφύλακτος Αρχιεπίσκοπος Βουλγαρίας 176 (Αχρίδος) και εκκλησιαστικός συγγραφέας έζησε την περίοδο από το 1030 έως το 1126 περίπου. Το επίθετό του Ήφαιστος ήταν για μεγάλη περίοδο άγνωστο. Γεννήθηκε στην Εύβοια το Ήταν μαθητής του περίφημου ρήτορα Μιχαήλ Ψελλού στην Κωνσταντινούπολη, με τον οποίο τον συνέδεε μια διαρκής φιλία. Διέπρεψε ως «μαΐστωρ των ρητόρων» (καθηγητής δηλ. της αρχαίας ελληνικής γραμματείας) και αργότερα ως διδάσκαλος του Ευαγγελίου (ερμηνευτής δηλ. της Καινής Διαθήκης) και καθηγητής της Θεολογίας, ένα αξίωμα που το άσκησε με τη συγκατάθεση του Οικουμενικού Πατριαρχείου έως ότου εκλέχτηκε αρχιεπίσκοπος Αχρίδος. Χειροτονήθηκε διάκονος και τοποθετήθηκε ως ιεροκήρυκας στον Ναό της Αγίας Σοφίας, 170 A. Pavlov, Vizantiyskiy Vremennik, Β' [1895], PG 119, Εκκλ. Φάρος, ΣΤ' [1910], Daniel Stiernon, Nicetas d Heraclea, DSp 11 (1982): Joseph Sickenberger, μν. εργ. σελ Albert Ehrhard εν Κarl Krumbacher, μν. ερ., τομ. Α σελ Βλ. Raymond Janin, Θεοφύλακτος Αχρίδος, ΘΗΕ, Τόμ. 6 ος σελ

66 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. ενώ αργότερα ανέλαβε την μόρφωση του γιού του Μιχαήλ Ζ' Δούκα ( ) Κωνσταντίνου. Γύρω στο 1088 ή το 1089 εξελέγη αρχιεπίσκοπος Βουλγαρίας και έτσι αναγκάσθηκε να εγκαταλείψει την Κωνσταντινούπολη, για να εγκατασταθεί στην Αχρίδα. Το γεγονός αυτό όπως φαίνεται και από τις επιστολές του τον δυσκόλεψε πολύ, γιατί ο λόγιος αυτός και εκλεπτυσμένος Βυζαντινός, θα έπρεπε να μεταφερθεί από τη ζωή της πρωτεύουσας, ανάμεσα σε ανθρώπους που την εποχή εκείνη ήταν χωρίς παίδευση και μακριά από τον πολιτισμό. Δεν γνωρίζουμε ακριβώς την χρονολογία του θανάτου του, αλλά συμπεραίνουμε ότι το έτος 1126 ήταν ακόμη εν ζωή, από το γεγονός ότι καμία γνωστή επιστολή του δεν είναι μεταγενέστερη του 1108 και ότι διασώθηκε ποίημά του με χρονολογία το 6634 από κτίσεως κόσμου, δηλαδή περίπου το 1126/1127. Ο Θεοφύλακτος έχει να μας παρουσιάζει πλουσιότατο συγγραφικό έργο. Μια έκδοση που περιέχει το μεγαλύτερο μέρος τω έργων του κυκλοφόρησε στην Βενετία, σε 4 τόμους ( ), από τους Φ. Φόσκαρι, Β. Φινέττι και Α. Μποτζοβάνι. Αναδημοσιεύθηκε στην Ελληνική Πατρολογία του J.P. Migne και περιέχεται στους τόμους Υπάρχει και ένας μικρός αριθμός κειμένων του, που παραμένει ακόμη ανέκδοτος. Το μεγαλύτερο μέρος των δημοσιευμένων έργων του είναι εξηγητικού χαρακτήρα και αφορούν στα περισσότερα βιβλία της Παλαιάς και της Κ. Διαθήκης. Τα συνέγραψε μετά από παράκληση της αυτοκράτειρας Μαρίας, συζύγου του Μιχαήλ του Ζ'. Στα υπομνήματά του στην Παλαιά Διαθήκη ο Θεοφύλακτος στηρίζεται κατά ένα μεγάλο μέρος στον Θεοδώρητο Κύρου και σε αυτά της Κ. Διαθήκης στον Ι. Χρυσόστομο, τον Κύριλλο Αλεξανδρείας και στους τρεις μεγάλους Καππαδόκες πατέρες 177. Από τα ερμηνευτικά του έργα στα βιβλία της Π. Διαθήκης έχουν διασωθεί η ερμηνεία του στους Ψαλμούς (Cod Paris ος αι.), και στους ελάσσονες προφήτες 178, Ωσηέ, Αββακούμ, Ιωνά, Ναούμ και Μιχαία. Στα βιβλία της Κ. Διαθήκης διασώζεται ερμηνεία στα 177 Albert Ehrhard εν Κarl Krumbacher, μν. Εργ, σελ.152 και Hans-Georg Beck, μν. εργ, σελ Αποσπάσματα των έργων αυτών βρίσκονται στην PG

67 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή τέσσερα ευαγγέλια 179, στις Πράξεις 180, στις επιστολές του Παύλου 181 και στις Καθολικές επιστολές 182. Τα ερμηνευτικά του υπομνήματα στα βιβλία της Καινής Διαθήκης παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιατί παρουσιάζουν έντονα τον χαρακτήρα των ερμηνευτικών Σειρών. Μάλιστα ο βαθμός εξάρτησης από προγενέστερα ερμηνευτικά έργα είναι τέτοιος, που κάνει τους ερευνητές να τα αποδώσουν σε άλλους συγγραφείς. Έτσι το εκτενές ερμηνευτικό υπόμνημα στις Επιστολές του Αποστόλου Παύλου σε πολλά σημεία του παρουσιάζει ομοιότητες με το αντίστοιχο του Ζιγαβηνού 183. Στις ερμηνευτικές του Σειρές στα ευαγγέλια του Ματθαίου και του Ιωάννη αντλεί μεγάλο μέρος των ερμηνευτικών του σχολίων από τον ιερό Χρυσόστομο. Μάλιστα στο ευαγγέλιο του Ματθαίου χρησιμοποιεί και αρκετά ερμηνευτικά σχόλια από τον Πέτρο Λαοδικείας. Το ερμηνευτικό του έργο στο κατά Μάρκο Ευαγγέλιο αποτελεί επιτομή του αντιστοίχου του Βίκτωρα Αντιοχείας. Τα ερμηνευτικά του υπομνήματα στις Πράξεις και τις καθολικές επιστολές αποτελούν περίληψη των αντίστοιχων ερμηνευτικών υπομνημάτων που αποδίδονται στον Οικουμένιο. Χαρακτηριστικό στοιχείο των ερμηνευτικών υπομνημάτων του Θεοφύλακτου είναι ότι δεν αντλεί απλώς ως καλός ερανιστής χαρακτηριστικά ερμηνευτικά σχόλια και αποσπάσματα από τους μεγάλους πατέρες και εκκλησιαστικούς συγγραφείς προ του 5 ου αιώνα αλλά και μετά από αυτούς. Τις περισσότερες φορές κάνει μνεία των ονομάτων των συγγραφέων και πολλές φορές και των έργων από τα οποία αντλεί στοιχεία. Α Μιχαήλ Ψελλός Ο Μιχαήλ Ψελλός 184 ( ) ήταν Βυζαντινός λόγιος, φιλόσοφος και ιστορικός με επιβλητικό διδακτικό και συγγραφικό έργο σε όλους τους κλάδους των γραμμάτων και των επιστημών. Ταυτόχρονα υπήρξε πολιτικός και διπλωμάτης, όμως σημαντικότερη κρίνεται η προσφορά του στο χώρο 179 PG 123, και PG 124, PG 125, PG 124, και PG 125, PG 125, και PG 126, Cuthbert Hamilton Turner, μν. εργ. σελ. 486 και Παναγιώτη Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις τας επιστολάς της Κ. Διαθήκης, τομ. Α Αθήναι 1956 σελ Βλ. Νικολάου Β. Τωμαδάκη, Μιχαήλ Ψελλός, ΘΗΕ, Τόμ. 12 ος σελ

68 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. της γενικής και ανώτερης παιδείας, στην οργάνωση και ανάπτυξη της οποίας τον 11 ο αιώνα η συμβολή του υπήρξε καίρια. Δίδαξε στο Πανδιδακτήριο, δηλαδή στο πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης, στο οποίο είχε τη θέση του υπάτου των φιλοσόφων. Γνωστότερο έργο του είναι η Χρονογραφία, η οποία αποτελεί την εξιστόρηση των ιστορικών γεγονότων της περιόδου Συνέγραψε πεζές και έμμετρες πραγματείες 185 που αναφέρονται στο κείμενο της Παλαιάς Διαθήκης και ειδικά στους Ψαλμικούς στίχους, από τις οποίες άλλες τις συνέταξε για χάρη του Κωνσταντίνου του Μονομάχου, ενώ άλλες για χάρη του βασιλιά Μιχαήλ Δούκα. Πολύτιμη κρίνεται η συμβολή του Μιχαήλ Ψελλού στον ερμηνευτικό σχολιασμό του Άσματος των Ασμάτων. Με την ερμηνευτική του Σειρά στο βιβλίο αυτό, αποσαφηνίζει και συμβάλλει ιδιαίτερα στην κατανόηση ορισμένων δυσνόητων χωρίων. Η Σειρά αυτή, μέρος της οποίας εκδίδεται στην Πατρολογία του Migne, ξεκινά με την παραδοχή ότι πρόκειται για ερμηνεία κατά παράφρασιν «δια στίχων πολιτικών». Αντλεί αποσπάσματα (συλλέγουσα ερμηνειών) από τους Γρηγόριο Νύσσης, άγιο Νείλο και άγιο Μάξιμο τον ομολογητή. Πιθανότατα η Σειρά αυτή προϋπήρχε ως ερμηνευτική Σειρά των τριών πατέρων, διευρύνθηκε όμως αρχικά από τον Θεοδώρητο, στη συνέχεια από τον Μιχαήλ Ψελλό, ο οποίος προσέθεσε πολύτιμα δικά του ερμηνευτικά σχόλια, ενώ κατά τον Beck 186 υπέστη ακόμη μεγαλύτερη διεύρυνση κατά τον 11 ο αιώνα. Α Ευθύμιος Ζιγαβηνός Τον συναντάμε και ως Ζυγαδηνό, ή Ζυγαβηνό 187. Έζησε στα τέλη του 11 ου με αρχές 12 ου αιώνα. Ήταν Βυζαντινός συστηματικός θεολόγος που μας έχει κληροδοτήσει σπουδαίο και μεγάλης έκτασης ερμηνευτικό και εξηγητικό θεολογικό έργο. Το ερμηνευτικό του έργο παρουσιάζει μεγάλη συγγένεια με το έργο του Θεοφύλακτου, επειδή και οι δυο αντλούν από τις ίδιες πηγές. Δεν μας είναι γνωστά πολλά βιογραφικά του στοιχεία, παρά μόνο όσα αντλούμε από το έργο Αλεξιάς της Άννας Κομνηνής. 185 Πρβλ. Scripta Minora, Ι, σελ , «πραγματείαι, ών δύο πεζαί, και άλλαι έμμετροι» Ομοίως Ch.Emile Ruelle, ΕΦΣΚ, Εικοσιπενταετηρίς, 1888, σελ , και Νέον Ελληνομνήμων, 16 (1922), σελ Hans-Georg Beck, μν. εργ. σελ Βλ. Στυλιανού Παπαδοπούλου, Ευθύμιος Ζιγαβηνός, ΘΗΕ, Τόμ. 5 ος σελ

69 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή ΖΙΓΑΒΗΝΟΣ ΕΥΘΥΜΙΟΣ 12 ος Αιώνας Πανοπλία Δογματική (BrLib MS 11871) p 178v Σύμφωνα με το παρα-πάνω έργο ο Ευθύμιος υπήρξε μοναχός κάποιας μονής στην Κωνσταντινούπολη. Διακρινόταν για την ευρυμάθειά του όχι μόνο στους εκκλησιαστικούς κύκλους αλλά και στους κοσμικούς. Ιδιαίτερη εκτίμηση έτρεφε σ αυτόν ο Αλέξιος ο Α' ο Κομνηνός ( ), ο οποίος του ανέθεσε τη συγγραφή ενός έργου, που ο ίδιος ο αυτοκράτορας ονόμασε «Δογματική πανοπλία» 188. Στο έργο αυτό ο Ευθύμιος παρουσιάζει και ανατρέπει τις δοξασίες όλων των αιρέσεων, που είχαν εμφανιστεί μέχρι την εποχή εκείνη με τη μέθοδο της Σειράς. Αντλεί επιχειρήματα από τους παλαιότερους εκκλησιαστικούς πατέρες και συγγραφείς, παραθέτοντας αποσπάσματα από τα έργα τους πολλές φορές χωρίς κανένα σχολιασμό. Για την επιλογή των αποσπασμάτων και των ερμηνευτικών σχολίων είχε την βοήθεια του φίλου του, Ιωάννη Φουρνή. Παρόλο που το έργο θυμίζει το «Πανάριον» του Επιφανίου Σαλαμίνος ως προς το σκοπό και το περιεχόμενο, διαφοροποιείται σε σχέση με τη δομή και την μέθοδό του. Μέσα από το έργο αυτό ο Ζιγαβηνός αναδεικνύεται άριστος θεολόγος με βαθειά κριτική θεολογική σκέψη. Ένα σημαντικό σκέλος της συγγραφικής δραστηριότητας του Ευθυμίου είναι η εξηγητική θεολογία. Έτσι υπομνημάτισε τούς Ψαλμούς 189, στηριζόμενος, όπως και στη Δογματική πανοπλία, στους προγενέστερους εκκλησιαστικούς πατέρες και συγγραφείς (Μ. Βασίλειο, Γρηγόριο Θεολόγο και Ι. Χρυσόστομο) με την διαφοροποίηση ότι αφήνει να διακριθεί ως ένα βαθμό το προσωπικό του στοιχείο, εκφέροντας σε πολλά σημεία δικές του ερμηνευτικές απόψεις. Συνδυάζει την ιστορική με την αλληγορική μέθοδο ερμηνείας. Ασχολήθηκε και με την Κ. Διαθήκη συγγράφοντας ερμηνευτικά υπομνήματα και στους τέσσερις Ευαγγελιστές 190. Το κύριο χαρακτηριστικό τους γνώρισμα είναι ότι έχουν την μορφή των ερμηνευτικών Σειρών. Στο Ευαγγέλιο του Ματθαίου βασίζεται κυρίως σε ερμηνευτικά έργα του I. Χρυσοστόμου, ενώ στο ερμηνευτικό υπόμνημά του στο κατά Μάρκον απλώς χρησιμοποιεί τις ίδιες παραπομπές με αυτές του κατά Ματθαίον. Το υπό- 188 PG 130 (Ολόκληρος ο Τόμος). 189 PG 128, PG 129,

70 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. μνημα στο κατά Λουκάν το εμπλουτίζει ακόμη περισσότερο με πατερικά αποσπάσματα και ερμηνευτικά σχόλια, ενώ στο κατά Ιωάννην διαφοροποιείται σε πολλά σημεία λόγω κυρίως του διαφορετικού περιεχομένου. Την πρώτη έκδοση των υπομνημάτων αυτών πραγματοποίησε ο Θεόκλητος Φαρμακίδης («Ευθυμίου τού Ζιγαβηνού, Ερμηνεία εις τα τέσσαρα Ευαγγέλια», Α, Β, Αθήναι 1842) και από την έκδοση αυτή ανατύπωσε ο J.P. Migne. Άλλο εξηγητικό έργο του Ευθυμίου είναι το υπόμνημα στις επιστολές του Παύλου, όπου εδώ αποκλειστική σχεδόν πηγή είναι ο I. Χρυσόστομος 191. Έκδοσή του σε δύο τόμους επιχείρησε ο μητροπολίτης Πατρών Νικηφόρος Καλογεράς 192. Υπάρχουν και άλλα αντιρρητικά η εξηγητικά έργα, όπως και ομιλίες, τα οποία αποδίδονται σε αυτόν, φαίνεται όμως πως δεν είναι δικά του 193. Α Μιχαήλ Γλυκάς Ο Μιχαήλ Γλυκάς γεννήθηκε πιθανότατα στην Κέρκυρα στις αρχές του 12 ου αιώνα. Φέρει και το προσωνύμιο Συκιδίτης. Σύμφωνα με κάποιους ερευνητές ο Μιχαήλ Γλυκάς ταυτίζεται με τον μοναχό Μύρωνα Συκιδίτη. Υπήρξε αυτοκρατορικός γραμματέας στην αυλή του Μανουήλ Α' του Κομνηνού. Χαρακτηρίζεται ως ιδιόρρυθμος θεολόγος εξηγητής και περίεργος χρονογράφος 194. Ενεπλάκη σε πoλιτική δίκη το 1159 και καταδικάστηκε σε τύφλωση. Φυλακίσθηκε, αλλά δεν έχασε την όρασή του, ίσως γιατί η ποινή δεν εκτελέσθηκε. Στην συνέχεια εκάρη μοναχός, έχοντας ενεργό συμμετοχή σε θεολογικές διαμάχες της εποχής του, όπως προκύπτει από τα έργα του: «Ό πατήρ μου μείζων μου εστίν» (Ιώ, 14 28), «περί του φθαρτού ή αφθάρτου της θείας μεταλήψεως», 191 Cuthbert Hamilton Turner, μν. εργ. σελ Νικηφόρου Καλογερά, Ευθυμίου του Ζιγαβηνού, Ερμηνεία εις τας ΙΔ' επιστολάς και εις τας Ζ' καθολικάς, Αθήναι Hans-Georg Beck, μν. εργ. σελ Βλ. Αθανασίου Δ. Κομίνη, Μιχαήλ Γλυκάς, ΘΗΕ, Τόμ. 4 ος σελ

71 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή «περί των άζυμων», «περί της Εκπορεύσεως τού 'Αγίου Πνεύματος» κ.λπ. Η γλώσσα του έχει πολλά λαϊκά στοιχεία, αλλά δεν είναι ακριβώς η λαϊκή γλώσσα της εποχής του. Τόσο ο Eideneier 195 όσο και η Κατσουγιαννοπούλου 196 συμφωνούν ότι η γλώσσα του Γλυκά, τουλάχιστον στο χρονογραφικό του έργο, φαίνεται να αντιπροσωπεύει μια μέση γλωσσική τάση ανάμεσα στην αρχαϊκή και τη δημώδη. Μια παρόμοια θέση διατυπώνει και ο Hunger: «Η γλώσσα του Γλυκά είναι απλή και κατανοητή. Η σύνταξη και το λεξιλόγιο φαίνεται να έχουν επηρεαστεί από την καθομιλουμένη» 197. Σε κάποια έργα του τα οποία απευθύνονταν στο ευρύ κοινό, ο Γλυκάς υπέγραφε ως «Πτωχοπρόδρομος». Το έργο του «Εις τας απορίας της Θείας Γραφής κεφάλαια», είναι ερμηνευτικό έργο της μορφής των Ερωτήσεων και Αποκρίσεων. Πρόκειται για 95 απαντήσεις στις αντίστοιχες απορίες μοναχών και διαφόρων άλλων φίλων του με την μορφή των επιστολών. Το έργο εκδόθηκε από τον Σωφρ. Ευστρατιάδη στην Αθήνα το 1906, και επανεκδόθηκε το 1912 στην Αλεξάνδρεια. Χαρακτηρίζεται ως ιδιαίτερα ενδιαφέρον και πρωτότυπο για την εποχή του 198. Σύμφωνα με τον καθηγητή Β. Φανουργάκη, ο Μιχαήλ Γλυκάς αντί για Σειρές και υπομνήματα διαλέγει μια διαφορετική μέθοδο διαπραγμάτευσης σπουδαίων προβλημάτων της Γραφής κατ εκλογήν, που αποτελεί ένα πρωτότυπο ερμηνευτικό έργο για την εποχή του 199. Τέλος αναφέρεται ως δικό του έργο το: «Συλλογαί παροιμιών μετά Θεολογικών Εξηγήσεων εν στίχοις πολιτικοίς και πεζή φράσει». Α Νικόλαος Μουζάλων Ο Νικόλαος Μουζάλων υπήρξε αρχιεπίσκοπος Κύπρου 200 μετά από υπόδειξη του αυτοκράτορα Αλεξίου Α' του Κομνηνού. Παραιτήθηκε από το θρόνο του το 1110, για να αποσυρθεί στην Κωνσταντινούπολη, όπου ίδρυσε τη μονή του Κοσμιδίου. Στη συνέχεια το 1147 επί αυτοκράτορα Μανουήλ του Κομνηνού εξελέγη πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως ως διάδοχος του πατριάρχη Κοσμά του Β' με το όνομα Νικόλαος ο Δ'. Στη περίοδο της 195 Βλ. Hans Eideneier, Romiosini Neograeca Medii Aevi herausgegeben von Hans Eideneier V, K ln Βλ. Σουλτάνας Μαυρομάτη-Κατσουγιαννοπούλου, Η Χρονογραφία του Μιχαήλ Γλυκά και οι πηγές της (περίοδος 100 π.χ μ.χ.), διδακτορική διατριβή που υποβλήθηκε στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 1984 [ΑΠΘ, ΕΕΦΣ, παράρτημα αρ. 49]. 197 Bλ. Herbert Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία. Η Λόγια Κοσμική Γραμματεία των Βυζαντινών, Τόμ. Β, ΜΙΕΤ, Αθήνα σελ Βλ. Εὐδ. Τσολάκη, Βυζαντινοὶ Ιστορικοὶ και Χρονογράφοι, 11 ου και 12 ου αιώνα, Θεσσαλονίκη Βασίλειου Δ. Φανουργάκη, Η χριστιανική Γραμματεία μετά το 450, Θεσσαλονίκη 1985 σελ Βλ. Ανδρέα Μητσίδη, Νικόλαος Μουζάλων, ΘΗΕ, Τόμ. 9 ος σελ

72 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. πατριαρχίας του εξασφαλίσθηκε με αυτοκρατορικό διάταγμα η ακίνητη περιουσία του ναού της Αγίας Σοφίας. Παραιτήθηκε από τον πατριαρχικό θρόνο το Με βάση μια ιστορία που μας διασώζει ο Βαλσαμών, ο Νικόλαος χαρακτηρίζεται κλασικιστής προσκολλημένος στην τήρηση των γραμματικών και ρητορικών κανόνων. Σύμφωνα με τον Βαλσαμώνα σε μια από τις συνοδικές του αποφάσεις ο Νικόλαος καταδίκασε τη βιογραφία της Αγίας Παρασκευής «ως συντεταγμένην υπό αγροίκου ανθρώπου εις γλώσσαν χυδαίαν και του αγγελικού της Αγίας βίου αναξίαν» 201 επειδή ήταν γραμμένη στη δημώδη γλώσσα και τη βιογραφία αυτή διέταξε ο πατριάρχης «να ρίψωσιν εις τό πυρ, ανέθεσε δε εις τον διάκονον Βασιλικόν νά γράψη άλλην». Επίσης συνέθεσε ανέκδοτο σύνταγμα κατά Λατίνων και μια ωδή σε ιαμβικούς στίχους για την αποχώρησή του από το θρόνο της Κύπρου. Από το ποίημα αυτό και μόνο μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ήταν κάτοχος μεγάλης μόρφωσης και ότι διατηρούσε ιδιαίτερα καλές σχέσεις με την δυναστεία των Κομνηνών 202. Συνέγραψε ερμηνευτική Σειρά «εις τον Ησαΐαν» 203, της οποίας είναι δημοσιευμένη μόνο η εισαγωγή. Κατά τον Ehrhard 204, αντικείμενο επιστημονικής έρευνας αποτελεί η αντιπαραβολή της Σειράς με τα υπομνήματα του Προκοπίου στον Ησαΐα και με την αντίστοιχη Σειρά του Νικήτα Ηρακλείας. Α Νεόφυτος Έγκλειστος Ο Αγιος Νεόφυτος 205 γεννήθηκε το 1134 στο χωριό Λεύκαρα της Κύπρου και προερχόταν από πτωχή και πολυμελή οικογένεια. Όταν έγινε δεκαεπτά ετών, οι γονείς του τον αρραβώνιασαν και ετοιμάζονταν να τον παντρέψουν. Αυτός όμως επιθυμούσε τη μοναχική ζωή 206. Με πολλή μάχη διέλυσε τους αρραβώνες και επέστρεψε πίσω στο 201 Πρβλ. Μανουήλ Ι. Γεδεών Πατριαρχικοί πίνακες Κων/πολη 1890 σελ Βλ. Σοφίας Δοανίδου, Η παραίτησις Νικολάου του Μουζάλωνος από της Αρχιεπισκοπής Κύπρου. Ανέκδοτον απολογητικόν ποίημα, Ελληνικά Ζ (1934). 203 PG 106, Albert Ehrhard εν Κarl Krumbacher μν. ερ., τομ. Α σελ Για τη ζωή και την προσωπικότητα του Αγίου Νεοφύτου βλέπε ενδεικτικά: Ιωάννη Π. Τσικνόπουλλου, Η θαυμαστή προσωπικότης του Νεοφύτου πρεσβυτέρου μοναχού και εγκλείστου, Byzantion XXXVII(1967), σελ Βενέδικτου Εγγλεζάκη (αρχιμ. Παύλου), Είκοσι μελέται διά την Εκκλησίαν Κύπρου (4 ος έως 20 ός αιών), εκδ. Ίδρυμα Α. Γ. Λεβέντη και Μορφωτικόν Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήναι 1996, σελ Χρήστου Κ. Οικονόμου, Ο Άγιος Νεόφυτος ο Έγκλειστος. Προσωπικότητα, συγγράμματα και ερμηνευτικές προσεγγίσεις, Εγκλειστριωτικά Ανάλεκτα 2, έκδ. Ιεράς Μονής Αγίου Νεοφύτου, Πάφος 2010, καθώς και τα Πρακτικά του Α' Διεθνούς Συνεδρίου. 206 «Κατά πόδας δέ περί τούς γάμους περισκοπούντων εκείνων, κατά πόδας κάγώ περιεσκόπουν μηχανάς φυγαδείας». Τυπική Διαθήκη, Συγγράμματα, τομ. Β', σελ

73 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή μοναστήρι του Κουτσοβέντη, όπου εκάρη μοναχός. Ο Νεόφυτος ήταν τελείως αναλφάβητος, και ο ηγούμενος Μάξιμος του ανέθεσε να καλλιεργεί τους αμπελώνες της μονής. Στο διακόνημα αυτό παρέμεινε για πέντε χρόνια, διάστημα κατά το οποίο έμαθε τα πρώτα γράμματα, «τόσο από τη συμμετοχή του στις συνάξεις του εικοσιτετραώρου, όσο και από κάποια μαθήματα από τους αδελφούς της Μονής» 207. Σε τέτοιο μάλιστα βαθμό φωτίστηκε ο νους του, ώστε έφθασε να αποστηθίσει ολόκληρο το Ψαλτήρι 208. Στα τέλη του 1158, ο άγιος Νεόφυτος ζήτησε άδεια από τον ηγούμενο Ευφρόσυνο για να μεταβεί στους Αγίους Τόπους. Επέστρεψε και πάλι στην Κύπρο στο μοναστήρι του αγίου Χρυσοστόμου με τη σκέψη να ησυχάσει στους πρόποδες του όρους Κουτσοβέντη. Το 1166 εκλέχθηκε νέος επίσκοπος Πάφου ο Βασίλειος Κίνναμος, ο οποίος τον έπεισε να γίνει ιερέας και να δεχθεί η Εγκλείστρα να γίνει μοναστήρι. Η εγκαταβίωση του Νεοφύτου στην Εγκλείστρα σήμανε μια νέα περίοδο στη ζωή του, μια περίοδο αυστηρού εγκλεισμού, τέλειας απομόνωσης και έντονης προσευχής. Κατά τον δεύτερο εγκλεισμό του, σε ηλικία μεταξύ 65 και 85 χρονών, έγραψε ή συμπλήρωσε τα περισσότερα και σπουδαιότερα έργα του, όπως είναι η «Ερμηνεία εις τήν Εξαήμερον Γένεσιν» (~1200), η «Ερμηνεία των Ψαλμών και των Ωδών» (~1203), η «Ερμηνεία κανόνων τών δώδεκα Δεσποτικών έορτών» (~1208), η «Ερμηνεία Δεσποτικών Εντολών» (~1210), η «Βίβλος τών Κατηχήσεων» (~1211) και η δεύτερη «Τυπική Διαθήκη» (1214) 209. Τα παραπάνω συγγράμματά του, συνολικής έκτασης 2200 φύλλων, φυλάσσονται όλα σε ελληνικές και ξένες Βιβλιοθήκες. Μέσα από αυτά αναδεικνύεται ο όσιος Νεόφυτος βαθύς γνώστης της Αγίας Γραφής, ικανότατος στο συγγραφικό έργο, ζηλευτός ερμηνευτής, ποιητικότατος στη σύνθεση κατανυκτικών στιχηρών, αγνός πατριώτης 210. Συνέγραψε Σειρά στο Άσμα Ασμάτων της οποίας ο πρόλογος ελέγχει το κριτικό πνεύμα. Ο Ehrhard 211 θεωρεί ότι και τα υπομνήματά του στους ψαλμούς αποτελούν Σειρά. Τα σωζόμενα έργα του Νεοφύτου πρόσφατα έχουν εκδοθεί ηλεκτρονικά 212 από την ιερά βασιλική και σταυροπηγιακή μονή αγίου Νεοφύτου Πάφου της Κύπρου. Ανάμεσα σε 207 Χρήστου Κ. Οικονόμου, Ο άγιος Νεόφυτος ο Έγκλειστος σταθμός στα θεολογικά γράμματα και τον πολιτισμό της Κύπρου, ΕΚΜΙΜΚ 4 (1999), σελ Βλ. Ερμηνεία εις την εξαήμερον γένεσιν, Συγγράμματα, τομ. Δ', σελ Βλ. Χρήστου Οικονόμου, μν. ερ., σελ Ιωάννη Π. Τσικνόπουλου, Νεόφυτος, ΘΗΕ, Τόμ. 9 ος σελ Albert Ehrhard εν Κarl Krumbacher μν. ερ., τομ. Α σελ Ἁγίου Νεοφύτου σωζόμενα ἔργα, Ιερά βασιλική και σταυροπηγιακή μονή αγίου Νεοφύτου, ΠΑΦΟΣ , Ηλεκτρονική επανέκδοση, Θεσσαλονίκη

