Οι προτεραιότητες των επισκεπτών των μουσείων και η ιεράρχηση των αναγκών τους. Η περίπτωση των μουσείων της Μυτιλήνης.

Transcript

1 Πανεπιστήμιο Αιγαίου Τμήμα Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας Εργαστήριο Διαχείρισης της Πολιτισμικής Κληρονομιάς ΠΜΣ Πολιτισμικής Πληροφορικής και Επικοινωνίας Μεταπτυχιακή διατριβή με θέμα: Οι προτεραιότητες των επισκεπτών των μουσείων και η ιεράρχηση των αναγκών τους. Η περίπτωση των μουσείων της Μυτιλήνης. Υποβλήθηκε από: Επιβλέπων καθηγητής: Νταμκαρέλου Λυδία Γεράσιμος Παυλογεωργάτος Μόν. Επίκουρος Καθηγητής Παν. Αιγαίου Μυτιλήνη Νοέμβριος 2012

2 Ευχαριστίες Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον Αναπ. Καθηγητή κ. Μπαντιμαρούδη Φιλήμονα για την πολύτιμη βοήθεια και καθοδήγησή του καθ όλη τη διάρκεια εκπόνησης της παρούσας διατριβής. Ιδιαίτερες ευχαριστίες θα ήθελα να απευθύνω στους ανθρώπους οι οποίοι εργάζονται στο Νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης, οι οποίοι με βοήθησαν και με στήριξαν σε όλη τη διάρκεια της διαδικασίας της συλλογής των ερωτηματολογίων. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω και το προσωπικό της Δημοτικής Πινακοθήκης Μυτιλήνης όπως επίσης και του Μουσείου Φυσική Ιστορίας στο Σίγρι για την εξίσου σημαντική βοήθειά τους. Τέλος θα ήθελα να ευχαριστήσω και την Κ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων της Λέσβου για την συνεργασία τους. 2

3 Περιεχόμενα Περίληψη... 4 Abstract... 5 Εισαγωγή... 6 Μια εισαγωγή στις μουσειολογικές προσεγγίσεις... 9 Κεφάλαιο 1 ο : Ανάλυση της θεωρίας των χρήσεων και ικανοποιήσεων Θεωρία των χρήσεων και ικανοποιήσεων (Uses and Gratifications theory) Πρώτη προσέγγιση βασικών αναγκών Προσέγγιση της θεωρίας των χρήσεων και ικανοποιήσεων στο μουσειακό περιβάλλον Κεφάλαιο 2 ο : Ανάλυση των Νέων Τεχνολογιών Πρώτη προσέγγιση νέων κατηγοριών εμπειριών από τα νέα μέσα Προσέγγιση των νέων μέσων στο μουσειακό περιβάλλον Σκοπός της Έρευνας Κεφάλαιο 3 ο : Μεθοδολογία Έρευνας Κεφάλαιο 4 ο : Εξέταση περιβάλλοντος πλαισίωσης και ποιοτικής ανάλυσης Κεφάλαιο 5 ο : Αποτελέσματα της Έρευνας Κεφάλαιο 6 ο : Συμπεράσματα Μελλοντικές Προσεγγίσεις Βιβλιογραφία Παράρτημα Ερωτηματολογίου Παράρτημα Πινάκων Λεξικό Ορολογιών

