Διπλωματική Εργασία. Αναστασία Μπούρα

Transcript

1 Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Επιστήμες της Αγωγής ΕΚΠ 66 Εισαγωγή στο Φυσικό και Ανθρωπογενές Περιβάλλον Διπλωματική Εργασία Η σχέση ανθρώπου-φύσης στην Ελληνική Λαογραφία. Περιβαλλοντικά μηνύματα στα δημοτικά τραγούδια Αναστασία Μπούρα Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Σοφία Κουταλίδη Αθήνα, Ιούλιος 2018

2 Η παρούσα εργασία αποτελεί πνευματική ιδιοκτησία του φοιτητή («συγγραφέας/δημιουργός») που την εκπόνησε. Στο πλαίσιο της πολιτικής ανοικτής πρόσβασης ο συγγραφέας/δημιουργός εκχωρεί στο ΕΑΠ, μη αποκλειστική άδεια χρήσης του δικαιώματος αναπαραγωγής, προσαρμογής, δημόσιου δανεισμού, παρουσίασης στο κοινό και ψηφιακής διάχυσής τους διεθνώς, σε ηλεκτρονική μορφή και σε οποιοδήποτε μέσο, για διδακτικούς και ερευνητικούς σκοπούς, άνευ ανταλλάγματος και για όλο το χρόνο διάρκειας των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας. Η ανοικτή πρόσβαση στο πλήρες κείμενο για μελέτη και ανάγνωση δεν σημαίνει καθ οιονδήποτε τρόπο παραχώρηση δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας του συγγραφέα/δημιουργού ούτε επιτρέπει την αναπαραγωγή, αναδημοσίευση, αντιγραφή, αποθήκευση, πώληση, εμπορική χρήση, μετάδοση, διανομή, έκδοση, εκτέλεση, «μεταφόρτωση» (downloading), «ανάρτηση» (uploading), μετάφραση, τροποποίηση με οποιονδήποτε τρόπο, τμηματικά ή περιληπτικά της εργασίας, χωρίς τη ρητή προηγούμενη έγγραφη συναίνεση του συγγραφέα/δημιουργού. Ο συγγραφέας/δημιουργός διατηρεί το σύνολο των ηθικών και περιουσιακών του δικαιωμάτων.

3 Η σχέση ανθρώπου-φύσης στην Ελληνική Λαογραφία. Περιβαλλοντικά μηνύματα στα δημοτικά τραγούδια Αναστασία Μπούρα Επιτροπή Επίβλεψης Διπλωματικής Εργασίας Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Σοφία Κουταλίδη Mέλος ΣΕΠ του ΕΑΠ Συν-Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Σοφία Ριζοπούλου Μέλος ΣΕΠ του ΕΑΠ Συντονίστρια ΕΚΠ66 Αθήνα, Ιούλιος 2018

4 ὦ φύση, ὁλάκερη ζωή κι ὁλάκερη σοφία! Κωστής Παλαμάς Διπλωματική Εργασία iv

5 Ευχαριστίες Αρχικά, ένα ευχαριστώ στην επιβλέπουσα καθηγήτρια, κ. Σοφία Κουταλίδη και στη συνεπιβλέπουσα καθηγήτρια, κ. Σοφία Ριζοπούλου για την καθοδήγησή τους καθ όλη τη διάρκεια εκπόνησης της εργασίας. Ένα μεγάλο ευχαριστώ στην οικογένειά μου για την κατανόησή τους. Επίσης, ένα ευχαριστώ στη συνάδελφο και φίλη Κωνσταντίνα που με τον τρόπο της με στήριξε και με βοήθησε να συνεχίσω να ελπίζω ότι θα φέρω εις πέρας την προσπάθειά μου για την εκπόνηση της Διπλωματικής Εργασίας, παρόλα τα εμπόδια και τα προβλήματα. Διπλωματική Εργασία v

6 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Σκοπός της παρούσας έρευνας είναι η διερεύνηση της σχέσης του ανθρώπου με τη φύση, και συγκεκριμένα με τον φυτικό κόσμο (δέντρα, λουλούδια, κ.α.) στα ελληνικά δημοτικά τραγούδια, ως λαογραφικά κείμενα και συνακόλουθα η διερεύνηση των περιβαλλοντικών μηνυμάτων σε αυτά. Στο πλαίσιο της έρευνας έγινε προσπάθεια εξακρίβωσης του αν και πως μπορούν τα δημοτικά τραγούδια, τα λαογραφικά κείμενα και γενικά η Λαογραφία να ευαισθητοποιήσουν τους πολίτες στην κατανόηση των περιβαλλοντικών προβλημάτων και στην επίλυσή τους και ακόμη να χρησιμοποιηθούν σε προγράμματα, στο πλαίσιο της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, για τη διαμόρφωση περιβαλλοντικής συνείδησης και ηθικής. Η έρευνα στην παρούσα εργασία πραγματοποιήθηκε μέσα από τη μελέτη της συλλογής του Ν.Γ. Πολίτη, «Εκλογαί από τα τραγούδια του ελληνικού λαού» (1914), του Α Τόμου του έργου του C. Fauriel, «Chants Populaires de la Grece Moderne» (1824) και της ανθολογίας της Λ. Λεμπέση, «Φυτά, δέντρα και λουλούδια στα δημοτικά τραγούδια» (2015). Για την εκπόνηση της έρευνας επιλέχθηκε η ποιοτική ανάλυση περιεχομένου, ως η μέθοδος που έχει ως στόχο το «λανθάνον περιεχόμενο» και την ερμηνεία όχι μόνο του «έκδηλου περιεχόμενου». Μετά τη συλλογή των στοιχείων της έρευνας ακολούθησε η κατηγοριοποίησή τους σύμφωνα με το θεματικό περιεχόμενο των τεκμηρίων (δημοτικών τραγουδιών). Η ανάλυση των στοιχείων έδειξε ότι ο άνθρωπος και η φύση είναι άρρηκτα συνδεδεμένοι σε μία σχέση αλληλεξάρτησης. Το δημοτικό τραγούδι, που αποτέλεσε ένα είδος αυτοβιογραφίας του ελληνικού λαού, έχει στο κέντρο του και αναφορά του τον άνθρωπο μέσα από τη φύση. Ο φυτικός κόσμος στο δημοτικό τραγούδι έχει πλούτο αναφορών. Η προστασία και ο σεβασμός της φύσης και του περιβάλλοντος διαφαίνεται στα δημοτικά τραγούδια ως αποτέλεσμα του είδους της σχέσης του ανθρώπου με τη φύση και το περιβάλλον. Τα δημοτικά τραγούδια, η Λαογραφία και η παράδοση μπορούν να ευαισθητοποιήσουν τους πολίτες στην κατανόηση των περιβαλλοντικών προβλημάτων και στην επίλυσή τους και επίσης, μπορούν να χρησιμοποιηθούν στο πλαίσιο της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης για τη διαμόρφωση περιβαλλοντικής συνείδησης και Διπλωματική Εργασία vi

7 ηθικής. Λέξεις Κλειδιά Φύση, Περιβάλλον, Λαογραφία, Δημοτικό Τραγούδι, Περιβαλλοντική Εκπαίδευση Διπλωματική Εργασία vii

8 ABSTRACT The objective of this research is to investigate the relationship between man and nature and in particular with the plant world (trees, flowers, etc.) in Greek folk songs, as folklore texts and consequently the investigation of environmental messages in them. In the framework of this research it was attempted to ascertain whether and how folk songs, folklore texts and generally Folklore sensitize the citizens to understand the environmental problems and to solve them and even still to be used in environmental programs in the context of Environmental Education to shape environmental awareness and ethics. The research at the present study was carried out through the study of the collection by N.G. Politis, Εκλογαί από τα τραγούδια του ελληνικού λαού (1914), of the Volume A of the collection by C. Fauriel, Chants Populaires de la Grece Moderne (1824) and of the anthology by L. Lembesi Φυτά, δέντρα και λουλούδια στα δημοτικά τραγούδια (2015). The qualitative content analysis was chosen, for the development of the research, as the method that aims the "latent content" and the interpretation not only of the obvious content" but also of what it implies. Following the collection of the research data, there was their categorization according to the thematic content of the presumptions (folk songs). The analysis of the research data showed that man and nature are unbreakably tied up to a relationship of interdependence. The folk song, which was a kind of autobiography of the Greek people, has in its center and as a reference the man through the nature. The plant world in the folk song has a wealth of references. The protection and the respect for the nature and the environment is reflected in folk songs as a result of the relationship of man to the nature and to the environment. The folk songs, the Folklore and the Tradition can sensitize the citizens in the comprehension of the environmental problems and in their resolution, and also, can be used in the frame of the Environmental Education to shape environmental awareness and ethics. Keywords Nature, Environment, Folklore, Folk Song, Environmental Education Διπλωματική Εργασία viii

9 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ABSTRACT... VIII ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... IX ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ... XI ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΟΣ... XII ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ /ΑΚΡΩΝΥΜΙΑ... XIII ΕΙΣΑΓΩΓΗ Προβληματική της έρευνας Σκοπός και στόχοι της έρευνας Δομή της Εργασίας... 2 Ι. ΜΕΡΟΣ (ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ)... 5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο: ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Η ΣΧΕΣΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΜΕ ΤΗ ΦΥΣΗ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ Το Δημοτικό Τραγούδι Η ΣΧΕΣΗ ΑΝΘΡΩΠΟΥ-ΦΥΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΣΤΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο : ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Ο : ΣΗΜΑΣΙΑ, ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΠΡΩΤΟΤΥΠΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Ο : ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΣ ΑΞΙΟΠΙΣΤΙΑ, ΕΓΚΥΡΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Δείγμα της έρευνας Συλλογή των στοιχείων της έρευνας Κατηγοριοποίηση των στοιχείων της έρευνας Ανάλυση των στοιχείων της έρευνας Διπλωματική Εργασία ix