74 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. αυτά και τα ερμηνευτικά έργα του τα οποία σε σχέση με το κατά πόσο ανήκουν στο είδος των ερμηνευτικών Σειρών, χρήζουν περαιτέρω μελέτης. Σύμφωνα με την παράδοση, ο άγιος Νεόφυτος πέθανε στις 12 Απριλίου του 1219 σε ηλικία 85 χρονών. Α Ιωάννης Χαλκηδόνιος Ο Ιωάννης Χαλκηδόνιος ο οποίος ονομάστηκε και Ιερομνήμων διετέλεσε Πατριάρχης Κων/πόλεως ( ). Έγραψε τον πρόλογο του υπομνήματος στα ευαγγέλια του Θεοφύλακτου 213. Στον ίδιο αποδίδονται και υπομνήματα σε 28 περικοπές των ευαγγελίων 214 και μεγάλη συλλογή Κυριακών ομιλιών 215. Α Πέτρος ο Λομβαρδός Ο Πέτρος ο Λομβαρδός λατίνος θεολόγος του 12 ου αι., ο οποίος φέρει και τον τίτλο magister sententiarum 216. Ελάχιστα γνωρίζουμε για την ζωή του. Γεννήθηκε στη Νοβάρα της Ιταλίας από φτωχή οικογένεια, στα τέλη του 11 ου με αρχές του 12ου αι. Με την βοήθεια του Οσίου Βερνάρδου, πήγε στην Γαλλία για να ολοκληρώσει τις σπουδές του γύρω στο 1136, αρχικά στην Reims, και μετά στο Παρίσι. Γρήγορα έγινε καθηγητής στη σχολή της Παναγίας των Παρισίων και το 1148, συμμετείχε ανάμεσα και με άλλους θεολόγους στη σύνοδο της Reims, η οποία συγκλήθηκε από τον πάπα Ευγένιο τον Γ'. Το χειμώνα του 1151/1152 ταξίδευσε στη Ρώμη, όπου είχε την ευκαιρία να γνωρίσει το έργο του Αγίου Ιωάννου του Δαμασκηνού, το οποίο τότε είχε μεταφρασθεί στα λατινικά. Τοποθετήθηκε επίσκοπος του Παρισιού το 1159 και πέθανε το επόμενο έτος, στις 21 ή 22 Ιουλίου. Σώζονται τέσσαρα γνήσια έργα. Από αυτά το Υπόμνημα στους Ψαλμούς 217, έχει την μορφή ερμηνευτικής Σειράς. Για κάθε ψαλμικό στίχο, ο συγγραφέας παραθέτει χωρία πατέρων και εκκλησιαστικών συγγραφέων, ρίχνοντας το κύριο βάρος της ερμηνευτικής του προσπάθειας στα μυστικά νοήματα της Γραφής. Στο Υπόμνημα (Collectanea) στις Επιστολές του Παύλου 218, ο Πέτρος διευρύνει τον αριθμό των εκκλησιαστικών συγγραφέων από τους οποίους αντλεί αποσπάσματα και ερμη- 213 Albert Ehrhard εν Κarl Krumbacher, μν. Εργ. Τόμ. Α σελ κώδικας Paris. 214 a fol κώδικας S. Sepulcri 133 saec. 14 fol Jerome Patinot, Πέτρος ο Λομβαρδός, ΘΗΕ, Τόμ. 10 ος σελ PL 191, PL 191, ,

75 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή νευτικά σχόλια και βάζει την προσωπική σφραγίδα στο έργο του, καθώς δεν συμπεριφέρεται ως απλός ερανιστής, αλλά παρουσιάζει και τις προσωπικές του ερμηνευτικές απόψεις, σημειώνοντας μια μεγάλη πρόοδο σε σχέση με το αντίστοιχο υπόμνημα στους Ψαλμούς. Το έργο Libri IV Sententiarum το οποίο ο Πέτρος τελείωσε γύρω στο 1152/1153, είναι ένα ανθολόγιο έγκυρων αποφθεγμάτων για συγκεκριμένα θέματα. Προσλαμβάνει ωστόσο ευρύτερη σημασία λόγω της δομής και της οργάνωσης του έργου που επιτρέπει τη λογική παρουσίαση ενός ζητήματος, τις θέσεις του, τις αντιρρήσεις του και τις διάφορες λύσεις του. Τα τέσσερα βιβλία των Sententiae πραγματεύονται ευρύ φάσμα θεολογικών ζητημάτων κατανεμημένων θεματολογικά, όπως η τριαδικότητα του Θεού η δημιουργία, οι άγγελοι, οι άνθρωποι, η χάρις, η αμαρτία, κ.α.. Ο Πέτρος γνωρίζει τους πατέρες πολλές φορές όχι από τα ίδια τους τα έργα αλλά έμμεσα και αντλεί από αυτούς αποσπάσματα ανισομερώς. Οι προ της Νικαίας Πατέρες είναι σχεδόν ανύπαρκτοι ενώ από τους Έλληνες πατέρες, μόνο οι Ωριγένης και Ι. Χρυσόστομος εμφανίζονται σποραδικά. Στα θετικά του Πέτρου συγκαταλέγεται το ότι εισήγαγε τον Ιωάννη Δαμασκηνό στη δυτική θεολογία, με τριάντα αποσπάσματα από τα έργα του. Κύρια πηγή των ερμηνευτικών σχολίων (πάνω από χίλια) είναι ο ιερός Αυγουστίνος. Οι Sententiae δέχθηκαν σφοδρές επιθέσεις, που οφείλονταν στη μεγάλη τους επιτυχία και σε ορισμένες απόψεις που παρουσίαζαν. Επιδοκιμάσθηκαν όμως επίσημα από την Δ' σύνοδο του Λατερανού (1215). Ο Πέτρος προσέδωσε στην θεολογία μια μορφή επιστημονική και τεχνική αφαιρώντας από αυτή τον ποιμαντικό και θρησκευτικό χαρακτήρα, που είχε στις μεγάλες πατερικές πραγματείες. Από τότε οι Sententiae αποτέλεσαν κύριο διδακτικό εγχειρίδιο για τη Δύση και έως τον 15 ο αι. γράφονταν γι αυτές υπομνήματα. Α Θωμάς Ακινάτης Ο Θωμάς Ακινάτης, (τον συναντούμε επίσης ως Θωμά του Ακουΐν ή Ακουΐνο) ( ) ήταν Ιταλός ιερέας της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας στο Τάγμα των Δομινικανών, σημαντικός φιλόσοφος και θεολόγος του 13 ου αιώνα και κύριος εκπρόσωπος της 75

76 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. σχολής του σχολαστικισμού 219. Λόγω της ευγενικής καταγωγής του (ο πατέρας του ήταν κόμης) είχε την οικονομική άνεση και ευχέρεια να σπουδάσει στα πανεπιστήμια της Νεαπόλεως, Κολωνίας και Παρισιού. Ταυτόχρονα είχε την τύχη να διατελέσει μαθητής του Αλβέρτου του μεγάλου. Στα είκοσί του χρόνια ασπάστηκε τον μοναχικό βίο και κατατάχθηκε στο Μοναχικό Τάγμα των Δομινικανών. Ήταν προικισμένος με ιδιαίτερα πνευματικά και διανοητικά χαρίσματα και επιδόθηκε με ζήλο στη μελέτη της αριστοτελικής φιλοσοφίας υπό την καθοδήγηση του δασκάλου, του Αλβέρτου, τον οποίο με την πάροδο του χρόνου κατάφερε να ξεπεράσει. Σε όλη τη διάρκεια της σύντομης ζωής του (εκοιμήθη 48 ετών) δίδασκε θεολογία και φιλοσοφία ως καθηγητής σε πανεπιστήμια και σε ανώτατα εκκλησιαστικά και μοναχικά ιδρύματα, ενώ παράλληλα επιδόθηκε στη συγγραφή βιβλίων. Ως συγγραφέας ο Θωμάς Ακινάτης, αναδείχθηκε πολυγραφότατος, αφήνοντας ως παρακαταθήκη στις επόμενες γενιές της δυτικής Σχολαστικής θεολογικής σκέψης μεγάλο αριθμό θεολογικών και φιλοσοφικών συγγραμμάτων, τα οποία τον κατατάσσουν ανάμεσα στους μεγαλύτερους χριστιανούς συγγραφείς, ειδικά της Δυτικής Εκκλησίας. Το έργο που κυρίως ενδιαφέρει στη συνάφεια της παρούσης εργασίας είναι η ερμηνευτική Σειρά Catena Aurea στην οποία έχουμε ήδη αναφερθεί. Ο όρος μάλιστα catenae πιστεύεται ότι δόθηκε για πρώτη φορά ως ονομασία σ αυτό το δικό του έργο. Πολλοί ερευνητές δέχονται ότι κατά ένα πολύ μεγάλο βαθμό το έργο αυτό του Ακινάτη είναι επηρεασμένο από τις αντίστοιχες ερμηνευτικές Σειρές στα ιερά ευαγγέλια του Νικήτα Ηρακλείας, ιδιαιτέρως εκείνης στο κατά Λουκά, οι οποίες με την προσωπική του φροντίδα και συμβολή μεταφράστηκαν στα Λατινικά 220. Η Catena Aurea, (χρυσή αλυσίδα) αποτελεί ένα μοναδικό είδος βιβλικής ερμηνευτικής που αποτελείται από αποσπάσματα προερχόμενα από υπάρχοντα ερμηνευτικά σχόλια άλλων εκκλησιαστικών πατέρων και συγγραφέων, όπως ιερού Αυγουστίνου, του Αγίου Κυρίλλου Αλεξανδρείας, του Αγίου Αμβροσίου και άλλων. Α Μιχαήλ Δούκας Γλάβας Κατά τον 13ο αιώνα ο πρωτοστράτωρ Μιχαήλ Δούκας Γλάβας 221 έγραψε ερμηνευτική Σειρά, την οποία περιγράφει ο Μανουήλ Φιλής 222 σε ορισμένα από τα ποιήματά του, στα 219 Βλ. Ιωάννη N. Καρμίρη, Θωμάς Ακινάτης, ΘΗΕ, Τόμ. 6 ος σελ Charles Kannengiesser, Handbook of Patristic Exegesis. The Bible in Ancient Christianity, vol II, Leiden: Brill 2004, σελ Albert Ehrhard εν Κarl Krumbacher, μν. Εργ. Τόμ. Α σελ

77 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή οποία προσθέτει και τα ονόματα των υπομνηματιστών που χρησιμοποιεί. Η Σειρά αυτή σήμερα έχει χαθεί. Α Μακάριος Χρυσοκέφαλος Ο Μακάριος Χρυσοκέφαλος υπήρξε Μητροπολίτης Φιλαδελφείας για μια περίοδο 46 ετών από το 1326 έως το Γεννήθηκε περίπου το Μετά την μοναχική κουρά του, κύριο έργο του αποτέλεσε το κήρυγμα και η ερμηνεία της Αγίας Γραφής. Ονομάσθηκε «Χρυσοκέφαλος» γιατί συνέλεγε γνώμες και αποφθέγματα («χρυσά κεφάλαια») από τους μεγάλους πατέρες και εκκλησιαστικούς συγγραφείς των πρώτων χριστιανικών αιώνων αλλά συγχρόνως και από τους συγγραφείς της θύραθεν παιδείας (εθνικούς) όπως των Ιώσηπου, Πλουτάρχου, Αιλιανού, Συνεσίου, Δίωνος Χρυσοστόμου, Χορικίου κ.α. Κατάρτισε μια συλλογή με τον τίτλο «Ροδωνιά» ή «Ροδώνιον», όπου τα αποφθέγματα (παροιμίες) παρατίθενται αλφαβητικά με βάση το πρώτο τους γράμμα. Ως μητροπολίτης Φιλαδελφείας μετείχε στη διένεξη των ησυχαστών και υπέγραψε ως «υπέρτιμος και έξαρχος πάσης Λυδίας και καθολικός κριτής των Ρωμαίων» στην σύνοδο του 1351, που αναθεμάτισε τον Βαρλαάμ και τον Ακίνδυνο. Διακρίθηκε ως εκκλησιαστικός ρήτορας. Κυρίως όμως ασχολήθηκε με τη συγγραφή ερμηνευτικών Σειρών. Συνέγραψε τρεις Σειρές στην Γένεση, στο κατά Ματθαίον ευαγγέλιο και στο κατά Λουκάν. Στο προοίμιο του ερμηνευτικού του έργου στο κατά Λουκάν αναφέρει τα εξής για την Σειρά, που είχε συγγράψει στο βιβλίο της Γένεσης: «και την Μωυσέως Γένεσιν εις δύο ταμόντες, δια το πολύ της συλλογής των πατρικών λόγων, το μεν πρώτον Κοσμογένειαν, το δε δεύτερον εις Πατριάρχας ωνομάσαμεν» 223. Δυστυχώς όμως η Σειρά αυτή στην Γένεση δεν έχει διασωθεί. 222 Εξεδόθη υπό Ε. Miller 2, PG 150, 244Β. 77

78 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. Στο προοίμιο του ερμηνευτικού του έργο στο κατά Ματθαίον ευαγγέλιο 224 βλέπουμε ότι αυτό αποτελείται από τρία βιβλία, από τα οποία το καθένα περιλαμβάνει 20 πραγματείες. Η ερμηνευτική του Σειρά στο κατά Λουκάν περιλαμβάνει 24 λόγους, η αρχή των οποίων σχηματίζει ακροστιχίδα με τα 24 γράμματα του αλφαβήτου, γι αυτό και ονομάζεται «Μεγάλη αλφάβητος». Πραγματεύεται μόνο τις ιδιαίτερες περικοπές που περιλαμβάνονται στο ευαγγέλιο του Λουκά. Το προοίμιο είναι δημοσιευμένο στην Ελληνική Πατρολογία του J.P. Migne. 225 Οι Σειρές του Μακαρίου στηρίζονται κυρίως στις αντίστοιχες Σειρές του Νικήτα Ηρακλείας. Αντλεί τα αποσπάσματα και τα ερμηνευτικά σχόλια από ορισμένους αρχαίους χριστιανούς συγγραφείς (Ιγνατίου Αντιοχείας, Ιουστίνου του μάρτυρος, Ειρηναίου, Ιππολύτου, Γρηγορίου του θαυματουργού), από τους μεγάλους ερμηνευτές του 4 ου και του 5 ου αι. αλλά και από τους μεταγενέστερους θεολόγους και συγγραφείς όπως Ιωάννου της Κλίμακος, Κοσμά του Ινδικοπλεύστου, Μαξίμου του Ομολογητού, Συμεών του Μεταφράστου, Μιχαήλ Ψελλού και Θεοφυλάκτου 226. Ο Μακάριος δεν είναι απλός ερανιστής των έργων των παραπάνω συγγραφέων αλλά προσθέτει και δικά του σχόλια, τα οποία διακρίνονται από το μονόγραμμά του. Εκτός από ερμηνευτικά έργα χρησιμοποίησε και αντιρρητικά έργα κατά Εθνικών, Ιουδαίων και αιρετικών, στα οποία επίσης πρόσθεσε και δικές του παρατηρήσεις. Α.2.8 Ιστορία της έρευνας των Σειρών Η έρευνα των ερμηνευτικών Σειρών ξεκίνησε σχετικά αργά, με τον Albert Ehrhard. Ο Ehrhard ήταν ιερέας και καθηγητής στη Θεολογική σχολή του Στρασβούργου το Το 1892 έγινε καθηγητής της εκκλησιαστικής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Würzburg. Στη συνέχεια, το 1898, διορίστηκε στην Καθολική Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου της Βιέννης. Το 1903 επέστρεψε στο Στρασβούργο ως πρύτανης του πανεπιστημίου. Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο εγκαταστάθηκε στη Γερμανία. Από το 1920 έως το PG 150, PG 150, Βλ. Ιωάννη Χ. Κωνσταντινίδη, Μακάριος Χρυσοκέφαλος, ΘΗΕ, Τόμ. 8 ος σελ

79 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή δίδαξε εκκλησιαστική ιστορία στο Πανεπιστήμιο της Βόννης. Πέθανε το Εξειδικεύτηκε σε θέματα πατρολογίας καθώς και στην ιστορία του δόγματος. Υπό την ευθύνη του Karl Krumbacher και με τη συνεργασία του Albert Ehrhard για τα θεολογικά θέματα και του Heinrich Gelzer για τα θέματα της βυζαντινής ιστορίας, δημοσιεύθηκε στο Μόναχο το 1897 το σπουδαίο έργο με τίτλο «Geschichte der byzantinischen Litteratur von Justinian bis zum Ende des ostr mischen Reiches ( ) (Ιστορία της βυζαντινής λογοτεχνίας από τον Ιουστινιανό έως την πτώση της Ανατολικής Αυτοκρατορίας, )». Ο Ehrhard το 1900 δημοσίευσε το έργο με τίτλο «πρώιμη χριστιανική λογοτεχνία και έρευνα από το 1884 έως το 1900» 227, ενώ το 1901 δημοσίευσε ένα είδος λεξικού βιβλικών και πατερικών παραθεμάτων 228, το οποίο αναφέρεται στα Sacra Parallela του Ιωάννη του Δαμασκηνού και στα φλοριλέγγεια του Μαξίμου. Στο έργο του Ehrhard βοήθησε το γεγονός της έκδοσης ερμηνευτικών Σειρών στα χρόνια που προηγήθηκαν τις οποίες μελέτησε και αξιοποίησε. Ειδικότερα το 1630 ο Balthasar Cordier (Corderius) ( ) πρώτος εξέδωσε το έργο «Catena patrum Graecorum» 229. Ο Corderius ήταν Βέλγος Ιησουίτης ερμηνευτής της Αγίας Γραφής και εκδότης πατερικών έργων. Ήταν γνώστης της ελληνικής γλώσσας και αφιερώθηκε στη μετάφραση και έκδοση ελληνικών ερμηνευτικών Σειρών από τα χειρόγραφα, χάρις των οποίων πραγματοποίησε πολλές επισκέψεις στις βιβλιοθήκες της Ευρώπης. Εξέδωσε μια ερμηνευτική Σειρά στο κατά Ιωάννη, μια άλλη στο κατά Λουκάν ευαγγέλιο 230, καθώς και διάφορα άλλα ερμηνευτικά κυρίως έργα, ενώ σε συνεργασία με τον συνάδελφό του Possin εξέδωσε επίσης ερμηνευτική Σειρά στο κατά Ματθαίον. Ο Possin εξέδωσε ακόμη, παρόμοιες συλλογές πατερικών αποσπασμάτων στο κατά Μάρκον και στο βιβλίο του Ιώβ (1673). Ο J. de la Haye είναι εκδότης της ογκώδους Σειράς γνωστής ως Biblia Magna (Παρίσι, 1643) καθώς και της Biblia Maxima (Παρίσι, 1660) τις οποίες ακολούθησαν εννέα τόμοι των Critici Sacri, sive clarissimorum virorum annotationes atque tractatus in biblia, που περιέχουν επιλογές, από ρωμαιοκαθολικούς και από προτεστάντες σχολιαστές. 227 Albert Ehrhard, Die altchristliche Litteratur und ihre Erforschung von : Die vornicänische Litteratur, Freiburg Albert Ehrhard, Zu den Sacra Parallela des Johannes Damascenus und dem Florilegium des Maximus, Byzantinische Zeitschrift, Corderius Balthasar, Catena patrum Graecorum in Sanctum Joannem ex antiquissimo Graeco codice ms nunc primum in lucem, edita Anvers Catena sexaginta quinque Patrum græcorum in S. Lucam, Antwerp,

80 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. Το έργο της έκδοσης ερμηνευτικών Σειρών, συνέχισε ο Christian Frederick Matthaei 231 ( ), πρύτανης του Πανεπιστημίου Halle-Wittenberg. Το 1803 διορίστηκε Καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Μόσχας. Στη Μόσχα βρήκε ένα μεγάλο αριθμό ελληνικών χειρογράφων, τόσο βιβλικών, όσο και πατερικών, χωρίς σελιδοποίηση και εντελώς άγνωστα στην Ευρώπη, τα οποία προέρχονταν από το Άγιο Όρος. Εξέδωσε επίσης μια μεγάλη συλλογή των βιβλικών παραπομπών στα έργα του Ιωάννη Χρυσοστόμου. Βέβαια ο Matthaei οικειοποιήθηκε πολλά από τα χειρόγραφα τόσο των κλασικών όσο και των πατέρων, τα οποία άλλα φύλασσε στη δική του βιβλιοθήκη, ενώ άλλα τα πούλησε στις βιβλιοθήκες της Γερμανίας (Δρέσδη) και της Ολλανδίας 232. Ωστόσο η συμβολή του στην ανεύρεση και δημοσίευση έργων μεγάλων πατέρων και εκκλησιαστικών συγγραφέων κρίνεται ιδιαιτέρως πολύτιμη. Πολύ σημαντικό υπήρξε επίσης το έργο του John Antony Cramer ( ). Άγγλος κλασσικός μελετητής και γεωγράφος, από το Mitl di της Ελβετίας, ο οποίος επίσης ασχολήθηκε με το θέμα της έκδοσης ερμηνευτικών Σειρών. Ο Cramer φοίτησε στο Westminster και στο Christ Church, της Οξφόρδης όπου διέμεινε ως ιεροκύρηκας και καθηγητής της Νεότερης Ιστορίας μέχρι το Το σπουδαιότερο έργο του είναι το «Catenae Graecorum Patrum in Novum Testamentum» 233. Δημοσίευσε και άλλα ανέκδοτα έργα Ελλήνων συγγραφέων τα οποία μετέφερε από τα χειρόγραφα, όπως το «Anecdota Graeca e codd. manuscriptis bibliothecarum oxoniensium (4 vols, )» 234 και το «Anecdota Graeca (from the manuscripts of the royal library in Paris, 4 vols, )» Christian Frederick Matthaei, Novum Testamentum Graece et Latine (Riga, ). - Novum Testamentum Graece. Wittenberg tomus 1. - D. Pavli Epistolae ad Thessalonicenses et Ad Timotheum Graece et Latine ( ). - D. Pauli Epistola I. et II. ad Corinthios, Graece et Latine (1783). - XIII epistolarum Pauli codex Graecus cum versione latina veteri vulgo Antehieronymiana olim Boernerianus nunc bibliothecae electoralis Dresdensis, Meissen, Joannis Apocalypsis Graece et Latine (1785). - Lectiones Mosquenses (Leipzig 1779). - Vetustum ecclesiae Graecae, Constantinopolitanae, ut videtur, Evangeliarum bibliothecae Serenissimi Ducis Saxo-Gothani. / Nunc primo totum ad cognoscendam liturgiam Graecorum accuratius examinavit et adjectis variantibus sacri contextus lectionibus edidit. Breitkopf, Leipzig, Bruce M. Metzger, Bart D. Ehrman, The Text of the New Testament: Its Transmission, Corruption and Restoration, Oxford University Press 2005, σελ Catenae Graecorum Patrum in Novum Testamentum Οξφόρδη I-VII, ( ). 234 vol. 1 (1835) Ὁμήρου Ἐπιμερισμοὶ κατ' ἀλφάβητον (e cod. Oxon. bibl. Novi Colleg. 298, saec. XIV ex.); vol. 2 (1835) Θεογνώστου Κανόνες, pp ; Χοιροβοσκοῦ Ὀρθογραφία, ; Περὶ ποσότητος, ; Ἐπιμερισμοὶ κατὰ στοιχεῖον. Γραφικά, ; Ἐκλογαὶ διαφόρων λέξεων συνηλεγμένων (sic) ἐκ τε τῆς 80

81 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή Παράλληλα με τον Cramer, εργάζεται ο Ιταλός φιλόλογος και καρδινάλιος Angelo Mai ( ). Υπήρξε Ιησουίτης καθηγητής κλασικών στο κολέγιο Ιησουιτών της Νάπολης. Μετά την ολοκλήρωση των σπουδών του στο Collegium Romanum, έζησε για κάποιο χρονικό διάστημα στο Ορβιέτο, όπου ασχολήθηκε με τη μελέτη της Παλαιογραφίας. Εργαζόμενος στη Αμβροσιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου και στη συνέχεια στη Βιβλιοθήκη του Βατικανού ανακάλυψε και δημοσίευσε άγνωστα αρχαία εκκλησιαστικά κείμενα, πολλά από τα οποία περιέχονταν σε παλίμψηστες περγαμηνές. Για να μπορέσει να διαβάσει το κείμενο τον κατωτέρων στρωμάτων χρησιμοποίησε νέες μεθόδους με διάφορες χημικές ουσίες. Με χαρακτηριστικό το πάθος και τον ζήλο στο έργο της εξέτασης των πολυάριθμων χειρογράφων, αποκατέστησε ένα σημαντικά μεγάλο αριθμό έργων, από τα οποία αξίζει να μνημονεύσουμε εκείνα του Κικέρωνα. Πολύ σημαντικά είναι τα έργα του «Novae Patrum Bibliothecae» 236, «Scriptorum veterum nova collectio» 237 μέσα στα οποία δημοσιεύονται ανέκδοτες ερμηνευτικές Σειρές. Πολύ σημαντική κρίνεται επίσης στην πορεία της έρευνας των Σειρών και η συμβολή του Jean-Baptiste Pitra Francois ( ), ο οποίος ήταν Γάλλος καθολικός καρδινάλιος, αρχαιολόγος και θεολόγος. Ήταν συνεργάτης του J. P. Migne στην έκδοση των έργων Patrologia latina and Patrologia Graeca. Το 1863 έγινε καρδινάλιος ενώ το 1869 διορίστηκε βιβλιοθηκάριος της Βιβλιοθήκης του Βατικανού. Είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτο το έργο του τόσο σε σχέση με τις μεγάλες αρχαιολογικές ανακαλύψεις του, όσο και με την συγγραφή Γραφῆς καὶ τῶν θύραθεν πραγματειῶν, (e cod. Barocc. 50; one of the sources of this treatise was the section on ἰῶτα ἀνεκφώνητον of Orus' Περὶ ὀρθογραφίας); Λέξεις κατὰ στοιχεῖον τῶν ὠδῶν (sic), ; Λέξεις τῶν κανόνων, ; Λέξεις ἐκ τοῦ Θεολόγου, ; Ἐκ τοῦ ἁγίου Θαλλελαίου, 487; Untitled glossary, ; Index glossarum, ; vol. 4 (1837) pp Excerpta varia: Anonym. Grammaticalia Excerpt. e Cod. Barocc. 194 fol r; pp Excerpta varia. Exc. e Cod. Mus. Brit. Add. 5118; pp Cod. Barocc Chart. Saec. XIV. Excerpt. e Schol. Choerobosc. in Theodos. Can. f vol. 4 (Oxford 1841), pp Κανόνες καθολικοὶ περὶ συντάξεως by Timothy of Gaza (a Greek grammarian active in the reign of Anastasius, i.e ). 236 Angelo Mai, Novae Patrum Bibliothecae, Rome, 1852 by Typis Sacri Consilii Propagando Christiano Nomini in Romae. 237 Angelo Mai, Scriptorum veterum nova collectio è Vaticanis codicibus, τομ

82 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. πολλών έργων 238 για αρχαιολογικά, θεολογικά και ιστορικά θέματα. Ο Jacques Paul Migne ( ) αποτελεί αναμφισβήτητα τη σημαντικότερη προσωπικότητα, στην οποία οφείλεται το μεγαλύτρερο μέρος της προόδου που σημειώθηκε στην πρόοδο της εκκλησιαστικής γραμματείας. Γάλλος ιερέας ο οποίος θέλησε να δημοσιεύσει θεολογικά έργα, εγκυκλοπαίδειες και κείμενα των Πατέρων της Εκκλησίας, αφού αντιλήφθηκε τη δύναμη του Τύπου, μέσου του οποίου θα μπορούσε να διαδώσει ευρέως οποιαδήποτε πληροφορία ήθελε. Ίδρυσε το 1836 τον εκδοτικό οίκο Imprimerie Catholique στο Petit Montrouge, μια απομακρυσμένη περιοχή του Παρισιού. Μέσω του τυπογραφείου του προσπάθησε να εκδώσει μαζικά σε γρήγορους ρυθμούς πολυάριθμα θρησκευτικά βιβλία και αδημοσίευτα εκκλησιαστικά έργα σε προσιτές τιμές που απευθύνονταν κυρίως για τις βιβλιοθήκες του κατώτερου κλήρου. Η πρωτοτυπία του ήταν ότι χρησιμοποιούσε φθηνά υλικά, κρατώντας το κόστος χαμηλό και εξασφαλίζοντας κατ' αυτόν τον τρόπο ευρεία κυκλοφορία. Τo πιο γνωστό από τα έργα του είναι το Scripturae sacrae cursus completus, το οποίο περιείχε μια ευρεία συλλογή από σχόλια για καθένα από τα βιβλία της Αγίας Γραφής, το Theologiae cursus (Θεολογικά προγράμματα σπουδών), το Collection des auteurs sacrés (Συλλογή ιερών συγγραφέων) και το Encyclopédie théologique (Θεολογική Εγκυκλοπαίδεια). Το έργο όμως, στο οποίο οφείλει κυρίως τη φήμη του ο Migne, είναι το Patrologiae cursus completus, όπου περιέχονται έργα εκκλησιαστικών πατέρων και συγγραφέων που έγραψαν στα Ελληνικά και στα Λατινικά. Εκδόθηκε σε 2 συλλογές την Patrologiae Latinae Cursus Completus σε 217 τόμους ( ) και σε άλλους 4 τόμους ευρετήρια ( ), πιο γνωστή ως Patrologia Latina και την Patrologiae Graecae Cursus Completus, πιο γνωστή ως Patrologia Graeca, που πρωτοεκδόθηκε στα λατινικά σε 81 τόμους ( ) και στη συνέχεια στο ελληνικό κείμενο με λατινική μετάφραση σε 161 τόμους 239 ( ). Για την Ελληνική έκδοση δεν υπήρχε ευρετήριο αλλά το 1879 ο 238 Πρβλ. Jean-Baptiste Pitra, Analecta sacra spicilegio solesmensi parata. τομ. Ι - II III - IV: Patres antenicaeni , - Spicilegium solesmense complectens sanctorum patrum scriptorumque ecclesiasticorum anecdota hactenus opera τομ. Ι ΙΙ ΙΙΙ ΙV (1852), - The Latin Heptateuch. 239 Ο 162 κάηκε πριν εκτυπωθεί. Μαζί με τους υποτόμους και τον 162 είναι 170 τόμοι. 82

