ΟΙ ΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΤΗΣ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗΣ ΕΠΙΘΥΜΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗ ΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΗΣ ΠΡΟΣ ΕΣΗΣ (attachment) 1

Transcript

1 1 ΟΙ ΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΤΗΣ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗΣ ΕΠΙΘΥΜΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗ ΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΗΣ ΠΡΟΣ ΕΣΗΣ (attachment) 1 Κωνσταντίνος Ευθυµίου, & Γεώργιος Ευσταθίου Κλινικός Ψυχολόγος Κλινικός Ψυχολόγος Ινστιτούτο Έρευνας και Θεραπείας της Συµπεριφοράς Περίληψη Τα τελευταία χρόνια οι διαταραχές της σεξουαλικής επιθυµίας αποτελούν ένα από τα συχνότερα σεξουαλικά προβλήµατα. Οι χρόνιοι, γενικευµένοι τύποι των διαταραχών αυτών παρουσιάζουν ιδιαιτερότητες ως προς την αιτιολογία τους και δεν απαντούν στις παραδοσιακές προσανατολισµένες προς τη συµπεριφορά µορφές σεξοθεραπείας. Στο παρόν άρθρο προτείνεται η θεωρία της πρόσδεσης ως πλαίσιο για την ερµηνεία της παθογένεσης και κατά συνέπεια της θεραπευτικής αντιµετώπισης των τύπων αυτών. Αλληλογραφία: Παπαδιαµαντοπούλου 13, Αθήνα, τηλ: , ibrt@ibrt.gr Η ΣΥΝ ΕΣΗ ΤΩΝ ΙΑΤΑΡΑΧΩΝ ΤΗΣ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗΣ ΕΠΙΘΥΜΙΑΣ ΜΕ ΒΑΘΥΤΕΡΟΥΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΟΥΣ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΥΣ Ευρέως διαδεδοµένη είναι η εντύπωση ότι τα άτοµα που παρουσιάζουν διαταραχές της σεξουαλικής επιθυµίας δύσκολα µπορούν να βοηθηθούν. Πρώτη η Kaplan (1,2,3) παρατήρησε ότι ορισµένες σεξουαλικές διαταραχές, συµπεριλαµβανοµένων και των διαταραχών της σεξουαλικής επιθυµίας, δεν είχαν καλή ανταπόκριση στις θεραπευτικές µεθόδους των Masters και Johnson (4). Οι διαταραχές αυτές αφορούν στην υποκειµενική ποιότητα της σεξουαλικής εµπειρίας παρά σε αποτυχία σε κάποια φάση της σεξουαλικής αντίδρασης (5) και για αυτό η Kaplan οδηγήθηκε στο συµπέρασµα ότι τα υποκειµενικά στοιχεία είναι σηµαντικά για τη σεξουαλική λειτουργία. Σύµφωνα µε το 1 Ευθυµίου, Κ. & Ευσταθίου, Γ. (2001): ιαταραχές της σεξουαλικής επιθυµίας και θεωρία της προσκόλλησης, Περιοδικό της Ελληνικής Ανδρολογικής Εταιρίας "Ανήρ", Τόµος 3, Τεύχος 3, Ιούλιος 2001, (σελ ), στα πλαίσια του αφιερώµατος: "Σεξουαλική επιθυµία, δραστηριότητα, πρακτική και αποκλίσεις: Η ψυχιατρική άποψη".