10 4.4.5 Παρουσίαση της ανάλυσης ΙI. ΜΕΡΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Ο : ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΥΖΗΤΗΣΗ η Κατηγορία. Ιστορικά Δημοτικά Τραγούδια η Κατηγορία. Κλέφτικα Τραγούδια η Κατηγορία. Ακριτικά Τραγούδια η Κατηγορία. Παραλογές η Κατηγορία. Τραγούδια της Αγάπης η Κατηγορία. Νυφιάτικα Τραγούδια η Κατηγορία. Ναναρίσματα η Κατηγορία. Κάλαντα. Βαϊτικά η Κατηγορία. Τραγούδια της Ξενιτιάς η Κατηγορία. Μοιρολόγια η Κατηγορία. Γνωμικά Τραγούδια η Κατηγορία. Εργατικά και Βλάχικα η Κατηγορία. Περιγελαστικά ΙII. ΜΕΡΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Ο : ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α: ΠΙΝΑΚΑΣ ΦΥΤΙΚΩΝ ΕΙΔΩΝ ΠΟΥ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΟΝΤΑΙ ΣΤΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Διπλωματική Εργασία x

11 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ Η εικόνα στο εξώφυλλο είναι αποτέλεσμα επεξεργασίας φωτογραφίας από την Αναστασία Μπούρα. Διπλωματική Εργασία xi

12 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΟΣ Πίνακας 1 Φυτικά Είδη στα Δημοτικά Τραγούδια.40 Διπλωματική Εργασία xii

13 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ /ΑΚΡΩΝΥΜΙΑ ΠΕ ΑΠ ΔΕΠΠΣ ΑΠΣ ΚΠΕ ΦΕΚ ΗΠΑ ΠΕ ΔΕ Περιβαλλοντική Εκπαίδευση Ανάλυση Περιεχομένου Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγραμμάτων Σπουδών Αναλυτικά Προγράμματα Σπουδών Κέντρα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Φύλλο Εφημερίδας Κυβερνήσεως Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση Διπλωματική Εργασία xiii

14 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Προβληματική της έρευνας Τα τελευταία χρόνια έχει κάνει την εμφάνισή της, σε παγκόσμιο επίπεδο μία τάση «νοσταλγίας για το παρελθόν». Ο κορεσμός που έχει επέλθει σε όλες τις πνευματικές και δημιουργικές εκφράσεις, εκφάνσεις και έργα, στον πολιτισμό του σύγχρονου ανθρώπου, όπως επίσης και η σύνθετη και βαθιά κρίση που πλήττει την οικονομία, την πολιτική και την κοινωνία έχουν οδηγήσει αναπόφευκτα πολλούς σε αναζήτηση θεμάτων, ιδεών, εκφράσεων και λύσεων στο παρελθόν. Έτσι, το παρελθόν, το περασμένο, γίνεται πάλι «μόδα». Για να μπορέσει ο άνθρωπος να «χρησιμοποιήσει» το παρελθόν θα πρέπει να το γνωρίσει, να το κατανοήσει με τις δικές τους συνισταμένες και να το ανασυγκροτήσει στο παρόν. Ουσιαστικά αυτό αποτελεί μία διαδικασία αυτογνωσίας για τον ίδιο τον άνθρωπο. Υπάρχουν βέβαια και οι θιασώτες της άποψης ότι ανάμεσα στο παρόν και στο μέλλον το παρελθόν δεν έχει καμία θέση, αλλά ακόμη κι αυτοί ξεχνούν ότι ο άνθρωπος μπορεί να κατανοήσει το παρόν και να δημιουργήσει το μέλλον έχοντας βιώσει το παρελθόν. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η παράδοση, η Λαογραφία, τα λαογραφικά έργα μπορούν να αποτελέσουν πηγές έμπνευσης και αυτογνωσίας του ανθρώπου. Η «χρήση» της παράδοσης σε όλες της τις εκφάνσεις, μπορεί να γίνει αρωγός για ένα καλύτερο παρόν και μέλλον. Ως εκ τούτου, τα λαογραφικά κείμενα μπορούν και θα πρέπει να ενταχθούν στο πλαίσιο μίας εκπαίδευσης που σκοπό έχει να δημιουργήσει αυτοσυνείδητους ανθρώπους. Λαμβάνοντας υπόψη δε την καθιέρωση της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης σε παγκόσμιο επίπεδο ως μία από τις διεξόδους στην οικολογική κρίση, τότε κάλλιστα θα μπορούσε να συμπεριλάβει στο εκπαιδευτικό της υλικό στοιχεία της παράδοσης κάθε τόπου. 2. Σκοπός και στόχοι της έρευνας Μέσα στα όρια αυτής της προβληματικής και σκέψης, ο σκοπός της παρούσας έρευνας είναι η διερεύνηση της σχέσης του ανθρώπου με τον φυτικό κόσμο (δέντρα, λουλούδια, κ.α.) στα ελληνικά δημοτικά τραγούδια, ως λαογραφικά κείμενα και συνακόλουθα η διερεύνηση των περιβαλλοντικών μηνυμάτων σε αυτά. Συγκεκριμένα μελετάται ποια είδη του φυτικού κόσμου αναφέρονται στα δημοτικά τραγούδια, ποια είναι η σχέση του 1

15 ανθρώπου με τον φυτικό κόσμο, ποια περιβαλλοντικά μηνύματα εκπέμπουν τα δημοτικά τραγούδια, αν μπορούν τα δημοτικά τραγούδια, τα λαογραφικά κείμενα και γενικά η Λαογραφία να ευαισθητοποιήσουν τους πολίτες στην κατανόηση των περιβαλλοντικών προβλημάτων και στην επίλυσή τους και αν μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε περιβαλλοντικά προγράμματα στο πλαίσιο της ΠΕ για τη διαμόρφωση περιβαλλοντικής συνείδησης και ηθικής. Για την παρούσα έρευνα επιλέχθηκε η ποιοτική προσέγγιση με Ανάλυση Περιεχομένου, γιατί επιτρέπει τη συστηματική διερεύνηση κειμένου και έχει ως στόχο το «λανθάνον περιεχόμενο» και την ερμηνεία όχι μόνο του «έκδηλου περιεχόμενου» αλλά και αυτού που υποδηλώνει αυτό. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε μέσα από τη μελέτη των ακόλουθων συλλογών και ανθολογιών, ως τεκμήρια έρευνας: α. «Εκλογαί από τα τραγούδια του ελληνικού λαού» του Ν. Γ. Πολίτη, Αθήνα, 1914, Τυπογραφείο «Εστία» β. «Chants Populaires de la Grece Moderne» του C. Fauriel, Α Τόμος, Παρίσι, 1824, Firmin Didot γ. «Φυτά, δέντρα και λουλούδια στα δημοτικά τραγούδια» της Λ. Λεμπέση, Αθήνα, 2015, Εκδόσεις Μανδραγόρας. Στο πλαίσιο της μεθοδολογίας συλλέχθησαν τα στοιχεία, κωδικοποιήθηκαν, αναλύθηκαν και τέλος παρουσιάστηκαν τα συμπεράσματα και οι σχετικές προτάσεις. Τα στοιχεία της έρευνας κατηγοριοποιήθηκαν με βάση τη θεματική κατηγοριοποίηση του Ν. Πολίτη, με κριτήριο το περιεχόμενο του δημοτικού τραγουδιού. 3. Δομή της Εργασίας Η εργασία περιλαμβάνει την παρούσα Εισαγωγή και ακολούθως χωρίζεται σε τρία Μέρη και το κάθε Μέρος σε Κεφάλαια και Ενότητες. Η Εισαγωγή αφορά στην προβληματική της έρευνας, στον σκοπό και στους στόχους της έρευνας και τέλος στη δομή της εργασίας. Το 1 ο Μέρος (Εισαγωγικό) είναι θεωρητικό και περιλαμβάνει 4 Κεφάλαια. Στο 1 ο Κεφάλαιο γίνεται ορισμός και ανάλυση των βασικών εννοιών στο πλαίσιο της έρευνας. 2