83 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή Δωρόθεος Σχολάριος δημοσίευσε την Κλείδα της Ελληνικής Πατρολογίας, ένα ευρετήριο συγγραφέων και έργων. Οι εκδόσεις αυτές έχουν επικριθεί από ορισμένους μελετητές για την προχειρότητά τους και τα πολλά λάθη τους, καθώς απουσιάζει η επιστημονική επεξεργασία των πρωτοτύπων έργων και έχουν κατά μέρος ξεπεραστεί από νεώτερες. Ωστόσο δεν μπορεί να παραθεωρηθεί το γεγονός πως μέχρι σήμερα παραμένουν οι μόνες που συγκεντρώνουν τα έργα τόσων πολλών συγγραφέων σε μια ενιαία σειρά. Για να μπορέσει ο Migne να τις δημιουργήσει τόσο γρήγορα, αναδημοσίευσε τις καλύτερες ή τις τελευταίες εκδόσεις εκκλησιαστικών έργων που είχε στη διάθεσή του. Οι περισσότερες Λατινικές μεταφράσεις έγιναν κατά την αναγέννηση πριν την αντίστοιχη έκδοση του Ελληνικού κειμένου και έτσι δεν ταιριάζουν απόλυτα με το ελληνικό κείμενο. Οι δείκτες που χρησιμοποιούν οι Σειρές, με την αρίθμηση των στηλών και την ονομασία των παραγράφων A,B,C,D κρίνονται ιδιαίτερα χρήσιμοι για τον εντοπισμό των διαφόρων βιβλιογραφικών αναφορών στα πατερικά κείμενα. Με τον Migne συμπληρώνεται η ομάδα των μεγάλων εκδοτών των πατερικών κειμένων μαζί με τους Corderius, Matthaei, Cramer, Mai, και Pitra, οι οποίοι όμως ενώ εξέδωσαν μεταξύ των άλλων και πολλές ερμηνευτικές Σειρές δεν προέβησαν σε κανενός είδους έρευνας γι αυτές. Με τις εκδόσεις τους βέβαια δημιούργησαν τις κατάλληλες προϋποθέσεις και προετοίμασαν το έργο των μεταγενεστέρων τους. Την έναρξη της έρευνας σηματοδοτεί ουσιαστικά ο Ehrhard ο οποίος έχοντας στα χέρια του τις προαναφερθείσες εκδόσεις των ερμηνευτικών Σειρών, προέβη στην συστηματική μελέτη τους γνωρίζοντας όμως ότι υπήρχαν και αρκετές άλλες αδημοσίευτες ερμηνευτικές Σειρές, σε χειρόγραφα βιβλιοθηκών, μοναστηριών ή άλλων εκκλησιαστικών ιδρυμάτων της Δύσης και της Ανατολής. Ομολογεί και ο ίδιος ότι η κατάσταση της έρευνας ήταν ακόμη στα πρώιμα στάδιά της και αναγνώρισε την επιτακτική ανάγκη συστηματικότερης έρευνάς τους. Έκρινε απαραίτητο ότι θα έπρεπε και οι υπόλοιπες αδημοσίευτες ερμηνευτικές Σειρές να οδηγηθούν στην έκδοση ώστε στη συνέχεια να ταξινομηθούν και έτσι να μπορέσει να συστηματοποιηθεί το έργο της έρευνας. Μέσα από αυτό πίστευε ο Ehrhard, θα μπορούσε να εξακριβωθεί η πατρότητα κάθε ερμηνευτικής Σειράς, οι πηγές από τις οποίες άντλησε παραθέματα, οι σχέσεις μεταξύ των Σειρών κ.λπ. Ο Ehrhard λοιπόν ήταν ο πρώτος ερευνητής που ασχολήθηκε σοβαρά με το θέμα των ερμηνευτικών Σειρών. Μετά τον Ehrhard ακολούθησαν πολλοί άλλοι, οι οποίοι άλλοτε 83

84 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. περισσότερο και άλλοτε λιγότερο ασχολήθηκαν με την έρευνα των ερμηνευτικών Σειρών είτε απ ευθείας από τα χειρόγραφα είτε από τις προηγούμενες εκδόσεις. Στο έργο της έρευνας των Σειρών πολλή σημαντική κρίνεται η συμβολή των Achelis Hans, Paul Wendland, Hermann von Soden και Caspar Ren Gregory οι οποίοι ασχολήθηκαν και ερεύνησαν την πρώιμη χριστιανική λογοτεχνία μέσα από τα χειρόγραφα που είχαν στην διάθεσή τους, ανάμεσα στα οποία υπήρχαν και πολλές ερμηνευτικές Σειρές. Ο Achelis Hans, αποδεικνύεται ιδιαίτερα δημιουργικός, δημοσιεύοντας έργα αναφερόμενα κυρίως στην πρώιμη χριστιανική λογοτεχνία, όπως το έργο του «Οι αρχαιότερες πηγές του Ανατολικού Εκκλησιαστικού Δικαίου» 240, το «Acta Nerei et Achillei» 241, το «Hippolytstudien» 242, το οποίο ουσιαστικά αποτελείται από κείμενα και μελέτες για την ιστορία της παλαιοχριστιανικής λογοτεχνίας και τέλος με το «Herausgabe mit Johannes Paul Gotthilf Flemming von Die syrische Didaskalia» 243, με το οποίο ασχολείται με τη Συριακή Διδασκαλία. Ο Paul Wendland το 1902 δημοσιεύει ένα έργο του με θέμα τις «λογοτεχνικές σχέσεις ανάμεσα στον Χριστιανισμό και τον Ελληνισμό» 244, ενώ το 1912 ένα δεύτερο με θέμα τις «παλαιοχριστιανικές μορφές λογοτεχνίας» 245. Το 1902 επίσης ο Hermann von Soden δημοσιεύει ένα έργο με θέμα «τα χειρόγραφα της Καινής Διαθήκης και η ιστορία τους» 246. Ο Caspar Ren Gregory το 1908 αντίστοιχα με τον Hermann von Soden δημοσιεύει το έργο «Τα ελληνικά χειρόγραφα της Καινής Διαθήκης» 247. Για να ακολουθήσουν ερευνητές που ασχολήθηκαν με πιο εξειδικεύμενα θέματα ερμηνευτικών Σειρών, όπως ο Ludwig Eisenhofer το 1897 με το έργο «Προκόπιος Γάζας, μια 240 Hans Achelis, Die ältesten Quellen des orientalischen Kirchenrechts. Band I, 2: Die Canones Hippolyti (Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur ). J. C. Hinrichs Verlag, Leipzig Hans Achelis, Acta Nerei et Achillei (zugleich Diss. phil. in der Theologischen Fakultät vom 10. Mai 1893, erschien vollständig in: Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur Band XI, 2, Leipzig 1893). 242 Hans Achelis, Hippolytstudien (Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur Band XVI, Heft 4; Neue Folge Band 1, Heft 4). J. C. Hinrichs, Leipzig Hans Achelis, Herausgabe mit Johannes Paul Gotthilf Flemming von Die syrische Didaskalia, Die ältesten Quellen des orientalischen Kirchenrechts Band 2, Hinrichs, Leipzig Paul Wendland, Christentum und Hellenismus in ihren litterarischen Beziehungen by B.G. Teubner Paul Wendland, Die urchristlichen Literaturformen, by Verlag von J.C.B. Mohr (Paul Siebeck) in Tübingen Hermann von Soden, Die Schriften des Neuen Testaments in ihrer ältesten erreichbaren Textgestalt hergestellt auf grund ihrer Textgeschichte, Berlin Caspar Ren Gregory, Die Griechischen Handschriften Des Neuen Testament, Leipzig

85 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή ιστορικο- φιλολογική μελέτη» 248, ο Erwin Preuschen, ο οποίος δημοσίευσε το 1903 το έργο «Ερμηνευτικά σχόλια του Ωριγέννη στο κατά Ιωάννη» 249, και ο Klostermann Erich το 1919 με το έργο, «κατά Λουκάν Ευαγγέλιο» 250. Το 1902 ο Carl Friedrich Georg Heinrici δημοσίευσε μια μελέτη με θέμα τον πρώιμο Χριστιανισμό 251 για να ακολουθήσουν άλλες δύο αναφερόμενες στον Πέτρο Λαοδικείας 252 όπου αποσαφήνισε διάφορα προβλήματα των ερμηνευτικών Σειρών. Το 1908 ακολούθησε η μελέτη του «Ο λογοτεχνικός χαρακτήρας της Καινής Διαθήκης» 253 και λίγο αργότερα οι «Συνεισφορές στην ιστορία και την εξήγηση της Καινής Διαθήκης» 254. Πολύ σημαντικές για τις ερμηνευτικές Σειρές υπήρξαν οι μελέτες του Hans Lietzmann, ο οποίος παρουσίασε πολλά χρήσιμα στοιχεία για την μελέτη των χειρογράφων των Σειρών, των συντακτών τους καθώς και για τους τρόπους με τους οποίους μπορεί να εξακριβωθεί η πηγή από την οποία προέρχεται το κάθε ερμηνευτικό απόσπασμα. Δύο είναι οι σημαντικότερες από τις οποίες η πρώτη έχει τον τίτλο «Catenen, Μηνύματα για το παρελθόν και τα χειρόγραφα» 255, ενώ η δεύτερη «Τα αποσπάσματα του Μουρατόρι και οι Μοναρχιανιστικοί πρόλογοι των Ευαγγελίων» 256. Ένα ιδιαίτερα σημαντικό για τη μελέτη των ερμηνευτικών Σειρών είναι το κλασικό έργο «Catenarum Graecarum Catalogus» 257 των Georg Karo και Johann Lietzmann. Το έργο αυτό αποτελεί πολύτιμο οδηγό για τους μελετητές των Σειρών έως και σήμερα. Οι Georg Karo και Johann Lietzmann μελέτησαν τις ερμηνευτικές Σειρές τις οποίες είχαν στην κατοχή τους σε όλα τα βιβλία της Αγίας Γραφής και προσπάθησαν να τις ταξινομήσουν και να τις κατατάξουν σε ομάδες και τύπους. Ασχολήθηκαν με τις πηγές τους, αναζητώντας τόσο τους 248 Eisenhofer, Ludwig. Procopius von Gaza: Eine Literarhistorische Studie. Freiburg i. Breisgau, Erwin Preuschen, Origenes Werke IV. Commentarius in Iohannem (1. Aufl. 1903). 250 Erich Klostermann, Das Lukasevangelium. (Handbuch zum Neuen Testament 5) nd edition. Tübingen: J.C.B. Mohr, Carl Friedrich Georg Heinrici, Das Urchristentum (1902). 252 Carl Friedrich Georg Heinrici, Aus Der Hinterlassenschaft Des Petrus Von Laodicea, Leipzig 1905 και Des Petrus Von Laodicea Erklrung Des Matthusevangeliums Carl Friedrich Georg Heinrici, Der Litterarische Charakter Der Neutestamentlichen Schriften, Carl Friedrich Georg Heinrici, Beitrage Zur Geschichte Und Erklarung Des Neuen Testamentes, Hans Lietzmann, Catenen. Mi eilungen über ihre geschichte und handschri liche überlieferung von lic. Freiburg I.B., Leipzig und Tübingen, J.C.B.Mohr (Paul Siebeck) Hans Lietzmann, Das Muratorische Fragment und die Monarchianischen Prologe zu den Evangelien Bonn Karo, Georg, and Johann Lietzmann. Catenarum Graecarum Catalogus Nachrichten von der K niglichen Gesellschaft der Wissenschaft zu G ttingen (Philologisch-historische Klasse) Part I: 1-66 Part II: Part III:

86 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. ερμηνευτές από τους οποίους αντλούσε ο κάθε συμπιλητής όσο και τα έργα από τα οποία γινόταν ο ερανισμός. Πραγματοποίησηαν επίσης και μια αναλυτική καταγραφή των διαφόρων εκδόσεων των ερμηνευτικών χειρογράφων από τα οποία προήλθαν. Σειρών, καθώς και των σπουδαιοτέρων Πολύ σημαντική στο έργο της ταξινόμησης των Σειρών υπήρξε η συμβολή των Michel Faulhaber για ένα μεγάλο μέρος της Π. Διαθήκης, τoυ Joseph Sickenberger και του Joseph Reuss για τα ιερά Ευαγγέλια καθώς και του Κ. Staab για τις Επιστολές του αποστόλου Παύλου. Ο Michel Faulhaber, δημοσίευσε το 1899 το έργο «Οι Προφητικές-Catenen μέσα από τα Ρωμαϊκά χειρόγραφα» 258, το 1902 το «Catenae στο Άσμα Ασμάτων, στις Παροιμίες και τον Εκκλησιαστή» 259 και το 1909 την «Έρευνα των Catenen» 260. O Joseph Sickenberger ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τις ερμηνευτικές Σειρές στο κατά Λουκάν Ευαγγέλιο και ειδικά με εκείνες του Νικήτα Ηρακλείας, δημοσιεύοντας το 1901 τη μελέτη «Αποσπάσματα των ομιλιών του Κυρίλλου Αλεξανδρείας στο Ευαγγέλιο του Λουκά. Κείμενα και Μελέτες» 261, το 1902 «Η Catena του Νικήτα της Ηράκλειας στο κατά Λουκάν. Κείμενα και Μελέτες» 262 και το 1909 «Τίτος Βόστρων: Μελέτες για τις ομιλίες στο κατά Λουκάν. Κείμενα και Μελέτες» 263. Το τελευταίο αυτό έργο αποτελεί κριτική έκδοση των αποσπασμάτων του Τίτου Βόστρων και μέσα από αυτό διαφαίνεται η προσωπικότητα του Τίτου καθώς και η συμβολή του στο έργο των ερμηνευτικών Σειρών. Ο Joseph Reuss ασχολήθηκε με τις ερμηνευτικές Σειρές στα ιερά ευαγγέλια αλλά αρκετά αργότερα από τον Sickenberger. Αρχικά το 1941 εξέδωσε το έργο του «Catenae στο κατά Ματθαίο, το κατά Μάρκον και το κατά Ιωάννην μέσα από τα χειρόγραφα» 264, ενώ το 1957 ασχολήθηκε με τις Σειρές στο κατά Ματθαίον με το έργο «Ερμηνευτικά σχόλια στο 258 Michel Faulhaber, Die Propheten-Catenen nach römischen Handschriften, Freiburg Michel Faulhaber, Hohelied-, Proverbien- und Prediger-Katenen, by Verlag von Mayer & Co. in Wien Michel Faulhaber, Katenen und Katenenforschung, BZ 18, Joseph Sickenberger, Fragmente der Homilien des Cyrill von Alexandrien zum Lukasevangelium. Texte & Untersuchungen, 6,1. Leipzig, Joseph Sickenberger, Die Lukaskatene des Niketas von Herakleia. Texte und Untersuchungen, 22,4 n.s. 7. Leipzig, Joseph Sickenberger, Titus von Bostra: Studien zu dessen Lukashomilien. Texte & Untersuchungen, 34, 1: Leipzig, Joseph Reuss, Matthäus Markus - und Johannes - Katenen nach den handschriftlichen Quellen untersucht, Neutestamentliche Abhandlungen 18,4-5; Münster: Aschendorf,

87 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή κατά Ματθαίον από την Ελληνική Εκκλησία» 265 και με τις Σειρές στο κατά Ιωάννην με το αντίστοιχο έργο «Ερμηνευτικά σχόλια στο κατά Ιωάννην από την Ελληνική Εκκλησία» 266. Τελευταίο έργο του το 1984 υπήρξαν τα «Ερμηνευτικά σχόλια στο κατά Λουκάν από την Ελληνική Εκκλησία. Από συλλογές χειρογράφων Catenae. Κείμενα και Μελέτες για την Ιστορία της παλαιοχριστιανικής Λογοτεχνίας» 267. Ο Κ. Staab εξέδωσε το 1926 το έργο «Οι Catenae στον απόστολο Παύλο σύμφωνα με τα χειρόγραφα» 268, για να ακολουθήσει το 1933 το έργο «Ερμηνευτικά σχόλια στον απόστολο Παύλο από την ελληνική Εκκλησία» 269. Τελευταία μελέτη εκδόθηκε το 1933 με τίτλο «Ερμηνευτικά σχόλια στον απόστολο Παύλο από την ελληνική Εκκλησία. Ελληνικά αποσπάσματα του Θεοδώρου Μοψουεστίας» 270 ενώ λίγο νωρίτερα το 1928 είχε εκδόσει το έργο «Πλήρης ερμηνευτικός σχολιασμός του Οικουμένιου στην Αποκάλυψη» 271. Πολύ σημαντικές κρίνονται και οι μελέτες του Rauer May σχετικά με τον Πέτρο Λαοδικείας, «Ο Πέτρος Λαοδικείας. Ερμηνευτικά σχόλια στο κατά Λουκάν» 272 που εκδόθηκε το 1920, όπως επίσης και σχετικά με τον Ωριγένη «Ομιλίες του Ωριγένη στο κατά Λουκάν» 273 που εκδόθηκε το Ο Cuthbert Hamilton Turner ( ) ήταν Άγγλος εκκλησιαστικός ιστορικός και μελετητής της Βίβλου. Υπήρξε καθηγητής, της ερμηνευτικής της Αγίας Γραφής στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Μέσα από το άρθρο του «Ελληνικά πατερικά ερμηνευτικά σχόλια στις επιστολές του Παύλου» 274, το οποίο δημοσιεύτηκε στο Λεξικό της Βίβλου του J. Hastings, επιχείρησε μια αναλυτική μελέτη των ερμηνευτικών σχολίων από τους πατέρες της Εκκλησίας στις επιστολές του Παύλου. 265 Joseph Reuss, Matthäus-Kommentare aus der griechischen Kirche, TU 61 Berlín Joseph Reuss, Johannes-Kommentare aus der griechischen Kirche, TU 89 Berlín Reuss Joseph, Lukas-Kommentare Aus Der Griechischen Kirche (Aus Katenenhandschriften Gesammelt) (Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur) TU 130 (180) Berlin, Karl Staab, Pauluskatenen. Nach den handschriftl. Quellen untersucht. Scripta Pontificii Instituti Biblici. Unaufgeschn, Umschl. etw. braunfl. Roma Karl Staab, Pauluskommentare aus der griechischen Kirche, Münster Karl Staab, Pauluskommentare aus der griechischen Kirche. Neutestamentliche Abhandlungen, 15. Münster, Greek fragments of Theodore of Mopsuestia. 271 Karl Staab, The Complete Commentary of Oecumenius on the Apocalypse ed. H. C. Hoskier University of Michigan Rauer May, Der dem Petrus von Laodicea zugeschriebene Lukas-Kommentar, Münster, Rauer May, Lukas-Homilien des Origines. T & U, 47, Leipzig, PIMS BQ 25 T3 V Turner, C.H. Greek Patristic Commentaries on the Pauline Epistles, Hastings Dictionary of the Bible, Extra Volume (Edinburgh, 1904) σελ

88 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. Ο Robert Devresse ( ), συνεχίζοντας το έργο του Sickenberger εξέδωσε το 1928 τη μελέτη «Ελληνικές ερμηνευτικές Σειρές» 275 στην οποία σε πολλά σημεία συμφωνεί με τον Sickenberger σε βαθμό που να τον αντιγράφει. Ο Devresse ήταν Γάλλος ιερέας και παλαιογράφος στη Βιβλιοθήκη του Βατικανού. Στα έργα του ασχολείται με ελληνικά και συριακά χειρόγραφα 276, με τη ζωή και το έργο του Θεόδωρου Μοψουεστίας 277, καθώς και με τα ερμηνευτικά σχόλια του Ευσέβιου Καισαρείας στον Ησαΐα» 278. Ο Devreesse βασιζόμενος στην μελέτη των G. Karo και H. Lietzmann για την κατάταξη των ερμηνευτικών Σειρών σε τύπους και κατηγορίες, κατέδειξε επιτυχώς την ύπαρξη ενός τέτοιου τύπου σε Σειρές στους Ψαλμούς. Ακολούθησε ο M. Richard που προσδιόρισε δύο τύπους στους Ψαλμούς σύμφωνα με τον τρόπο που τα ερμηνευτικά σχόλια είχαν αντιγραφεί από τις πηγές τους. Περαιτέρω έρευνα έκανε ο Harl Dorival 279 σε μεμονωμένους Ψαλμούς και ο Muhlenberg 280, στις μεμονωμένες πηγές Ψαλμικών Σειρών που χρησιμοποιούσαν κείμενα του Διδύμου και του Απολλιναρίου. Το 1959 ο R. Devreesse 281 δημοσίευσε μια μελέτη σχετική με τα ερμηνευτικά αποσπάσματα στο βιβλίο της Γένεσης που μεταδόθηκαν μέσα από τις Σειρές στους Ψαλμούς. Στην μελέτη αυτή προσδιόρισε ότι ένας μεγάλος αριθμός αποσπασμάτων, τμήματα έργων (σχολίων, ομιλιών, ή επιστολών) 33 εκκλησιαστικών συγγραφέων, μας είναι γνωστά μόνο μέσα από τις Σειρές στους Ψαλμούς και διαφορετικά θα παρέμεναν άγνωστα μέχρι σήμερα. 275 Robert Devresse, Chaînes exégétiques grecque, Dictionnaire de la Bible: Supplément. Paris: Letouzey et Ané, : , Généralités sur les chaînes, , Isaïe, Robert Devresse, Les manuscrits grecs de l Italie méridionale, Studi e testi, 183. Vatican City, Z 6605 G705 και Les anciens commentateurs grecs de l Octateuque et des Rois, Studi e testi, 201. Vatican City, Robert Devresse, Le Commentaire de Théodore de Mopsueste sur les Psaumes, Studi e testi, 93. Vatican City, 1939 και Essai sur Théodore de Mopsueste, Studi e testi, 141. Vatican City, 1948 και Robert Devresse, Tonneau, and Raymond, Les homélies catéchétiques de Théodore de Mopsueste, Studi e testi, 145. Vatican City, Robert Devresse, L édition du commentaire d Eusèbe de Césarée sur Isaïe: Interpolations et omissions, Revue biblique. 42 (1933) Harl, M Dorival, La chaine palestinienne sur le psaume 118, Paris 1972, σελ. 189, Ekkehard Muhlenberg, M. Patristische Texte und Studien. Vol. 15, Psalmenkommentare aus der Katenenuberlieferung, Bd. 1: Didymus der Blinde u. Apollinaris von Laodicen (editio + apparatus crit.). Berlin: De Gruyter Robert Devresse, Les anciens commentateurs grecs de l Octateuque et des Rois (Fragments tires de Chaines), Vatican: Biblioteca Apostolica Vaticana,

89 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή Αξιολογώντας το έργο της προηγούμενης έρευνας ο Hans-Georg Beck, διαπίστωνε το 1959 ότι η έρευνα των Σειρών δεν είχε ακόμη ολοκληρωθεί και αναγνωριζε τις ιδιαίτερες δυσκολίες που παρουσίαζε 282. Ο Μ. Geerhard 283 εργάστηκε στον τομέα της κατάταξης των ερμηνευτικών Σειρών σε τύπους απαριθμώντας διαφορετικούς τύπους ερμηνευτικών Σειρών στα εξής βιβλία: Οκτάτευχος, Βασιλειών, Ψαλμοί, Ωδές, Ιώβ, Ησαΐας, Ιερεμίας, Ιεζεκιήλ, Δανιήλ, Άσμα Ασμάτων, Παροιμίες, Εκκλησιαστής, κατά Ματθαίον, κατά Μάρκον, κατά Λουκάν, κατά Ιωάννην, Πράξεις, Επιστολές του Παύλου και καθολικές Επιστολές. Για κάθε Σειρά που παρουσιάζει, εμφανίζει επίσης την κατάταξη της στους τύπους κατά Karo - Lietzmann, τον κατάλογο των εκκλησιαστικών συγγραφέων από τους οποίους αντλούν, και την σχετική βιβλιογραφία. Ο G. Dorival 284 ( ) παρουσίασε μια ολοκληρωμένη εικόνα των Σειρών στους Ψαλμούς, οι οποίες ήταν οι πιο δημοφιλείς διαχρονικά και οι πιο μελετημένες από τους σύγχρονους ερευνητές. Τονίζοντας τις εξαιρετικές δυσκολίες που αντιμετωπίζει η έρευνα των Σειρών ο G. Dorival απερίφραστα δηλώνει: «Επί του παρόντος δεν υπάρχουν ειδικοί των catenae, αλλά μόνο οι ειδικοί των catenae στους Ψαλμούς ή ειδικοί των catenae στις Παροιμίες και ούτω καθεξής» 285. Α.2.9 Θεολογική αξιολόγηση των Σειρών ως ερμηνευτικό εργαλείο της Αγ. Γραφής Αν το κριτήριο αξιολόγησης των ερμηνευτικών Σειρών ήταν η λογοτεχνική τους αξία τότε, κατά τον Ehrhard, δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία, ότι η λογοτεχνική και αισθητική αξία των απανθισμάτων αυτών είναι ελάχιστη. Στην πνευματική ιδιοκτησία του συντάκτη των Σειρών ανήκει μόνο η διάταξη και η επιλογή των ερανισμάτων. Στο θέμα αυτό οι περισσότεροι σειρογράφοι εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων, ακολούθησαν τους προγενεστέρους σε τέτοιο βαθμό, που πολλές φορές δεν επέλεγαν ως πηγές τα πρωτότυπα συγγράμματα των πατέρων και εκκλησιαστικών συγγραφέων, αλλά παλαιότερες ερμηνευτικές Σειρές. Με 282 Hans-Georg Beck, μν. εργ. σελ Maurice Geerard, Concilia Catenae. In CPG IV, Gilles Dorival, Les chaines exigitiques grecques sur les Psaumes: contribution a letude dune forme littiraire, Vol. 2 [Spic 44], 383 pp. Louvain: Peeters, Gilles Dorival, Les chaines exegetiques grecques sur les psaumes. Contribution a l etude d une forme litteraire 1 viii In SSL 43,

90 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. τον τρόπο αυτό έπαυσε κατά τον Ehrhard, κάθε ουσιαστική πνευματική εργασία, ενώ από τις νέες ερμηνευτικές Σειρές απουσίαζε η πρωτοτυπία και η δημιουργική δύναμη 286. Η λογοτεχνική όμως αξία είναι μία μόνο πτυχή στην αποτίμηση της αξίας των Σειρών. Για να συναχθούν ασφαλή συμπεράσματα από την αχανή και όχι τόσο απλή μάζα των ελληνικών Σειρών πρέπει πρώτα να γίνεται καλή και ακριβής αξιολόγησή τους. Στο πολύπλευρο έργο της Εκκλησίας η προσφορά των Σειρών θεωρείται ιδιαίτερα σημαντική, διότι αποτέλεσαν έναν εύχρηστο οδηγό διδασκαλίας και εργαλείο για την προετοιμασία των κληρικών για το κήρυγμα ή τη συγγραφή μιας θεολογικής πραγματείας. Ιδιαίτερα όμως στους αιώνες που ακολούθησαν, αποδείχθηκαν ιδιαίτερα χρήσιμες για την αντιμετώπιση από την Εκκλησία των αιρέσων, καθώς παρείχαν ένα πλήθος επιχειρημάτων, τα οποία υποστήριζαν τις Ορθόδοξες θέσεις. Γι αυτό και ένα μεγάλο μέρος από τις πολύτιμες αυτές συλλογές δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια αυτών των περιόδων. Την περίοδο μετά τον 5 ο αιώνα δημιουργήθηκαν πολλοί ανασταλτικοί παράγοντες για την παραγωγή ερμηνευτικού θεολογικού έργου. Κατά την περίοδο αυτή παρατηρείται γενικότερη έλλειψη ενδιαφέροντος όχι μόνο για την ερμηνευτική της Αγίας Γραφής αλλά και γενικότερα για ό,τι αφορά τις βιβλικές σπουδές. Σε αυτό συνέβαλαν ορισμένες αντικειμενικές δυσκολίες, όπως η άγνοια της εβραϊκής γλώσσας, ο περιορισμός στο κείμενο των Ο, η αποξένωση από άλλες ελληνικές μεταφράσεις κ.λπ. Επίσης εξέλιπε το ισχυρό κίνητρο της προγενέστερης περιόδου για την αποσαφήνιση του δόγματος, την αντιμετώπιση των αιρετικών και την δημιουργίας κανόνων στις τοπικές και οικουμενικές συνόδους. Οι ανάγκες αυτές, δημιουργούσαν προστριβές και διαφωνίες και επομένως επισταμένη μελέτη της Αγ. Γραφής για την εξεύρεση επιχειρημάτων. Σημαντικός παράγοντας που λειτούργησε ανασταλτικά στην παραγωγή πρωτότυπου ερμηνευτικού θεολογικού έργου, ήταν ο 19 ος κανόνας της εν Τρούλλω Συνόδου (692), ο οποίος ορίζει ότι για την ερμηνεία των Αγίων Γραφών πρέπει να προτιμάται η μέχρι τότε ερμηνευτική εργασία των μεγάλων πατέρων και εκκλησιαστικών συγγραφέων της Εκκλησίας 287. Με τον 286 Albert Ehrhard εν Κarl Krumbacher μν. Ερμ. Σειραί, τομ. Α σελ «Ὅτι δεῖ τοὺς τῶν ἐκκλησιῶν προεστῶτας, ἐν πάσῃ μὲν ἡμέρᾳ, ἐξαιρέτως δὲ ἐν ταῖς Κυριακαῖς, πάντα τὸν κλῆρον καὶ τὸν λαὸν ἐκδιδάσκειν τοὺς τῆς εὐσεβείας λόγους, ἐκ τῆς θείας γραφῆς ἀναλεγομένους τὰ τῆς ἀληθείας νοήματά τε, καὶ κρίματα, καὶ μὴ παρεκβαίνοντας τοὺς ἤδη τεθέντας ὅρους, ἢ τὴν ἐκ τῶν θεοφόρων Πατέρων παράδοσιν. Ἀλλὰ καὶ εἰ γραφικὸς ἀνακινηθείη λόγος, μὴ ἄλλως τοῦτον ἑρμηνευέτωσαν, ἢ ὡς ἂν οἱ τῆς ἐκκλησίας φωστῆρες, καὶ διδάσκαλοι, διὰ τῶν οἰκείων συγγραμμάτων παρέθεντο καὶ μᾶλλον ἐν τούτοις εὐδοκιμείτωσαν, ἢ λόγους οἰκείους συντάττοντες ἵνα μή, ἔστιν ὅτε, πρὸς τοῦτο ἀπόρως ἔχοντες, ἀποπίπτοιεν τοῦ προσήκοντος. Διὰ γὰρ τῆς τῶν προειρημένων Πατέρων διδασκαλίας, οἱ λαοὶ ἐν γνώσει γινόμενοι τῶν τε σπουδαίων καὶ αἱρετῶν, καὶ τῶν ἀσυμφόρων καὶ ἀποβλήτων, τὸν βίον μεταρρυθμίζουσι 90