4 Περίληψη Στη συγκεκριμένη μεταπτυχιακή διατριβή έγινε προσπάθεια μέσα από ένα ευρύ θεωρητικό πλαίσιο να εξεταστούν οι προτεραιότητες των επισκεπτών των μουσείων αναλύοντας τους τρόπους χρήσης και το είδος των αναγκών τους. Μέσα λοιπόν από μια ποιοτική και ποσοτική ανάλυση των δεδομένων έγινε προσπάθεια κατανόησης όσον αφορά τις συμπεριφορές των επισκεπτών μέσα στο μουσειακό περιβάλλον. Μέσα από την εμπειρική προσέγγιση, δομήθηκε ένα ερωτηματολόγιο το οποίο απευθυνόταν στους επισκέπτες των μουσείων ώστε εξετάζοντάς το να μπορεί να γίνει κατανοητό το κοινό το οποίο απασχόλησε τη συγκεκριμένη έρευνα με βάση την ηλικία την εκπαίδευση και την καταγωγή του και με αυτό τον τρόπο αναλύθηκαν με ακρίβεια οι λόγοι, τα κίνητρα και οι απαιτήσεις του συγκεκριμένου κοινού. Συνδυάζοντας τα ποσοτικά δεδομένα με τα ποιοτικά δεδομένα, δηλαδή τα σχόλια των επισκεπτών για την ευρύτερη εμπειρία της επίσκεψης στο χώρο του μουσείου, τα οποία προέκυψαν από το σύνολο των ερωτηματολογίων, έγινε κατανοητή η ιεράρχηση των αναγκών των επισκεπτών όπως αυτή προέκυψε από την επεξεργασία των δεδομένων της συγκεκριμένης έρευνας. Με λίγα λόγια, έγινε διάκριση όσον αφορά τις ομάδες αναγκών και χρήσεων όπως αυτές προέκυψαν από το κοινό. Χωρίζοντας με αυτόν τον τρόπο τις χρήσεις τις οποίες κάνει ο επισκέπτης μας, μέσα από τη διαδικασία της επίσκεψής του στο μουσείο, σε βασικές και δευτερεύουσες χρήσεις. Με αυτόν τον τρόπο έγινε κατανοητό ότι ο επισκέπτης καλύπτει κάποιες βασικές ανάγκες του επισκεπτόμενος ένα μουσείο και αυτές τις σημαντικές ανάγκες τις συμπληρώνει μέσα από δευτερεύουσες χρήσεις και εμπειρίες τις οποίες τις αντιλαμβάνεται ως εργαλείο το οποίο τον βοηθά στο να αποκτήσει μια ολοκληρωμένη και πλήρη εμπειρία από τη διαδικασία της επίσκεψης. Μπορεί λοιπόν να ειπωθεί ότι μέσα από τις θεωρητικές προσεγγίσεις, στις οποίες έγινε προσπάθεια διαμόρφωσης στο χώρο του πολιτισμού γενικότερα και των μουσείων ειδικότερα, αλλά και με το εργαλείο της δημοσκόπησης, προέκυψαν τα αποτελέσματα των προτεραιοτήτων του κοινού της συγκεκριμένης μελέτης, τα οποία μπορούν μελλοντικά να 4

5 λειτουργήσουν και ως εργαλείο για τη δημιουργία ενός μοντέλου μάνατζμεντ και μάρκετινγκ για τα μουσεία. Abstract In this postgraduate thesis was attempted, through a wide theoretical framework, an examination of the museums visitors priorities analyzing the ways of use and the type of their needs. Therefore, through a qualitative and quantitative analysis of the data, an effort of understanding the behavior of the visitors inside of the museum environment was attempted. Through the empirical approach, a questionnaire which addressed to the museums visitors was structured, in order the audience of this particular research to be understood based on their age, their educational scale and their origin and in this way the reasons, the motives and the requirements of this particular audience was analyzed with accuracy. Combining the quantitative data with the qualitative data, namely the museums visitors comments for their experience of visitation in general, this resulted from all the questionnaires, the prioritization of the visitors needs, as it resulted from the data that has been collected, became understood. In a few words, a distinction was made regarding the group of needs and uses as they resulted from the audience. In this way, it became clear that the visitors evaluate their needs as mainly and secondary experiences, in which secondary experiences and uses are perceived from the visitors as a tool that helps them to have a complete and fulfill experience from the procedure of the visit in a museum. In conclusion, it can be said that through the theoretical approaches, which attempted configuration in the cultural field in general and in the museums in particular, but also with the survey tool, emerged the results of the priorities of the audience of this particular study, where those results in the future can operate as a tool for the structure of a marketing and management model for the museums. 5