16 Αναλύονται η φύση και το περιβάλλον ως σχετικές έννοιες, η σχέση του ανθρώπου με τη φύση, η Λαογραφία και στο πλαίσιό της το δημοτικό τραγούδι και τέλος η σχέση ανθρώπου-φύσης στην ελληνική Λαογραφία και στα δημοτικά τραγούδια. Στο 2 ο Κεφάλαιο γίνεται η βιβλιογραφική ανασκόπηση, παρουσιάζοντας επιλεγμένες δημοσιευμένες πηγές σχετικές με την παρούσα έρευνα, προερχόμενες από τη διεθνή βιβλιογραφία και από την Ελλάδα. Η βιβλιογραφική ανασκόπηση επιβεβαίωσε τη σημασία, αναγκαιότητα και πρωτοτυπία της έρευνας, καθόσον οι καταγραφές που γίνονται σε άλλες έρευνες αποτελούν απλή συγκέντρωση ανθολόγηση λαογραφικών κειμένων (παροιμίες, μύθοι, δημοτικά τραγούδια, κ.α.) με κάποιο κοινό χαρακτηριστικό σε επίπεδο αναφορών, χωρίς περαιτέρω ανάλυση, ερμηνεία, και αναζήτηση του λανθάνοντος μηνύματος στα κείμενα. Στο 3 ο Κεφάλαιο αναλύεται η σημασία, η αναγκαιότητα και η πρωτοτυπία της έρευνας, ως απόρροια της βιβλιογραφικής ανασκόπησης. Το 4 ο Κεφάλαιο αφορά στη μεθοδολογία της έρευνας, όπου προσδιορίζεται ο σκοπός της έρευνας, τα σχετικά ερευνητικά ερωτήματα και παρουσιάζεται η ερευνητική μέθοδος. Επίσης, θίγονται θέματα που αφορούν στην αξιοπιστία και στην εγκυρότητα της έρευνας. Ακολούθως, αναλύεται ο σχεδιασμός της έρευνας. Το 2 ο Μέρος περιλαμβάνει ένα Κεφάλαιο. Στο 5 ο Κεφάλαιο παρουσιάζονται τα ευρήματα της έρευνας κατηγοριοποιημένα ανά είδος δημοτικού τραγουδιού (βάσει περιεχομένου του). Το 3 ο Μέρος περιλαμβάνει επίσης ένα Κεφάλαιο. Το 6 ο και τελευταίο Κεφάλαιο της εργασίας αναφέρεται στα συμπεράσματα που προκύπτουν από την έρευνα, και γίνονται κάποιες προτάσεις. Τα συμπεράσματα επιβεβαίωσαν την άμεση σχέση του ανθρώπου των δημοτικών τραγουδιών με τη φύση και το περιβάλλον του, ως μία σχέση αλληλεξάρτησης. Τα περιβαλλοντικά μηνύματα απορρέουν από αυτό το είδος σχέσης και σίγουρα οδηγούν στην ανάγκη «χρησιμοποίησης» των δημοτικών τραγουδιών, της Λαογραφίας και της παράδοσης στο πλαίσιο εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων αλλά και γενικά στο πλαίσιο της ενημέρωσης των πολιτών για τη διαμόρφωση περιβαλλοντικά συνειδητών και ηθικών ατόμων και πολιτών. Τέλος, ακολουθεί η παράθεση της σχετικής Βιβλιογραφίας και το Παράρτημα με διευκρινιστικό και βοηθητικό υλικό. Στο Παράρτημα παρατίθεται πίνακας των φυτικών 3

17 ειδών που περιλαμβάνονται στα δημοτικά τραγούδια που αποτέλεσαν τα τεκμήρια έρευνας. 4

18 Ι. ΜΕΡΟΣ (ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ) 5

19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο: ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ 1.1 Φύση και Περιβάλλον «Φύση» είναι το σύνολο των φυτικών και ζωικών οργανισμών (χλωρίδα και πανίδα), των γεωλογικών σχηματισμών, των υλικών στοιχείων (αέρας, φωτιά, νερό κ.λπ.) και γενικότερα το υλικό σύμπαν και οι λειτουργίες του, θεωρούμενο ανεξαρτήτως του ανθρώπου, για τον οποίο αποτελεί το φυσικό περιβάλλον μέσα στο οποίο ζει, αναπτύσσεται και πεθαίνει (Μπαμπινιώτης, 2002). Ετυμολογικά προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη «φύσις» από το ρήμα «φύω», «φύομαι», που σημαίνει βλασταίνω, ξεφυτρώνω και αναπτύσσσομαι (Μπαμπινιώτης, 2002). «Περιβάλλον» είναι οι φυσικές, τεχνητές ή/και κοινωνικές συνθήκες μέσα στις οποίες ζει και αναπτύσσεται κανείς ή απλώς υπάρχει, και κατ επέκταση όλος ο φυσικός κόσμος μέσα στον οποίο ζούμε (Μπαμπινιώτης, 2002). Ετυμολογικά προέρχεται από το αρχαιοελληνικό ρήμα «περιβάλλω» που σημαίνει περικλείω, περικυκλώνω (Μπαμπινιώτης, 2002). Το περιβάλλον διακρίνεται σε φυσικό περιβάλλον, που είναι ό,τι έχει δημιουργηθεί από τη φύση χωρίς την παρέμβαση του ανθρώπου και σε ανθρωπογενές περιβάλλον, που είναι αποτέλεσμα της παρέμβασης του ανθρώπου. 1.2 Η σχέση του ανθρώπου με τη φύση Ο άνθρωπος είναι συνδεδεμένος με τη φύση με έναν πανίσχυρο δεσμό. Η υπόσταση του ανθρώπου νοείται μέσα από αυτή, η οποία αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για τη ψυχική και βιολογική ζωή του. Ο άνθρωπος μέσα στη φύση έμαθε να επιβιώνει, να τρέφεται, να προστατεύεται, να κοινωνικοποιείται και να αναζητά ξεκούραση και ηρεμία από το άγχος της καθημερινότητας των αστικών κέντρων. Ο άνθρωπος μετατρέπεται σε καλλιτέχνη και δημιουργό, βιώνοντας την ελευθερία στο μεγαλείο της. Όλα αυτά γίνονται ίδιον του ανθρώπου που εναρμονιζόμενος με τη φύση, κατανοεί παράλληλα τη σημασία αυτής της εναρμόνισης και σχέσης. Αποτέλεσμα όλων αυτών είναι η έμφυτη τάση του ανθρώπου για σύνδεση με τη φύση η οποία οδηγεί στη δική του «φύση». Η καθημερινή επαφή του ανθρώπου με τη φύση οδήγησε στη γέννηση εντυπωσιακών θρύλων και παραδόσεων. Δυστυχώς, σήμερα ο άνθρωπος είναι αποκομμένος από τη φύση, λόγω συνθηκών και 6

20 εξελίξεων και γι αυτό όποια δραστηριότητά του δε φιλτράρεται από αυτόν τον φυσικό δεσμό, καταλήγει σε οικολογική καταστροφή και διατάραξη της φυσικής ισορροπίας και τάξης, με την παράβαση των φυσικών νόμων. Ο άνθρωπος έχει μετατραπεί στον μεγαλύτερο δυνάστη της φύσης. Με την ανάπτυξη του πολιτισμού και την εξέλιξη της επιστήμης και της τεχνολογίας, οι αντιλήψεις για τη φύση και οι σχέσεις ανθρώπου-φύσης διαφοροποιούνται και ο άνθρωπος θέλει να εξουσιάσει τα φυσικά φαινόμενα και στοχεύει στη βαθύτερη γνώση του περιβάλλοντος και στην εξιχνίαση μηχανισμών της φύσης και της εκμετάλλευσής της (Φλογαϊτη, 2011α). Διαχρονικά η σχέση ανθρώπου και φυσικού περιβάλλοντος είναι σχέση αλληλεπίδρασης και μεταβάλλεται διαρκώς, καθόσον εξαρτάται από πολλούς παράγοντες. Από την εμφάνιση του ανθρώπου επάνω στη γη μέχρι το π.χ., ο άνθρωπος εξαρτιόταν απόλυτα από το φυσικό περιβάλλον του. Οι άνθρωποι ζούσαν αποκλειστικά από τη συλλογή καρπών και φυτών, ενώ οι περιορισμένες παραγωγικές δραστηριότητές τους ήταν απόλυτα ενσωματωμένες μέσα στις φυσικές διεργασίες και ελάχιστες αλλαγές επέφεραν στο περιβάλλον (Φλογαϊτη, 1998). Εξελικτικά, όμως, με τη βελτίωση των εργαλείων ο άνθρωπος πρόσθεσε το κυνήγι στον τρόπο εύρεσης τροφής και απέκτησε τη δύναμη της φωτιάς, ως το πρώτο τεχνολογικό μέσο. Οι προηγμένοι κυνηγοί μετέτρεπαν δάση σε βοσκότοπους με τη χρήση της φωτιάς. Η εκμετάλλευση των φυσικών οικοσυστημάτων ήταν περιορισμένη, και το πιο σημαντικό είναι ότι οι συνέπειές της αφομοιώνονταν πλήρως από τα συστήματα. Από το π.χ. μέχρι το μ.χ., χρονολογία ορόσημο εξαιτίας της βιομηχανικής επανάστασης, ο άνθρωπος εξημέρωσε τα ζώα και καλλιέργησε τη γη για να εξασφαλίσει την τροφή του. Αυτό σημαίνει ότι εμφανίστηκαν και τα πρώτα είδη ήπιας παρέμβασης του ανθρώπου στο φυσικό περιβάλλον. Στις πρωτόγονες και αγροτικές κοινωνίες, ο άνθρωπος δε θεώρησε αυτονόητο το δικαίωμά του να εκμεταλλεύεται τη φύση. Αντίθετα η φύση γι αυτόν ήταν κάτι ιερό, γι αυτό και τη θεοποίησε (Ριζοπούλου, 2006). Αυτό φαίνεται στις θυσίες, στις σπονδές, στις προληπτικές μαγικές ενέργειες κ.α. με τις οποίες ο άνθρωπος προσπάθησε να εξευμενίσει τις δυνάμεις της φύσης, αλλά παράλληλα με αυτόν τον τρόπο προσπάθησε να εξιλεωθεί για την εκμετάλλευσή της. Ο άνθρωπος χρησιμοποίησε μορφές ενέργειας, όπως τον άνεμο, τις υδατοπτώσεις και βιοαποδομήσιμες πρώτες ύλες όπως πέτρα, ξύλο και σίδηρο, οι οποίες δεν οδήγησαν σε καταστροφή του περιβάλλοντος 7

