ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ. Ενότητα 9: ΓΑΜΟΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ. ΜΑΡΙΑ Κ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ Πρόγραμμα Ιερατικών Σπουδών

Transcript

1 ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ Ενότητα 9: ΓΑΜΟΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΜΑΡΙΑ Κ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ Πρόγραμμα Ιερατικών Σπουδών

2 Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. 2

3 Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο TEI Δυτικής Μακεδονίας και στην Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 3

4 Σκοποί ενότητας Αναιρείται ο ισχυρισμός ότι ο χριστιανισμός συνέβαλε στον κλονισμό του θεσμού της οικογένειας. Γίνεται αναφορά στις διάφορες μορφές οικογενειακής ζωής και στα κοινωνικά φαινόμενα της σύγχρονης εποχής, όπως οι ελεύθερες συμβιώσεις. Επισημαίνεται ο καθοριστικός ρόλος της αγωγής των νέων και η ευθύνη των γονιών για τη ενάρετη διαπαιδαγώγησή τους. Παρουσιάζονται οι πατερικές απόψεις που υπερασπίζονται τη θέση της γυναίκας και διεκδικούν την ισοτιμία της με τον άντρα. Ο διαφορετικός ρόλος που έχει δοθεί στα δύο φύλα αποδίδεται στην προνοητική ενέργεια του Θεού. 4

5 Περιεχόμενα ενότητας ΓΑΜΟΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ. 5

6 Γάμος και Οικογένεια (1 από 24) Ορισμένοι λόγιοι υποστηρίζουν ότι ο χριστιανισμός συνέβαλλε στον κλονισμό του θεσμού της οικογένειας. Για να αποδείξουν τον ισχυρισμό τους στηρίζονται σε κάποια αποσπάσματα των λόγων του Χριστού, τα οποία τα προβάλλουν αυτονομημένα και αποκομμένα από το εννοιολογικό τους πλαίσιο. 6

7 Γάμος και Οικογένεια (2 από 24) Το πιο χαρακτηριστικό είναι το εξής: «Μὴ νομίσητε ὅτι ἦλθον βαλεῖν εἰρήνην ἐπὶ τὴν γῆν οὐκ ἦλθον βαλεῖν εἰρήνην, ἀλλὰ μάχαιραν. ἦλθον γὰρ διχάσαι ἄνθρωπον κατὰ τοῦ πατρὸς αὐτοῦ καὶ θυγατέρα κατὰ τῆς μητρὸς αὐτῆς καὶ νύμφην κατὰ τῆς πενθερᾶς αὐτῆς καὶ ἐχθροὶ τοῦ ἀνθρώπου οἱ οἰκιακοὶ αὐτοῦ. ὁ φιλῶν πατέρα ἢ μητέρα ὑπὲρ ἐμὲ οὐκ ἔστι μου ἄξιος καὶ ὁ φιλῶν υἱὸν ἢ θυγατέρα ὑπὲρ ἐμὲ οὐκ ἔστι μου ἄξιος καὶ ὃς οὐ λαμβάνει τὸν σταυρὸν αὐτοῦ καὶ ἀκολουθεῖ ὀπίσω μου, οὐκ ἔστι μου ἄξιος». (Μτ. 10, 34-37) Πώς εννοούνται οι λόγοι αυτοί του Χριστού; Η Εκκλησία υποτίμησε ή ανύψωσε τον θεσμό της οικογένειας και του γάμου; 7

8 Γάμος και Οικογένεια (3 από 24) Η οικογένεια αποτελείται από το ζεύγος και ένα τουλάχιστον παιδί. Παρουσιάζονται οι παρακάτω μορφές: Η πατριαρχική οικογένεια. Η διευρυμένη ή εκτεταμένη οικογένεια. Η μητριαρχική ή μητροκρατούμενη οικογένεια. Η πυρηνική ή μικρή οικογένεια. Τις τελευταίες δεκαετίες στον δυτικό κόσμο αυξάνονται οι μονογονεϊκές οικογένειες. (θάνατος, διαζύγιο, γέννηση παιδιών εκτός γάμου, επιλογή με υιοθεσία) Ακόμη υπάρχουν και οι ανάδοχες οικογένειες. 8