91 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή κανόνα αυτό, ευνοείται πλέον ιδιαίτερα η δημιουργία ερμηνευτικών Σειρών, εφόσον η προγενέστερη ερμηνευτική παράδοση της Εκκλησίας απέκτησε κανονική αυθεντία. Το γεγονός αυτό θεωρήθηκε στη συγχρονη έρευνα ως η απαρχή και η αίτια της ερμηνευτικής κατάπτωσης που εμφανίσθηκε κυρίως κατά το μεσαίωνα. Η άποψη αυτή ασφαλώς δεν είναι απόλυτα ορθή, καθώς η παρακμή του μεσαίωνα υπήρξε γενικότερη και αφορούσε σε όλες τις πτυχές της πνευματικής παραγωγής και της κοινωνικής ζωής. Τα παραπάνω αίτια αν και επηρέασαν την ανάπτυξη και εξέλιξη των Σειρών, δεν προκάλεσαν ωστόσο τη γένεσή τους, ούτε έδωσαν την ώθηση προς αυτές. Κατά την περίοδο μετά τον 5 ο αιώνα, παρατηρείται πράγματι περιορισμένη ανάπτυξη της βιβλικής ερμηνευτικής. Αυτό όμως είναι γενικότερο φαινόμενο και δεν αφορά μόνο την Ερμηνευτική. Το ίδιο παρατηρείται και στην Δογματική και στους άλλους θεολογικούς κλάδους. Κατά τον καθηγητή Β. Στεφανίδη, «η ερμηνευτική θεολογία ενεφάνισε εξέλιξη εντός της γενικότερης πνευματικής ανάπτυξης, και των άλλων κλάδων της θεολογικής επιστήμης με την διαφορά ότι η εξέλιξη αυτή αλλού ήταν εμφανής και αλλού δυσδιάκριτος» 288. Προσεκτικότερη όμως ανάλυση της περιόδου δίνει μαλλον διαφορετική εικόνα. Οι μεγάλες εκκλησιαστικές προσωπικότητες που εμφανίσθηκαν κατά την περίοδο αυτή, συνέβαλαν στην ανάπτυξη των θεολογικών γραμμάτων. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της πολυσχιδούς προσωπικότητας του Μεγάλου Φωτίου τόσο ως ιεράρχη όσο και ως πολυμερούς επιστήμονα. Πολλή σημαντική στην ανάπτυξη της θεολογικής επιστήμης ήταν η συμβολή του Αρέθα Καισαρείας, ενώ τον 11 ο αιώνα ξεχωρίζει η προσωπικότητα του πανεπιστήμονα και ανακαινιστή της παιδείας Μιχαήλ Ψελλού. Χαρακτηριστική είναι και η άποψη του καθηγητή Παναγιώτη Χρήστου: «Πολλοί από τους θεολόγους αυτής της περιόδου έδωσαν χρήσιμα υπομνήματα εις ολόκληρα βιβλία ή ηρμήνευσαν κατ εκλογήν τεμάχια της Αγίας γραφής. Άλλοι είχον αποτελεσματικώτερον ενδιαφέρον δια την ερμηνευτικήν. Βασικόν πρόβλημα τώρα, μετά την τόσον πλουσίαν παραγωγήν των προηγούμενων αιώνων, δεν ήτο η σύνταξις νέων εκτενών υπομνημάτων, αλλ η ταξινόμησις και αξιολόγησις του υφιστάμενου ερμηνευτικού υλικού, πολύ περισσότερον μάλιστα, καθ όσον η περίοδος αυτή ενασμενίζεται γενικώτερον εις την πρὸς τὸ βέλτιον, καὶ τῷ τῆς ἀγνοίας οὐχ ἁλίσκονται πάθει, ἀλλὰ προσέχοντες τῇ διδασκαλίᾳ, ἑαυτοὺς πρὸς τὸ μὴ κακῶς παθεῖν παραθήγουσι, καὶ φόβῳ τῶν ἐπηρτημένων τιμωριῶν τὴν σωτηρίαν ἑαυτοῖς ἐξεργάζονται.» 288 Βασιλείου Στεφανίδου, Εκκλησιαστική Ιστορία, Αθήναι 1970, σελ

92 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. αποθησαύρισην της παραδόσεως. Ούτω προέκυψε το είδος της ερμηνευτικής εργασίας, το οποίον φέρει τα ονόματα εκλογή εξηγήσεων.» 289. Στις ερμηνευτικές Σειρές πράγματι οφείλεται το γεγονός ότι γνωρίζουμε σήμερα πολλά από την αρχαιότερη θεολογική λογοτεχνία και ιδίως την αρχαία κλασική 290. Μεγάλο μέρος από τα συγγράμματα Αρειανών και ημιαρειανών, τα γνωρίζουμε με την βοήθεια των ερμηνευτικών Σειρών. Αποσπάσματα των έργων του Θεοδώρου Ηρακλείας, Ευσεβίου Εμέσης, Ευδοξίου Κων/πόλεως, Ευσεβίου και Ακακίου Καισαρείας έχουν διασωθεί μέσα από αυτές. Το ίδιο ισχύει για την διάσωση των έργων ορισμένων Αντιοχειανών ερμηνευτών όπως του Διοδώρου Ταρσού, Θεοδώρου Μοψουεστίας, Πολυχρονίου Απαμείας, Βίκτωρος και Νικολάου πρεσβυτέρου, Απολλιναρίου Λαοδικείας και των μονοφυσιτών του 6 ου και 7 ου αιώνα. Αλλά και έργα μεγάλων ορθοδόξων πατέρων διασώθηκαν ως ερανίσματα ερμηνευτικών Σειρών, όπως του Αθανασίου Αλεξανδρείας, του Διδύμου του τυφλού, Αστερίου Αμασείας, Ησυχίου Ιερουσαλήμ, Κυρίλλου Αλεξανδρείας, Θεοδότου Άγκυρας, Αμμωνίου Αλεξανδρείας, Γενναδίου Κων/πόλεως, καθώς και μεταγενεστέρων όπως των Ολυμπιόδωρου, Κοσμά Ινδικοπλεύστη, Μαξίμου Ομολογητού και Φωτίου. Μεγαλύτερη βέβαια σπουδαιότητα αποκτούν οι Σειρές αν ληφθεί υπόψη και πόσα από τα συγγράμματα εκκλησιαστικών συγγραφέων και μεγάλων πατέρων των πρώτων χριστιανικών αιώνων, ακόμη και αιρετικών, διασώθηκαν μέχρι σήμερα από βέβαιη καταστροφή, όπως του Κλήμεντα, Δημητρίου, Διονυσίου και Πέτρου Αλεξανδρείας, Ιππολύτου Ρώμης, Ωριγένη, Γρηγορίου του θαυματουργού, Μεθοδίου του Ολυμπίου και άλλων. Βέβαια αυτά είναι πολύ λιγότερα σε αριθμό σε σχέση με τα μεταγενέστερα, των εκκλησιαστικών πατέρων του 4 ου και 5 ου αι. Ανάμεσα σ αυτούς ξεχωρίζει ο ιερός ο Χρυσόστομος, τα απανθίσματα των έργων του οποίου είναι τα περισσότερα σε σχέση με τους υπόλοιπους ερμηνευτές. Έτσι σπάνια συναντούμε στις Σειρές αποσπάσματα από τους Ειρηναίο Λουγδούνου, Μελίτωνα Σάρδεων, Ιουστίνο τον μάρτυρα και του υπόλοιπους απολογητές του 2 ου αι., όπως τον Ιγνάτιο Αντιοχείας, τον Ερμά, τον Παπία Ιεραπόλεως, και ακόμη σπανιότερα συναντούμε τα ονόματα των πρώτων αιρετικών, όπως του Κηρίνθου, Βασιλείδου, Σατουρνίνου, Μοντανού, Μαρκίωνος, Σαβελλίου, Παύλου Σαμοσάτων και 289 Παναγιώτη Χρήστου, Πατέρες καί Θεολόγοι τοϋ Χριστιανισμού, τομ. 1,, Θεσσαλονίκη 1971, σελ Πρβλ. Albert Ehrhard εν Κarl Krumbacher μν. Ερμ. Σειραί, τομ. Α σελ

93 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή άλλων. Ωστόσο και τα ελάχιστα αποσπάσματα που διασώζονται από τα αρχαία συγγράμματα, δικαιολογούν κατά ένα μεγάλο βαθμό την αξία που τους αποδίδουμε. Ο R. Devreesse 291 σε μια μελέτη των ερμηνευτικών αποσπασμάτων στο βιβλίο της Γένεσης που μεταδόθηκαν από Σειρές στους Ψαλμούς, προσδιόρισε ότι τα αποσπάσματα αυτά προέρχονται από 33 εκκλησιαστικούς συγγραφείς, τα περισσότερα από τα οποία ήταν τμήματα έργων (σχολίων, ομιλιών, ή επιστολών) που διαφορετικά σήμερα θα παρέμεναν άγνωστα. Υπολογίζεται ότι πάνω από το μισό της πλούσιας και ποικίλης ερμηνευτικής γραμματείας της ορθόδοξης Εκκλησίας έφθασε σε μας μέσω της οδού των Σειρών 292. Αυτά τα θραύσματα των πατερικών σχολίων δεν είναι μόνο πολύτιμα για την μελέτη της Αγίας Γραφής, αλλά αποτελούν ταυτόχρονα απόδειξη ύπαρξης αρχαίων χειρογράφων τα οποία σήμερα δεν έχουν διασωθεί. Είναι επίσης χρήσιμα ως πηγές για την εκκλησιαστική ιστορία, την δογματική, την πατρολογία, επειδή συχνά παρουσιάζουν τα λείψανα πολύ σημαντικών πατερικών κειμένων 293. Την πολύτιμη συμβολή των Σειρών στις Οικουμενικές Συνόδους, οι οποίες συντάχθηκαν για δογματικούς λόγους, με αποσπάσματα μεγάλων πατέρων και εκκλησιαστικών συγγραφέων αναλύσαμε σε προηγούμενο κεφάλαιο. Κατά την Αναγέννηση και τις οδούς σπουδών πού ανοίχθηκαν μ αυτή δεν απουσίασε ή παράδοση των βιβλικών Σειρών 294. Στην Ελλάδα, ο καθηγητής Π. Τρεμπέλας στις μέρες μας, δημιούργησε ερμηνευτικές Σειρές στα καινοδιαθηκικά του υπομνήματα. 291 Robert Devresse, Les anciens commentateurs grecs de l Octateuque et des Rois (Fragments tires de Chaines), Vatican: Biblioteca Apostolica Vaticana, Περ. βλ. Karl Staab, Pauluscommenaus dere Griech Kirche, Μύνστερ 1933 καί του R. Devreesse, Le Commentaire de Theodore de Mopsueste sur les Psaumes (Ι-LΧΧΧ) (Studi e Τesti, 93), Βατικανό Βλ. Angelo Mai, Pitra; cf. Holl, Fragmente vornikänischer Kirchenväter, Leipzig, βλ. εν ΕC, III, σελ

94 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. Β. Οι Σειρές και η Τεχνολογία της Πληροφορίας. Ανάπτυξη Πληροφοριακού Συστήματος 94

95 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή Β.1 Εισαγωγή Σήμερα που η Πληροφορική έχει εισβάλλει στο χώρο των Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών, στοχεύει αφ ενός στην εφαρμογή των ΤΠΕ στην εξαγωγή, αναπαράσταση και επεξεργασία ανθρωπιστικών και κοινωνικών δεδομένων, όπως αυτά προέρχονται από αντίστοιχες επιστήμες και τέχνες, όπως η Ψυχολογία, η Γλωσσολογία, η Ιστορία, η Αρχαιολογία, η Φιλοσοφία, η Θεολογία, η Ανθρωπολογία, η Κοινωνιολογία, η Μουσική, οι Καλές και οι Εφαρμοσμένες Τέχνες. Αφ ετέρου χρησιμοποιεί μεθοδολογίες των επιστημών αυτών για να προσδώσει στις υπηρεσίες και τα προϊόντα των νέων τεχνολογιών βέλτιστη ποιότητα και ανθρωποκεντρική διάσταση. Η ανάλυση των δεδομένων, έχει εδώ και πολλές δεκαετίες, κεντρική θέση στη μεθοδολογία της εμπειρικής έρευνας. Σήμερα ωστόσο λόγω της εκρηκτικής αύξησης των δεδομένων σε ψηφιακή μορφή, αποκτούν προτεραιότητα νέες μεθοδολογικές προσεγγίσεις για τη διαχείριση και την ανάλυση των κοινωνικών δεδομένων. Η πληροφορική τεχνολογία παρέχει λοιπόν σημαντικές δυνατότητες στις ανθρωπιστικές επιστήμες αλλά ταυτόχρονα τους επιβάλλει την ανάγκη προσαρμογής σε ένα νέο μεθοδολογικό περιβάλλον. Στο δεύτερο μέρος της εργασίας αυτής έχουμε ως στόχο να παράξουμε ένα ισχυρό διαδικτυακό εργαλείο, το οποίο με τη βοήθεια της τεχνολογίας θα αναβιώσει τη μεθοδολογία και το υλικό των βιβλικών Σειρών δίνοντας τη δυνατότητα στους ερευνητές να βλέπουν τις αναφορές των πατέρων και εκκλησιαστικών συγγραφέων στα κείμενα της Αγίας Γραφής ή τα κείμενα της Αγίας Γραφής υπομνηματισμένα με τα έργα των πατέρων και εκκλησιαστικών συγγραφέων. 95

96 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. Β.2 Οι Σειρές από τη χειρόγραφη παράδοση στην κοινωνία της πληροφορίας Οι Σειρές υπήρξαν για την εποχή τους μια μεθοδολογία, η οποία έδωσε τη δυνατότητα προσέγγισης στα έργα των πατέρων, τα οποία τεράστια σε αριθμό και θεματολογία θα απαιτούσαν μόνο για την ανάγνωσή τους, τόσο χρόνο που δεν θα επαρκούσε ολόκληρη ζωή για την μελέτη τους συνολικά. Κατέστησαν μάλιστα τη μελέτη στοχευμένη κι έτσι ικανή να παράξει και συγκεκριμένα αποτελέσματα για την αντιμετώπιση συγκεκριμένων προβλημάτων. Παράλληλα έδωσαν κατά κάποιον τρόπο και τη δυνατότητα πρόσβασης στα πατερικά έργα στην εποχή των χειρογράφων, που ήταν δύσκολο έως αδύνατο, τα πατερικά έργα να αποτελούν την προσωπική βιβλιοθήκη του κάθε ανθρώπου. Σήμερα ωστόσο με τις δυνατότητες που μας προσφέρει η ψηφιακή εποχή, μπορούμε να αξιοποιήσουμε τη μεθοδολογία των Σειρών ώστε να προσφέρουμε τον πατερικό αυτό πλούτο, με τέτοιους και τόσο νέους και δυναμικότερους τρόπους που να γίνει προσιτός όχι μόνο στους ερευνητές θεολόγους και τους λόγιους κληρικούς, αλλά και σε κάθε άνθρωπο που αναζητά στη πατερική σοφία διέξοδο στα αδιέξοδα της εποχής μας. Επιπλέον οι άπειρες δυνατότητες που παρέχει ο χώρος του διαδικτύου, όπου όλοι έχουν δυνατότητα συμμετοχής ανεξάρτητα από κάθε είδους πολιτική ιδεολογία και θρησκευτική αντίληψη δίνει νέα διάσταση στο έργο και την αποστολή της Εκκλησίας να μεταδώσει τους θησαυρούς της θείας σοφίας που είναι συγκεντρωμένη στα πατερικά έργα σε όλο τον κόσμο ταυτόχρονα. Με την κατάργηση των γεωγραφικών ορίων και με τη δυνατότητα να απευθυνθεί σε ένα πιο ευρύ κοινό, σε ανθρώπους κάθε ηλικίας και εθνικότητας, οποιαδήποτε ημέρα και ώρα του χρόνου. Το ερώτημα λοιπόν είναι απλό: Αν λοιπόν ο Προκόπιος Γάζης ή ο Νικήτας Ηρακλείας είχαν τις τεχνολογικές δυνατότητες της σημερινής εποχής, πως θα συνέτασσαν τις Σειρές τους; Ή αν βάζαμε έναν σημερινό θεολόγο στην θέση ενός Σειρογράφου, με ποιο τρόπο θα συνέτασσε τις Σειρές του στον 21 ο αιώνα; Όπως και στην περίπτωση του Προκοπίου ή του Νικήτα, οδηγός μας στην πορεία αυτή είναι η Αγία Γραφή, η οποία κατά σειρά βιβλίων, κατόπιν κεφαλαίων και στη συνέχεια στίχων μπορεί εύκολα να παρατεθεί σειριακά στις οθόνες των υπολογιστών των σημερινών ανθρώπων. Δεν είναι όμως ανάγκη η παράθεση να γίνεται μόνο σειριακά. Η ψηφιακή τεχνολογία μας δίνει την δυνατότητα να παραθέσουμε την Αγία γραφή με οποιοδήποτε 96

97 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή επιθυμητό τρόπο, είτε αυτός είναι ο σειριακός είτε ο αποσπασματικός είτε οποιοσδήποτε άλλος, όπως π.χ. η παράθεση του ευαγγελικού και του αποστολικού αναγνώσματος μιας συγκεκριμένης ημέρας. Ο αναγνώστης μπορεί να ξεκινά την ανάγνωση της Αγ. Γραφής σειριακά από τον αγιογραφικό στίχο που τον ενδιαφέρει, αλλά στη συνέχεια μπορεί να ακολουθεί μια δυναμική πορεία ανάγνωσης μέσα από υπερσυνδέσεις. Μπορεί δηλαδή να βλέπει παράλληλα όχι μόνο τις αναφορές των πατέρων στον βιβλικό αυτό στίχο, αλλά να μεταφέρεται και σε άλλους στίχους οι οποίοι συνδέονται με τον αρχικό, είτε νοηματικά, είτε θεματολογικά, είτε γιατί αποτελούν παράλληλη διήγηση της ίδιας βιβλικής ιστορίας, χωρίς ποτέ να χάνει τη δυνατότητα να πλοηγείται στο κείμενο σειριακά. Στις αρχαίες Σειρές έπρεπε να γίνει επιλογή ερμηνευτικών αποσπασμάτων, ανάλογα με τις ερμηνευτικές σχολές ή την γλώσσα συγγραφής ή την εποχή που έζησε ο κάθε ερμηνευτής. Οι συμπιλητές για οικονομία χώρου χρησιμοποιούσαν αρχικά δύο και αργότερα τρεις ή και περισσότερους ερμηνευτές, με τον φόβο πάντα της διόγκωσης του έργου τους, που αναπόφευκτα θα οδηγούσε στην συνέχεια στη δημιουργία επιτομών. Τον 9 ο αιώνα εφευρέθηκε και ένας νέος τρόπος αποτύπωσης των κειμένων σε ένα είδους υφασμάτινου χαρτιού, ώστε να καταστεί αποτελεσματικότερη και ευκολότερη η παραγωγή των Σειρών. Σήμερα όμως οι ψηφιακοί δίσκοι έχουν την δυνατότητα να αποθηκεύσουν όλο τον πλούτο της πατερικής γραμματείας χωρίς επιλογές και περιορισμούς. Κι αυτό σε μια δυναμική διαδικασία, όπου προσθέτοντας και άλλα έργα πατέρων η συλλογή μας μπορεί να εμπλουτίζεται απεριόριστα χωρίς να επηρεάζεται η αρχική δομή της. Η επιλογή ερμηνευτικών αποσπασμάτων επαφίεται στους αναγνώστες της Σειράς μέσα από ψηφιακά φίλτρα πολλαπλής αναζήτησης και επιλογής. Μπορούν δηλαδή να επιλέγουν εκείνες τις βιβλικές αναφορές των μεγάλων πατέρων και εκκλησιαστικών συγγραφέων που επιθυμούν, είτε επιλέγοντας τους πατέρες χρονολογικά, είτε με βάση την γλώσσα συγγραφής είτε με κριτήριο το ορθόδοξο ή μη φρόνημά τους είτε με βάση την εκκλησιαστική τους ιδιότητα, την περιοχή που έδρασαν, το βιβλίο της Αγίας Γραφής στο οποίο αναφέρονται, είτε ακόμη ακόμη με βάση συγκεκριμένες φράσεις ή λέξεις μέσα από τα κείμενά τους. Οι αρχαίες Σειρές ήταν ακόμη υποχρεωτικό λόγω του όγκου του υλικού να επιλέγουν ένα ή περισσότερα βιβλία της Αγίας Γραφής για να υπομνηματίσουν. Ούτε αυτός φυσικά ο περιορισμός ισχύει στην ψηφιακή εποχή, αφού μπορεί να δημιουργηθεί μια υπερ-σειρά σε όλη την Αγία Γραφή από την Γένεση ως την Αποκάλυψη. 97

98 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. Ο τρόπος παράθεσης των ερμηνευτικών αποσπασμάτων γύρω από το βιβλικό κείμενο καθοριζόταν από τον διαθέσιμο του χειρογράφου και θα έπρεπε να γράψουμε τις αναφορές γύρω από αυτό, ή σε παράλληλες στήλες, κάτω από το βιβλικό κείμενο ή μήπως στα περιθώρια των χειρογράφων μας; Η ψηφιακή τεχνολογία μας επιτρέπει να παρουσιάσουμε τις βιβλικές αναφορές με όποιο τρόπο θέλουμε. Οι τέσσερις διαφορετικοί τρόποι παράθεσης των βιβλικών αναφορών, οι οποίοι προέκυψαν από τους περιοριστικούς όρους που έθετε το μέγεθος του χειρογράφου, ασφαλώς δεν υφίστανται σε μια ψηφιακή Σειρά παρόλο που είναι δυνατόν αναπαραχθούν προγραμματιστικά για λόγους καθαρά ιστορικούς. Υπάρχουν πιο προχωρημένοι τρόποι απεικόνισης των κειμένων αυτών είτε σε παράλληλα παράθυρα, είτε σε συνεχόμενη ροή, είτε με το δικαίωμα επιλογής του τρόπου παρουσίασης από τον χρήστη. Επιπλέον, ενώ οι μεταγενέστεροι σειρογράφοι, όταν ήθελαν να προσθέσουν και άλλες βιβλικές αναφορές στα ήδη τυπωμένα χειρόγραφα περιορίζονταν από τον χώρο που υπολειπόταν, σε μια ψηφιακή Σειρά υπάρχει η δυνατότητα να παρουσιαστούν τα πατερικά ερανίσματα όχι μόνο με διαφορετικό τρόπο αλλά και χωρίς ποσοτικούς περιορισμούς. Ένα ακόμη θέμα που προκύπτει είναι αυτό της γλώσσας. Οι αρχαίες Σειρές είναι κατά κύριο λόγο μονογλωσσικές. Σήμερα όμως η ψηφιακή τεχνολογία δίνει την δυνατότητα να απευθύνεται κανείς σε όλα τα πλάτη και τα μήκη της γης, χωρίς γλωσσικές ή εθνικές οριοθετήσεις. Ιδιαίτερα μάλιστα όταν πολλά πατερικά έργα έχουν μεταφραστεί σε πολλές ξένες γλώσσες είναι εφικτή μια πολυγλωσσική Σειρά, η οποία μπορεί να καταστήσει προσιτό τον πατερικό θησαυρό στη διεθνή κοινότητα. Όπως λέει χαρακτηριστικά ο Μηνάς Τσικριτσής: «Δεν χρειάζεται πλέον να διασχίσει κανείς τους ωκεανούς για να κηρύξει το ευαγγέλιο στην άλλη άκρη του κόσμου. Οι ιεραπόστολοι του 21ου αιώνα μιλούν πλέον μέσα από τον κυβερνοχώρο. Ο προσηλυτισμός σιγά-σιγά περνά μέσα από το ηλεκτρονικό μας γραμματοκιβώτιο. Οι εκκλησίες, οι θρησκείες και οι αιρέσεις χτίζονται στο διαδίκτυο. Με σχετικά μικρό κόστος μπορούν να χρησιμοποιούν τον κυβερνοχώρο για να δημοσιοποιήσουν τις δικές τους πεποιθήσεις και να επικοινωνούν με τα μέλη τους» 295. Οι αρχαίοι Σειρογράφοι σχεδίαζαν διαφορετικές Σειρές για διαφορετικούς λόγους, όπως η άντληση πληροφοριών, η έμπνευση ή ακόμη και η λατρευτική χρήση ενώ ο κάθε αντιγραφέας έβαζε παράλληλα και την προσωπική του σφραγίδα στο έργο δημιουργώντας 295 Για το διαδικτυακό χώρο της Θεολογίας βλ. περισσότερα Νικόλ. Παύλου, Θεολογία και Διαδίκτυο, Περιοδικό ΚΟΙΝΩΝΙΑ, 4(2003) σελ

99 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή μια δική του εκδοχή. Ούτε αυτοί οι περιορισμοί ισχύουν βεβαίως στον ψηφιακό κόσμο, καθώς οι νέες τεχνολογίες δίνουν τη δυνατότητα να συνδυαστούν και να αλληλοσυσχετιστούν μεταξύ τους πολλά διαφορετικά είδη πληροφορίας, ώστε να ανταποκρίνονται σε ευρεία κλίμακα ενδιαφερόντων. Αν αναλογιστούμε μάλιστα ότι σκοπός δεν είναι να κάνουμε κάποιου είδους επέμβαση στα πατερικά αποσπάσματα για λόγους συνέχειας, όπως έκαναν οι παλαιοί σειρογράφοι αλλοιώνοντας εν μέρει την αρχική μορφή των κειμένων, αλλά να παρουσιαστούν αυτούσια, όπως ακριβώς έφτασαν μέχρι την σημερινή εποχή, ενώ συνάμα αποσοβείται και ο κίνδυνος κάθε είδους προσωπικής ερμηνευτικής παρέμβασης και παρουσίασης. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι ο ρόλος μιας ψηφιακής Σειράς είναι καθαρά υποστηρικτικός και βοηθητικός τόσο για το σύγχρονο θεολόγο και ερμηνευτή που βρίσκει στον πατερικό λόγο τις απαντήσεις σε δύσκολα ερμηνευτικά προβλήματα, όσο και στο κληρικό που αναζητά πατερικά αποσπάσματα για να εμπλουτίσει το κήρυγμά του, στο σύγχρονο δογματικό θεολόγο στην επιστημονική του έρευνα, στην Εκκλησία για την αντιμετώπιση των σύγχρονων αιρέσεων που αναφύονται. Ένα τέτοιο έργο είναι δυνατόν να παρέχει ένα πλήθος επιχειρημάτων για τις Ορθόδοξες θέσεις στον φιλόλογο, που μελετά τα λογοτεχνικά έργα της πατερικής θεολογίας, αλλά και τον απλό αναγνώστη που αναζητά λύσεις στα δύσκολα και αναπάντητα προσωπικά του ερωτήματα. Επομένως, το είδος της ερμηνευτικής Σειράς δεν προκύπτει από τον σχεδιασμό της αλλά κυρίως από τον τρόπο χρήσης της από τους αναγνώστες. Γνωρίζοντας σήμερα ότι όπως στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες αλλά και στους μεταγενέστερους: «η Βιβλική αλήθεια και αποκάλυψη επηρέασαν όλες τις πλευρές και πτυχές της ζωής και της σκέψεως της Εκκλησίας και λειτούργησαν πάντα ως η ζωντανή της συνείδηση. Η ζωτική βιβλική αλήθεια διεδραμάτισε καίριο ρόλο στην διαμόρφωση και ανάπτυξη των δογμάτων και της παραδόσεως της Εκκλησίας, της λατρείας και των κανόνων της, στις συνοδικές (τοπικές και οικουμενικές) αποφάσεις της, στην αρχέγονη μοναστική ζωή και παράδοση, στη διαμόρφωση της υμνογραφίας, της εικονογραφίας, ακόμη και της εκκλησιαστικής αισθητικής, στις ποικίλες μορφές της εκκλησιαστικής ευσέβειας και του ήθους της, στο έργο της κατηχήσεως και της ιεραποστολής» 296, υποστηρίζουμε ότι η βιβλική αλήθεια θα συνεχίσει και πρέπει να συνεχίσει να επηρεάζει την εκκλησιαστική ζωή και 296 Ιωάννη Παναγοπούλου, μν. έργ. σελ