21 (Φλογαϊτη, 1998). Οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν επίσης, τη φύση ιερή. Όλες οι άλλες θεότητες προήλθαν από τη μεγαλύτερη θεά τη Γαία (Ρίζου & Ριζοπούλου, 2004). Μέσα από τα ομηρικά έπη βλέπουμε ξεκάθαρα τη σχέση του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον, αλλά και τις τεχνικές και μεθόδους που χρησιμοποιούσαν οι άνθρωποι της ομηρικής εποχής. Κέντρο της Στωικής φιλοσοφίας είναι η σχέση του ανθρώπου με τη φύση. Σύμφωνα με τους Στωικούς, ο άνθρωπος για να μπορέσει να βρει την ηρεμία και την ευδαιμονία οφείλει να ζει σε αρμονία με τη φύση, από τη στιγμή μάλιστα που και τη φύση διέπουν οι ίδιοι νόμοι με αυτοί που διέπουν τους ανθρώπους (Μοσχονάς, 2010). Από το μ.χ. (βιομηχανική επανάσταση) έως τον 2 ο παγκόσμιο πόλεμο, ο άνθρωπος έγινε δυνάστης του περιβάλλοντος. Εκμεταλλεύτηκε τις ορυκτές πηγές ενέργειας (άνθρακας, πετρέλαιο), λειτούργησε μεγάλα εργοστάσια και εκχέρσωσε μεγάλες εκτάσεις γης για τη δημιουργία σιδηροδρομικού δικτύου. Αλλά παράλληλα με αυτά, «εγκαινίασε» και τη ρύπανση της ατμόσφαιρας. Ο άνθρωπος απομακρύνθηκε από τη φύση και θεώρησε το φυσικό περιβάλλον ως μία ανεξάντλητη πηγή πόρων για τον βιομηχανικό τομέα. Από τον 2 ο παγκόσμιο πόλεμο μέχρι σήμερα, ο άνθρωπος έχει επιβληθεί σαρωτικά στο φυσικό περιβάλλον. Όλοι οι φυσικοί πόροι αντλούνται από αυτό, αλλά παράλληλα έχει γίνει ο υποδοχέας όλων των ρύπων που παράγονται από τις διάφορες ανθρώπινες δραστηριότητες. Παρουσιάζεται ρύπανση της ατμόσφαιρας, της υδρόσφαιρας, και του εδάφους. Η φύση πλέον έχει αξία μόνο ως εμπορεύσιμο αγαθό (Φλογαϊτη, 1998). Τα πάντα έχουν γίνει έρμαιο και θυσία στην ανεξέλεγκτη κατανάλωση, παραγωγή και ικανοποίηση των επιθυμιών του ανθρώπου. Σήμερα μιλάμε για «οικολογική κρίση» και την απάντηση σε αυτή, τη «βιώσιμη ανάπτυξη». Η έννοια της οικολογικής κρίσης τα τελευταία χρόνια έχει μπει δραστικά στη ζωή μας. Το περιβάλλον ως ο ζωτικός χώρος ανάπτυξης του ανθρώπου και κάθε μορφής ζωής παρέχει όλες τις βασικές συνθήκες, τα υλικά και την ενέργεια που είναι απαραίτητα για τη ζωή, την επιβίωση αλλά και για την ικανοποίηση όλων των αναπτυξιακών σχεδίων που επεξεργάζεται η ανθρωπότητα προκειμένου να καλυτερεύσει τις συνθήκες της ζωής (Φλογαϊτη, 2011α). Αυτή η ικανοποίηση των αναγκών των ανθρώπων, που στην εξελικτική τους πορεία αυξάνεται συνεχώς, οδήγησε σε ακραίες παρεμβάσεις στο φυσικό 8

22 περιβάλλον, που τελικά οδήγησαν στην υποβάθμισή του. Η εξάντληση των φυσικών πόρων και των ενεργειακών πρώτων υλών σε παγκόσμιο επίπεδο έχει επιβαρύνει την οικονομία. Οι κλιματικές αλλαγές έχουν οδηγήσει σε ακραία καιρικά φαινόμενα. Η Ελλάδα δεν αποτελεί, φυσικά, εξαίρεση στον κανόνα της οικολογικής κρίσης. Το σημαντικότερο πρόβλημα, εκτός των άλλων στην Ελλάδα, φαίνεται να είναι η έλλειψη περιβαλλοντικής πολιτικής και περιβαλλοντικής συνείδησης. 1.3 Λαογραφία Ως λαογραφία ορίζεται η επιστήμη που έχει ως αντικείμενο μελέτης τον λαϊκό πολιτισμό ενός έθνους ή εθνότητας σε όλες του τις εκφάνσεις (Μπαμπινιώτης, 2002). Ο όρος «folklore», που στα ελληνικά μεταφράζεται ως «λαογραφία», εισήχθη για πρώτη φορά το 1846 από τον William John Thoms, Άγγλο συγγραφέα. Η λέξη αποτελείται από δύο συνθετικά τη λέξη «folk» που σημαίνει «λαός» και τη λέξη «lore» που σημαίνει το σύνολο των γνώσεων, μάθηση (Μπαμπινιώτης, 2002). Ο ιδρυτής της Λαογραφίας ως επιστήμης ήταν ο Νικόλαος Πολίτης, ο οποίος πρώτος το 1884 χρησιμοποίησε τον όρο «Λαογραφία» με πεδίο έρευνας τον λαϊκό πολιτισμό και ο ορισμός της Λαογραφίας ήταν «Η λαογραφία εξετάζει τας κατά παράδοσιν δια λόγων, πράξεων ή ενεργειών εκδηλώσεις του ψυχικού και κοινωνικού βίου του λαού» (Κυριακίδου-Νέστορος, 1989). Η γέννηση της Λαογραφίας ως επιστήμης σε διεθνές επίπεδο, ήταν αποτέλεσμα των εθνικών κινημάτων του 19 ου αιώνα με κύριο αίτημα τα έθνη να γίνουν κράτη. Για να πραγματοποιηθεί όμως αυτό θα έπρεπε να αναπτυχθεί η εθνική συνείδηση. Έτσι οι λαογραφικές σπουδές, εκτός Ελλάδας, προσπάθησαν να διαχωρίσουν τα εθνικά στοιχεία του πολιτισμού κάθε λαού από τα αλλότρια 1, για να εδραιωθεί η εθνική παράδοση και η εθνική συνείδηση (Καμηλάκη-Πολυμέρου & Καραμανές, 2008). Στην Ελλάδα εθνική αποστολή της Λαογραφίας ήταν να αποδείξει με επιχειρήματα από τον βίο και τη γλώσσα του λαού, την αδιάσπαστη συνέχεια του ελληνικού πολιτισμού από την αρχαιότητα ως σήμερα (Καμηλάκη-Πολυμέρου & Καραμανές, 2008). Γενικά, η 1 Στοιχεία δάνεια από άλλους πολιτισμούς 9

23 ελληνική Λαογραφία εξελίχθηκε ως η Επιστήμη που παρατηρεί, περιγράφει και ερμηνεύει τις εκδηλώσεις της ζωής του λαού, πνευματικές, κοινωνικές, καλλιτεχνικές, υλικές ως εκφάνσεις του πολιτισμού του (Καμηλάκη-Πολυμέρου & Καραμανές, 2008). Στη διάρκεια των χρόνων η Λαογραφία ακολούθησε μία πορεία παράλληλη με άλλες ανθρωπολογικές και κοινωνικές επιστήμες, όπως της Εθνολογίας και της Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και επηρεάστηκε από αυτές ανάλογα. Οι μέθοδοι που ακολουθήθηκαν στο πλαίσιο αυτών των επιστημών, εφαρμόστηκαν και στη Λαογραφία κυρίως για τη συλλογή του διάσπαρτου υλικού της (γραπτές πηγές και προφορική παράδοση). Σήμερα η ελληνική Λαογραφία φαίνεται να έχει χάσει την αρχική της αίγλη που οφειλόταν στην προσπάθεια σύνδεσης των Ελλήνων με το ένδοξο παρελθόν τους. Η παράλληλη πορεία της Λαογραφίας με τις ανθρωπολογικές επιστήμες και σε πολλές περιπτώσεις η ταύτισή της με την Εθνολογία δημιούργησε έναν αποπροσανατολισμό. Ακόμη, σήμερα που το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης έχει υπερκεράσει τα πάντα, η έννοια της Λαογραφίας σε διεθνές επίπεδο μοιάζει να φθίνει. Προτείνεται από πολλούς να αντικατασταθεί με την Εθνολογία. Σε πολλές περιπτώσεις ακόμη ο όρος «folklore» (Λαογραφία) χρησιμοποιείται με ειρωνική ή ακόμη και υποτιμητική διάθεση. Ο πολιτισμός παγκοσμιοποιείται και η παράδοση περιορίζεται σε γραφικά στοιχεία κυρίως στην επαρχία και πολλές φορές χάριν τέρψης των τουριστών. Παρόλα αυτά η Λαογραφία πρέπει να προσαρμόζεται στις απαιτήσεις της εποχής, χωρίς όμως να χάνει την αυτονομία της Το Δημοτικό Τραγούδι Στα έπη του Ομήρου απαντώνται τα πρώτα στοιχεία Λαογραφίας (λατρεία, διατροφή, συνήθειες καθημερινής ζωής, φιλοξενία). Στα έργα του Πλάτωνα βρίσκουμε μύθους. Ο Χριστιανισμός έφερε μεγάλες αλλαγές σε λαογραφικό επίπεδο. Ενώ αρχικά εμφανίζεται μία ανάμειξη παλαιών εθίμων με τις χριστιανικές αντιλήψεις. Μία κατάσταση η οποία ξεκαθάρισε μέσω των Πατέρων της εκκλησίας, των Οικουμενικών Συνόδων και την παγίωση του δόγματος του Χριστιανισμού. Η πρώτη συνάντηση της Λαογραφίας με τη λογοτεχνία έγινε με αφορμή την ανακάλυψη της γλώσσας του λαού, της δημοτικής γλώσσας, μέσα από τις λαογραφικές μελέτες του Ν. 10