9 Γάμος και Οικογένεια (4 από 24) Οι ελεύθερες συμβιώσεις δεν αναγνωρίζονται νομικά ως οικογένειες. Φανερώνουν τον ατομικισμό και την αυτονομία του σύγχρονου ανθρώπου, που αρνείται τις ευθύνες της οικογένειας. Για ποιο λόγο τα ζευγάρια αυτά κάνουν μια τέτοια επιλογή; 1. είναι οικονομικά ανεξάρτητα και αγωνίζονται για την επαγγελματική τους ανέλιξη. 2. για οικονομικούς λόγους. 3. για αλληλογνωριμία με απώτερο σκοπό τον γάμο. 4. διότι έτσι νιώθουν ευτυχισμένα στη μεταεφηβική τους ηλικία. 5. δεν θέλουν να συνάψουν νόμιμο γάμο για θρησκευτικούς ή άλλους λόγους. 9

10 Γάμος και Οικογένεια (5 από 24) Τα παιδιά στην Π. Διαθήκη θεωρούνται ευλογία του Θεού και χαρακτηρίζονται ως «στέφανος γερόντων». (Παροιμ. 17,6) Οι γιοι ονομάζονται «νεόφυτα ἐλαιῶν κύκλῳ τῆς τραπέζης σου». (Ψαλμ. 127, 3) Στην Καινή Διαθήκη ο Χριστός ευλόγησε τα παιδιά και πρόβαλε την εμπιστοσύνη στους γονείς τους ως πρότυπο χριστιανικής ζωής. Καλούσε τον λαό να δεχτεί τη βασιλεία του Θεού, όπως τα παιδιά: «ἀμὴν λέγω ὑμῖν, ὃς ἐὰν μὴ δέξηται τὴν βασιλείαν τοῦ Θεοῦ ὡς παιδίον, οὐ μὴ εἰσέλθῃ εἰς αὐτήν». (Μκ. 10,15) 10

11 Γάμος και Οικογένεια (6 από 24) Η Εκκλησία αναγνωρίζει τα παιδιά ως ενιαίες ψυχοσωματικές υπάρξεις από τη σύλληψή τους. Τα θεωρεί ως ανεπανάληπτα πρόσωπα και ενδιαφέρεται γι αυτά. Τα παιδιά δεν είναι μόνο μελλοντικοί ενήλικες αλλά και πνευματικά όντα, που χρειάζονται να μεγαλώσουν σε ατμόσφαιρα γνήσιας πνευματικής ζωής. 11

12 Γάμος και Οικογένεια (7 από 24) Οι Ευχές του γάμου κάνουν λόγο για καλλιτεκνία και «εὐτεκνίας ἀπόλαυσιν». Οι Πατέρες της Εκκλησίας θεωρούν τους γονείς συνδημιουργούς του Θεού. Η παιδοποιία εντάσσεται στο θέλημα του Θεού και αποτελεί φραγμό στον θάνατο: «Ὥστε διὰ τὸ μὴ ἐκτιβῆναι καὶ ἀναλωθῆναι τὸ γένος ὑπὸ τοῦ θανάτου, ὁ γάμος ἐπινενόηται, ὡς ἄν διὰ τῆς παιδοποιίας τὸ γένος τοῦ ἀνθρώπου διασώζηται». (Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής τῆς όρθοδόξου πίστεως 4,24, PG 94, 1208A) 12

13 Γάμος και Οικογένεια (8 από 24) Ο ιερός Χρυσόστομος διδάσκει ότι η γέννηση των παιδιών ανάγεται στην προνοητική ενέργεια του Θεού, και γι αυτό δεν πρέπει κανείς να κατηγορεί τις γυναίκες για την ατεκνία τους. Αναφερόμενος στην ατεκνία της Άννας, μητέρας του Σαμουήλ, υποστηρίζει: «τὸ τεκεῖν ἄνωθεν ἔχειν τὴν ἀρχήν, ἀπὸ τῆς τοῦ Θεοῦ προνοίας, καὶ οὔτε γυναικὸς φύσις, οὔτε συνουσία, οὔτε ἄλλο οὐδὲν αὐτάρκες πρὸς τοῦτο ἐστιν» (Ὁμιλία εἰς τὴν Γένεσιν 38,2, PG 53, 352) 13

14 Γάμος και Οικογένεια (9 από 24) Ο ιερός Χρυσόστομος σκιαγραφεί το πλαίσιο της χριστιανικής αγωγής των παιδιών και επιμένει: 1. Στην έγκαιρη αγωγή όσο είναι πολύ μικρά. 2. Στην ανάπτυξη του χαρακτήρα τους με θετικό και αρνητικό τρόπομέθοδο. 3. Στη χρήση των ποινών και των δώρων με παιδαγωγική χροιά. 4. Στη στροφή στην προσευχή. 5. Στην ανάγνωση των Γραφών. 6. Στην σπουδαιότητα του παραδείγματος των γονιών. 7. Στην αξία της ανυστερόβουλης αγάπης. 14