2 2 θεωρητικό πλαίσιο που διατύπωσε, οι σεξουαλικές αυτές διαταραχές έχουν τις ρίζες τους σε βαθύτερες ψυχολογικές διαδικασίες. Αντίθετα, οι Masters και Johnson (6) ειδικά για τη διαταραχή σεξουαλικής αποστροφής διατύπωσαν την άποψη ότι πρόκειται απλώς για µια φοβία, η οποία θεραπεύεται µε συµπεριφορικές τεχνικές ανάλογες µε αυτές που εφαρµόζονται για την θεραπεία κάθε άλλης φοβίας. Μάλιστα αναφέρουν ότι στην περίοδο 1972 µε 1985 θεράπευσαν επιτυχώς πάνω από το 80% από τις 146 περιπτώσεις που αντιµετώπισαν κλινικά. Ωστόσο, τα ποσοστά επιτυχίας που αναφέρουν οι Masters και Johnson έχουν δεχθεί ευρεία κριτική ως εξαιρετικά αισιόδοξα και βασισµένα σε προεπιλεγµένα δείγµατα «ιδανικών» ασθενών (7). Επιπλέον, η Kaplan (3) διέκρινε τις χρόνιες, ψυχογενείς µορφές της αναστολής της σεξουαλικής επιθυµίας, από τις ήπιες, παροδικές και µη γενικευµένες, οι οποίες υποστήριξε ότι µπορούν να αντιµετωπιστούν µε τις µεθόδους της παραδοσιακής εστιασµένης στη συµπεριφορά σεξουαλικής θεραπείας. Αντίθετα, θεώρησε ότι οι σοβαρότερες µορφές της αναστολής της σεξουαλικής επιθυµίας σχετίζονται µε φόβο επίδοσης και ευχαρίστησης, φόβο συναισθηµατικής εγγύτητας και φόβο απόρριψης. Θεώρησε ότι οι απαραίτητες προϋποθέσεις για την εκδήλωση σεξουαλικών συµπεριφορών (εγκαθίδρυση συναισθηµατικής σταθερότητας και αίσθησης της ασφάλειας και η κατάκτηση της δυνατότητας του σχετίζεσθαι) πηγάζουν από το σχηµατισµό «υγιών» συναισθηµατικών δεσµών (1), οι οποίοι αποτελούν αντικείµενο της θεωρίας της πρόσδεσης (attachment). Πολλοί ερευνητές έχουν εκφράσει την άποψη ότι η αιτιοπαθογένεια διαταραχών σεξουαλικής επιθυµίας θα µπορούσε να αναζητηθεί στις διαταραγµένες διαπροσωπικές σχέσεις µεταξύ των σεξουαλικών συντρόφων (8, 9) ενώ η παλαιότερη άποψη για τη σηµασία τραυµατικών εµπειριών κατά την παιδική ή την εφηβική ηλικία δε δείχνει να υποστηρίζεται από τα ερευνητικά δεδοµένα (8). Ανάλογα είναι τα ευρήµατα δύο σχετικά πρόσφατων ερευνών ότι µακροχρόνιες δυσλειτουργικές σχέσεις µε τα πρόσωπα πρόσδεσης συµβάλλουν στην εκδήλωση, κατά την ενήλικη ζωή, σεξουαλικών διαταραχών γενικά και στη µείωση της σεξουαλικής επιθυµίας ειδικά, τόσο στους άντρες (10), όσο και στις γυναίκες (11) και ότι οι δυσλειτουργικές σχέσεις πρόσδεσης δείχνουν

3 3 να παίζουν σηµαντικότερο ρόλο ακόµα και από τη σεξουαλική κακοποίηση κατά την παιδική ηλικία. Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΠΡΟΣ ΕΣΗΣ (ATTACHMENT) Σύµφωνα µε τη θεωρία της πρόσδεσης του Bowlby (12, 13, 14) βάση για τη δηµιουργία των συναισθηµατικών δεσµών αποτελεί η σχέση πρόσδεσης που αναπτύσσει το βρέφος προς το κύριο πρόσωπο φροντίδας (συνήθως η µητέρα). Η πρόσδεση χαρακτηρίζεται από αναζήτηση εγγύτητας και αίσθηση ασφάλειας και αφορά σε συµπεριφορές µε διττή προσαρµοστική αξία: (α) εξασφαλίζεται η συναισθηµατική σχέση µε το κύριο πρόσωπο παροχής φροντίδας και (β) δηµιουργείται µία ασφαλής βάση για συµπεριφορές εξερεύνησης του περιβάλλοντος. Ως πρόσδεση