24 Πολίτη. Με το έργο των πεζογράφων και των ποιητών και την ενασχόλησή τους και με θέματα από την καθημερινή ζωή, η Λαογραφία κατάφερε να διευρύνει τα ενδιαφέροντά της και να αξιοποιήσει τα στοιχεία της παράδοσης. Σύμφωνα με τον καθηγητή Μερακλή (2009) η διαφορά ανάμεσα στα λαογραφικά κείμενα και στη λογοτεχνία βρίσκεται συχνά στις αναλογίες. Η Λαογραφία δεν μπορεί παρά να τα λέει όλα, ενώ η λογοτεχνία κάνει επιλογές. Σύμφωνα με τον ίδιο, η λογοτεχνία και η Λαογραφία εξελίχθηκαν μέσα στον χρόνο και σε δρόμους παράλληλους. Λαογραφικά κείμενα είναι οι παροιμίες, οι ευχές, οι κατάρες, οι μύθοι, οι θρύλοι, τα αινίγματα, τα ξόρκια, τα δημοτικά τραγούδια. Το δημοτικό τραγούδι είναι δύσκολο να χρονολογηθεί. Σύμφωνα με τον C. Fauriel, οι ρίζες του δημοτικού τραγουδιού πρέπει να αναζητηθούν στα ανάλογα λαϊκά τραγούδια της αρχαιότητας, τα οποία βαθμιαία και με το πέρασμα των χρόνων μεταβλήθηκαν και προσαρμόστηκαν στα εκάστοτε ιστορικά και κοινωνικά δεδομένα. Ένα από τα επιχειρήματά του είναι πως τα δημοτικά τραγούδια είναι κατά ένα μεγάλο μέρος συνυφασμένα με έθιμα τα οποία είναι υπολείμματα αρχαίων εθίμων και ως αναπόσπαστο μέρος των εθίμων αυτών, τότε πρέπει αναγκαστικά να έχουν την ίδια προέλευση με εκείνα (Κονταξής, 2007). Το ξεκίνημα του νεότερου ελληνικού δημοτικού τραγουδιού μπορεί κανείς να το αναζητήσει στη βυζαντινή εποχή με τα ακριτικά τραγούδια, που ήταν η αφήγηση των ηρωικών αγώνων των ακριτών στα σύνορα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Παράλληλα, στο εσωτερικό της Μ. Ασίας, την ίδια περίοδο, δημιουργήθηκαν τραγούδια που αφηγούνταν δραματικά κοινωνικά γεγονότα και ονομάστηκαν παραλογές (Μαστοράκη, 2012). Την περίοδο της τουρκοκρατίας το δημοτικό τραγούδι έγινε το μέσο έκφρασης των συναισθημάτων και της ελπίδας για απελευθέρωση των υπόδουλων Ελλήνων. Μετά την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους η παραγωγή δημοτικών τραγουδιών παρουσιάζει ύφεση. Ο όλος μηχανισμός δημιουργίας, συντήρησης και μετάδοσης της δημοτικής μουσικής μέσα από προφορικές διαδικασίες άλλαξε εντελώς και στο πέρασμα του χρόνου χάθηκε τελείως, γιατί δεν είχε τη δυνατότητα ανανέωσης (Μαστοράκη, 2012). Ο σταδιακός μετασχηματισμός της ελληνικής κοινωνίας από αγροτική σε αστική και οι συνακόλουθες κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές αλλαγές που επήλθαν, οδήγησαν τελικά στην οριστική διακοπή της νέας παραγωγής δημοτικών τραγουδιών και στην επικράτηση της αστικολαϊκής μουσικής (Μαστοράκη, 2012). 11

25 Το δημοτικό τραγούδι και η μελωδία που το συνοδεύει αποτελεί ένα ιδιαίτερο κομμάτι της παραδοσιακής δημιουργίας που συνοδεύει όλες τις περιστάσεις της κοινωνικής ζωής του ανθρώπου καθώς και τις φάσεις του κύκλου της ζωής του (Καμηλάκη-Πολυμέρου & Καραμανές, 2008). Τα δημοτικά τραγούδια συνδέθηκαν, προσαρμόστηκαν και πήγασαν από συγκεκριμένες ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες. Μεταφέρθηκαν από στόμα σε στόμα και κάθε φορά διαμορφώνονταν και τροποποιούνταν ανάλογα, διατηρώντας παράλληλα τον διαχρονικό τους χαρακτήρα. Τα βασικά χαρακτηριστικά στοιχεία των δημοτικών τραγουδιών είναι: Το βασικότερο χαρακτηριστικό είναι ότι ο δημιουργός τους είναι ανώνυμος και ο χρόνος και τόπος έμπνευσής του και δημιουργίας του επίσης άγνωστος. Συνήθως αποτελούν συλλογικά δημιουργήματα. Καλύπτουν γεωγραφικά την Ελλάδα, τη Μικρά Ασία, αλλά φθάνουν κι οπουδήποτε βρίσκεται ελληνικό στοιχείο. Η χρήση του δεκαπεντασύλλαβου ιαμβικού στίχου χωρίς ομοιοκαταληξία (λίγες εξαιρέσεις). Ισχύει η αρχή της ισομετρίας, δηλαδή υπάρχει συμμετρική αντιστοιχία ανάμεσα στο περιεχόμενο και στη μορφή, όπως και νοηματική αυτοτέλεια κάθε στίχου. Ο λόγος είναι άμεσος, λιτός, φυσικός και ζωντανός. Υπάρχουν πολλά σχήματα λόγου, επαναλήψεις, αντιθέσεις, υπερφυσικά στοιχεία, και άστοχες ερωτήσεις. Επίσης, γίνεται χρήση συμβολικών αριθμών. Τα δημοτικά τραγούδια τραγουδιούνται και δεν απαγγέλλονται. Η μουσική, του δημοτικού τραγουδιού είναι προϊόν αυτοσχεδιασμού, όπως και ο στίχος τους και αποτελεί ταυτόχρονο πόνημα στίχου και μουσικής. Τα μουσικά όργανα των δημοτικών τραγουδιών είναι κατασκευασμένα από φυσικά υλικά (ζουρνάς, λύρα, φλογέρα, τσαμπούνα, νταούλι κ.α.). Η κατηγοριοποίηση των δημοτικών τραγουδιών έχει γίνει από τους μελετητές με πολλά κριτήρια όπως δομή, μουσική και χορό, γεωγραφική κατανομή και περιεχόμενο. Ένα δημοτικό τραγούδι μπορεί να ανήκει παράλληλα σε πολλές κατηγορίες. Η επικρατέστερη διάκριση φαίνεται να είναι ανάλογα με το περιεχόμενό τους. Σύμφωνα με τους Καμηλάκη-Πολυμέρου & Καραμανές (2008), τα δημοτικά τραγούδια ανάλογα με το 12

26 περιεχόμενό τους χωρίζονται σε: 1. Ακριτικά Είναι πολύστιχα τραγούδια, κατά το πρότυπο των αρχαιότερων επών. Εξυμνούν τη ζωή και τα κατορθώματα των ακριτών 2. Οι πιο γνωστοί ήρωες του ακριτικού κύκλου είναι ο Διγενής Ακρίτας, ο Κωνσταντάς, ο Ανδρόνικος, ο Τσαμαδός, το μικρό Βλαχόπουλο κ.α. Κύριο χαρακτηριστικό των ακριτών ήταν η απόδοση σ αυτούς υπερφυσικών δυνατοτήτων. 2. Παραλογές Είναι πολύστιχα αφηγηματικά τραγούδια, συνήθως λυρικά και δραματικά, με κεντρικό πυρήνα μύθους ή παραδόσεις οι οποίες αναφέρονται στις ρίζες του ανθρώπινου πολιτισμού και σε πανανθρώπινες αξίες και θέματα: τα βάσανα της ξενιτιάς, ο γυρισμός του ξενιτεμένου και η αναγνώρισή του, η συζυγική πίστη και απιστία, ο έρωτας, η δύναμη του όρκου, η σημασία της θυσίας για τη στερέωση κοινωφελούς έργου. 3. Ιστορικά Αναφέρονται σε συγκεκριμένα σημαντικά γεγονότα, που είχαν απήχηση στους ανθρώπους της εποχής τους και συνήθως είναι σύγχρονα με αυτούς. 4. Κλέφτικα Γεννήθηκαν τους δύο τελευταίους κυρίως αιώνες της τουρκοκρατίας και αναφέρονται στον περιπετειώδη βίο και τα κατορθώματα των κλεφτών 3 και των αρματολών Τραγούδια του κύκλου της ζωής Νανουρίσματα Ταχταρίσματα - Παιδικά Τα νανουρίσματα είναι ολιγόστιχα, συχνά αυτοσχέδια τραγούδια που συνοδεύουν τον ύπνο των νηπίων. Σε ορισμένες περιπτώσεις εκφράζουν τους μύχιους πόθους 2 Ο στρατιώτης που φρουρούσε τα άκρα, δηλ. τα σύνορα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας (Μπαμπινιώτης, 2002) 3 Κάθε μέλος των άτακτων στρατιωτικών σωμάτων, που συγκροτήθηκαν κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας αρχικώς ως ομάδες ληστών, ενώ αργότερα αποτέλεσαν τον πυρήνα της αντίστασης των υπόδουλων Ελλήνων εναντίον της οθωμανικής εξουσίας και την πιο αξιόπιστη μάχιμη δύναμη κατά την Ελληνική Επανάσταση του Διακρίθηκαν για τα ηρωικά τους κατορθώματα (Μπαμπινιώτης, 2002). 4 Ένοπλος χριστιανός που δεν ανήκε στον τακτικό στρατό, αλλά σε ειδικό σώμα, το οποίο είχε υπό την εποπτεία του ορισμένη περιοχή (Μπαμπινιώτης, 2002). 13