15 Γάμος και Οικογένεια (10 από 24) Ο Μ. Βασίλειος στον λόγο του Πρὸς τοὺς νέους, ὅπως ἄν ἐξ ἑλληνικῶν ὠφελοῖντο λόγων συμβουλεύει τους νέους πώς: 1. Να ωφελούνται μελετώντας με διάκριση τα αρχαία ελληνικά συγγράμματα. 2. Να ασκούν και να παιδαγωγούν το σώμα. 3. Να επιλέγουν την οδό της αρετής. 4. Να αποφεύγουν τον πλούτο και την κοσμική δόξα κ.ά. 15

16 Γάμος και Οικογένεια (11 από 24) Η πολυτεκνία θεωρείται χάρισμα, που δεν αφήνει περιθώρια για αυτοδικαίωση και εγωιστική ανύψωση απέναντι στον Θεό. Η πολυτεκνία πρέπει να συνδέεται και με την καλλιτεκνία. Ο ιερός Χρυσόστομος ξεκαθαρίζει: «Οὐ τὸ σπεῖραι ποιεῖ πατέρα μόνον, ἀλλὰ τὸ παιδεῦσαι καλῶς, οὐδὲ τὸ κυῆσαι μητέρα ἐργάζεται, ἀλλὰ τὸ θρέψαι καλῶς». (Ὁμιλίαν εἰς τὴν Ἄνναν, 1, PG 54, 636) Η καλλιτεκνία φυσικά αφορά όλους. 16

17 Γάμος και Οικογένεια (12 από 24) Ένα άλλο θέμα είναι το πώς αντιμετωπίζεται η γυναίκα στην ορθόδοξη θεολογία. Ο απόστολος Παύλος διακήρυξε: «οὐκ ἔνι Ιουδαῖος οὐδὲ Ελλην, οὐκ ἔνι δοῦλος οὐδὲ ἐλεύθερος, οὐκ ἔνι ἄρσεν καὶ θῆλυ πάντες γὰρ ὑμεῖς εἷς ἐστε ἐν Χριστῷ Ιησοῦ» (Γαλ. 3,28) Δεν πρόκειται για ισοπέδωση αλλά για διαφορετικότητα. 17

18 Γάμος και Οικογένεια (13 από 24) Ο διαφορετικός ρόλος έχει δοθεί στα δύο φύλα από την πρόνοια του Θεού. Η διαφορετικότητα αφορά τόσο τη σωματική διάπλαση, όσο και τον ψυχισμό τους. Πιο σωστό είναι να κάνουμε λόγο για ισοτιμία παρά για ισότητα των δύο φύλων. 18

19 Γάμος και Οικογένεια (14 από 24) Η Εκκλησία τίμησε τη γυναίκα και την εξύψωσε ηθικά. Ο Υιός και Λόγος του Θεού καταδέχτηκε να σαρκωθεί στα σπλάχνα μιας Παρθένου. Ο Χριστός: 1. Ευλογεί τον γάμο στην Κανά της Γαλιλαίας. 2. Συνομιλεί με τη Σαμαρείτισσα. 3. Προστατεύει τη μοιχαλίδα. 4. Δέχεται τη μετάνοια της πόρνης. 5. Κάνει μαθήτριες και γυναίκες. 19

20 Γάμος και Οικογένεια (15 από 24) Οι Πατέρες της Εκκλησίας υπερασπίστηκαν τις γυναίκες που αδικούνταν από τους νόμους εκείνης της εποχής. Ο Γρηγόριος ο Θεολόγος δεν δέχεται τους πολιτικούς νόμους, που τιμωρούσαν τη γυναίκα σε περίπτωση μοιχείας ενώ άφηναν τον άντρα ατιμώρητο: «Οὐ δέχομαι ταύτην την νομοθεσίαν, οὐκ ἐπαινῶ τὴν συνήθειαν. Ἄνδρες ἦσαν οἱ νομοθέτες διὰ τοῦτο κατὰ γυναικῶν ἡ νομοθεσία». (Λόγος 37, 6, PG 36, 289B) 20