ορίζεται κάθε επιλεκτικός κοινωνικός ή συναισθηµατικός δεσµός (12). Βάσει της ποιότητας αυτής της σχέσης, δηλαδή βάσει των εµπειριών που αποκοµίζει το βρέφος για τη διαθεσιµότητα και την απαντητικότητα του κύριου προσώπου φροντίδας, το άτοµο δοµεί εσωτερικά λειτουργικά µοντέλα ή νοητικές αναπαραστάσεις που καθορίζουν τις προσδοκίες από τις µελλοντικές διαπροσωπικές σχέσεις. Η δυσφορία κατά τον αποχωρισµό από το πρόσωπο της πρόσδεσης βιώνεται ως άγχος και αποτελεί ένα πρότυπο άγχους. Κάθε ερέθισµα που προκαλεί φόβο στο παιδί επιφέρει την έκλυση σηµάτων (π.χ. κλάµα) που οδηγούν στην αντίδραση του κύριου προσώπου φροντίδας, η ικανότητα του οποίου να µειώσει το άγχος ή το φόβο του παιδιού είναι θεµελιώδης για τη διαµόρφωση της σχέσης πρόσδεσης. Η ασφάλεια που αντλεί το παιδί από τις πρώιµες προσκολλήσεις επηρεάζει καθοριστικά την ανάπτυξη εµπιστοσύνης προς τον εαυτό του και τους άλλους. Πρόκειται για νοητικά σχήµατα που αφορούν στον εαυτό, στους άλλους και τις µεταξύ τους σχέσεις (15). Η εµπειρική διερεύνηση της παραπάνω θεωρίας έγινε µέσω της διαδικασίας της «παράδοξης κατάστασης», που εισήγαγε η Mary Ainsworth (16, 17). Πρόκειται για µία πειραµατική κατάσταση µε επτά φάσεις όπου πειραµατική µεταβλητή είναι η παρουσία και η απουσία της µητέρας και ενός ξένου ατόµου στο δωµάτιο που βρίσκεται το βρέφος. Η Ainsworth (17) διέκρινε τρεις τύπους πρόσδεσης: την αγχώδη αποφευκτική πρόσδεση, την ασφαλή και την αγχώδη αµφιθυµική. Στην αγχώδη πρόσδεση η εσωτερική αναπαράσταση του βρέφους για το πρόσωπο φροντίδας χαρακτηρίζεται από απόρριψη,

4 4 στην ασφαλή από διαθεσιµότητα και θετική ή «ευαίσθητη» απαντητικότητα και στην αµφιθυµική από ασταθή απαντητικότητα. Άλλοι ερευνητές (18) πρότειναν και έναν τέταρτο τύπο πρόσδεσης, την ανασφαλή αποδιοργανωµένη, η οποία συναντάται συχνότερα σε περιπτώσεις όπου υπάρχει έντονη δυσλειτουργία στην παροχή φροντίδας. Η κλινική χρησιµότητα της θεωρίας της πρόσδεσης έχει αποδειχθεί µε αυστηρή επιστηµονική µεθοδολογία σε ένα ευρύ φάσµα ψυχοπαθολογικών εκδηλώσεων των παιδιών και των οικογενειών τους, αλλά έχει δώσει χρήσιµες απαντήσεις και για ορισµένες ψυχοπαθολογικές οντότητες (19, 20). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον στο πλαίσιο της παρούσας συζήτησης παρουσιάζουν τα ευρήµατα σχετικά µε τη σχέση της πρόσδεσης µε την επιλογή συζύγου και την ποιότητα των συζυγικών σχέσεων (21), και τη γενική έκφραση της σεξουαλικότητας, η οποία έχει καταδειχθεί πολλαπλώς (22, 23). Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΠΡΟΣ ΕΣΗΣ ΩΣ ΠΛΑΙΣΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΗΣ ΠΑΘΟΓΕΝΕΣΗΣ ΤΩΝ ΙΑΤΑΡΑΧΩΝ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗΣ ΕΠΙΘΥΜΙΑΣ Τα ευρήµατα ως προς τη σηµασία της πρόσδεσης στις διαταραχές της επιθυµίας είναι αναµενόµενα, καθώς η σεξουαλική επιθυµία στον άνθρωπο δεν εξαρτάται µόνο από ορµονικούς παράγοντες, αλλά από συναισθήµατα, σκέψεις και αντιλήψεις που πηγάζουν από