27 της μητέρας για το μέλλον του παιδιού. Τα ταχταρίσματα είναι εύθυμα τραγουδάκια με ζωηρό ρυθμό και σύντομο στίχο, που έχουν στόχο να απασχολήσουν ή να διασκεδάσουν το παιδί όσο αυτό βρίσκεται στην αγκαλιά της μητέρας του, πριν βαδίσει. Τα παιδικά είναι σύντομα τραγουδάκια, ρυθμικά, και εύκολα απομνημονεύσιμα που τραγουδούν τα παιδιά κατά την εμφάνιση ζώων ή πτηνών, όταν παίζουν παιχνίδια, ως προσευχές κλπ. Ερωτικά Αφορούν στον έρωτα που καταλήγει στον γάμο, στον παράνομο έρωτα, στον καημό της απαρνημένης, στην τιμωρία της γυναίκας που συνάπτει σχέσεις χωρίς τη συγκατάθεση του αδερφού. Ο ερωτικός λόγος εκφράζεται κυρίως από τους άνδρες και απευθύνεται προς τις γυναίκες με πλούσια εκφραστικά μέσα. Γαμήλια Αποτελεί βασικό στοιχείο της τελετουργίας του γάμου. Από την έναρξη της προετοιμασίας ως τα επιθαλάμια, μια μακρά σειρά τραγουδιών με λυρικό, συναισθηματικό, επαγγελματικό, συμβουλευτικό, ευχετικό και συχνά θρηνητικό χαρακτήρα, συνοδεύουν τη γαμήλια τελετουργία. Μοιρολόγια Είναι θρηνητικά άσματα με τα οποία οι ζωντανοί απευθύνονται προς τον οικείο νεκρό και διεκτραγωδούν τον πόνο τους για τον αποχωρισμό του, τον αποχαιρετούν και στέλνουν παραγγελίες προς τους άλλους νεκρούς. Επίσης, νεκροί αποστέλλουν μηνύματα από τον Άδη. Συχνά ο ίδιος ο νεκρός παρουσιάζεται να αποχαιρετά τον επάνω κόσμο ή να εκφράζει επιθυμίες του. Είναι τραγούδια εξαιρετικής ποιοτικής δύναμης και αξίας. Η συμμετοχική διαδικασία με τον θρήνο γλυκαίνει τον πόνο, μονοιάζει τους ανθρώπους, τους παρηγορεί και μετριάζει τον φόβο του θανάτου. 6. Επαγγελματικά (Εργατικά) Συνοδεύουν την εκτέλεση εργασιών με τον λόγο και τον ρυθμό τους. Υπάρχουν και τραγούδια που αναφέρονται σε μεγάλες επαγγελματικές ομάδες, όπως ναυτικοί, βοσκοί κ.α.. 7. Λατρευτικά Είναι τραγούδια που ανήκουν στον κύκλο του εορτολογίου (Πάσχα, Πρωτομαγιά 14

28 κ.α.). Επίσης, περιλαμβάνουν και τα κάλαντα. 8. Σατιρικά Μέσω αυτών σχολιάζονται άτομα και συμπεριφορές που παραβιάζουν τους κοινωνικούς κανόνες, με στόχο τη διαπαιδαγώγηση και τον σωφρονισμό των υπολοίπων. Ιδιαίτερα σκληρή παρουσιάζεται η σάτιρα για άτομα που πρέπει κατά κανόνα να είναι άμεμπτα (ιερείς, άρχοντες κ.α.). Στα Σατιρικά τραγούδια ανήκουν και τα Αποκριάτικα. 9. Γνωμικά-Διδακτικά Εκφράζουν τη λαϊκή θυμοσοφία και τις αντιλήψεις του λαού για τον κόσμο και τις αξίες που τον διέπουν (ζωή, νεότητα, φιλία, ανδρεία κ.α.). 10. Της Ξενιτιάς Αφορούν σε γεγονότα ιδιαίτερα σημαντικά για τις παραδοσιακές κοινωνίες, όπως η αναχώρηση, η ζωή και ο θάνατος στην ξενιτιά, η επιστροφή του ξενιτεμένου. Αυτά τα τραγούδια μπορεί να είναι και Παραλογές, Μοιρολόγια, Σατιρικά κ.α., να ανήκουν δηλαδή παράλληλα σε πολλές κατηγορίες. Τα δημοτικά τραγούδια και διάφορα θέματα Λαογραφίας έχουν εισαχθεί σε όλες τις βαθμίδες της Εκπαίδευσης. Σύμφωνα με το ισχύον (ΦΕΚ 303Β/ & ΦΕΚ 304Β/ ) Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγραμμάτων Σπουδών (ΔΕΠΠΣ) και τα Αναλυτικά Προγράμματα Σπουδών (ΑΠΣ), προκύπτει ότι: Στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση τα παιδιά έρχονται σε επαφή με Δημοτικά Τραγούδια στα βιβλία της «Γλώσσας» και του «Ανθολογίου», αλλά και μέσω του μαθήματος της Μουσικής, στο πλαίσιο της μελωδίας και μέσω του μαθήματος της Φυσικής Αγωγής, στο πλαίσιο του χορού και της κίνησης. Στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, στο πλαίσιο του μαθήματος της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, οι Άξονες Γνωστικού περιεχομένου αφορούν σε: Δημοτικό Τραγούδι όπου οι γενικοί στόχοι είναι η κατανόηση των δημοτικών τραγουδιών ως λογοτεχνικών κειμένων στα οποία αποτυπώνεται ένας κόσμος με τον πολιτισμό, τις αξίες και την κοινωνικοπολιτική του οργάνωση και η ανάδειξη του παραμυθιού ως αφηγηματικού είδους και την προβολή της σημασίας του ως τρόπου αναπαράστασης των αξιών της κοινωνίας. 15

29 Εισαγωγικά στοιχεία και αντιπροσωπευτικά έργα σύμφωνα με την ιστορική εξέλιξη της λογοτεχνίας μας από τον 9 ο αιώνα μ.χ. έως σήμερα, όπου οι γενικοί στόχοι είναι η κατανόηση του δημοτικού τραγουδιού ως βασικού φορέα παραδοσιακών αξιών και μορφών ζωής που σχετίζονται με την κοινωνία της υπαίθρου και η εμβάθυνση στις αξίες και στις δομές αυτής της κοινωνίας. Λαογραφικά Θέματα Λαϊκή Τέχνη όπου οι γενικοί στόχοι είναι η δραματοποίηση λογοτεχνικών κειμένων που προσφέρονται και η ανάπτυξη ενδιαφέροντος για το λαϊκό θέατρο ειδικότερα, έξω από τα όρια χρόνου, χώρου και μόρφωσης και η κατανόηση του χαρακτήρα της ελληνικής, εθνικής πολιτισμικής ταυτότητας και η αναγκαιότητα της συμμετοχής και συνεργασίας στις διαδικασίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. 1.4 Η σχέση ανθρώπου-φύσης στην ελληνική Λαογραφία και στα δημοτικά τραγούδια Όπως αναφέρθηκε και ανωτέρω, ο «παραδοσιακός 5» άνθρωπος ζούσε μέσα στη φύση, η οποία αποτέλεσε πεδίο άσκησης της παραγωγικής του δραστηριότητας, αλλά παράλληλα ήταν ιερή γι αυτόν, σε σημείο που ήταν προέκταση του εαυτού του. Η φύση αποτέλεσε για τον άνθρωπο σημείο αναφοράς και η σχέση αυτή οδήγησε στην ταύτιση του ανθρώπου με τη φύση. Στοιχεία της φύσης έγιναν σύμβολα της καθημερινότητάς του (Ρίζου & Ριζοπούλου, 2004), τα οποία μετέφερε στα τραγούδια του. Οι περιγραφές της φύσης στα δημοτικά τραγούδια αποτέλεσαν παράλληλα σύμβολα για ανθρώπινες σχέσεις. Ο άνθρωπος θαύμαζε τη φύση και αυτό άνοιξε τον δρόμο για την εκδήλωση της έμφυτης αγάπης του προς το «ωραίο 6». Μία αγάπη που περιγράφηκε και στα τραγούδια του. Ο λαϊκός άνθρωπος χρησιμοποιεί τις μεταφορές ως εργαλείο αναπαράστασης του κόσμου του από το φυσικό περιβάλλον του, αλλά το κυριότερο, προβάλει με φυσικό και αυθόρμητο τρόπο τις ψυχικές του διαθέσεις στη φύση, δημιουργώντας σκηνές που μπορεί να μην υπάρχουν. Ο άνθρωπος και η φύση συνυπάρχουν σε μία ισορροπία και ένα ενιαίο 5 Εδώ το η λέξη παραδοσιακός έχει την έννοια αυτού που ζει με τον συνηθισμένο τρόπο 6 Η ιδιότητα του αισθητικώς άρτιου (Μπαμπινιώτης, 2002). 16