100 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. δράση, παίζοντας ρόλο καίριο σε όλες τις εκφάνσεις της και αξιοποιώντας όλες τις δυνατότητες που τις προσφέρει η πρόοδος του πολιτισμού μας. Β.3 Συναφείς εργασίες Στο χώρο της Θεολογικής επιστήμης η Πληροφορική εισέρχεται με σχετικά αργά, αλλά σταθερά βήματα. Βέβαια στη Δύση η προσπάθεια αυτή έχει ξεκινήσει αρκετά νωρίτερα, αλλά και στον ελλαδικό χώρο τα τελευταία χρόνια γίνονται αξιόλογες προσπάθειες προς την κατεύθυνση αυτή. Ειδικότερα η Τεχνολογία της Πληροφορίας αποτελεί πολύτιμο εργαλείο στα χέρια του βιβλικού ερμηνευτή και του πατρολόγου στην προσπάθειά τους να ερμηνεύσουν το βιβλικό κείμενο με οδηγό τα ερμηνευτικά έργα των μεγάλων πατέρων και εκκλησιαστικών συγγραφέων. Στις μέρες μας έχει πραγματοποιηθεί διεθνώς σημαντική πρόοδος σε αυτούς τους δύο τομείς, όπως φαίνεται από τη σύντομη παρουσίαση που ακολουθεί. Εκδόσεις των πατερικών κειμένων Η Patrologia Graeca του J. P. Migne ήταν η πρώτη μεγάλη συλλογή της Χριστιανικής λογοτεχνίας των πρώτων 15 αιώνων, η οποία βασίστηκε στα χειρόγραφα που ήταν γνωστά την εποχή σύνταξής της. Παρά το γεγονός ότι έχει δεχθεί αρκετές κριτικές για την βεβιασμένη έκδοσή της με πολλά λάθη, ατέλειες και χωρίς ιδιαίτερη επιστημονική τεκμηρίωση, παραμένει αξεπέραστη ως προς την έκτασή της, δεδομένου ότι όλες οι κριτικές εκδόσεις που ακολούθησαν, εξακολουθούν να μην συγκεντρώνουν τον αριθμό των έργων της εν λόγω έκδοσης. Μια ψηφιακή έκδοσή της αν και σε μορφή φωτογραφίας είναι δημοσιευμένη από το ίδρυμα Reltech ( Οι κυριότερες κριτικές εκδόσεις των πατερικών κειμένων είναι σήμερα η Sources Chretiennes ( και το Corpus Christianorum, Series Graeca και Series Latina ( Η πρώτη μεγάλη ψηφιακή συλλογή ολόκληρης των αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, συμπεριλαμβανομένων και των χριστιανικών κειμένων, είναι η Thesaurus Linguae Graecae του Πανεπιστημίου του Irvine ( Επίσης, θα πρέπει να αναφερθούν και οι εκδόσεις της Documenta Catholica Omnia ( και Acta Sanctorum ( 100

101 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή Βιβλικές αναφορές στα πατερικά κείμενα Υπάρχει μόνο ένα ψηφιακό εργαλείο διεθνώς που παρέχει μια λίστα από τις βιβλικές αναφορές των πατερικών κειμένων, το οποίο αναπτύχθηκε από το Ινστιτούτο Sources Chretiennes και ονομάζεται Biblindex ( Η βάση δεδομένων αυτή περιέχει πατερικές αναφορές από τους κυριότερους εκκλησιαστικούς συγγραφείς των πέντε πρώτων χριστιανικών αιώνων, οι οποίες προέρχονται από τη Biblia Patristica (Εκδόσεις του Εθνικού Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών - Editions du Centre National de la Recherche Scientifique, Παρίσι 1982). Σήμερα μέσα από την ηλεκτρονική σελίδα της Biblindex μπορεί κανείς να δει τις βιβλικές αναφορές των πατερικών έργων, τα οποία λαμβάνονται από ποικίλες κριτικές εκδόσεις. Η βάση αυτή δεδομένων βρίσκεται σε μια διαρκή διαδικασία επέκτασης προσπαθώντας να συμπεριλάβει και σώματα κειμένων για τη λατινική, συριακή, εβραϊκή, αρμενική λογοτεχνία. Catena Εκτός από τις χειρόγραφες εκδόσεις των αρχαίων Σειρών, πολύ πρόσφατα πραγματοποιήθηκε μια προσπάθεια να δημιουργηθεί μια νέα Catena από το InterVarsity Press (Downers Grove, Illinois). Χρησιμοποιήθηκε μια σειρά αρχαίων χριστιανικών ερμηνευτικών σχολιασμών στην Αγία Γραφή, που περιλαμβάνει σύντομα αποσπάσματα και πατερικές αναφορές από επιλεγμένους αρχαίους σχολιαστές σε αγγλική μετάφραση. Η έκδοση αυτή είναι σε έντυπη μορφή, ενώ μια ψηφιακή έκδοσή της περιλαμβάνεται στο Libronix Resources, η οποία δημιουργήθηκε από την Logos Inc ( Κλείδες (Clavis) χριστιανών συγγραφέων Οι εκτεταμένες συλλογές των πατερικών κειμένων δημιουργούν επιτακτικά την ανάγκη για την παραγωγή κατάλληλων εργαλείων που θα καταστήσουν δυνατή την πρόσβαση στο τεράστιο αριθμό των κειμένων που περιλαμβάνονται σε αυτές. Αυτά τα βιβλία που ονομάζεται Κλείδες (Clavis) παρήχθησαν για την Patrologia Graeca του Migne από τον F. Cavallera, τον Δ. Σχολάριο και τον Β. Δεντάκη και πρόσφατα με καθαρά επιστημονικά κριτήρια για την έκδοση του Corpus Christianorum η Clavis Patrum Graecorum και Clavis Patrum Latinorum από τους Μ. Geerard και Ε. Dekkers. Παρόμοια έργα παρήχθησαν για την Bibliotheca Hagiograpica Graeca, Latina και Οrientali από τους Bollandistes του Βελγίου. Κανένα από αυτά δεν είναι σε ψηφιακή μορφή, εκτός από τη βάση δεδομένων PINAKES του 101

102 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. Ινστιτούτου de Recherche et d'histoire des Textes ( η οποία αφορά στη χειρόγραφη παράδοση των αρχαίων χριστιανικών κειμένων. Ψηφιακή ανάλυση της Αγίας Γραφής και των χριστιανικών κειμένων Η πρώτη προσπάθεια για την ψηφιακή ανάλυση της Αγίας Γραφής έγινε από τους R. Kraft και E. Tov σχετικά με το κείμενο των Εβδομήκοντα που είναι γνωστή με το ακρωνύμιο CATSS (Computer Assisted Tools for Septuagint/Scriptural Study) Από τότε η πρόοδος που έχει σημειωθεί στον τομέα αυτό κατατίθεται και ενσωματώνεται σε ειδικό βιβλικό λογισμικό, που είναι ήδη διαθέσιμο στην αγορά από διάφορους κατασκευαστές (Logos, Bibleworks, SESB κλπ.). Από την παραπάνω παρουσίαση καθίσταται σαφές ότι απουσιάζει ένα πλήρες και αξιόπιστο ψηφιακό εργαλείο διαχείρισης δεδομένων, ανάκτησης πληροφορίας και εξόρυξης γνώσης (Data Management, Information Retrieval and Data mining) που θα λειτουργεί ως πλήρης και αξιόπιστη δεξαμενή επιστημονικών πληροφοριών για όλους τους μελετητές των ανθρωπιστικών επιστημών, με βάση τη συσχέτιση της χριστιανικής λογοτεχνίας με την Αγία Γραφή. Αυτό το σύστημα της βάσης δεδομένων μπορεί να προσφέρει σημαντική βοήθεια σε όλους τους ερευνητές των ανθρωπιστικών επιστημών, και δικαιολογεί τον πρωταγωνιστικό ρόλο που θα πρέπει να έχει η έρευνα στην πολιτιστική κληρονομιά της ελληνικής λογοτεχνίας. Ο καινοτόμος χαρακτήρας του έργου μπορεί να συνοψιστεί σε δύο κύρια σημεία: α) Είναι η πρώτη φορά που η catena, αυτό το παλιό εργαλείο ερμηνευτικής της αρχαίας χριστιανικής λογοτεχνίας δημιουργείται σε ψηφιακή μορφή. Η προσφορά του θα είναι τεράστια για τους μελετητές της θεολογικής ερμηνευτικής, γιατί θα έχουν άμεσα στη διάθεσή τους υλικό της ερμηνευτικής παράδοσης των πρώτων 15 αιώνων. β) Παρά το γεγονός ότι έχουν γίνει σοβαρές προσπάθειες σε συγκεκριμένους τομείς της χριστιανικής λογοτεχνίας, για πρώτη φορά όλη η διαθέσιμη γνώση σχετική με τα χριστιανικά κείμενα θα συγκεντρωθεί και θα ενσωματωθεί σε μια επιστημονικά οργανωμένη βάση. 102

103 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή Β.4 Ανάλυση Το έργο θα συνδυάζει: Τα κείμενο της Αγίας Γραφής στις πρωτότυπες γλώσσες και μεταφράσεις Τα έργα των μεγάλων πατέρων και εκκλησιαστικών συγγραφέων των πρώτων 15 αιώνων του Χριστιανισμού Ένα αυτοματοποιημένο τρόπο εμφάνισης των πατερικών κειμένων που αναφέρονται στον κάθε βιβλικό στίχο (Catena) Ένα πλήρες ευρετήριο τόσο των εκκλησιαστικών συγγραφέων όσο και των έργων τους, κατηγοριοποιημένα με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους έτσι ώστε ο χρήστης να έχει την δυνατότητα πρόσβασης σε αυτά μέσα από σύνθετους τρόπους αναζήτησης και κατηγοριοποιημένα φίλτρα Αγία Γραφή Σε πρώτη φάση θα πρέπει να ενσωματωθεί το κέιμενο της Αγίας Γραφής στην βάση. Ως πρότυπο κείμενο της βάσης δεδομένων, αποφασίσαμε να είναι το Ελληνικό κείμενο της Αγίας Γραφής όπως ακριβώς το δέχεται η Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία μας, δηλαδή το κείμενο των Εβδομήκοντα για την Παλαιά Διαθήκη εκδόσεις Ζωή (1928) και το βυζαντινό κείμενο της πατριαρχικής έκδοσης του 1904 για την Καινή Διαθήκη. Αυτά τα δύο κείμενα, που είναι σε χρήση από την Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία μας, θα πρέπει να εναρμονιστούν με τις επιστημονικές εκδόσεις, του Α. Ralfs για την Παλαιά Διαθήκη και την έκδοση Nestle- Aland s Novum Testamentum Graecae για την Καινή Διαθήκη, καθώς και τις μεταφράσεις άλλων γλωσσών. Το κείμενο της Αγίας Γραφής πρέπει να οργανωθεί και να τυποποιηθεί έτσι ώστε να μπορεί να ενσωματωθεί σε μια βάση δεδομένων δομημένη κατά βιβλία Αγίας Γραφής, κεφάλαια και στίχους. Σημαντικό πρόβλημα παρουσιάζει η αντιστοίχιση του εκκλησιαστικού κειμένου με εκείνο της κριτικης έκδοσης του A. Rahlfs για την Παλαιά Διαθήκη, διότι διαφοροποιούνται σε πολλά σημεία όχι τόσο ως προς το ίδιο το κείμενο, όσο ως προς την κατανομή και αρίθμηση του κειμένου σε κεφάλαια και στίχους. Για την Καινή Διαθήκη η έκδοση του εκκλησιαστικού κειμένου δεν παρουσιάζει ιδιαίτερες διαφοροποιήσεις ως προς την αρίθμηση των κεφαλαίων και των στίχων από την κριτική έκδοση Novum Testamentum Graecae των Nestle-Aland. 103

104 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. Πρόσθετα προβλήματα στον τομέα αυτό δημιουργεί η προοπτική της βάσης να συμπεριλάβει το κείμενο της Αγίας Γραφής και σε μεταφράσεις, γλώσσες και διαλέκτους, τουλάχιστον στις τρεις κύριες ευρωπαϊκές γλώσσες, δηλαδή αγγλικά, γαλλικά και γερμανικά. Οι μεταφράσεις αυτές ακολουθούν το μασωριτικό εβραϊκό κείμενο το οποίο διαφοροποιείται περαιτέρω όσον αφορά στην αρίθμηση κεφαλαίων και στίχων. Επιπρόσθετα μία ακόμη δυσκολία η οποία θα πρέπει να αντιμετωπιστεί κατά την διαδικασία της ψηφιοποίησης τόσο της Αγίας Γραφής όσο και των πατερικών κειμένων είναι η ενσωμάτωσή τους σε πολυτονική μορφή με τέτοιοτρόπο ώστε να μπορεί να παρουσιάζεται ηλεκτρονικά χωρίς προβλήματα σε όλους τους χρήστες του διαδικτύου, ανεξαρτήτα από χώρα προέλευσης, γλώσσα εγκατάστασης του λειτουργικού τους συστήματος και προγράμματος πλοήγησης. Πατρολογία Τα πατερικά έργα θα ενσωματωθούν στη βάση από την ελληνική έκδοση Patrologia Graeca του JP Migne, κατά τόμο στήλη και παράγραφο, τόσο ως προς την δομή όσο και ως προς το περιεχόμενο. Εάν το να αποτυπωθεί η δομή της στην βάση είναι έργο ιδιαίτερα επίπονο και δύσκολο, ακόμη δυσκολότερο έως ακατόρθωτο εγχείρημα φαντάζει, η ενσωμάτωση του ίδιου του πατερικού κειμένου. Πολύ περισσότερο στην περίπτωση που η δομή της βάσης θα πρέπει είναι σχεδιασμένη έτσι ώστε να συμπεριλάβει τα πατερικά κείμενα, όχι μόνο στην ελληνική γλώσσα της συγκεκριμένης έκδοσης αλλά και σε άλλες γλώσσες, στις οποίες έχουν μεταφραστεί και εκδοθεί σε διάφορες εκδόσεις. Σε πρώτη φάση θα μπορούσε να αξιοποιηθεί η ηλεκτρονική έκδοση της PG όπως αυτή παρουσιάζεται στην ιστοσελίδα: Σ αυτήν παρέχεται ελεύθερη πρόσβαση μέσα από τους υπολογιστές του Πανεπιστημίου και παρέχεται δυνατότητα στους χρήστες, να βλέπουν τις βιβλικές αναφορές μέσα από τον ιστότοπο σε μορφή εικόνας των φωτογραφημένων σελίδων (jpg). Η επιλογή όμως αυτή περιορίζεται μόνο στους χρήστες του Α.Π.Θ. Υπάρχουν πολλές άλλες πληροφορίες οι οποίες δεν υπάρχουν αυτούσιες στην Πατρολογία, αλλά θα διευκόλυναν πολύ τους ερευνητές στο έργο τους. Τέτοιου είδους πληροφορίες είναι ο εκκλησιαστικός συγγραφέας τα βιογραφικά στοιχεία του η ιδιότητά του (π.χ. επίσκοπος, αυτοκράτορας, Θεολόγος), ο τόπος καταγωγής και ο τόπος δράσης του και η βιβλιογραφία που υπάρχει σχετικά με αυτόν (π.χ. λεξικά, εγκυκλοπαίδειες, βιβλία, 104

105 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή καταλόγους, ιστοσελίδες κ.λπ.). Επίσης το έργο στο οποίο ανήκει το συγκεκριμμένο ερμηνευτικό απόσπασμα, ο χρόνος προέλευσής του το φιλολογικό του είδος κ.λπ. Η Patrologia Graeca περιλαμβάνει περίπου 685 συγγραφείς και ενώ 6000 έργα περίπου. Ο μεγάλος αυτός αριθμός τόσο των εκκλησιαστικών συγγραφέων όσο και των αντιστοίχων έργων τους, καθιστά ιδιαίτερα δύσκολο το έργο της συλλογής των παραπάνω στοιχείων των συγγραφέων, της κατάταξής τους της ψηφιοποίησης του περιεχομένου των έργων και της αντιστοίχισής τους με τις παραγράφους των στηλών της PG. Σε κάθε περίπτωση ο σχεδιασμός της βάσης πρέπει να γίνει με τέτοιο τρόπο που θα επιτρέπει μελλοντικές επεκτάσεις, ή συνδέσεις και με άλλες επιστημονικές εργασίες αναφοράς, όπως π.χ. Πατρολογία της ΕΠΕ, Sources Chretiennes και Corpus Christianorum. Catena Ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα στην Αγία Γραφή και την Πατρολογία, που αποτελεί και την γενεσιουργό αιτία της ηλεκτρονικής Σειράς, είναι ο πίνακας των βιβλικών αναφορών ο οποίος καταρτίσθηκε από τους καθηγητές Σ. Σάκκο και Π. Κουτλεμάνη και εκδόθηκε στην ελληνική ανατύπωση της PG από το ΚΕΠΕ. Ο πίνακας αυτός είναι της εξής μορφής: ΚΩΔΙΚΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤΙΧΟΣ ΣΤΗΛΗ A A A B B A Ο παραπάνω πίνακας ο οποίος είναι τμήμα του πίνακα του τόμου 5 της PG αναφέρεται ποιον κωδικό βιβλίου Αγίας Γραφής, ποιο κεφάλαιο και ποιο στίχο έχουμε αναφορά σε συγκεκριμένη παράγραφο στήλης του τόμου 5 της PG. Για να προσαρμοστεί ο συγκεκριμένος πίνακας στα θεωρητικά δεδομένα σχεδίασης μιας βάσης δεδομένων πρέπει να υποστεί επεξεργασία στα εξής σημεία: α) Τα πεδία, στήλη παράγραφος πρέπει να διαχωριστούν. β) Σε ό,τι αφορά τον στίχο πολλές φορές έχουμε αναφορά σε περιοχές στίχων, οι οποίες έπρεπε να μετατραπούν σε αναφορές κατά μεμονωμένο στίχο. 105

106 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. γ) Ο πίνακας αυτός με βάση την θεωρητική δομή των βάσεων δεδομένων έρχεται σε σύγκρουση με την 1 η, 2 η και 3 η κανονική μορφή και θα έπρεπε να περάσει από την διαδικασία της κανονικοποίησης. Οι πίνακες αυτοί πρέπει να μετασχηματιστούν, στην συνέχεια να εξαχθούν από αυτούς νέοι πίνακες, οι οποίοι θα μπορούν να ενσωματωθούν αυτούσιοι στην βάση δεδομένων. Ο αρχικός όγκος εγγραφών του παραπάνω πίνακα είναι αναφορές, από τις οποίες μετά από την επεξεργασία και τον διαχωρισμό τους προφανώς θα δημιουργηθούν αρκετά περισσότερες. Αυτό οδηγεί στο συμπέρασμα ότι αναμένεται να προκύψει ένας τεράστιος αριθμός συσχετίσεων Αγίας γραφής Πατερικών αναφορών που θα καταστήσει την βάση ιδιαίτερα μεγάλη και θα θέσει σε κίνδυνο την προσπάθεια να δημιουργήσουμε μια βάση ευέλικτη, σταθερή και κατά το δυνατόν γρήγορη στις διαδικασίες προβολής αναζήτησης και φιλτραρίσματος του περιεχομένου της. Κλείδα (Clavis) Η Σειρά από μόνη της θα δίνει την δυνατότητα αναζήτησης των πατερικών αναφορών στους βιβλικούς στίχους. Όμως θα είναι πολύ χρήσιμο για τους ερευνητές, ένα ψηφιακό εργαλείο - ευρετήριο με το οποίο να μπορούν να αναζητούν τις πατερικές αναφορές όχι μόνο κατά σειρά βιβλικού στίχου αλλά και θεματολογικά. Τέτοιου είδους ευρετήρια (κλείδες) έχουν δημιουργηθεί για την Patrologia Graeca του Migne από τον F. Cavallera, τον Δ. Σχολάριο και τον Β. Δεντάκη. Πρόσφατα δημιουργήθηκαν και η Clavis Patrum Graecorum και Clavis Patrum Latinorum με καθαρά επιστημονικά κριτήρια για την έκδοση του Corpus Christianorum από τους Μ. Geerard και Ε. Dekkers. Τα ευρετήρια αυτά αποτελούν πρότυπα και πολύτιμους οδηγούς για να δημιουργήσουμε ανάλογα ψηφιακά ευρετήρια. Ως αρχικό στάδιο επιλέξαμε να δημιουργήσουμε το ψηφιακό ευρετήριο με βάση το έργο του F. Cavallera. Τα ψηφιακά αυτά ευρετήρια θα δίνουν σύνθετες δυνατότητες αναζήτησης καθώς και φιλτραρίσματος των δεδομένων, ώστε να αποτελέσουν πολύτιμα εργαλεία στα χέρια τόσο των ερευνητών θεολόγων όσο και του απλού αναγνώστη. Βάση δεδομένων H τελική μορφή της βάσης δεδομένων πρέπει να διαμορφωθεί κατά τέτοιο τρόπο ώστε να μπορεί να ενσωματώνει την μεγάλη ποικιλία ψηφιακού υλικού που αναφέρθηκε παραπάνω, δηλ. την Αγία Γραφή, την Πατρολογία, τον πίνακα σύνδεσης ανάμεσα σε Αγία Γραφή και Πατρολογία, ψηφιακά ευρετήρια και λεξικά. Θα πρέπει επίσης να επιτρέπει την 106

107 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή εισαγωγή και επεξεργασία δεδομένων που θα εξασφαλίζουν την δυνατότητα συνεχούς ανανέωσης και επέκτασής της. Αναγκαία κρίνεται η ανάπτυξη των κατάλληλων μηχανισμών για το φιλτράρισμα όλων των δεδομένων, ούτως ώστε να εξάγονται τα κατάλληλα στοιχεία κάθε φορά. Απώτερος σκοπός είναι η παραγωγή ενός συστήματος πληροφοριών για τη διαχείριση, ανάκτηση και επεξεργασία όλων των πληροφοριών που συλλέγονται και ψηφιοποιούνται έτσι ώστε να ενσωματώνονται σωστά στις βάση μας, μέσα από κανόνες και όρους που διασφαλίζουν την ορθή λειτουργία της. Ιδιαίτερα σημαντικός επομένως είναι ο κατάλληλος σχεδιασμός του σχήματος της βάσης δεδομένων, των πινάκων, των φορμών, των ερωτημάτων και των ευρετηρίων. Στόχος είναι η ανάπτυξη μιας μεγάλης βάσης δεδομένων με δυνατότητες ασφαλείας και κατάλληλα ρυθμισμένης ώστε να αντέχει σε πολύπλοκα ερωτήματα και να ανταποκρίνεται με μεγάλη ταχύτητα. Σημαντικός θεωρείται επίσης ο σχεδιασμός της βάσης κατά τέτοιο τρόπο ώστε να καθορίζονται σαφώς οι προδιαγραφές των ελέγχων, η επικύρωση των δεδομένων, η δημιουργία αντιγράφων ασφαλείας και οι μηχανισμοί ανάκτησης των δεδομένων. Οι προδιαγραφές των εξειδικευμένων τεχνικών εξόρυξης δεδομένων, όπως κανόνες συσχέτισης, ομαδοποίησης και ταξινόμησης των μεθόδων είναι προσαρμοσμένες στις ιδιαιτερότητες του έργου. Με την βοήθεια της υπολογιστικής τεχνολογίας μπορούν να εφαρμοστούν νέες ψηφιακές μέθοδοι ανάλυσης, μεγάλων σε όγκο και πολυπλοκότητα συλλογών δεδομένων με στόχο την εξαγωγή και διαχείριση χρήσιμων προτύπων γνώσης. Έτσι επιτυγχάνεται η καλύτερη αξιοποίησή τους και βελτιώνεται η διαδικασία λήψης αποφάσεων. Η ανάπτυξη της βάσης δεδομένων θα πρέπει να γίνει με προοπτική ενσωμάτωσης νέων πληροφοριών έτσι ώστε να μπορεί να δέχεται όλα τα απαραίτητα στοιχεία με λειτουργικό τρόπο, ο οποίος θα ελεγθεί με ειδικές δοκιμές που θα εξασφαλίσουν τις δυνατότητές της. Πληροφοριακό Σύστημα Web Επειδή η τελική στόχευση είναι η online δημοσίευση της βάσης μας στο διαδίκτυο, η βάση δεδομένων απαιτείται να είναι Web-based, έτσι ώστε στην τελική μορφή της να μπορεί να αναρτηθεί και παρουσιαστεί online στο διαδίκτυο (ρύθμιση του διακομιστή, PHP, την επιγραμμική ασφάλεια, κλπ.). 107

108 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. Επιπλέον κρίνεται απαραίτητη η ανάπτυξη μιας web-based διεπαφής χρήστη, που θα ενσωματώνει και θα διαχειρίζεται την βάση δεδομένων όχι μόνο για την παρουσίαση αλλά και για την εισαγωγή καταχώρηση και την επικύρωση των δεδομένων. Η επιλογή του web γίνεται για τη διευκόλυνση της ταυτόχρονης και απομακρυσμένης πρόσβασης. Έτσι απαιτείται η δημιουργία δύο web-based διεπαφών: μία για την εισαγωγή δεδομένων και μία για την ανάκτηση πληροφοριών. Στη φάση του σχεδιασμού των διεπαφών αυτών κρίνεται χρήσιμο να ερευνηθούν και να μελετηθούν οι απαιτήσεις των χρηστών καθώς και οι διαδικασίες πραγματοποίησης αναζητήσεών τους, έτσι ώστε να επιτευχθεί ένα φιλικό προς το χρήστη περιβάλλον. Στον χώρο του διαδικτύου όπου συναντώνται χρήστες από όλα τα μέρη του κόσμου, αναγκαία κρίνεται η δυνατότητα παρουσίασης του περιβάλλοντος διεπαφής αλλά και του ίδιου του περιεχομενου της βάσης στις σημαντικότερες τουλάχιστον διεθνής γλώσσες. Β.5 Σχεδίαση Εννοιολογικός Σχεδιασμός Ξεκινώντας από εννοιολογικό σχεδιασμό των δεδομένων της Αγίας γραφής μπορούμε να διακρίνουμε τις εξής οντότητες με τις αντίστοιχες ιδιότητές τους οι οποίες καθορίζονται κατά ένα μεγάλο μέρος από τα υπάρχοντα δεδομένα και την ανάγκη προσαρμογής και αξιοποίησης τους: ΤΜΗΜΑΤΑ ΑΓΙΑΣ ΓΡΑΦΗΣ Για λόγους ευκολότερης αναζήτησης στην βάση μας, θεωρούμε την Αγία Γραφή να απαρτίζεται από δύο τμήματα την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη, παρόλο που θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί ενιαία. Ο κωδικός τμήματος αποτελεί το πρωτεύον κλειδί της οντότητας. ΚΩΔΙΚΟΣ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΤΜΗΜΑΤΑ ΑΓΙΑΣ ΓΡΑΦΗΣ 108

109 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή ΒΙΒΛΙΑ ΑΓΙΑΣ ΓΡΑΦΗΣ Το κάθε βιβλίο της Αγίας Γραφής παίρνει ένα μοναδικό κωδικό βιβλίου. Επειδή όμως η σειρά παράθεσης των βιβλίων της Παλαιάς Διαθήκης,είναι κατά σειρά, Ιστορικά, Ποιητικά- Διδακτικά και Προφητικά ενώ η αποδελτίωση των βιβλικών αναφορών από τους καθηγητές Σάκκο και Κουτλεμάνη έγινε με αναφορά στα βιβλία της Παλιάς Διαθήκης με διαφορετική αρίθμηση (πρώτα τα πρωτοκανονικά και έπειτα τα δευτεροκανονικά) γι αυτό το λόγο έχουμε επιπλέον τον Κωδικό Βιβλίου Καταγραφής. Αντίστοιχα έχουμε την ανεξάρτητη αρίθμηση των βιβλίων της Παλαιάς και της Καινής είτε σαν Αρίθμηση Βιβλίου είτε σαν αρίθμηση Ζωής. Ο κωδικός βιβλίου αποτελεί το πρωτεύον κλειδί της οντότητας. ΚΩΔΙΚΟΣ ΒΙΒΛΙΟΥ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗΣ ΚΩΔΙΚΟΣ ΒΙΒΛΙΟΥ ΒΙΒΛΙΑ ΑΓΙΑΣ ΓΡΑΦΗΣ ΑΡΙΘΜΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΥ ΑΡΙΘΜΗΣΗ ΖΩΗΣ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΒΙΒΛΙΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΑ ΑΓΙΑΣ ΓΡΑΦΗΣ Κάθε βιβλίο της Αγίας Γραφής αποτελείται από ένα συγκεκριμμένο αριθμό κεφαλαίων. Το κάθε κεφάλαιο έχει ένα μοναδικό κωδικό κεφαλαίου που αποτελεί το πρωτεύον κλειδί της οντότητας. Η αρίθμηση κεφαλαίου έχει να κάνει με την ανεξάρτηση αρίθμηση των κεφαλαίων κάθε βιβλίου από το 1 και μετά. ΑΡΙΘΜΗΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ ΚΩΔΙΚΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΑ ΑΓΙΑΣ ΓΡΑΦΗΣ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ 109