τις παρελθούσες εµπειρίες και την αξιολόγηση του παρόντος (24). Οι συναισθηµατικές συνιστώσες των ανθρώπινων σχέσεων είναι περίπλοκες. Πέραν της εµπιστοσύνης και της αίσθησης της ασφάλειας, η δηµιουργία συναισθηµατικών δεσµών επιφέρει συναισθηµατικές αντιδράσεις όπως η αίσθηση της ευαλωτότητας, της τρυφερότητας και της αγάπης. Σχετίζονται µε την ικανότητα του ατόµου να εµπιστευτεί ένα άλλο άτοµο και να αφεθεί ευάλωτο απέναντι σε αυτό. Τα άτοµα που δεν έχουν αναπτύξει τέτοιου είδους ικανότητες αναστέλλουν τη σεξουαλική τους επιθυµία ή αποφεύγουν το σεξ και την εγγύτητα που σχετίζεται µε αυτό. Όπως αναφέρθηκε προηγουµένως, η αδυναµία ενός παιδιού να δηµιουργήσει σχέση ασφαλούς πρόσδεσης µε ένα ή περισσότερα άτοµα κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής του οδηγεί στην αδυναµία να συνάψει στενές διαπροσωπικές σχέσεις ως ενήλικος (13), ενώ

5 5 αντίστροφα, σύµφωνα µε την Ainsworth (25), όσο πιο ασφαλής είναι η πρόσδεση κατά τη βρεφική ηλικία, τόσο µεγαλύτερες είναι οι πιθανότητες για τη δηµιουργία θετικών συναισθηµατικών δεσµών στο πλαίσιο των µετέπειτα σχέσεων. Συνοψίζοντας, θα µπορούσαµε να υποστηρίξουµε ότι παρότι είναι αναµφισβήτητο ότι η αιτιολογία των διαταραχών της σεξουαλικής επιθυµίας είναι πολυπαραγοντική, οι ψυχοκοινωνικοί παράγοντες και ιδιαίτερα οι αρνητικές σχέσεις µε τα πρόσωπα πρόσδεσης παίζουν σηµαντικό ρόλο. Το µέχρι τώρα ερευνητικό έργο στηρίζει την άποψη του Bowlby για τη σηµασία των πρώιµων βιωµάτων στη διαµόρφωση εσωτερικών αναπαραστάσεων που έχουν ισχυρή επίδραση στις διαπροσωπικές σχέσεις (26). Η σχέση πρόσδεσης µε το κύριο πρόσωπο φροντίδας αποτελεί πρότυπο για τις στενές διαπροσωπικές σχέσεις των ενηλίκων. Όταν το κύριο πρόσωπο φροντίδας εκδηλώνει «ευαίσθητη» ανταπόκριση, το παιδί αναπτύσσει λειτουργικά µοντέλα βάσει τον οποίων το ίδιο είναι άξιο φροντίδας και οι άλλοι αξιόπιστοι (27). Επιπλέον, τα εσωτερικά αυτά λειτουργικά µοντέλα είναι δυνατόν να αποτελέσουν στόχο ψυχοθεραπευτικής παρέµβασης καθώς πρόκειται για γενικευµένες πεποιθήσεις και προσδοκίες (28). Κύριος στόχος του θεραπευτή είναι να προσφέρει µία ασφαλή βάση στο θεραπευόµενο µέσω της θεραπευτικής σχέσης και να τον βοηθήσει να αναθεωρήσει τις δυσλειτουργικές νοητικές του αναπαραστάσεις µέσω γνωσιακών τεχνικών (20, 29). Βιβλιογραφία 1. Kaplan, H. S. (1974). The new sex therapy. New York: Brunner/Maze. 2. Kaplan, H. S. (1977). Hypoactive sexual desire. Journal of Sex and Marital Therapy, 3 (1), Kaplan, H. S. (1979). Disorders of sexual desire. New York: Brunner/Maze. 4. Masters, W. H. & Johnson, V. E. (1970). Human sexual inadequacy. Boston: Little/Brown. 5. World Health Organization (1992). The ICD-10 classification of mental and behavioural disorders: clinical descriptions and Diagnostic Guidelines. Geneve: Αυτοέκδοση. 6. Masters, W. H., Johnson, V. E., & Kolodny, R. C. (1987). Liebe und Sexualität. Frankfurt: Ullstein Sachbuch (έτος πρωτότυπης έκδοσης 1982).