30 σύνολο. Η αγάπη του ανθρώπου για τη φύση ήταν απόρροια αυτής της ισορροπίας και της ενότητας. 1.5 Περιβαλλοντική Εκπαίδευση Ο όρος «Περιβαλλοντική Εκπαίδευση» καθιερώθηκε πρώτη φορά στη Διεθνή Συνάντηση Εργασίας για την ΠΕ που διοργανώθηκε από την International Union for the Conservation of the Nature (IUCN) το 1970 στη Νεβάδα των ΗΠΑ και είναι «η διαδικασία που οδηγεί με την αναγνώριση αξιών και τη διασαφήνιση εννοιών στην ανάπτυξη των ικανοτήτων και των στάσεων που είναι απαραίτητες για την κατανόηση και την εκτίμηση της συσχέτισης ανθρώπου, πολιτισμού και βιοφυσικού περιβάλλοντος. Η ΠΕ συνεπάγεται επίσης, άσκηση στη διαδικασία λήψης αποφάσεων και στη διαμόρφωση ενός κώδικα συμπεριφοράς του κάθε ατόμου ξεχωριστά γύρω από τα προβλήματα που αφορούν στην ποιότητα του περιβάλλοντος» (Μανδρίκας & Σκορδούλης, 2016). Σύμφωνα με τη Χάρτα του Βελιγραδίου, βασικός σκοπός της ΠΕ είναι «να διαμορφώσει έναν ενημερωμένο και ευαίσθητο πληθυσμό γύρω από το περιβάλλον και τα προβλήματά του, ο οποίος θα αποκτήσει γνώσεις, δεξιότητες, στάσεις, κίνητρα και αίσθημα προσωπικής δέσμευσης για να εργαστεί ατομικά και συλλογικά για την επίλυση των υπαρχόντων προβλημάτων και την πρόληψη νέων» (Μανδρίκας & Σκορδούλης, 2016) (Φλογαϊτη, 2011β). Στην Ελλάδα η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση θεσμοθετήθηκε με τον Ν.1892/1990, ΦΕΚ 101Α, σύμφωνα με τον οποίο όσον αφορά στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση - έχει ως σκοπό να συνειδητοποιήσουν οι μαθητές τη σχέση του ανθρώπου με το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον του, να ευαισθητοποιηθούν για τα προβλήματα που συνδέονται με αυτό και να δραστηριοποιηθούν με ειδικά προγράμματα, ώστε να συμβάλουν στη γενικότερη προσπάθεια αντιμετώπισής τους. Η έννοια του περιβάλλοντος στην ΠΕ αντιμετωπίζεται με την ολιστική διάστασή του. Με τον ίδιο νόμο εισήχθη και ο θεσμός των Κέντρων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης (Κ.Π.Ε.), με βασικό στόχο τη στήριξη του θεσμού της ΠΕ σε τοπικό, εθνικό και διεθνές επίπεδο (Ίδρυμα Νεολαίας & Δια Βίου Μάθησης). Αυτό επιτυγχάνεται μέσα από: Την υλοποίηση προγραμμάτων ΠΕ για όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης και τη στήριξη των αντίστοιχων σχολικών προγραμμάτων, σε συνεργασία με τους υπεύθυνους ΠΕ 17

31 των Διευθύνσεων Εκπαίδευσης. Την παραγωγή εκπαιδευτικού-υποστηρικτικού υλικού. Την οργάνωση εκδηλώσεων και δράσεων για το περιβάλλον. Την προώθηση της έρευνας στον χώρο της ΠΕ. Σήμερα στην Ελλάδα λειτουργούν 53 ΚΠΕ (Ίδρυμα Νεολαίας & Δια Βίου Μάθησης). 18

32 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο : ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ Στο πλαίσιο της βιβλιογραφικής ανασκόπησης γύρω από το θέμα που πραγματεύεται η παρούσα εργασία πραγματοποιήθηκε μία ευρεία αναζήτηση ερευνών γύρω από τους βασικούς άξονες στους οποίους κινείται η παρούσα εργασία, αλλά και γύρω από τα ειδικότερα θέματα που πραγματεύεται αυτή. Η αναζήτηση έγινε σε ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία. Καταρχάς θα πρέπει να αναφερθεί ότι υπάρχουν πολλές «Συλλογές» και «Ανθολογίες» ελληνικών δημοτικών τραγουδιών από Έλληνες και ξένους συγγραφείς. Η σημαντικότερη συλλογή ελληνικών δημοτικών τραγουδιών και αυτή χρησιμοποιείται ως πηγή στην παρούσα έρευνα - είναι αυτή του λαογράφου Νικόλαου Πολίτη με τίτλο «Εκλογαί από τα τραγούδια του ελληνικού λαού» (πρώτη έκδοση Αθήνα, 1914). Ο Claude Fauriel επίσης, έκανε μία συλλογή δημοτικών τραγουδιών με τίτλο «Chants Populaires de la Grece Moderne». Δημοσιεύθηκε στο Παρίσι σε δύο τόμους. Ο πρώτος τόμος δημοσιεύθηκε το 1824 και ο δεύτερος το Ο πρώτος τόμος χρησιμοποιείται ως δεύτερη πηγή στην παρούσα έρευνα. Ο συγγραφέας περιλαμβάνει και ιστορικά σχόλια για κάθε τραγούδι, κάτι που σαφώς δείχνει την αγάπη του για την Ελλάδα. Ήταν η πρώτη συλλογή που εκδόθηκε με ελληνικά δημοτικά τραγούδια, όχι μόνο στην Ευρώπη, αλλά και διεθνώς, και θεωρείται πλέον κλασσική. Το 1999 εκδόθηκε επίσης, με επιμέλεια του Αλέξη Πολίτη, το έργο του C. Fauriel, «Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια», σε δύο τόμους. Το έργο ουσιαστικά ήταν μία εμπλουτισμένη επανέκδοση της πρώτης έκδοσης των 1824,1825. Θεωρείται από πολλούς εγκυρότερη συλλογή. Περιλαμβάνει περιορισμένα ιστορικά σχόλια για κάθε τραγούδι. Ο Γ. Μέγας, καθηγητής Λαογραφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και πρόεδρος της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας από το 1960, συνέλεξε παραμύθια, φανταστικές αφηγήσεις της λαϊκής λογοτεχνίας, του ελληνικού λαού. Ήταν ο πρώτος που παρουσίασε λαϊκές αφηγήσεις ταξινομημένες σύμφωνα με το διεθνές σύστημα «Aame-Thompson». (Wikipedia Ηλεκτρονική Εγκυκλοπαίδεια). Υπάρχουν επίσης, και πολλές συλλογές και ανθολογίες δημοτικών τραγουδιών που περιλαμβάνουν συγκεκριμένα είδη-κατηγορίες δημοτικών τραγουδιών. Ενδεικτικά αναφέρονται του Γιώργου Ιωάννου «Το δημοτικό τραγούδι. Παραλογές» (Αθήνα, 1970), του Αλέξη Πολίτη «Το δημοτικό τραγούδι. Κλέφτικα» (Αθήνα, 1973), μία ανθολογία του 19

33 Guy Saunier «Το δημοτικό τραγούδι. Της Ξενιτιάς», (Αθήνα, 1983) και «Ελληνικά δημοτικά τραγούδια. Τα Μοιρολόγια» (Αθήνα, 1999). Ο Guy Saunier θεωρείται ο πιο συστηματικός μελετητής του δημοτικού τραγουδιού. Κεντρικό θέμα των μελετών του είναι η ανίχνευση του τρόπου σκέψης που εκφράζεται μέσα από τα δημοτικά τραγούδια, ενός συστήματος που δεν ταυτίζεται με την «ελληνική λαϊκή σκέψη» αλλά διαφοροποιείται σε πολλά σημεία από τα παραμύθια, από τις παροιμίες και από τις άλλες εκδηλώσεις της λαϊκής αντίληψης. Στο πλαίσιο των συλλογών και ανθολογιών υπάρχουν αρκετοί συλλέκτες και καταγραφείς δημοτικών τραγουδιών με γεωγραφικό κριτήριο δημοτικά τραγούδια της Ηπείρου, της Μακεδονίας, της Θεσσαλίας, της Θράκης, της Πελοποννήσου, της Κρήτης και άλλων νησιών. Όπως αυτή του Anton Jeannariaki το 1876, με τίτλο «Άσματα Κρητικά μετά διστίχων και παροιμιών», αυτή του Μ. Γ. Μιχαηλίδη Νουάρου το 1928 με τίτλο «Δημοτικά τραγούδια Καρπάθου» και του Γ. Χασιώτη το 1866 με τίτλο «Συλλογή κατά την Ήπειρον δημοτικών ασμάτων». Τα τελευταία χρόνια έχει παρατηρηθεί μία στροφή στην ενασχόληση με το περιβάλλον. Στο πλαίσιο αυτό γίνεται μία προσπάθεια συγκέντρωσης δημοτικών τραγουδιών με περιεχόμενο που παραπέμπει στη φύση. Η ανθολόγηση της Λίτσας Λεμπέση με τίτλο «Φυτά, δέντρα και λουλούδια στα δημοτικά τραγούδια» (Αθήνα, 2015), η οποία αποτελεί επίσης, πηγή για την παρούσα έρευνα, είναι χαρακτηριστική των ανθολογιών των τελευταίων ετών. Επίσης, και αυτές του Π. Ξιούτα (1978) με καταγραφή των ζώων στην κυπριακή παράδοση και του Α. Ρουσουνίδη (1988) με κεντρικό θέμα τα «Δέντρα στην ελληνική Λαογραφία». Μία αξιοπρόσεκτη μελέτη είναι αυτή του G. Saunier με τίτλο «Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια. Συναγωγή Μελετών ( )» το 2001, στην οποία γίνεται προσπάθεια ανίχνευσης του τρόπου σκέψης που εκφράζεται στα δημοτικά τραγούδια, καθόσον θεωρείται ότι είναι διαφορετικός από αυτόν που εκφράζεται στα παραμύθια και στις παροιμίες. Η μελέτη του Γ. Σηφάκη το 1988 με τίτλο «Για μια ποιητική του ελληνικού δημοτικού τραγουδιού» ασχολείται με τους μηχανισμούς που μετατρέπουν τον πεζό και καθημερινό λόγο σε ποιητικό. Σημαντική μελέτη είναι αυτή με τίτλο «Τα δημοτικά τραγούδια. Μέρος Α. Οι συλλογές» του Γ. Αποστολάκη το 1929, γιατί διατυπώνει πολλές 20