21 Γάμος και Οικογένεια (16 από 24) Και οι γυναίκες είναι πλασμένες κατ εικόνα Θεού. Ο προορισμός τους αφορά το καθ ομοίωσιν. Γι αυτό και ο Γρηγόριος ο Θεολόγος τονίζει: «ένας και μοναδικός είναι ο Δημιουργός για τον άντρα και τη γυναίκα, για όλους ο ίδιος πηλός, η ίδια εικόνα, ο ίδιος θάνατος, η ίδια ανάσταση». Οι Πατέρες εκτός από τη μοιχεία και την πορνεία καταδικάζουν την παλλακία και δεν δέχονται την αντίληψη ότι η γυναίκα είναι υποδεέστερη από τον άντρα. 21

22 Γάμος και Οικογένεια (17 από 24) Οι αλήθειες αυτές διασώζονται και σε δύσκολες εποχές, όπως στην περίοδο της τουρκοκρατίας. Ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός θέτει το θέμα σε εκκλησιαστική βάση και σωτηριολογική προοπτική: «Πρέπει καὶ ἐσύ, ὦ ἄντρα ἀδελφὲ μου, νὰ μὴν μεταχειρίζεσαι τὴν γυναίκα σου ὡσὰν σκλάβα, διατὶ πλάσμα τοῦ Θεοῦ εἶναι καὶ ἐκείνη καθὼς εἶσαι καὶ ἐσύ, τόσον ἐσταυρώθηκε ὁ Χριστὸς διὰ ἐσένα, ὡσὰν καὶ διὰ ἐκείνην, πατέρα λέγεις ἐσὺ τὸν Θεόν, πατέρα τὸν λέγει καὶ ἐκείνη, ἔχετε ἕνα βάπτισμα, μία πίστιν, τὰ ἄχραντα Μυστήρια ὁποὺ κοινωνεῖς ἐσὺ κοινωνεῖ καὶ ἐκείνη. 22

23 Γάμος και Οικογένεια (18 από 24) Δεν την ἔχει ὁ Θεὸς κατωτέρα ἀπὸ ἐσένα, διὰ τοῦτο τὴν ἔκανε ἀπὸ τὴ μέση τοῦ ἀνδρός, διὰ νὰ εἶναι ὁ ἄντρας ὡσὰν βασιλεὺς καὶ ἡ γυναίκα ὡσὰν βεζίρης, ἤτοι ὁ ἄνδρας ὡσὰν κεφαλὴ καὶ ἡ γυναίκα ὡσὰν τὸ σῶμα. Διὰ τοῦτο δὲν τὴν ἔκανε τὴν γυναίκα ἀπὸ τὸ κεφάλι διὰ νὰ μὴ καταφρονᾶ τὸν ἄνδρα, ὁμοίως δὲν τὴν ἔκανε ἀπὸ τὰ ποδάρια διὰ νὰ μὴ καταφρονᾶ ὁ ἄνδρας τὴ γυναίκα». (Διδαχές, ἐκδ. Ἰω. Μενούνου, Κοσμᾶ τοῦ Αίτωλοῦ Διδαχὲς καὶ βιογραφία, ἐκδ. Τῆνος, χ.χ. Ἀθήνα, σ. 134) 23

24 Γάμος και Οικογένεια (19 από 24) Φυσικά, οι χριστιανικές αντιλήψεις δεν άλλαξαν τα κοινωνικά δεδομένα των εποχών μέσα στις οποίες εκφράστηκαν. Ωστόσο, μανιχαϊστικές και ευσεβιστικές ιδέες έβρισκαν πρόσφορο έδαφος και στον εκκλησιαστικό χώρο. Γι αυτό και πολλοί ιεροί Κανόνες, που συντάχθηκαν σε διάφορες εποχές, επιτιμούν με αφορισμό τους χριστιανούς που αρνούνται να κοινωνήσουν από τα χέρια έγγαμου ιερέα, ή όσοι κληρικοί με πρόφαση την ευλάβεια χωρίζουν τις γυναίκες τους. Δ Κανόνας της Συνόδου της Γάγγρας, Ε Κανόνα των Αγίων Αποστόλων, ΙΓ Κανόνα της ΣΤ Οικουμενικής Συνόδου. 24

25 Γάμος και Οικογένεια (20 από 24) Η γυναίκα μπορεί να επιλέξει είτε την παρθενία, είτε τον τίμιο γάμο. Ωστόσο αγιάζεται όταν τηρεί το θέλημα του Θεού. Ιδιαίτερα η μητρότητα είναι παράδειγμα κενωτικής αγάπης. Ο άντρας επωμίζεται περισσότερα βάρη και καλείται να γίνει ο διάκονος της οικογένειας. Οι ευθύνες για τον πατέρα είναι ασύγκριτα μεγαλύτερες. Την εικόνα που έχουν τα παιδιά για τον πατέρα τους την προβάλλουν στον πνευματικό τους πατέρα και τελικά στον ίδιο τον Θεό. Τα αρνητικά συναισθήματα που δημιουργούνται ανάμεσα στα παιδιά και στον πατέρα τους μπορεί να έχουν ολέθριες συνέπειες για τη χριστιανική τους ζωή. 25