110 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. ΣΤΙΧΟΙ ΑΓΙΑΣ ΓΡΑΦΗΣ Ο κωδικός Στίχου Αγίας Γραφής είναι ο μοναδικός κωδικός που αποδίδεται σε καθε στίχο της Αγίας Γραφής και αποτελεί το πρωτεύον κλειδί της οντότητας. Η αρίθμηση στίχου αφορά την αρίθμηση του κάθε στίχου μές στο ίδιο κεφάλαιο επειδή όμως πολλοί στίχοι ιδιαίτερα της Παλαιάς Διαθήκης είναι της μορφής, 3, 4α, 4β κ.λπ. για αυτό έχουμε την ιδιότητα Δευτερεύουσα αρίθμηση Στίχου για να περιγράψει αυτές τις περιπτώσεις. Το περιεχόμενο στίχου περιέχει το βιβλικό κείμενο ενώ στις παρατηρήσεις αποτυπώνονται διάφορα θέματα όπως οι διαφοροποιήσεις της αρίθμησης ανάμεσα στην Ορθόδοξη έκδοση και την κριτική έκδοση του A. Rahlfs κ.λπ. ΚΩΔΙΚΟΣ ΣΤΙΧΟΥ ΑΓΙΑΣ ΓΡΑΦΗΣ ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΥΣΑ ΑΡΙΘΜΗΣΗ ΣΤΙΧΟΥ ΣΤΙΧΟΙ ΑΓΙΑΣ ΓΡΑΦΗΣ ΑΡΙΘΜΗΣΗ ΣΤΙΧΟΥ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΣΤΙΧΟΥ ΟΝΤΟΤΗΤΕΣ (ΑΠΟΣΤΟΛΙΚΗΣ ΔΙΑΚΟΝΙΑΣ) Οι παραπάνω οντότητες Τμήματα Αγίας Γραφής, Βιβλία Αγίας Γραφής, Κεφάλαια Αγίας Γραφής, Στίχοι Αγίας Γραφής, επαναλαμβάνονται για να περιγράψουν την δομής της Αγίας Γραφής κατά την Ορθόδοξη διαίρεση αυτή της Αποστολικής Διακονίας. Ο τρόπος αντιστοίχησης των στίχων της έκδοσης της Αποστολικής Διακονίας και της κριτικής έκδοσης του A. Rahlfs και Nestle-Aland s, θα προκύψει σε επόμενο στάδιο. 110

111 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΑΓΙΑΣ ΓΡΑΦΗΣ Η οντότητα Ενότητες Αγίας Γραφής προέκυψε ως ανάγκη περιγραφής βιβλικών περικοπών που δεν αποτελούν απαραίτητα ολόκληρο βιβλικό κεφάλαιο όπως π.χ. η παραβολή του καλού Σαμαρείτη. Διευκολύνει τους χρήστες οι οποίοι θα θελήσουν να κάνουν αναζητήσεις Βιβλικών αναφορών με βάση συγκεκριμένες ενότητες. Ο κώδικός ενότητας αποτελεί το πρωτεύον κλειδί της οντότητας. ΚΩΔΙΚΟΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΑΓΙΑΣ ΓΡΑΦΗΣ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΧΩΡΙΑ Κάποια χωρία της Καινής κυρίως Διαθήκης παρουσιάζουν παράλληλες διηγήσεις στην καινή Διαθήκ. Παράλληλα χωρία της καινής Διαθήκης προέρχονται αυτούσια ή με μικρές απαραλλαγές από την παλαιά Διαθήκη. Για την περιγραφή αυτών των παράλληλων χωρίων χρησιμοποιούμε την οντότητα παράλληλα χωρία. Στην οντότητα αυτή συσχετίζονται οι παράλληλλοι αυτοί στίχοι των σχετικών χωρίων. ΚΩΔΙΚΟΣ ΣΤΙΧΟΥ ΑΓΙΑΣ ΓΡΑΦΗΣ ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΧΩΡΙΑ ΚΩΔΙΚΟΣ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΥ ΣΤΙΧΟΥ ΑΓΙΑΣ ΓΡΑΦΗΣ 111

112 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. ΤΟΜΟΙ ΠΑΤΡΟΛΟΓΙΑΣ MIGNE Ένας βασικός διαχωρισμός των έργων της Πατρολογίας του Migne είναι ο διαχωρισμός κατά τόμο. Κάθε τόμος περιγράφεται με ένα μοναδικό κωδικό τόμου που αποδίδεται σε αυτόν και αποτελεί το πρωτεύον κλειδί της οντότητας. Κάποιοι τόμοι όμως παρουσιάζονται με την μορφή 16α, 16β, 16γ οπότε χρησιμοποιούμε τις ιδιότητες αρίθμηση τόμου και δευτερεύουσα αρίθμηση τόμου για να τους περιγράψουμε. Τα δύο διαφορετικά πεδία έκδοσης τόμου περιγράφουν τα έτη έκδοσης των συγκεκριμένων τόμων. ΚΩΔΙΚΟΣ TOMOY ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΥΣΑ ΑΡΙΘΜΗΣΗ TOMOY ΤΟΜΟΙ ΠΑΤΡΟΛΟΓΙΑΣ MIGNE ΑΡΙΘΜΗΣΗ TOMOY 1 η ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΜΟΥ 2 η ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΜΟΥ 112

113 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή ΣΤΗΛΕΣ ΠΑΤΡΟΛΟΓΙΑΣ MIGNE Σε κάθε στήλη της Πατρολογίας αποδίδεται ένας μοναδικός κωδικός στήλης Migne που αποτελεί το πρωτεύον κλειδί της οντότητας. Κάποιες στήλες όμως παρουσιάζονται με την μορφή 113α, 113β, 113γ οπότε χρησιμοποιούμε τις ιδιότητες αρίθμηση στήλης και δευτερεύουσα αρίθμηση στήλης για να τις περιγράψουμε. Κάποιες στήλες συνήθως οι πρώτες κάθε τόμου που είναι και οι εισαγωγικές αριθμούνται με λατινική αρίθμηση οπότε περιγράφονται από την ιδιότητα Λατινική αρίθμηση στήλης Migne. Παράλληλα κάθε στήλη πατρολογίας για να διασυνδεθεί με την ηλεκτρονική έκδοση της PG όπως αυτή παρουσιάζεται στην ιστοσελίδα περιγράφεται από την Υπερσύνδεση της Στήλης ως φωτογραφίας (εικόνα jpg) για να προβάλλεται απευθείας στην ιστοσελίδα μας, από τη υπερσύνδεση της στήλης ως ιστοσελίδας για να παραπέμπουμε εκεί και από τον αριθμό φωτογραφίας που ουσιαστικά είναι το όνομα του αρχείου jpg και είναι διαφορετικό από την αρίθμηση στήλης. ΚΩΔΙΚΟΣ ΣΤΗΛΗΣ MIGNE ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΥΣΑ ΑΡΙΘΜΗΣΗ ΣΤΗΛΗΣ MIGNE ΛΑΤΙΝΙΚΗ ΑΡΙΘΜΗΣΗ ΣΤΗΛΗΣ MIGNE ΥΠΕΡΣΥΝΔΕΣΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ Σ ΣΤΗΛΕΣ ΠΑΤΡΟΛΟΓΙΑΣ MIGNE ΥΠΕΡΣΥΝΔΕΣΗ ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΑΣ ΑΡΙΘΜΗΣΗ ΣΤΗΛΗΣ MIGNE ΑΡΙΘΜΟΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ Σ 113

114 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΙ ΠΑΤΡΟΛΟΓΙΑΣ MIGNE Κάθε παράγραφος της Πατρολογίας αντιστοιχει σε ένα μοναδικό κωδικό παραγράφου Migne και αποτελεί το πρωτεύον κλειδί της οντότητας. Ενώ η ονομασία της παραγράφου έχει να κάνει με τα Λατινικά γράμματα A,B,C,D εμείς αντίστοιχα για καθαρά λόγους διαχείρησης χρησιμοποιούμε την αρίθμηση παραγράφου με τους αριθμούς 1,2,3,4. Το περιεχόμενο θα συμπεριλάβει το ιδιο το κείμενο της παργράφου ψηφιακά, Η θέση παραγράφου έχει να κάνει με το αν βρίσκεται αν βρίσκεται αριστερά η δεξιά της σελίδας της Πατρολογίας, η γλώσσα παργράφου αν είναι η Ελληνική ή η Λατινική, ενώ τέλος με την ιδιότητα τελευταία παράραφος περιγράφουμε αν η συγκεκριμένη παράγραφος αποτελεί την τελευταία παράγραφο του έργου στο οποίο εντάσσεται. ΚΩΔΙΚΟΣ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ ΘΕΣΗ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΙ ΠΑΤΡΟΛΟΓΙΑΣ MIGNE ΑΡΙΘΜΗΣΗ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΓΛΩΣΣΑ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΣ 114

115 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΠΑΤΡΟΛΟΓΙΑΣ MIGNE Κάθε Εκκλησιαστικός συγγραφέας έχει ένα μοναδικό κωδικό συγγραφέα που αποτελεί το πρωτεύον κλειδί της οντότητας. Η ονομασία του δίνεται και στα Ελληνικά και στα Λατινικά μέσω των αντιστοίχων ιδιοτήτων. Μέσω της ιδιότητας «ιδιότητα» περιγράφουμε την επαγγελματική ή την εκκλησιαστική ιδιότητα του συγγραφέα π.χ. μοναχός, επίσκοπος πατριάρχης, αυτοκράτορας κ.λπ. Για την εύκολη αναζήτηση βιογραφικών στοιχείων του συγγραφέα αποτυπώνουμε τις ιδιότητες PLP (Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit Προσωπογραφικό λεξικό των Παλαιολόγων), PmBZ (Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit - Προσωπογραφία της μεσοβυζαντινής περιόδου), PLRE (Prosopography of the Later Roman Empire - Προσωπογραφίες της πιό πρόσφατης Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας), που αντιστοιχούν σε κωδικούς, σε βάσεις δεδομένων-λεξικά βιογραφικών στοιχείων των συγγραφέων. Μια σειρά από ιδιότητες περιγράφουν χρονολογικά στοιχεία των συγγραφέων όπως σε ποιον αιώνα έζησε ο συγγραφέας, ή ακόμη καλύτερα αν γνωρίζουμε περισσότερα χρονολογικά στοιχεία αποτυπώνεται από ποιό έτος μέχρι ποιό έζησε ή έδρασε ο συγγραφέας, το έτος κοίμησης κ.λπ. Με την ιδιότητα τόμοι αποτυπώνουμε σε ποιους τόμους της PG υπάρχουν έργα του συγγραφέα. Η ιδιότητα χαρακτηρισμός περιγράφει τα εκκλησιαστικό φρόνημα του συγγραφέα, Ορθόδοξος Αιρετικός κ.λπ. Οι ιδιότητες βιογραφικά στοιχεία 1,2,3 αποτυπώνουν είτε κάποια σύντομα βιογραφικά στοιχεία, είτε υπερσύνδεση σε αρχείο βιογραφικών στοιχείων είτε υπερσύνδεση σε ξενόγλωσσο αρχείο βιογραφικών στοιχείων αντίστοιχα. Οι ιδιότητες τόπος καταγωγής και δράσης περιγράφουν τους χώρους μέσα στους οποίους ανατράφηκαν ή έδρασαν οι συγγραφείς. Για όσους εκκλησιαστικούς συγγραφείς υπάρχει προσωπογραφία ή αγιογραφία αυτή θα αποτυπώνεται ως ιδιότητα αντικειμένου στην ιδιότητα εικόνα, ενώ για τους ερευνητές της Πατρολογίας ή γενικότερα της Θεολογίας ή της Φιλολογίας θα παρέχονται βιβλιογραφικές αναφορές στο πεδίο Βιβλιογραφία. Τέλος στην ιδιότητα παρατηρήσεις θα αποτυπωθούν οποιεσδήποτε άλλες πληροφορίες δεν έχουν αποτυπωθεί στις παραπάνω ιδιότητες. 115

116 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. ΚΩΔΙΚΟΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΣ ΛΑΤΙΝΙΚΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΗ PLP ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΑΙΩΝΕΣ PmBZ ΑΠΟ ΑΙΩΝΕΣ ΕΩΣ PLRE ΕΤΟΣ ΑΠΟ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΠΑΤΡΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΟΙ ΕΤΟΣ ΕΩΣ MIGNE ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ_1 ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ_2 ΤΟΠΟΣ ΚΑΤΑΓΩΓΗΣ ΤΟΠΟΣ ΔΡΑΣΗΣ ΕΙΚΟΝΑ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ_3 ΚΟΙΜΗΣΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 116

117 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή ΕΡΓΑ ΠΑΤΡΟΛΟΓΙΑΣ MIGNE Κάθε έργο της πατρολογίας του Migne έχει ένα μοναδικό κωδικό έργου που αποτελεί το πρωτεύον κλειδί της οντότητας. Για την εύκολη αναζήτηση των έργων, αναφορών και κριτικών εκδόσεων σε αυτά, αποτυπώνουμε τις ιδιότητες BHG (Bibliotheca Hagiographica Graeca Ελληνική Aγιολογική Βιβλιοθήκη), CPG (Clavis patrum graecorum- Κλείδα Ελλήνων Πατέρων), CANT (M. Geerard, Clavis Apocryphorum Novi Testamenti, Turnhout 1992), AHG (Analecta Hymnica Graeca Ελληνικά υμνογραφικά Ανάλεκτα), IHΕG (E. Follieri, Initia Hymnorum Ecclesiae Graecae, τ. Ι-V2, Città del Vaticano ), IPG (Chr. Baur, Initia Patrum Graecorum, τ. Ι-II, Città del Vaticano 1955) που αντιστοιχούν σε κωδικούς, σε βιβλιογραφικές βάσεις έργων. Η ονομασία του κάθε έργου δίνεται στα Ελληνικά και στα Λατινικά μέσω των αντιστοίχων ιδιοτήτων. Μέσω των ιδιοτήτων Αρχοτέλευτο αρχή και τέλος αποτυπώνονται η πρώτη και η τελευταία φράση του έργου. Η κατηγοριοποίηση του έργου σε γνήσιο νόθο κ.λπ. αποδίδεται στην ιδιότητα γνησιότητα. Η αποτύπωση των έργων σε συγκεκριμένα χειρόγραφα περιγράφεται στην ιδιότητα χειρόγραφα. Ως προς τη φιλολογική ταξινόμηση και κατηγοριοποίηση έχουμε την ιδιότητα μορφολογία, ενώ ως προς τη θεολογική κατηγοριοποίηση χρησιμοποιούμε την ιδιότητα θεολογικό είδος. Το αν το έργο μεταφράσθηκε και σε ποιες γλώσσες αποτυπώνεται με τις ιδιότητες μεταφράσεις αρχαίες και μεταφράσεις νεώτερες, ενώ για τους ερευνητές της Πατρολογίας ή γενικότερα της Θεολογίας ή της Φιλολογίας θα παρέχονται βιβλιογραφικές αναφορές στην ιδιότητα Βιβλιογραφία. Τέλος στην ιδιότητα σχόλια παρατηρήσεις θα αποτυπωθούν οποιεσδήποτε άλλες πληροφορίες δεν έχουν αποτυπωθεί στις παραπάνω ιδιότητες. 117

118 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. BHG ΚΩΔΙΚΟΣ ΕΡΓΟΥ CPG CANT ΟΝΟΜΑΣΙΑ AHG ΕΡΓΟΥ IHΕG ΛΑΤΙΝΙΚΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΕΡΓΟΥ IPG ΓΝΗΣΙΟΤΗΤΑ ΑΡΧΟΤΕΛΕΥΤΟ ΑΡΧΗ ΕΡΓΑ ΠΑΤΡΟΛΟΓΙΑΣ MIGNE ΑΡΧΟΤΕΛΕΥΤΟ ΤΕΛΟΣ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΣΧΟΛΙΑ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΟ ΕΙΔΟΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΑΡΧΑΙΕΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΝΕΟΤΕΡΕΣ 118

119 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΝΤΑ ΕΡΓΑ ΠΑΤΡΟΛΟΓΙΑΣ MIGNE Σε κάθε έργο της πατρολογίας του Migne αντιστοιχούν μια σειρά από συνοδευτικά έργα όπως σχόλια πίνακες κ.λπ. Τα έργα αυτά τα οποία είναι υποβοηθητικά του κυρίου έργου τα ονομάσαμε πάρεργα. Κάθε πάρεργο έχει ένα μοναδικό κωδικό πάρεργου που αποτελεί το πρωτεύον κλειδί της οντότητας. ΚΩΔΙΚΟΣ_ ΠΑΡΕΡΓΟΥ ΠΑΡΕΡΓΑ ΠΑΤΡΟΛΟΓΙΑΣ MIGNE ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΠΑΡΕΡΓΟΥ ΑΛΛΙΩΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΕΡΓΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ Κάθε έργο της πατρολογίας του Migne εντάσσεται σε κάποια κατηγορία έργων. Κάθε κατηγορία έργων περιγράφεται από ένα μοναδικό κωδικό κατηγορίας έργου που αποτελεί το πρωτεύον κλειδί της οντότητας. ΚΩΔΙΚΟΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ Σ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΕΡΓΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΕΡΓΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ (KATA CAVALLERA) Αντίστοιχα κάθε έργο της πατρολογίας του Migne εντάσσεται σε κάποια κατηγορία έργων σύμφωνα με την κατηγοριοποίηση έργων του Cavallera. Κάθε κατηγορία έργων περιγράφεται από ένα μοναδικό κωδικό κατηγορίας έργου που αποτελεί το πρωτεύον κλειδί της οντότητας. ΚΩΔΙΚΟΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ Σ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΕΡΓΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ CAVALLERA ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑΣ 119

120 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. Με ποιο τρόπο όμως οι παραπάνω οντότητες συσχετίζονται μεταξύ τους; Ο τρόπος συσχέτισής τους φαίνεται σχηματικά στο παρακάτω διάγράμμα οντοτήτων συσχετίσεων: Διάγραμμα Οντοτήτων Συσχετίσεων (Με τις ιδιότητες των οντοτήτων). 120

121 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή Σε κάθε τμήμα της Αγίας γραφής ανήκουν πολλά Βιβλία της Αγίας Γραφής. Η σχέση προφανώς είναι ένα προς πολλά (1:Ν). Σε κάθε Βιβλίο της Αγίας Γραφής ανήκουν πολλά Κεφάλαια της Αγίας Γραφής. Η σχέση προφανώς είναι ένα προς πολλά (1:Ν). Σε κάθε Κεφάλαιο της Αγίας Γραφής ανήκουν πολλοί στίχοι της Αγίας Γραφής. Η σχέση προφανώς είναι ένα προς πολλά (1:Ν). Σε κάθε Ενότητα της Αγίας Γραφής ανήκουν πολλοί στίχοι της Αγίας Γραφής. Η σχέση προφανώς είναι ένα προς πολλά (1:Ν). Κάθε στίχος έχει αρκετούς στίχους παράλληλους με αυτόν αλλ και ο ίδιος μπορεί να είναι σε πολλούς άλλους παράλληλος. Η σχέση λοιπόν ανάμεσα στους παράλληλους στίχους είναι πολλά προς πολλά (Ν:Μ). Αντίστοιχες είναι οι συσχετίσεις στις οντότητες που περιγράφουν την Αγία Γραφή της Αποστολικής Διακονίας. Σε κάθε τόμο της Πατρολογίας του Migne ανήκουν πολλές στήλες της Πατρολογίας. Η σχέση προφανώς είναι ένα προς πολλά (1:Ν). Σε κάθε στήλη της Πατρολογίας του Migne ανήκουν πολλές παράγραφοι της Πατρολογίας. Η σχέση προφανώς είναι ένα προς πολλά (1:Ν). Τώρα η συσχέτιση ανάμεσα στους στίχους των δυο διαφορετικών εκδόσεων της Αγίας Γραφής δεν είναι ένα προς ένα γιατί υπάρχουν ορισμένες περιπτώσεις όπου κάποιο τμήμα ενός στίχου της μια έκδοσης είναι κάποιος στίχος της άλλης ενώ το υπόλοιπο τμήμα του αρχικού στίχου είναι διαφορετικός στίχος της άλλης. Η σχέση λοιπόν ανάμεσα στους στίχους των δύο εκδόσεων είναι πολλά προς πολλά (Ν:Μ). Η συσχέτιση ανάμεσα στους στίχους της Αγίας γραφής και των παραγράφων της Πατρολογίας είναι και αυτή πολλά προς πολλά (Ν:Μ). Έτσι ένας στίχος μπορεί να αναφέρεται σε πολλές παραγράφους, αλλά και κάθε παράγραφος να αναφέρεται σε πολλούς στίχους. Κάθε συγγραφέας έχει συγγράψει πολλά έργα επόμένως η σχέση συγγραφέα - έργων είναι ένα προς πολλά (1:Ν), ενώ σε κάθε έργο ανήκουν πολλές παράγραφοι άρα η σχέση εργων - παραγράφων είναι ένα προς πολλά (1:Ν). Τέλος κάθε έργο μπορεί να ανήκει σε περισσότερες από μια κατηγορίες άρα η σχέση είναι ένα προς πολλά (1:Ν), είτε πρόκειται για την δική μας κατηγοριοποίηση είτε στην κατηγοριοποίηση κατά Cavallera. 121

122 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή Λογικός Σχεδιασμός Για το Λογικό Σχεδιασμό της Βάσης Δεδομένων θα χρησιμοποιήσουμε το Σχεσιακό μοντέλο. Αφού μεταφέρουμε το μοντέλο Οντοτήτων Συσχετίσεων στο Σχεσιακό μοντέλο και εφαρμόσουμε σε αυτό τις μεθόδους κανονικοποίησης μέχρι και την 3 η κανονική μορφή προκύπτει η παρακάτω απεικόνιση της βάση μας: Η συσχέτιση ανάμεσα στα τμήματα της Αγίας Γραφής και στα Βιβλία της Αγίας Γραφής που είναι ένα προς πολλά (1:Ν) υλοποιείται θέτοντας τον #ΚΩΔ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ που είναι πρωτεύον κλειδί στον πίνακα ΑΓΙΑ_ΓΡΑΦΗ ως ξένο κλειδί στον πίνακα ΒΙΒΛΙΑ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ. Η συσχέτιση ανάμεσα στα ΒΙΒΛΙΑ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ και τα Κεφάλαια της Αγίας Γραφής που είναι ένα προς πολλά (1:Ν), υλοποιείται θέτοντας τον 122

123 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΒΙΒΛΙΟΥ που είναι πρωτεύον κλειδί στον πίνακα ΒΙΒΛΙΑ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ ως ξένο κλειδί στον πίνακα ΚΕΦΑΛΑΙΑ_ΑΓΙΑΣ_ΓΡΑΦΗΣ. Η συσχέτιση ανάμεσα στα Κεφάλαια της Αγίας Γραφής και τους στίχους της Αγίας Γραφής που είναι ένα προς πολλά (1:Ν), υλοποιείται θέτοντας τον #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ που είναι πρωτεύον κλειδί στον πίνακα ΚΕΦΑΛΑΙΑ_ΑΓΙΑΣ_ΓΡΑΦΗΣ ως ξένο κλειδί στον πίνακα ΣΤΙΧΟΙ_ ΑΓΙΑΣ_ ΓΡΑΦΗΣ. Η συσχέτιση ανάμεσα στις Ενότητες της Αγίας Γραφής και τους στίχους της Αγίας Γραφής που είναι ένα προς πολλά (1:Ν), υλοποιείται θέτοντας τον #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΕΝΟΤΗΤΑΣ που είναι πρωτεύον κλειδί στον πίνακα ΕΝΟΤΗΤΕΣ_ΑΓΙΑΣ_ΓΡΑΦΗΣ ως ξένο κλειδί στον πίνακα ΣΤΙΧΟΙ_ ΑΓΙΑΣ_ ΓΡΑΦΗΣ. Παρατηρούμε ότι η συσχέτιση ανάμεσα στους στίχους των δυο διαφορετικών εκδόσεων της Αγίας Γραφής που είναι πολλά προς πολλά (Ν:Μ), υλοποιείται μέσω ενός νέου πίνακα στον οποίο οι αντίστοιχοι κωδικοί στίχων είναι ξένα κλειδιά. Η συσχέτιση ανάμεσα στους τόμους της Πατρολογίας του Migne και των στηλών που είναι μια σχέση ένα προς πολλά (1:Ν), υλοποιείται θέτοντας τον #ΚΩΔΙΚΟΣ_TOMOY που είναι πρωτεύον κλειδί στον πίνακα ΤΟΜΟΙ_ΠΑΤΡΟΛΟΓΙΑΣ_MIGNE ως ξένο κλειδί στον πίνακα ΣΤΗΛΕΣ_MIGNE. Η συσχέτιση ανάμεσα στις στήλες της Πατρολογίας του Migne και των παραγράφων που είναι ένα προς πολλά (1:Ν), υλοποιείται θέτοντας τον #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΣΤΗΛΗΣ_MIGNE που είναι πρωτεύον κλειδί στον πίνακα ΣΤΗΛΕΣ_MIGNE ως ξένο κλειδί στον πίνακα ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΣ_MIGNE. Η συσχέτιση ανάμεσα στους στίχους της Αγίας γραφής και των παραγράφων της Πατρολογίας που είναι πολλά προς πολλά (Ν:Μ), υλοποιείται μέσω ενός νέου πίνακα στον οποίο οι αντίστοιχοι κωδικοί #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΣΤΙΧΟΥ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ και #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ_MIGNE είναι ξένα κλειδιά. Μέσα από την διαδικασία της κανονικοποιήσεως επειδή κάποιοι εκκλησιαστικοί συγγραφείς εμφανίζονται με περισσότερα του ενός ονόματα, προέκυψε ο πίνακας ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ_ΑΛΛΙΩΣ ο οποίος συνδέεται με τον πίνακα ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ μέσω του #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ που είναι πρωτεύον κλειδί στον πίνακα ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ και ξένο κλειδί στον πίνακα ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ_ΑΛΛΙΩΣ. 123

124 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. Η συσχέτιση ανάμεσα στους συγγραφείς και στα έργα που είναι ένα προς πολλά (1:Ν), υλοποιείται θέτοντας τον #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ που είναι πρωτεύον κλειδί στον πίνακα ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ως ξένο κλειδί στον πίνακα ΕΡΓΟ. Η συσχέτιση ανάμεσα στους συγγραφείς και στα πάρεργα που είναι ένα προς πολλά (1:Ν), υλοποιείται θέτοντας τον #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ που είναι πρωτεύον κλειδί στον πίνακα ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ως ξένο κλειδί στον πίνακα ΠΑΡΕΡΓΑ. Η συσχέτιση ανάμεσα στα έργα και στις παραγράφους που είναι ένα προς πολλά (1:Ν), υλοποιείται θέτοντας τον #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΕΡΓΟΥ που είναι πρωτεύον κλειδί στον πίνακα ΕΡΓΟ ως ξένο κλειδί στον πίνακα ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΣ_MIGNE. Η συσχέτιση ανάμεσα στα έργα και τις κατηγορίες έργων συγγραφέα που είναι μια σχέση ένα προς πολλά (1:Ν), υλοποιείται θέτοντας τον #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΚΑΤΗΓΟΡΙΑΣ_ΕΡΓΟΥ_ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ που είναι πρωτεύον κλειδί στον πίνακα ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ_ΕΡΓΩΝ_ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ ως ξένο κλειδί στον πίνακα ΕΡΓΟ. Η συσχέτιση ανάμεσα στα πάρεργα και τις κατηγορίες πάρεργων συγγραφέα που είναι μια σχέση ένα προς πολλά (1:Ν), υλοποιείται θέτοντας τον #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΚΑΤΗΓΟΡΙΑΣ_ΠΑΡΕΡΓΩΝ_ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ που είναι πρωτεύον κλειδί στον πίνακα ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ_ΠΑΡΕΡΓΩΝ_ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ ως ξένο κλειδί στον πίνακα ΠΑΡΕΡΓΑ. Τέλος η συσχέτιση ανάμεσα στα έργα και τις κατηγορίες έργων συγγραφέα κατά Cavallera που είναι μια σχέση ένα προς πολλά (1:Ν), υλοποιείται μέσω από ένα σχήμα 6 πινάκων όπου ο κάθε πίνακας είναι υποκατηγορία του προηγουμένου, θέτοντας το πρωτεύον κλειδί του κάθε πίνακα ως ξένο κλειδί του υποπίνακά του. Το πρωτεύον κλαιδί της 6 ης υποκατηγορίας έργων γίνεται ξένο κλειδί στον πίνακα ΕΡΓΟ. Η παραπάνω υλοποίηση προέκυψε ως αποτέλεσμα κανονικοποίησεως της κατηγοριοποιήσεως των έργων κατά Cavallera. 124

125 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή Φυσικός σχεδιασμός Βάσης Αναλυτικά στην βάση μας υφίστανται οι παρακάτω σχέσεις με τις αντίστοιχες περιγραφές των πεδίων τους: ΑΓΙΑ_ΓΡΑΦΗ ΑΓΙΑ_ΓΡΑΦΗ (#ΚΩΔ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ, ΟΝΟΜΑΣΙΑ). ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΠΕΔΙΟΥ ΤΥΠΟΣ ΠΕΔΙΟΥ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ #ΚΩΔ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ Αριθμητικό Κωδικός τμήματος της Αγίας Γραφής (Καινής - Παλαιάς) Ευρετήριο ΟΝΟΜΑΣΙΑ Κείμενο Ονομασία του τμήματος ΒΙΒΛΙΑ_ΑΓΙΑΣ_ΓΡΑΦΗΣ ΒΙΒΛΙΑ_ΑΓΙΑΣ_ΓΡΑΦΗΣ (#ΚΩΔΙΚΟΣ_ΒΙΒΛΙΟΥ, ΚΩΔΙΚΟΣ_ΒΙΒΛΙΟΥ_ΣΚΚ, ΑΡΙΘΜΗΣΗ_ΒΙΒΛΙΟΥ, ΑΡΙΘΜΗΣΗ_ΖΩΗΣ, ΟΝΟΜΑΣΙΑ_ΒΙΒΛΙΟΥ, #ΚΩΔ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ). ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΠΕΔΙΟΥ ΤΥΠΟΣ ΠΕΔΙΟΥ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΒΙΒΛΙΟΥ Αριθμητικό Κωδικός βιβλίου της Αγίας Γραφής κατά A. Rahlfs και Nestle-Aland s Ευρετήριο ΚΩΔΙΚΟΣ_ΒΙΒΛΙΟΥ_ΣΚΚ Αριθμητικό Κωδικός βιβλίου της Αγίας Γραφής κατά Σάκκο - Κουτλεμάνη ΑΡΙΘΜΗΣΗ_ΒΙΒΛΙΟΥ Αριθμητικό ΑΡΙΘΜΗΣΗ_ΖΩΗΣ Αριθμητικό ΟΝΟΜΑΣΙΑ_ΒΙΒΛΙΟΥ Κείμενο Ονομασία του τμήματος #ΚΩΔ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ Αριθμητικό Ευρετήριο ΚΕΦΑΛΑΙΑ_ΑΓΙΑΣ_ΓΡΑΦΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΑ_ΑΓΙΑΣ_ΓΡΑΦΗΣ ΑΡΙΘΜΗΣΗ_ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ, #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΒΙΒΛΙΟΥ). (#ΚΩΔΙΚΟΣ_ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ, ΟΝΟΜΑΣΙΑ_ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ, 125