34 και σημαντικές παρατηρήσεις για την τεχνική του δημοτικού τραγουδιού. Ο R. Beaton δημοσιεύει το 1980 μία μελέτη με τίτλο «Folk poetry of modern Greece», στην οποία ασχολείται με τους μηχανισμούς παραγωγής και αναπαραγωγής των δημοτικών τραγουδιών. Η διδακτορική διατριβή του G. Saunier «Adikia. Le mal et l injustice dans les chansons populaires grecques» του 1979, είναι αξιόλογη γιατί αναζητά το σύστημα σκέψης και αξιών που εκφράζεται στα δημοτικά τραγούδια και έχει κεντρικό θέμα την «αδικία» και το «κακό». Μία από τις σημαντικότερες εκδόσεις για το δημοτικό τραγούδι είναι η μεταθανάτια συναγωγή παλαιότερων μελετών του Στίλπωνα Κυριακίδη με τίτλο «Το δημοτικό τραγούδι, Συναγωγή Μελετών» σε επιμέλεια του Α. Κυριακίδη-Νέστορος. Ο Σ. Κυριακίδης υπήρξε μαθητής του Ν. Πολίτη. Ήταν καθηγητής της «Θρησκείας των αρχαίων Ελλήνων, του ιδιωτικού αυτών βίου και της Λαογραφίας» στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και υπήρξε ο εισηγητής της «Ιστορικής μεθόδου» στην ελληνική Λαογραφία. Η μελέτη του Ερατοσθένη Καψωμένου με τίτλο «Το δημοτικό τραγούδι. Μια διαφορετική προσέγγιση. Νέα έκδοση αναθεωρημένη και συμπληρωμένη» του 1996 περιλαμβάνει ποικίλες άλλες μελέτες, αναλύσεις κειμένων και παρουσιάσεις ειδικών θεμάτων όπως ο θάνατος, τα ηρωικά τραγούδια κ.α. Υπάρχουν και αρκετές μελέτες που εστιάζουν στο φυσικό περιβάλλον στην εκπαίδευση σε γενικό πλαίσιο. Οι μέθοδοι στο πλαίσιο του μαθήματος της περιβαλλοντικής αγωγής περιλαμβάνονται στις μελέτες των Αναστασάτος (2005), Αναστασιάδη, Περάκη (1998), Αγγελίδου, Τσιλιμένη, (2009) και άλλων. Το αίτημα της διαθεματικής προσέγγισης της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης είναι αντικείμενο της μελέτης των Βασάλα & Φλογαϊτη (2005). Υπάρχουν αρκετές μελέτες όπως αυτές του Αναγνωστόπουλου (2009), Αυδίκου (1999) και Καλαμπαλίκη-Μπράου (1999) οι οποίες έχουν ως κεντρικό θέμα τη λαϊκή παράδοση. Σε αυτές τις μελέτες αναλύονται θέματα που αφορούν αποκλειστικά στη λαϊκή παράδοση ως αυτόνομη έννοια, χωρίς να γίνονται αναφορές και συσχετίσεις με θέματα του φυσικού περιβάλλοντος, της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και περιβαλλοντικών μηνυμάτων. Από την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας προέκυψε ότι υπάρχει ικανός αριθμός συλλογών και ανθολογιών λαογραφικών κειμένων και κυρίως δημοτικών τραγουδιών. Υπάρχουν 21

35 πολλές συλλογές και ανθολόγια δημοτικών τραγουδιών συγκεκριμένων περιοχών, όπως και συλλογές με κριτήριο το είδος που ανήκουν τα δημοτικά τραγούδια. Επίσης υπάρχουν και πολλές μελέτες σε λαογραφικά κείμενα και δημοτικά τραγούδια που ασχολούνται με συγκεκριμένα ζητήματα τεχνικής, τεχνοτροπίας, με έννοιες που πραγματεύονται τα δημοτικά τραγούδια (αδικία, κακό), αλλά και με τον τρόπο παραγωγής και διάδοσής τους. Αναφέρθηκαν μελέτες που εστιάζουν σε Λαογραφικά θέματα και θέματα Παράδοσης από την οπτική των αυτόνομων επιστημών και αξόνων. Επίσης, αναφέρθηκαν μελέτες που εστιάζουν στο φυσικό περιβάλλον και τις εκφάνσεις του ως εκπαιδευτικό αντικείμενο στις βαθμίδες της εκπαίδευσης. Φαίνεται, λοιπόν, να υπάρχει ένα κενό το οποίο αφορά σε πρώτο επίπεδο στη συλλογή δημοτικών τραγουδιών ή/και λαογραφικών κειμένων με κάποιο συγκεκριμένο κριτήριο και στη συνέχεια στην ανάλυσή τους και στη σημασιολογική τους επεξεργασία, με απώτερο σκοπό αυτή η μελέτη να κάνει πιο έντονη την ανάγκη χρήσης της παράδοσης ως μέσο επίλυσης προβλημάτων και οριοθέτησης εκπαιδευτικών λειτουργιών. 22

36 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Ο : ΣΗΜΑΣΙΑ, ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΠΡΩΤΟΤΥΠΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Η συζήτηση γύρω από τη φύση και το περιβάλλον αποτελεί κεντρικό και φλέγον θέμα της εποχής μας. Τα περιβαλλοντικά προβλήματα που απειλούν την ανθρώπινη ύπαρξη πάνω στη γη, αλλά και την ίδια τη βιωσιμότητα της γης, και έχουν οδηγήσει σε μία παγκόσμια οικολογική κρίση, βρίσκονται στο κέντρο όλων των συζητήσεων και αναζητήσεων για εύρεση λύσης, τρόπων δράσης και αντιμετώπισης. Συζητήσεις και αναζητήσεις που καταλήγουν, εκτός της ανάγκης να παρθούν άμεσα μέτρα για την προστασία της φύσης, στην ανάγκη περιβαλλοντικής εκπαίδευσης των πολιτών ως μορφή αντιμετώπισης της οικολογικής κρίσης. Η παράδοση και η προστασία του περιβάλλοντος βρίσκονται σε μία σχέση αλληλεξάρτησης, καθόσον η προστασία του περιβάλλοντος αφορά στην προσπάθεια διάσωσης και συντήρησης του φυσικού περιβάλλοντος του ανθρώπου, το οποίο έχει άμεση σχέση με το παραδοσιακό στοιχείο. Η Λαογραφία ως η επιστήμη που παρατηρεί, περιγράφει και ερμηνεύει τις εκδηλώσεις της ζωής του λαού ως εκφάνσεις του πολιτισμού του, βρίσκεται σε στενή σχέση και κυρίως αντλεί τις πηγές της από το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον του ανθρώπου. Όλα τα λαογραφικά κείμενα και ιδίως τα δημοτικά τραγούδια έχουν μία μοναδική και ιδιαίτερη σύνδεση και σχέση με το φυσικό περιβάλλον. Η μελέτη αυτή της σχέσης του ανθρώπου με τη φύση στην ελληνική Λαογραφία και συγκεκριμένα όπως αυτή διαφαίνεται στα δημοτικά τραγούδια, και η διερεύνηση των περιβαλλοντικών μηνυμάτων που εμπεριέχουν αυτά, μπορούν να αποτελέσουν εργαλεία ευαισθητοποίησης και κινητοποίησης για την προστασία του περιβάλλοντος. Η ίδια η Λαογραφία, τα λαογραφικά κείμενα και η λαϊκή παράδοση ως καθρέφτες του πολιτισμού του λαού, μπορούν να αποτελέσουν σημαντικούς εκπαιδευτικούς μηχανισμούς στο πλαίσιο της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, αλλά και της εκπαίδευσης γενικά. Ως εκ τούτου, φαίνεται ότι μία έρευνα σε αυτά τα πλαίσια, κρίνεται σημαντική έως αναγκαία, καθόσον τα αποτελέσματα και τα συμπεράσματά της μπορούν να βοηθήσουν και να οδηγήσουν στην εισαγωγή των λαογραφικών κειμένων και στοιχείων, ως σημαντικών εκπαιδευτικών αντικειμένων, σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης και σε ειδικά εκπαιδευτικά προγράμματα, όπως αυτό της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης. 23