26 Γάμος και Οικογένεια (21 από 24) Ο άντρας, ως σύζυγος και πατέρας, έχει αυξημένες ευθύνες και υποχρεώσεις. Οφείλει να θυσιαστεί για να σώσει τη γυναίκα του: «Αἱ γυναῖκες τοῖς ἰδίοις ἀνδράσιν ὑποτάσσεσθε ὡς τῷ Κυρίῳ, ὅτι ὁ ἀνήρ ἐστι κεφαλὴ τῆς γυναικός, ὡς καὶ ὁ Χριστὸς κεφαλὴ τῆς ἐκκλησίας οἱ ἄνδρες ἀγαπᾶτε τὰς γυναῖκας ἑαυτῶν, καθὼς καὶ ὁ Χριστὸς ἠγάπησε τὴν ἐκκλησίαν καὶ ἑαυτὸν παρέδωκεν ὑπὲρ αὐτῆς... οὕτως ὀφείλουσιν οἱ ἄνδρες ἀγαπᾶν τὰς ἑαυτῶν γυναῖκας ὡς τὰ ἑαυτῶν σώματα». (Εφ. 5, 22-28) Ο χαρακτηρισμός του άντρα ως κεφαλής δεν σημαίνει υποτίμηση της γυναίκας. Η ιεράρχηση αυτή έχει διακονικό χαρακτήρα, που φτάνει μέχρι την πράξη της θυσίας. Οι σχέσεις των δύο φύλων δεν πρέπει να νοούνται ανταγωνιστικά. 26

27 Γάμος και Οικογένεια (22 από 24) Στη σύγχρονη κοινωνία οι ρόλοι δεν είναι τόσο ξεκάθαροι. Παλιότερα στον κοινωνικό χώρο ο άνδρας θεωρούνταν κυρίαρχος. Σήμερα αυτό αμφισβητείται. Μπορεί στην οικογένεια να προσφέρει οικονομικά, αλλά αισθάνεται ότι τα παιδιά είναι σύμμαχοι της γυναίκας του. Έτσι, απομονώνεται ή μένει πολλές ώρες έξω από το σπίτι για να αντλήσει από την εργασία του την αίσθηση της δύναμης και της αυτοεκτίμησης, εφόσον το κύρος του μέσα στην οικογένεια έχει χαθεί. Ο ποιμαντικός λόγος θα πρέπει να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα για να συμβάλει θετικά στην αντιμετώπιση των οικογενειακών προβλημάτων. 27

28 Γάμος και Οικογένεια (23 από 24) Συνεπώς, ο χριστιανισμός όχι μόνο δεν κλόνισε τον θεσμό του γάμου αλλά τον ισχυροποίησε. Υπάρχουν οι εξής προτάσεις για τους ποιμένες που ασχολούνται με τα προβλήματα του γάμου και της οικογένειας: 1. Να τονίζεται το αδιάλυτο του μυστηρίου του γάμου. 2. Να εμπνέεται η αμοιβαία αγάπη, η συζυγική πίστη και η αλληλοβοήθεια. 28

29 Γάμος και Οικογένεια (24 από 24) 1. Να αποδίδεται η ισότιμη θέση της γυναίκας δίπλα στον άντρα. 2. Να καλλιεργείται η κοινή πορεία τελείωσης και αγιασμού. Έτσι ο γάμος αποκτά πνευματική και εσχατολογική διάσταση. Εξάλλου, οι οικογενειακές σχέσεις δυναμώνουν όταν στηρίζονται στην ανιδιοτελή αγάπη, τη διακονία και τη θυσία του κάθε μέλους της οικογένειας για τα άλλα. 29

30 Σημείωμα Αναφοράς Copyright Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης, ΜΑΡΙΑ Κ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ. «ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ». Έκδοση: 1.0. θεσσαλονίκη Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: URL. 30

31 Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο. που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο. που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο. Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί. 31

32 Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει: το Σημείωμα Αναφοράς. το Σημείωμα Αδειοδότησης. τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων. το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει). μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους. 32