126 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΠΕΔΙΟΥ ΤΥΠΟΣ ΠΕΔΙΟΥ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ Αριθμητικό Ευρετήριο ΑΡΙΘΜΗΣΗ_ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ Αριθμητικό Ευρετήριο ΟΝΟΜΑΣΙΑ_ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ Κείμενο #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΒΙΒΛΙΟΥ Αριθμητικό Ευρετήριο ΣΤΙΧΟΙ_ ΑΓΙΑΣ_ ΓΡΑΦΗΣ ΣΤΙΧΟΙ_ΑΓΙΑΣ_ΓΡΑΦΗΣ (#ΚΩΔΙΚΟΣ_ΣΤΙΧΟΥ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ, ΑΡΙΘΜΗΣΗ_ΣΤΙΧΟΥ, ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΥΣΑ_ΑΡΙΘΜΗΣΗ_ΣΤΙΧΟΥ, ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ, ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ_ΣΤΙΧΟΥ, #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ, #ΚΩΔΙΚΟΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ). ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΠΕΔΙΟΥ ΤΥΠΟΣ ΠΕΔΙΟΥ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΣΤΙΧΟΥ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ Αριθμητικό Ευρετήριο ΑΡΙΘΜΗΣΗ_ΣΤΙΧΟΥ Αριθμητικό Αρίθμηση από 1 έως και ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΥΣΑ_ΑΡΙΘΜΗΣΗ_ΣΤΙΧΟΥ Κείμενο ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Κείμενο Οτιδήποτε αξιοσημείωτο σχετικά με το στίχο ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ_ΣΤΙΧΟΥ Υπόμνημα #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ Αριθμητικό Ευρετήριο #ΚΩΔΙΚΟΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ Αριθμητικό ΕΝΟΤΗΤΕΣ_ΑΓΙΑΣ_ΓΡΑΦΗΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ_ΑΓΙΑΣ_ΓΡΑΦΗΣ (#ΚΩΔΙΚΟΣ_ΕΝΟΤΗΤΑΣ, ΟΝΟΜΑΣΙΑ_ΕΝΟΤΗΤΑΣ). ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΠΕΔΙΟΥ ΤΥΠΟΣ ΠΕΔΙΟΥ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΕΝΟΤΗΤΑΣ Αριθμητικό Ευρετήριο ΟΝΟΜΑΣΙΑ_ΕΝΟΤΗΤΑΣ Κείμενο 126

127 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ_ΧΩΡΙΑ ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ_ΧΩΡΙΑ #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΥ_ΣΤΙΧΟΥ_ΑΓ _ΓΡΑΦΗΣ). (#ΚΩΔΙΚΟΣ_ΣΤΙΧΟΥ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ, ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΠΕΔΙΟΥ ΤΥΠΟΣ ΠΕΔΙΟΥ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΣΤΙΧΟΥ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ Αριθμητικό #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΥ_ΣΤΙΧΟΥ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ Αριθμητικό Ευρετήριο ΤΟΜΟΙ_ΠΑΤΡΟΛΟΓΙΑΣ_MIGNE ΤΟΜΟΙ_ΠΑΤΡΟΛΟΓΙΑΣ_MIGNE (#ΚΩΔΙΚΟΣ_TOMOY, ΑΡΙΘΜΗΣΗ_ΤΟΜΟΥ, ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΥΣΑ_ΑΡΙΘΜΗΣΗ, ΠΡΩΤΗ_ΕΚΔΟΣΗ_ΤΟΜΟΥ, ΔΕΥΤΕΡΗ_ ΕΚΔΟΣΗ_ΤΟΜΟΥ). ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΠΕΔΙΟΥ ΤΥΠΟΣ ΠΕΔΙΟΥ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ #ΚΩΔΙΚΟΣ_TOMOY Αριθμητικό Ευρετήριο ΑΡΙΘΜΗΣΗ ΤΟΜΟΥ Αριθμητικό Ευρετήριο ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΥΣΑ_ΑΡΙΘΜΗΣΗ Κείμενο Ευρετήριο ΠΡΩΤΗ_ΕΚΔΟΣΗ_ΤΟΜΟΥ Κείμενο Χρονολογία 1 ης έκδοσης ΔΕΥΤΕΡΗ_ ΕΚΔΟΣΗ_ΤΟΜΟΥ Κείμενο Χρονολογία 2 ης έκδοσης ΣΤΗΛΕΣ_MIGNE ΣΤΗΛΕΣ_MIGNE (#ΚΩΔΙΚΟΣ_ΣΤΗΛΗΣ_MIGNE, ΑΡΙΘΜΗΣΗ_ΣΤΗΛΗΣ_MIGNE, ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΥΣΑ_ΑΡΙΘΜΗΣΗ_ΣΤΗΛΗΣ_MIGNE, ΛΑΤΙΝΙΚΗ_ΑΡΙΘΜΗΣΗ_ΣΤΗΛΗΣ_MIGNE, ΚΩΔΙΚΟΣ_ΤΟΜΟΥ, ΑΡΙΘΜΟΣ_ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑΣ, LINK_ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑΣ, LINK_ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΑΣ). 127

128 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΠΕΔΙΟΥ ΤΥΠΟΣ ΠΕΔΙΟΥ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΣΤΗΛΗΣ_MIGNE Αριθμητικό Ευρετήριο ΑΡΙΘΜΗΣΗ_ΣΤΗΛΗΣ_MIGNE Αριθμητικό Αρίθμηση από 1 έως και ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΥΣΑ_ ΑΡΙΘΜΗΣΗ_ΣΤΗΛΗΣ_MIGNE Κείμενο Αρίθμηση από a έως και ΛΑΤΙΝΙΚΗ_ΑΡΙΘΜΗΣΗ_ΣΤΗΛΗΣ_MIGNE Κείμενο I,ii, iii, iv, v #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΤΟΜΟΥ Αριθμητικό Ευρετήριο ΑΡΙΘΜΟΣ_ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑΣ Κείμενο Αρίθμηση αρχείου jpg της σελίδας στο διαδίκτυο LINK_ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑΣ LINK_ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΑΣ Υπερσύνδεση Υπερσύνδεση ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΣ_MIGNE ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΣ_MIGNE (#ΚΩΔΙΚΟΣ_ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ_MIGNE, ΑΡΙΘΜΗΣΗ_ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ, ΟΝΟΜΑΣΙΑ_ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ_MIGNE, ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ, ΘΕΣΗ_ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ, ΓΛΩΣΣΑ_ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ, ΚΩΔΙΚΟΣ_ΣΤΗΛΗΣ_MIGNE, ΚΩΔΙΚΟΣ_ΕΡΓΟΥ, ΚΩΔΙΚΟΣ_ΠΑΡΕΡΓΟΥ, ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ_ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΣ). ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΠΕΔΙΟΥ ΤΥΠΟΣ ΠΕΔΙΟΥ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ_MIGNE Αριθμητικό Ευρετήριο ΑΡΙΘΜΗΣΗ_ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ Αριθμητικό Ευρετήριο ΟΝΟΜΑΣΙΑ_ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ_MIGNE Κείμενο ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ Υπόμνημα ΘΕΣΗ_ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ Κείμενο Αριστερά, Δεξιά ΓΛΩΣΣΑ_ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ Κείμενο Ελληνική Λατινική #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΣΤΗΛΗΣ_MIGNE Αριθμητικό Ευρετήριο #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΕΡΓΟΥ Αριθμητικό Ευρετήριο #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΠΑΡΕΡΓΟΥ Αριθμητικό Ευρετήριο ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ_ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΣ Ναι/Όχι Για την αναγνώριση του τέλους ενός έργου 128

129 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή ΣΥΝΔΕΣΗ_ΑΓΙΑΣ_ΓΡΑΦΗΣ_MIGNE ΣΥΝΔΕΣΗ_ΑΓΙΑΣ_ΓΡΑΦΗΣ_MIGNE #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΣΤΙΧΟΥ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ ). (#ΚΩΔΙΚΟΣ_ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ_MIGNE, ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΠΕΔΙΟΥ ΤΥΠΟΣ ΠΕΔΙΟΥ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ_MIGNE Αριθμητικό Ευρετήριο #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΣΤΙΧΟΥ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ Αριθμητικό Ευρετήριο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ (#ΚΩΔΙΚΟΣ_ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ, PLRE, PmBZ, PLP, ΟΝΟΜΑΣΙΑ_ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ, ΛΑΤΙΝΙΚΟ_ΟΝΟΜΑ, ΙΔΙΟΤΗΤΑ, ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΕΣ, ΑΙΩΝΑΣ_ΑΠΟ, ΑΙΩΝΑΣ_ΕΩΣ, ΕΤΟΣ_ΑΠΟ, ΕΤΟΣ_ΕΩΣ, ΕΚΟΙΜΗΘΗ, ΤΟΠΟΣ_ΚΑΤΑΓΩΓΗΣ, ΤΟΠΟΣ_ΔΡΑΣΗΣ, ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΣ, ΤΟΜΟΙ, ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ_ΣΤΟΙΧΕΙΑ, ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ_1, ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ_2, ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ_3, ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ, ΕΙΚΟΝΑ, ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ). ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΠΕΔΙΟΥ ΤΥΠΟΣ ΠΕΔΙΟΥ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ Αριθμητικό Ευρετήριο PLRE Κείμενο Κωδικός αναζήτησης σε βιβλιογραφικές βάσεις PmBZ Κείμενο Κωδικός αναζήτησης σε βιβλιογραφικές βάσεις PLP Κείμενο Κωδικός αναζήτησης σε βιβλιογραφικές βάσεις ΟΝΟΜΑΣΙΑ_ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ ΛΑΤΙΝΙΚΟ_ΟΝΟΜΑ ΙΔΙΟΤΗΤΑ Κείμενο Κείμενο Κείμενο ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΕΣ Κείμενο Οποιαδήποτε χρονολογική πληροφορία ΑΙΩΝΑΣ_ΑΠΟ Αριθμητικό Ευρετήριο ΑΙΩΝΑΣ_ΕΩΣ Αριθμητικό Ευρετήριο ΕΤΟΣ_ΑΠΟ Αριθμητικό Ευρετήριο ΕΤΟΣ_ΕΩΣ Αριθμητικό Ευρετήριο 129

130 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. ΕΚΟΙΜΗΘΗ Κείμενο Οποιαδήποτε χρονολογική πληροφορία σχετική με την κοίμηση του συγγραφέα ΤΟΠΟΣ_ΚΑΤΑΓΩΓΗΣ Κείμενο ΤΟΠΟΣ_ΔΡΑΣΗΣ Κείμενο ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΣ Κείμενο Αιρετικός, ημιαιρετικός κ.λπ. ΤΟΜΟΙ Κείμενο Ευρετήριο ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ_ΣΤΟΙΧΕΙΑ Κείμενο ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ_1 Υπόμνημα ΣΥΝΤΟΜΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ_2 Κείμενο LINK ΣΕ ΑΡΧΕΙΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ_3 Κείμενο LINK ΣΕ ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΟ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΕΙΚΟΝΑ Αντικείμενο OLE Αρχείο εικόνας με την μορφή του συγγραφέα. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Κείμενο LINK όπου υπάρχει έτοιμη ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ_ΑΛΛΙΩΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ_ΑΛΛΙΩΣ (#ΚΩΔΙΚΟΣ_ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ_ΑΛΛΙΩΣ, ΟΝΟΜΑΣΙΑ_ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ, #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ). ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΠΕΔΙΟΥ ΤΥΠΟΣ ΠΕΔΙΟΥ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ_ΑΛΛΙΩΣ Αριθμητικό Ευρετήριο ΟΝΟΜΑΣΙΑ_ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ Κείμενο #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ Αριθμητικό Ευρετήριο ΕΡΓΟ ΕΡΓΟ (#ΚΩΔΙΚΟΣ_ΕΡΓΟΥ, ΟΝΟΜΑΣΙΑ_ΕΡΓΟΥ, #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΚΑΤΗΓΟΡΙΑΣ_ΕΡΓΟΥ_ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ, #ΚΩΔΙΚΟΣ_ ΕΡΓΟΥ_ ΠΑΤΡΟΛΟΓΙΑΣ_ 6, #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ). 130

131 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΠΕΔΙΟΥ ΤΥΠΟΣ ΠΕΔΙΟΥ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΕΡΓΟΥ Αριθμητικό Ευρετήριο CPG Κείμενο Κωδικός αναζήτησης σε βιβλιογραφικές βάσεις BHG Κείμενο Κωδικός αναζήτησης σε βιβλιογραφικές βάσεις CANT Κείμενο Κωδικός αναζήτησης σε βιβλιογραφικές βάσεις AHG Κείμενο Κωδικός αναζήτησης σε βιβλιογραφικές βάσεις IHΕG Κείμενο Κωδικός αναζήτησης σε βιβλιογραφικές βάσεις IPG Κείμενο Κωδικός αναζήτησης σε βιβλιογραφικές βάσεις ΟΝΟΜΑΣΙΑ_ΕΡΓΟΥ Υπόμνημα ΛΑΤΙΝΙΚΟ_ΟΝΟΜΑ_ΕΡΓΟΥ Υπόμνημα #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΚΑΤΗΓΟΡΙΑΣ_ΕΡΓΟΥ_ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ Αριθμητικό #ΚΩΔΙΚΟΣ_ ΕΡΓΟΥ_ ΠΑΤΡΟΛΟΓΙΑΣ_ 6 Αριθμητικό Ευρετήριο #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ Αριθμητικό Ευρετήριο ΓΝΗΣΙΟΤΗΤΑ Κείμενο ΑΡΧΟΤΕΛΕΥΤΟ_ΑΡΧΗ Κείμενο ΦΡΑΣΗ ΑΡΧΟΤΕΛΕΥΤΟ_ΤΕΛΟΣ Κείμενο ΦΡΑΣΗ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ Κείμενο ΛΙΝΚ ΣΕ ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Κείμενο ΛΙΝΚ ΚΕΙΜΕΝΟ ΣΧΟΛΙΑ_ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Κείμενο ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ Κείμενο ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΩΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΟ ΕΙΔΟΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ_ΑΡΧΑΙΕΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ_ΝΕΟΤΕΡΕΣ Κείμενο Κείμενο Κείμενο 131

132 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. ΠΑΡΕΡΓΟ ΠΑΡΕΡΓΟ (#ΚΩΔΙΚΟΣ_ΠΑΡΕΡΓΟΥ, ΟΝΟΜΑΣΙΑ_ΠΑΡΕΡΓΟΥ, #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΚΑΤΗΓΟΡΙΑΣ_ΠΑΡΕΡΓΟΥ, #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ, #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΕΡΓΟΥ). ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΠΕΔΙΟΥ ΤΥΠΟΣ ΠΕΔΙΟΥ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΠΑΡΕΡΓΟΥ Αριθμητικό Ευρετήριο ΟΝΟΜΑΣΙΑ_ΠΑΡΕΡΓΟΥ Κείμενο #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΚΑΤΗΓΟΡΙΑΣ_ΠΑΡΕΡΓΟΥ Αριθμητικό Ευρετήριο #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ Αριθμητικό Ευρετήριο #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΕΡΓΟΥ Αριθμητικό Ευρετήριο ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ_ΕΡΓΩΝ_ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ_ΕΡΓΩΝ_ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ (#ΚΩΔΙΚΟΣ_ΚΑΤΗΓΟΡΙΑΣ_ΕΡΓΟΥ_ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ, ΟΝΟΜΑΣΙΑ_ΚΑΤΗΓΟΡΙΑΣ_ΕΡΓΟΥ_ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ). ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΠΕΔΙΟΥ ΤΥΠΟΣ ΠΕΔΙΟΥ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΚΑΤΗΓΟΡΙΑΣ_ΕΡΓΟΥ_ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ Αριθμητικό Ευρετήριο ΟΝΟΜΑΣΙΑ_ΚΑΤΗΓΟΡΙΑΣ_ΕΡΓΟΥ_ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ Κείμενο ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ_ΠΑΡΕΡΓΩΝ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ_ΠΑΡΕΡΓΩΝ ΟΝΟΜΑΣΙΑ_ΚΑΤΗΓΟΡΙΑΣ_ΠΑΡΕΡΓΩΝ). (#ΚΩΔΙΚΟΣ_ΚΑΤΗΓΟΡΙΑΣ_ΠΑΡΕΡΓΩΝ, ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΠΕΔΙΟΥ ΤΥΠΟΣ ΠΕΔΙΟΥ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ #ΚΩΔΙΚΟΣ_ΚΑΤΗΓΟΡΙΑΣ_ΠΑΡΕΡΓΩΝ Αριθμητικό Ευρετήριο ΟΝΟΜΑΣΙΑ_ΚΑΤΗΓΟΡΙΑΣ_ΠΑΡΕΡΓΩΝ Κείμενο 132

133 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή Σχεδίαση Web Για την δημιουργία του Web περιβάλλοντος δημιουργήθηκε ένας χάρτης του ιστοτόπου προς υλοποίηση. Έτσι στον αρχικο σχεδιασμό του ιστοτόπου επιθυμητές είναι οι παρακάτω δυνατότητες πλοήγησης: Αρχική Επιλογή γλώσσας Πλοήγηση Αναζήτηση Catena Ευρετήριο Cavallera Χάρτες Επικοινωνία Τεχνική υποστήριξη Αγία Γραφή Πατρολογία Αγία Γραφή Πατρολογία Αγία Γραφή Κατηγορίες Έργων Εποχής Σύγχρονοι Υποβολή ερωτημάτων Τεχνική Βοήθεια Catena Ψηφιακή Πατρολογία Catena Ψηφιακή Πατρολογία Ψηφιακή Πατρολογία Πατρολογία Google Earth Στοιχεία Επικοινωνίας Συχνές ερωτήσεις Ψηφιακή Πατρολογία Ψηφιακή Πατρολογία Ψηφιακή Πατρολογία 133

134 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. Σχεδίαση Φορμών Web Με βάση τον παραπάνω χάρτη του ιστοτόπου προκύπτουν οι παρακάτω φόρμες αναζήτησης προς υλοποίηση: Πλοήγηση Αγία Γραφής ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ ΚΑΙΝΗ ΔΙΑΘΗΚΗ ΕΠΙΛΕΞΤΕ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΙΛΕΞΤΕ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Εάν επιθυμείτε να δείτε την catena κάντε κλικ στον αριθμό του στίχου ΓΕΝΕΣΙΣ 1 1 ΕΝ ἀρχῇ ἐποίησεν ὁ Θεὸς τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν. 2 ἡ δὲ γῆ ἦν ἀόρατος καὶ ἀκατασκεύαστος, καὶ σκότος ἐπάνω τῆς ἀβύσσου, καὶ πνεῦμα Θεοῦ ἐπεφέρετο ἐπάνω τοῦ ὕδατος. 3 καὶ εἶπεν ὁ Θεός γενηθήτω φῶς καὶ ἐγένετο φῶς... (Να εμφανίζονται όλοι οι στίχοι του κεφαλαίου) (Αν κανείς κλικάρει σε αριθμό στίχου, αυτός να αποτελεί υπερσύνδεση και να μας εμφανίζει σε νέα καρτέλα πλοήγησης ότι και στην κατένα χωρίς χωρίς dropdown menu απλώς να εμφανίζεται ο στίχος και από κάτω οι αναφορές) π.χ. ΓΕΝΕΣΙΣ 1,1 ΕΝ ἀρχῇ ἐποίησεν ὁ Θεὸς τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν. 134

135 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή Πλοήγηση Πατρολογία ΕΠΙΛΕΞΤΕ ΤΟΜΟ ΕΠΙΛΕΞΤΕ ΥΠΟΤΟΜΟ ΕΠΙΛΕΞΤΕ ΣΤΗΛΗ ΤΟΜΟΣ 23/2 ΣΤΗΛΗ 123 Αναζήτηση Αγία Γραφή ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ Θεός Πληκτρολογήστε την λέξη ή τον όρο του κειμένου της Αγίας Γραφής που επιθυμείται ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗΣ ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ ΚΑΙΝΗ ΔΙΑΘΗΚΗ ΒΙΒΛΙΟ ΑΠΟ ΕΩΣ Εάν επιθυμείτε να δείτε την catena κάντε κλικ στο αντίστοιχο πλαίσιο ΒΙΒΛΙΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤΙΧΟΣ ΚΕΙΜΕΝΟ CATENA ΓΕΝΕΣΙΣ 1 2 ΕΝ ἀρχῇ ἐποίησεν ὁ Θεὸς τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν. ΕΞΟΔΟΣ 2 7 καὶ εἶπεν ὁ Θεός γενηθήτω φῶς καὶ ἐγένετο φῶς. 135

136 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. Αναζήτηση στην Πατρολογία ΕΠΙΛΕΞΤΕ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ ΕΠΙΛΕΞΤΕ ΕΡΓΟ ΑΠΟ ΤΟΜΟ ΑΠΟ ΑΙΩΝΑ ΕΩΣ ΤΟΜΟ ΕΩΣ ΑΙΩΝΑ Αναζήτηση για μήτηρ Βρέθηκαν αποτελέσματα Κάντε click στον αριθμό της στήλης για να εμφανισθεί το έργο από την Πατρολογία του Migne Κάντε click στο όνομα του Συγγραφέα για να δείτε περισσότερες πληροφορίες γι αυτόν Τόμος Στήλη Παράγραφος ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΕΡΓΟ 136

137 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή Catena ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ ΚΑΙΝΗ ΔΙΑΘΗΚΗ ΒΙΒΛΙΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤΙΧΟΣ 5 πᾶσα φάραγξ πληρωθήσεται καὶ πᾶν ὄρος καὶ βουνὸς ταπεινωθήσεται, καὶ ἔσται τὰ σκολιὰ εἰς εὐθεῖαν καὶ αἱ τραχεῖαι εἰς ὁδοὺς λείας, Βρέθηκαν 45 αποτελέσματα Κάντε click στον αριθμό της στήλης για να εμφανισθεί το έργο από την Πατρολογία του Migne TΟΜΟΣ ΣΤΗΛΗ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΕΡΓΟ 7, B ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΑΡΕΟΠΑΓΙΤΗΣ Παράφρασις Παχυμέρη, C ΦΩΤΙΟΣ ΚΠ Παρατηρήσεις ἱστορικαὶ καὶ κριτικαὶ, B ΦΩΤΙΟΣ ΚΠ 1. Στιχηρόν εἰς τὸν ἅγιον Μεθόδιον τὸν Ὁμολογητήν (AA.SS.), Εὐσταθίου τοῦ Θεσσαλονίκης συγγραφὴ τῆς εἴθε ὑστέρας κατ' αὐτὴν ἁλώσεως, ἠρρωστημένης μὲν ἐπὶ τῆς κατὰ τὸν Κομνηνὸν Ἀνδρόνικον δυσδαίμονος βασιλείας καχεξίας λόγῳ, ἣν ἐκεῖνος φαῦλα διαιτῶν κατὰ τῆς οἰκουμένης πολλὴν ἐκ μακροῦ ἤθροιζε, ταχὺ δὲ πάνυ τεθεραπευμένης ὑπὸ τοῦ ἐλευθερωτοῦ μεγάλου βασιλέως Ἰσαακίου τοῦ Ἀγγέλου ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΕΡΓΟ ΤΟΜΟΣ ΣΤΗΛΗ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΣ Εὐσταθίου τοῦ Θεσσαλονίκης Άλωσις Θεσσαλονίκης Α διαδεξαμένου ἐκεῖνον εὐδαιμόνως καὶ εὐτυχῶς τῷ κόσμῳ προνοίᾳ καὶ εὐμενείᾳ θεοῦ μετ' οὐ πολλὰς ἡμέρας τοῦ ἁλῶναι τὴν πόλιν, ἐν τῷ χρήσασθαι ὀξυχειρίᾳ ἔργων, ὡς δέον μάλιστα ἦν, ἧς αὐτῷ θεὸς συνεφήψατο, καθὰ λόγος ἕτερος καιρὸν εὑρηκὼς περιηγήσεται. ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΕΡΓΟ ΤΟΜΟΣ ΣΤΗΛΗ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΣ Εὐσταθίου τοῦ Θεσσαλονίκης Άλωσις Θεσσαλονίκης Β 137

138 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. Ευρετήριο Cavallera ΕΠΙΛΕΞΤΕ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΕΠΙΛΕΞΤΕ ΥΠΟΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΕΠΙΛΕΞΤΕ ΥΠΟΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΕΠΙΛΕΞΤΕ ΥΠΟΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΕΠΙΛΕΞΤΕ ΥΠΟΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΕΠΙΛΕΞΤΕ ΥΠΟΚΑΤΗΓΟΡΙΑ 138

139 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή Β.6 Υλοποίηση Αγία Γραφή Αρχικά ξεκινήσαμε με την μετατροπή ολόκληρης της Αγίας Γραφής σε βάση δεδομένων, η οποία θα έπρεπε να ήταν δομημένη με τέτοιο τρόπο ώστε οι σχέσεις μεταξύ των πινάκων να είναι καταρχήν σαφώς ορισμένες. Συνειδητοποιήσαμε ότι η δενδροειδής δομή Αγία Γραφή Βιβλίο Κεφάλαιο Στίχος θα υλοποιούταν με πίνακα υποπίνακα - υποπίνακα με την βοήθεια κλειδιών όπου οι σχέσεις θα ήταν 1:Ν. Κάθε μια εγγραφή θα έπρεπε να περιγράφεται με μοναδικό τρόπο (πρωτεύον κλειδί). Έτσι λοιπόν το μοναδικό αυτό χαρακτηριστικό δεν θα μπορούσε να ήταν οι υπάρχουσες ήδη αριθμήσεις τόσο της Αγίας Γραφής όσο και της Πατρολογίας, για τους λόγους που ήδη αναφέραμε (κανονικοποίηση διπλές εγγραφές κλπ), αλλά ένας μοναδικός κωδικός για κάθε ξεχωριστή εγγραφή σε όποιον πίνακα και αν αυτή ανήκει. Ο πρώτος πίνακας της βάσης μας είναι ίσως ο πιο εύκολα υλοποιημένος. Είναι ο πίνακας ΑΓΙΑ_ΓΡΑΦΗ με 2 πεδία: ΚΩΔ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ, ΟΝΟΜΑΣΙΑ 139

140 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. και 2 εγγραφές (ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ, ΚΑΙΝΗ ΔΙΑΘΗΚΗ ). Ο δεύτερος πίνακας της βάσης μας ΒΙΒΛΙΑ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ με πεδία: ΚΩΔΙΚΟΣ_ΒΙΒΛΙΟΥ, ΑΡΙΘΜΗΣΗ_ΒΙΒΛΙΟΥ, ΟΝΟΜΑΣΙΑ_ΒΙΒΛΙΟΥ, ΚΩΔ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ Και περιλαμβάνει 76 εγγραφές, με ΚΩΔΙΚΟΣ_ΒΙΒΛΙΟΥ 1-49 για τα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης και για τα βιβλία της Καινής Διαθήκης. Η αρίθμηση είναι ενιαία για όλη την Αγία Γραφή ως ΚΩΔΙΚΟΣ_ΒΙΒΛΙΟΥ αλλά ιδιαίτερη για Καινή και Παλαιά μέσω του πεδίου ΑΡΙΘΜΗΣΗ_ΒΙΒΛΙΟΥ το οποίο στην Καινή Διαθήκη αρχίζει πάλι να αριθμείται από το

141 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή Με το πεδίο ΟΝΟΜΑΣΙΑ_ΒΙΒΛΙΟΥ καταγράφουμε την πραγματική Ονομασία του κάθε βιβλίου της Αγίας Γραφής ενώ με το πεδίο ΚΩΔ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ συνδέουμε τον πίνακα αυτόν με τον πίνακα Αγία Γραφή με μια σχέση 1:Ν. Ο τρίτος πίνακας της βάσης μας ΚΕΦΑΛΑΙΑ_ΑΓΙΑΣ_ΓΡΑΦΗΣ με πεδία: ΚΩΔΙΚΟΣ_ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ, ΑΡΙΘΜΗΣΗ_ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ, ΚΩΔΙΚΟΣ_ ΒΙΒΛΙΟΥ ΟΝΟΜΑΣΙΑ_ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ, 141