6 6 7. Cole, M., & Dryden, W. (1991). Sexual problems. Στο W. Dryden, & R. Rentoul (Επιµ.), Adult clinical problems: A cognitive-behavioural approach (σελ ). London: Routledge. 8. Hauch, M. (1998). Paartherapie bei sexuellen Funktionsstörungen und sogenannter sexueller Lustlosigkeit. Das Hamburger Modell: Konzept, Modifikationen, neuere Ergebnisse. Στο B. Strauss (Επιµ.), Psychotherapie der Sexualstörungen (σελ ). Stuttgart: Thieme. 9. Hawton, K. (1989). Sexual dysfunction. Στο K. Hawton, P. M. Salkovskis, J. Kirk, & D. M. Clark (Επιµ.), Cognitive Behaviour Therapy for Psychiatric Problems: A practical Guide (σελ ). Oxford: Oxford Medical Publications. 10. Kinzl, J. F., Mangweth, B., Traweger, C., & Biebl, W. (1996). Sexual dysfunction in males: Significance of adverse childhood experiences. Child Abuse and Neglect, 20 (8), Kinzl, J. F., Traweger, C., & Biebl, W. (1996). Sexual dysfunctions: Relationship to childhood sexual abuse and early family experiences in a nonclinical sample. Child Abuse and Neglect, 19 (7), Bowlby, J. (1969). Attachment and Loss (Vol.1). New York: Basic Books. 13. Bowlby, J. (1973). Attachment and Loss (Vol. 2). New York: Basic Books. 14. Bowlby, J. (1980). Attachment and Loss (Vol. 3). New York. Basic Books. 15. Παπανικολάου, Κ., & Ρόβλια, Τ. (1995). Θεωρία της πρόσδεσης: ανασκόπηση της βιβλιογραφίας. Στο Γ. Μπουλουγούρης (Επιµ.), Θέµατα γνωσιακής και συµπεριφοριστικής θεραπείας, Τόµος Β, (σελ ). Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα. 16. Ainsworth, M. D. S., Blehar, M. C., Walters, E., & Wall, S. (1978). Patterns of attachment: A psychological study of the strange situation. Hillsdale: Erlbaum. 17. Ainsworth, M. D. S. (1979). Infant-mother attachment. American Psychologist, 34, Main, M., Solomon, J. (1986). Discovery of an insecure-disorganized/disoriented attachment pattern: Procedures, findings and implications for the classification of behaviour. Στο T. B. Brazelton & M. Yogman (Επιµ.), Affective Development in Infancy (σελ ). Norwood: Ablex. 19. Bowlby, J. (1995). ηµιουργία και διακοπή των συναισθηµατικών δεσµών (Π. Στρατή µτφ.). Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη. (Έτος πρωτότυπης έκδοσης 1979)

7 7 20. Μπουλουγούρης, Γ. (1996). Συµπεριφορά του ενήλικα και θεωρία της πρόσδεσης. Στο Γ. Μπουλουγούρης (Επιµ.), Θέµατα γνωσιακής και συµπεριφοριστικής θεραπείας, Τόµος Γ (σελ ). Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα. 21. Collins, N. L., & Read, S. J. (1990). Adult attachment, working models, and relationship quality in dating couples. Journal of Personality and Social Psychology, 58, Brennan, K. A., & Shaver, P. R. (1995). Dimensions of adult attachement, affect regulation, and romantic relationship functioning. Personality and Social Psychology Bulletin, 21, Feeney, J. A., Noller, P., & Patty, J. (1993). Adolescents interactions with the opposite sex: Influence of attachment style and gender. Journal of Adolesence, 16, Radin, M. M. (1989). Preoedipal factors in relation to psychogenic inhibited sexual desire. Journal of Sex and Marital Therapy, 15 (4), Ainsworth, M. D. S. (1989). Attachments beyond infancy. American Psychologist, 44, Pervin, L. A., John, O. P. (1999). Θεωρίες προσωπικότητας: Έρευνα και εφαρµογές (µτφ. Α. Αλεξανδροπούλου & Ε. ασκαλοπούλου). Αθήνα: Τυπωθήτω. (Έτος πρωτότυπης έκδοσης 1997). 27. Bretherton, I. (1985). Attachment theory: Retrospect and prospect. Monographs of the Society for Research in Child Development, 50, Main, M., Kaplan, N., & Cassidy, J. (1985). Security in infancy, childhood, and adulthood: A move to the level of representation. Monographs of the Society for Research in Child Development, 50, Feeney, J., & Noller, P. (1996). Adult attachment. London: Sage Publications Ltd.