142 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. Όπου ο ΚΩΔΙΚΟΣ_ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ ακολουθεί συνεχή αρίθμηση από το 1 έως το 1346 για όλα τα κεφάλαια της Αγίας Γραφής από την ΓΕΝΕΣΗ έως την ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ. Έτσι κάθε κεφάλαιο της Αγίας Γραφής περιγράφεται από έναν μοναδικό κωδικό τον ΚΩΔΙΚΟΣ_ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ και έτσι για να αναφερθούμε στην συνέχεια σε ένα κεφάλαιο αναφερόμαστε σε αυτό μέσω του μοναδικού κωδικού του. Για να μπορούμε όμως ταυτόχρονα να αναφερόμαστε σε ποια αρίθμηση κεφαλαίου αντιστοιχεί στο βιβλίο μέσα στο οποίο εντάσσεται κάθε κεφάλαιο έχουμε ως επιπλέον πεδίο το ΑΡΙΘΜΗΣΗ_ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ. Με το πεδίο ΟΝΟΜΑΣΙΑ_ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ μπορούμε να αναφερόμαστε σε κεφάλαια τα οποία δεν έχουν αρίθμηση αλλά απλή ονομασία όπως Σωσάννα, Βηλ και Δράκων, ενώ μέσω του πεδίου ΚΩΔΙΚΟΣ_ΒΙΒΛΙΟΥ συνδέουμε τον πίνακα ΚΕΦΑΛΑΙΑ_ΑΓΙΑΣ_ΓΡΑΦΗΣ με τον πίνακα ΒΙΒΛΙΑ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ με μια σχέση 1:Ν. Στο σημείο αυτό το ερώτημα στο οποίο θα έπρεπε να δοθεί απάντηση ήταν αν από τα κεφάλαια θα πηγαίναμε σε ενότητες, ή αν θα πηγαίναμε απ ευθείας σε στίχους. Για να απαντήσουμε στο παραπάνω ερώτημα έπρεπε να δούμε: Είναι όλοι οι στίχοι της Αγίας Γραφής ενταγμένοι σε ενότητες ή κάποιοι στίχοι δεν είναι; Και το δεύτερο υπάρχει ενιαίος χωρισμός ενοτήτων στις διάφορες εκδόσεις της Αγίας Γραφής ή ποικίλουν από έκδοση σε έκδοση; 142

143 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή Καταλήξαμε στο συμπέρασμα να οδηγηθούμε από τον πίνακα ΚΕΦΑΛΑΙΑ_ΑΓΙΑΣ_ΓΡΑΦΗΣ ΣΤΟΝ ΠΙΝΑΚΑ ΣΤΙΧΟΙ_ΑΓΙΑΣ_ΓΡΑΦΗΣ προσθέτοντας αργότερα έναν επιπλέον πίνακα τον πίνακα ΕΝΟΤΗΤΕΣ_ΑΓΙΑΣ_ΓΡΑΦΗΣ συνδεδεμένο με τον πίνακα ΣΤΙΧΟΙ_ΑΓΙΑΣ_ΓΡΑΦΗΣ έτσι ώστε να μας εμφανίζει σε ποια ενότητα ανήκει ένας στίχος όταν αυτή υπάρχει. Εξάλλου υπήρχαν ενότητες οι οποίες ήταν κοινές σε διαφορετικά βιβλία όπως π.χ. Θαύματα του Χριστού που περιγράφονται σε περισσότερους από έναν ευαγγελιστές. Ο τέταρτος πίνακας της βάσης μας ΣΤΙΧΟΙ_ΑΓΙΑΣ_ΓΡΑΦΗΣ με πεδία: ΚΩΔΙΚΟΣ_ΣΤΙΧΟΥ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ, ΑΡΙΘΜΗΣΗ_ΣΤΙΧΟΥ, ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΥΣΑ_ΑΡΙΘΜΗΣΗ_ΣΤΙΧΟΥ, ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ, ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ_ΣΤΙΧΟΥ, ΚΩΔΙΚΟΣ_ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ, ΚΩΔΙΚΟΣ_ ΕΝΟΤΗΤΑΣ Όπου ο ΚΩΔΙΚΟΣ_ΣΤΙΧΟΥ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ, ακολουθεί συνεχή αρίθμηση από το 1 έως το για όλους τους στίχους της Αγίας Γραφής. Εδώ άρχισαν να ανακύπτουν προβλήματα. Στην Παλαιά Διαθήκη υπάρχουν στίχοι αριθμημένοι που απουσιάζουν. Υπάρχουν στίχοι που τόσο στο κριτικό κείμενο όσο και στην Αποστολική Διακονία εμφανίζονται με διαφορετική σειρά από ότι η ίδια η αρίθμηση του στίχου. Υπάρχουν στίχοι με την ίδια αρίθμηση στίχου και υποδιαιρέσεις i,ii,iii Π.χ. Ιησούς του Ναυή 21 ο Κεφάλαιο 42 ος στίχος. Το πρόβλημα αντιμετωπίστηκε με την χρήση του πεδίου ΚΩΔΙΚΟΣ_ΣΤΙΧΟΥ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ εντελώς ανεξάρτητου από την αρίθμηση στίχου της 143

144 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. Αγίας Γραφής. Έτσι οι κενοί στίχοι παίρνουν ΚΩΔΙΚΟΣ_ΣΤΙΧΟΥ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ αλλά παραμένουν κενοί, ενώ οι διπλοί στίχοι με υποδιαιρέσεις παίρνουν ανεξάρτητο ΚΩΔΙΚΟΣ_ΣΤΙΧΟΥ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ και περιγράφονται από τα πεδία ΑΡΙΘΜΗΣΗ_ΣΤΙΧΟΥ, ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΥΣΑ_ΑΡΙΘΜΗΣΗ_ΣΤΙΧΟΥ. Οι στίχοι μέσω του πεδίου ΚΩΔΙΚΟΣ_ΣΤΙΧΟΥ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ μπορούν να εμφανίζονται με οποιαδήποτε σειρά εμείς θέλουμε, ανεξάρτητα από τις τιμές που παίρνουν τα πεδία ΑΡΙΘΜΗΣΗ_ΣΤΙΧΟΥ, ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΥΣΑ_ΑΡΙΘΜΗΣΗ_ΣΤΙΧΟΥ του Βιβλικού κειμένου. Το πεδίο ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ χρησιμοποιήθηκε για να καταγράφονται τα τυχόν προβλήματα που παρατηρούνται και να επιλύονται από τον επιβλέποντα καθηγητή. Το πεδίο, ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ_ΣΤΙΧΟΥ χρησιμοποιήθηκε για την καταχώρηση του κειμένου του στίχου με τύπο πεδίου υπόμνημα έτσι ώστε το μέγεθος του κειμένου που φιλοξενεί να μην περιορίζεται στους 255 χαρακτήρες αλλά να έχει την δυνατότητα καταχώρησης μεγαλυτέρου πλήθους χαρακτήρων όπως αυτό συμβαίνει σε ορισμένους στίχους της Παλαιάς Διαθήκης. Με το πεδίο, ΚΩΔΙΚΟΣ_ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ, συνδέουμε τον πίνακα αυτόν με τον πίνακα ΚΕΦΑΛΑΙΑ_ΑΓΙΑΣ_ΓΡΑΦΗΣ με μια σχέση 1:Ν. Τέλος με το πεδίο ΚΩΔΙΚΟΣ_ΕΝΟΤΗΤΑΣ συνδέουμε τον πίνακα αυτόν με τον πίνακα ΕΝΟΤΗΤΕΣ_ΑΓΙΑΣ_ΓΡΑΦΗΣ έτσι ώστε να μας εμφανίζει σε ποια ενότητα ανήκει ένας στίχος όταν αυτή υπάρχει. 144

145 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή Πατρολογία Τα προβλήματα τα οποία προέκυψαν στην PG ήταν υπερβολικά πολλά και σημαντικά και ο όγκος του υλικού που θα έπρεπε να αποδελτιώσουμε και να μετατρέψουμε σε βάση δεδομένων τεράστιος. Το σχήμα: ΑΓΙΑ_ΓΡΑΦΗ ΒΙΒΛΙΑ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΑ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ ΣΤΙΧΟΙ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ Φαινόταν να επαναλαμβάνεται και στην Πατρολογία, μόνο που τώρα θα είχαμε: ΤΟΜΟΙ_ΠΑΤΡΟΛΟΓΙΑΣ_MIGNE ΣΤΗΛΕΣ_MIGNE ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΙ_MIGNE Ξεκινώντας από την μελέτη των τόμων παρατηρήσαμε την ύπαρξη τόμων με διπλές αριθμήσεις: 7 α 7 β - 16 α 16 β 16 γ - 25 α 25 β - 29 α 29 β - 86 α 86 β - 87 α 87 β 87 γ Η αντιμετώπιση του προβλήματος αυτού, παρόμοια με αυτό της Αγίας Γραφής. Θα δίναμε αποκλειστικούς κωδικούς τόμου στους 170 διαφορετικούς τόμους, όμως θα είχαμε διαφορετικά πεδία για την εμφάνιση της ονομασίας τόμου, τα πεδία: ΑΡΙΘΜΗΣΗ_ΤΟΜΟΥ και ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΥΣΑ_ΑΡΙΘΜΗΣΗ_ΤΟΜΟΥ για λόγους αναφοράς. 145

146 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. Από τους τόμους για να πάμε στις στήλες έπρεπε να γνωρίζουμε πόσες στήλες περιείχε κάθε τόμος. Δεν μπορούσαμε να πάμε από τους τόμους σε σελίδες, γιατί ο τρόπος οργάνωσης των τόμων της PG είναι σε στήλες και η αρίθμηση σελίδων απουσιάζει. Έτσι ουσιαστικά σε κάθε σελίδα, έχουμε δύο στήλες, η κάθε μια με την δική της ιδιαίτερη αρίθμηση. Βέβαια υπάρχουν και οι εξαιρέσεις, όπου κάποιες σελίδες αποτελούνται από μια στήλη, αλλά και στην περίπτωση αυτή, η σελίδα απλά αντιμετωπίζεται ως μια ξεχωριστή στήλη. Όπου αυτό συμβαίνει στην πατρολογία, η αρίθμηση δίνεται πάλι διπλή σαν να είχαμε δύο στήλες. Έτσι τα μονόστηλα αυτά τις περισσότερες φορές αντιστοιχούν σε δύο κωδικούς στήλης και σε δυο αριθμήσεις στήλης. Παρόλο που θα μπορούσαμε να αποδώσουμε στις περιπτώσεις αυτές κατά ένα κωδικό στήλης λιγότερο, για λόγους συμφωνίας με τις αριθμήσεις στηλών δεν το κάναμε. Μέσω της ηλεκτρονικής πρόσβασης συναντήσαμε κάποια προβλήματα. Ενώ στην σκαναρισμένη εικόνα βλέπουμε δύο στήλες, αν θέλουμε να επισκεφθούμε μια οποιαδήποτε στήλη του τόμου, μπορεί αυτή να μην μας εμφανίζεται και να πρέπει κανείς να δώσει ως τιμή στήλης ή την προηγούμενη ή την επόμενη. 146

147 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή Ένα δεύτερο πρόβλημα που θα έπρεπε να αντιμετωπίσουμε κατά την μελέτη των στηλών, ήταν το κατά πόσο η αρίθμηση των στηλών ήταν μοναδική, ή υπήρχαν και εδώ διπλές αριθμήσεις. Παρατηρήσαμε ότι και εδώ εμφανιζότανε το ίδιο φαινόμενο της διπλής αρίθμησης. Έτσι είχαμε τον αποκλειστικό κωδικό στήλης για κάθε στήλη ανεξάρτητο από την τιμή που εμφανιζότανε σε κάθε στήλη και δύο άλλα πεδία ΑΡΙΘΜΗΣΗ_ΣΤΗΛΗΣ_ MIGNE και ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΥΣΑ_ΑΡΙΘΜΗΣΗ_ΣΤΗΛΗΣ_ MIGNE για να μπορούμε να εμφανίζουμε σε κάθε στήλη τις τιμές της αρίθμησης οι οποίες εμφανίζονται πάνω σε κάθε σελίδα του κάθε τόμου της πατρολογίας. Έτσι συνολικά αποτυπώσαμε διαφορετικούς κωδικούς στήλης. Τι θα γινότανε όμως με τους Τόμους του Αγ. Ιωάννου του Χρυσοστόμου, όπου έχουμε διπλή αρίθμηση στηλών; Έχουμε δηλαδή πάλι σελίδες δίστηλες, μόνο που οι στήλες είναι σε κάθε σελίδα και οι δύο ή ελληνικές ή και οι δυο λατινικές. Ανά δύο σελίδες έχουμε ίδιες αριθμήσεις στηλών την μια φορά για το ελληνικό κείμενο και την άλλη φορά για το Λατινικό. Μια πρώτη σκέψη ήταν να απορρίψουμε το λατινικό. Για καθαρά όμως επιστημονικούς λόγους, οτιδήποτε εμπεριέχεται στην Πατρολογία θα έπρεπε να περιγράφεται, αλλά επίσης αν κάποτε το λατινικό κείμενο το βρίσκαμε ψηφιοποιημένο θα έπρεπε να μπορούμε να το ενσωματώσουμε. 147

148 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. Ήταν όμως όλες οι στήλες διπλές ή όχι. Μετά από προσεκτικό φυλλομέτρημα των Τόμων παρατηρήσαμε ότι ήταν οι περισσότερες. Αποφασίσαμε για να μην ψάχνουμε την κάθε σελίδα ξεχωριστά, να δώσουμε διπλούς κωδικούς στήλης, ένα κωδικό για το ελληνικό κείμενο και ένα κωδικό για το Λατινικό ανεξάρτητα από το γεγονός του ότι δεν ήταν όλες οι στήλες διπλές. Πως θα ξέραμε όμως αν κάποιος κωδικός στήλης αντιστοιχούσε σε ελληνικό κείμενο ή σε Λατινικό; Αυτό θα γινόταν μέσα από το πεδίο γλώσσα κειμένου στήλης. Ένα ερώτημα που διαρκώς ήταν στην σκέψη μας από την αρχή της όλης προσπάθειας ήταν με ποιο τρόπο θα γινόταν η σύνδεση της Αγίας Γραφής με την Πατρολογία. Σύνδεση κάθε στίχου της Αγίας Γραφής με αντίστοιχες στήλες της 148

149 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή Πατρολογίας ή με αντίστοιχες παραγράφους; Ευελπιστούσαμε για λόγους ευκολότερης υλοποίησης ότι θα το επιτυγχάναμε μέσω της στήλης. Για να απαντήσουμε στο παραπάνω ερώτημα, έπρεπε να δώσουμε απάντηση στο εξής πρωταρχικό ερώτημα: Σε κάθε στήλη της Πατρολογίας συναντάμε ένα έργο μόνο ενός συγγραφέα, ή μπορεί στην ίδια στήλη να αλλάζει όχι μόνο το έργο ενός συγγραφέα και να πηγαίνουμε σε άλλο έργο του, αλλά και ο ίδιος ο συγγραφέας του έργου. Για να απαντηθεί το ερώτημα αυτό έπρεπε να κάνουμε μια γρήγορη φυλλομέτρηση κάποιων τόμων της πατρολογίας για να το εξακριβώσουμε. Έτσι παρατηρήσαμε ότι σε πολλές των περιπτώσεων σε κάποιες στήλες άλλαζε όχι μόνο το έργο του συγγραφέα, αλλά είχαμε και αλλαγή συγγραφέα στην ίδια στήλη, χωρίς να μένει κενή η στήλη και να προχωράει στην επόμενη σελίδα, όπως γίνεται σήμερα στις αλλαγές ενοτήτων των συγχρόνων συγγραμμάτων. Προφανώς αυτό έγινε για εξοικονόμηση χώρου. Εμάς όμως θα μας δυσκόλευε αρκετά περισσότερο γιατί θα είχαμε να αντιμετωπίσουμε για την διασύνδεση των δύο βάσεων, Αγίας Γραφής Πατρολογίας, στίχους Αγίας Γραφής, όχι με κωδικούς στηλών αλλά αν πούμε ότι η κάθε στήλη έχει 4 παραγράφους, κοντά στο ένα εκατομμύριο (900552) διαφορετικούς κωδικούς παραγράφων. Μια δεύτερη δυσκολία ευκολότερα αντιμετωπίσιμη ήταν η εξής: Ας υποθέσουμε ότι μια σελίδα περιλαμβάνει τις στήλες 119 και 120. Η σειρά 149

150 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. ανάγνωσης, επομένως και η σειρά με την οποία θα εναλλάσσονταν οι κωδικοί παραγράφου θα έπρεπε να ήταν οι εξής: 119A 120A 119B 119C 120B 120C 119D 120D Δηλαδή 119A, 120A, 119B, 120B, 119C, 120C, 119D, 120D. Το γεγονός αυτό ήταν πρόβλημα γιατί έπρεπε να δηλώσουμε με κάποιο τρόπο την αρχή και το τέλος ενός έργου. Αν λοιπόν μέχρι την παράγραφο Β τελείωνε ένα έργο και από την παράγραφο C άρχιζε το επόμενο, τότε δεν ήταν δυνατό να λέμε ότι το έργο τελειώνει στην παράγραφο 120Β με διαδοχή κωδικών: 119A, 119B, 119C, 119D, 120A, 120B, γιατί έτσι κωδικοί παραγράφου οι οποίοι ανήκαν στο επόμενο έργο θα συμπεριλαμβανότανε στο προηγούμενο έργο. Δηλαδή ή διαδοχή των κωδικών έπρεπε οπωσδήποτε να γίνεται κατά οριζόντια διαδοχή παραγράφων και όχι κατά κατακόρυφη διαδοχή παραγράφων. Βέβαια αυτό το πρόβλημα αντιμετωπίστηκε σχετικά εύκολα από τεχνικής πλευράς, μέσω του κωδικού παραγράφου του οποίου του δίναμε συνεχή αρίθμηση ανεξάρτητη από την πραγματική αρίθμηση, με όποια σειρά βόλευε εμάς. Πως όμως εμείς θα διασυνδέσουμε την Αγία Γραφή με την Πατρολογία; Με βάση την παραπάνω ανάλυση η σύνδεση έχει να κάνει ανάμεσα σε στίχους της Αγίας Γραφής και σε παραγράφους της Πατρολογίας. Ουσιαστικά πρόκειται για μια διασύνδεση του μοναδικού κωδικού κάθε στίχου με τον αντίστοιχο μοναδικό κωδικό παραγράφου. Για να γίνει αυτό εισάγαμε στην βάση μας έστω προσωρινά τον αρχικό πίνακα: ΚΩΔΙΚΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤΙΧΟΣ ΣΤΗΛΗ A A A B B A 150

151 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή Ο οποίος περιείχε περίπου συσχετίσεις όχι όμως ανάμεσα σε στίχους και παραγράφους, αλλά σε πολλές περιπτώσεις, ανάμεσα σε περιοχές στίχων και περιοχές παραγράφων. Έπρεπε αυτός μεσα από επεξεργασία και ειδικά ερωτήματα sql να μετατραπεί σε πίνακα αποκλειστικών συσχετίσεων μοναδικών στίχων με μοναδικών παραγράφων. Έτσι προέκυψαν μοναδικές συσχετίσεις ανάμεσα σε στίχους και σε παραγράφους της Πατρολογίας. 151

152 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. Για να μπορέσουμε όμως να παράγουμε για τις συσχετίσεις αυτές τους μοναδικούς κωδικούς στίχου παραγράφου και να τους εισάγουμε στην συνέχεια στον πίνακα ΣΥΝΔΕΣΗ_ΑΓΙΑΣ_ΓΡΑΦΗΣ_MIGNE τρέξαμε ένα αρκετά περίπλοκο ερώτημα Sql το οποίο απαρτιζόταν από τρία υποερωτήματα: PARTA SELECT ΣΤΙΧΟΙ_ΑΓΙΑΣ_ΓΡΑΦΗΣ.ΚΩΔΙΚΟΣ_ΣΤΙΧΟΥ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ AS KS, ΒΙΒΛΙΑ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ.ΚΩΔΙΚΟΣ_ΒΙΒΛΙΟΥ_ΣΚΚ AS SKK, ΚΕΦΑΛΑΙΑ_ΑΓΙΑΣ_ΓΡΑΦΗΣ.ΑΡΙΘΜΗΣΗ_ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ AS AK, ΣΤΙΧΟΙ_ΑΓΙΑΣ_ΓΡΑΦΗΣ.ΑΡΙΘΜΗΣΗ_ΣΤΙΧΟΥ AS ARSTIXOY, ΣΤΙΧΟΙ_ΑΓΙΑΣ_ΓΡΑΦΗΣ.ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ_ΣΤΙΧΟΥ, ΒΙΒΛΙΑ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ.ΟΝΟΜΑΣΙΑ_ΒΙΒΛΙΟΥ FROM (ΒΙΒΛΙΑ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ INNER JOIN ΚΕΦΑΛΑΙΑ_ΑΓΙΑΣ_ΓΡΑΦΗΣ ON ΒΙΒΛΙΑ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ.ΚΩΔΙΚΟΣ_ΒΙΒΛΙΟΥ = ΚΕΦΑΛΑΙΑ_ΑΓΙΑΣ_ΓΡΑΦΗΣ.ΚΩΔΙΚΟΣ_ΒΙΒΛΙΟΥ) INNER JOIN ΣΤΙΧΟΙ_ΑΓΙΑΣ_ΓΡΑΦΗΣ ON ΚΕΦΑΛΑΙΑ_ΑΓΙΑΣ_ΓΡΑΦΗΣ.ΚΩΔΙΚΟΣ_ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ = ΣΤΙΧΟΙ_ΑΓΙΑΣ_ΓΡΑΦΗΣ.ΚΩΔΙΚΟΣ_ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ_ΑΓ_ΓΡΑΦΗΣ; PARTB SELECT ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΣ_MIGNE.ΚΩΔΙΚΟΣ_ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ_MIGNE AS KP, ΤΟΜΟΙ_ΠΑΤΡΟΛΟΓΙΑΣ_ MIGNE.ΑΡΙΘΜΗΣΗ_ΤΟΜΟΥ, ΤΟΜΟΙ_ΠΑΤΡΟΛΟΓΙΑΣ_MIGNE.ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΥΣΑ_ΑΡΙΘΜΗΣΗ, ΣΤΗΛΕΣ_MIGNE.ΑΡΙΘΜΗΣΗ_ΣΤΗΛΗΣ_MIGNE, ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΣ_MIGNE.ΑΡΙΘΜΗΣΗ_ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ, ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΣ_MIGNE.ΟΝΟΜΑΣΙΑ_ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ_mIGNE AS OPAR FROM (ΤΟΜΟΙ_ΠΑΤΡΟΛΟΓΙΑΣ_MIGNE INNER JOIN ΣΤΗΛΕΣ_MIGNE ON ΤΟΜΟΙ_ΠΑΤΡΟΛΟΓΙΑΣ_MIGNE.ΚΩΔΙΚΟΣ_ΤΟΜΟΥ = ΣΤΗΛΕΣ_MIGNE.ΚΩΔΙΚΟΣ_ΤΟΜΟΥ) INNER JOIN ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΣ_MIGNE ON ΣΤΗΛΕΣ_MIGNE.ΚΩΔΙΚΟΣ_ΣΤΗΛΗΣ_MIGNE = ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΣ_MIGNE.ΚΩΔΙΚΟΣ_ΣΤΗΛΗΣ_MIGNE ORDER BY ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΣ_MIGNE.ΚΩΔΙΚΟΣ_ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ_MIGNE; PART C SELECT [ΣΥΝΟΛΙΚΟΣ ΓΙΑ ΒΑΣΗ].[A/A] AS AA, [ΣΥΝΟΛΙΚΟΣ ΓΙΑ ΒΑΣΗ].KODIKOS, [ΣΥΝΟΛΙΚΟΣ ΓΙΑ ΒΑΣΗ].[από ΚΕΦΑΛΑΙΟ] AS AKEF, [ΣΥΝΟΛΙΚΟΣ ΓΙΑ ΒΑΣΗ].[εωσ ΚΕΦΑΛΑΙΟ] AS EKEF, [ΣΥΝΟΛΙΚΟΣ ΓΙΑ ΒΑΣΗ].[από ΣΤΙΧΟ] AS [AS], [ΣΥΝΟΛΙΚΟΣ ΓΙΑ ΒΑΣΗ].[εωσ ΣΤΙΧΟ] AS ES, [ΣΥΝΟΛΙΚΟΣ ΓΙΑ ΒΑΣΗ].TOMOS, [ΣΥΝΟΛΙΚΟΣ ΓΙΑ ΒΑΣΗ].[TOMOS ΣΠΑΣΤΑ] AS TSP, [ΣΥΝΟΛΙΚΟΣ ΓΙΑ ΒΑΣΗ].ΥΠΟΤΟΜΟΣ, [ΣΥΝΟΛΙΚΟΣ ΓΙΑ ΒΑΣΗ].ΓΛΩΣΣΑ, [ΣΥΝΟΛΙΚΟΣ ΓΙΑ ΒΑΣΗ].ΣΤΗΛΗ, [ΣΥΝΟΛΙΚΟΣ ΓΙΑ ΒΑΣΗ].[παρ 1] AS P1, [ΣΥΝΟΛΙΚΟΣ ΓΙΑ ΒΑΣΗ].[παρ 2] AS P2, [ΣΥΝΟΛΙΚΟΣ ΓΙΑ ΒΑΣΗ].[παρ 3] AS P3, [ΣΥΝΟΛΙΚΟΣ ΓΙΑ ΒΑΣΗ].[παρ 4] AS P4 FROM [ΣΥΝΟΛΙΚΟΣ ΓΙΑ ΒΑΣΗ]; Ενώ το συνολικό ερώτημα ήταν: PARTALL SELECT PARTC.AA, PARTA.KS, PARTB.KP, PARTC.KODIKOS, PARTC.AKEF, PARTC.AS, PARTC.TSP, PARTC.ΣΤΗΛΗ, PARTC.P1, PARTC.P2, PARTC.P3, PARTC.P4, PARTB.OPAR FROM PARTA, PARTB, PARTC WHERE (((PARTC.KODIKOS)=[SKK]) AND ((PARTC.AKEF)=[AK]) AND ((PARTC.AS)=[ARSTIXOY]) AND ((PARTC.TSP)=[ΑΡΙΘΜΗΣΗ_ΤΟΜΟΥ]) AND ((PARTC.ΣΤΗΛΗ)=[ΑΡΙΘΜΗΣΗ_ΣΤΗΛΗΣ_MIGNE]) AND ((PARTC.P1)=[PARTB]![OPAR])) ORDER BY PARTC.AA, PARTA.KS, PARTB.KP; 152

153 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή Έτσι δημιουργήσαμε τους μοναδικούς κωδικούς στίχους που συσχετίζονται με τους μοναδικούς κωδικούς παραγράφου ενώ το έργο της εισαγωγής στον πίνακα ΣΥΝΔΕΣΗ_ΑΓΙΑΣ_ΓΡΑΦΗΣ_MIGNE ήταν στην συνέχεια σχετικά εύκολη εργασία. Συγγραφείς Έργα Είναι σημαντικό για την όλη προσπάθειά μας, να μπορούμε όχι μόνο να δίνουμε τις παραγράφους της πατρολογίας που αναφέρονται σε συγκεκριμένους στίχους της Αγίας γραφής αλλά να μπορεί να παρουσιάζεται και ο εκκλησιαστικός συντάκτης όπως και το έργο στο οποίο ανήκει η κάθε παράγραφος. Έτσι λοιπόν αποδελτιώθηκαν όλοι οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς των οποίων τα έργα περιέχονται στην PG. Επιπλέον κρίναμε σημαντικό να συμπεριλάβουμε οποιαδήποτε πληροφορία σχετική με το έργο και τη δράση του κάθε εκκλησιαστικού συγραφέα, τα έργα του όπως και την σχετική βιβλιθογραφία. Παρατηρήσαμε ότι πολλοί εκκλησιαστικοί συγγραφείς παρουσιάζονται με δυο ή και πςερισσότερες διαφορετικές παραλλαγές σε ότι αφορά το όνομα τους. Έτσι λοιπόν ενώ εντοπίσαμε 840 διαφορετικά ονόματα εκκλησιαστικών συγγραφέων στην πραγματικότητα πρόκειται για 685 εκκλησιαστικούς συγγραφείς των οποίων τα ονόματα πολλές φορές εμφανίζονται με διάφορες παράλλαγες. Από την κανονικοποίηση λοιπον του πίνακα ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ, προέκυψε ο επιπλέον πίνακας ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ_ΑΛΛΙΩΣ μέσω του οποίου δίνουμε την δυνατότητα στους χρήστες μας να αναζητούν στην βάση μας τους εκκλησιαστικούς συγγραφείς ακόμη κα με τις παραλλαγές των ονομάτων τους. 153

154 Οι Σειρές Catenae ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Από τη χειρόγραφη παράδοση στην τεχνολογία της Πληροφορίας. Πιλοτική εφαρμογή στο βιβλίο της Γένεσης. Ιδιαίτερα δύσκολη και επίπονη διαδικασία ήταν η αποδελτίωση των εκκλησιαστικών έργων που συμπεριλαμβάνει η PG. Μέσα από την διαδικασία αυτή προέκυψαν 6131 διαφορετικοί τίτλοι έργων - παρέργων. Στο σημείο αυτό να τονίσουμε ότι απαιτείται περαιτέρω μελέτη και επιστημονική επεξεργασία του πίνακα αυτού έτσι ώστε να ξεκαθαριστούν πλήρως τα περιεχόμενά του. Όπως αναφέραμε και νωρίτερα ο διαχωρισμός ανάμεσα σε έργα και πάρεργα έχει να κάνει με το γεγονός ότι ορισμένα περιεχόμενα της PG δεν αποτελούν έργα αλλά αναφορές σχόλια πίνακες κ.λπ. σε έργα που περιέχονται σε αυτήν. 154

155 Κωνσταντίνου Ν. Δομουχτσή Αναλύοντας τον μεθοδικό πίνακα του F. Cavallera έτσι ώστε να συμπεριλάβουμε στην βάση μας το κατηγοριοποιημένο αυτό ευρετήριο, παρατηρήσαμε ότι η κατηγοριοποίησή του περιλαμβάνει έξι διαφορετικά επίπεδα κατηγοριών υποκατηγοριών. Έτσι από τον αρχικό πίνακα μετά από κανονικοποίηση οδηγηθήκαμε σε έξι διαφορετικούς πίνακες που συνδέονται με σχέσεις ένα προς πολλά. Οι πίνακες αυτοί μας δινουν την δυνατότητα είτε να κάνουμε αναζητήσεις έργων με βάση την κατηγοριοποίηση του F. Cavallera, είτε όταν στην κατένα, μας παρουσιάζονται ορισμένες παράγραφοι συσχετιζόμενες με στίχο, να βλέπουμε για την κάθε παράγραφο σε ποια κατηγοριοποίηση έργου ανήκει. 155