6 Εισαγωγή Το θέμα που ερεύνησε η συγκεκριμένη μεταπτυχιακή διατριβή είναι οι προτεραιότητες των επισκεπτών των μουσείων και η ιεράρχηση των αναγκών τους, μελετώντας την περίπτωση των μουσείων της Λέσβου. Η συγκεκριμένη διατριβή εκπονήθηκε με στόχο να γίνει κατανοητός ο τρόπος σκέψης και κατά συνέπεια ο τρόπος της συμπεριφοράς του επισκέπτη μέσα στο μουσειακό περιβάλλον. Πώς αντιλαμβάνεται την διαδικασία της επίσκεψης, πώς λειτουργεί μέσα στο χώρο του μουσείου και ποιές είναι τελικά οι προτεραιότητες του όσον αφορά τα πολιτιστικά ζητήματα, δηλαδή θεματικές με βάση την ανάπτυξη και διεύρυνση του πολιτισμού σε όλους τους τομείς. Ένας ακόμη προβληματισμός της συγκεκριμένης έρευνας αποτέλεσε το ζήτημα της συνεργασίας των νέων μέσων και τεχνολογιών με τον πολιτισμό, και ουσιαστικά τι αντίκρισμα βρίσκει αυτή η «συνεργασία» στους επισκέπτες των μουσείων. Εάν λοιπόν ο βαθμός αυτής της συνεργασίας δεν είναι ο επιθυμητός βαθμός τον οποίο αναζητά ο επισκέπτης μέσα από την διαδικασία της επίσκεψής του σε ένα μουσείο, όπως επίσης και ο ρυθμός, το είδος και ο τρόπος των λειτουργιών του μουσείου δεν βρίσκεται στο απαραίτητο επίπεδο των απαιτήσεων του επισκέπτη, ποιές διαδικασίες μπορούν να γίνουν ώστε οι λειτουργίες των μουσείων να προσαρμοστούν στις προσδοκίες του κοινού με σκοπό την ικανοποίηση όλων των απαιτήσεων του επισκέπτη. Πρόκειται για μια έρευνα μέσα από την οποία θα προσπαθήσουν να κατανοηθούν και να αναλυθούν οι ανάγκες και οι εμπειρίες του κοινού μέσα στο μουσειακό περιβάλλον. Η συγκεκριμένη έρευνα λοιπόν θέλει να εξετάσει σε τι βαθμό και με ποιόν τρόπο το κοινό μας αντιλαμβάνεται τη διαδικασία της επίσκεψης ενός μουσείου, αν για το κάθε άτομο ξεχωριστά η εμπειρία της επίσκεψης αποτελεί μια διαδικασία πληροφόρησης, επικοινωνίας, διάδρασης και μετέπειτα επαφής και επικοινωνίας με τον χώρο τον οποίο επισκέφτηκε και πώς τελικά αντιλαμβάνεται την επίσκεψη σε ένα μουσειακό χώρο και την επαφή με ένα κομμάτι του πολιτισμού και της πολιτιστικής κληρονομιάς ενός τόπου μέσα στα πλαίσια του 21 ου αιώνα. Μέσα λοιπόν στα πλαίσια της συγκεκριμένης διατριβής θα μπορέσει να γίνει αντιληπτό αλλά και να απαντηθεί κατά πόσο ο 6

7 21 ος αιώνας έχει συμπεριλάβει το χώρο του πολιτισμού στις χρήσεις και εμπειρίες τις οποίες αναδιαμορφώνει με τη βοήθεια των νέων τεχνολογιών και κατά πόσο ο πολιτισμός έχει συμπεριλάβει όλες τις διαδικασίες προσέγγισης και ικανοποίησης του κοινού του. Έχοντας λοιπόν ορίσει το χώρο της έρευνας αυτής μέσα στα πλαίσια του πολιτισμού, κατευθείαν το κοινό μας συγκεκριμενοποιείται στους επισκέπτες των μουσείων. Ο κάθε επισκέπτης μπορεί να έχει και μια διαφορετική οπτική στους λόγους για τους οποίους θα μπορούσε να επισκεφτεί ένα μουσείο. Έχοντας λοιπόν ως βάση αυτή τη λογική μπορεί να ειπωθεί ότι τα κίνητρα που θα ωθούσαν κάποιο άτομο στο να επισκεφτεί ένα μουσείο μπορεί να διαφέρουν από ένα άλλο άτομο και αυτές οι διαφορές των κινήτρων μπορούν να εξηγηθούν μέσα από τις διαφορετικές κουλτούρες των λαών. Η διαφορετικότητα όμως των ατόμων μπορεί να αναλυθεί και σε άλλα επίπεδα όπως η ηλικιακή και εκπαιδευτική κλίμακα του καθενός ξεχωριστά. Η συγκεκριμένη έρευνα θα εξετάσει σε τι ποσοστά, η διαφορετικότητα σε όλα τα επίπεδα του κάθε ατόμου, συμφωνεί και πού διαφωνεί. Θα εξετάσει που συμφωνούν οι επισκέπτες, που διαφωνούν και για ποιους λόγους. Μέσα στο πλαίσιο της προσέγγισης των ανθρωπίνων αναγκών εξετάζεται το μοντέλο των «χρήσεων και ικανοποιήσεων» (Uses and Gratification theory) όπως αυτό διαμορφώθηκε από τους Elihu Katz, Denis McQuail, Jay G. Blumler, Michael Gurevitch, Joseph Brown και άλλων ερευνητών αυτής της θεωρίας προκύπτει ότι το κοινό ικανοποιεί τέσσερις βασικές κατηγορίες αναγκών που είναι οι εξής: δραπέτευση, προσωπικές σχέσεις, προσωπική ταυτότητα και ενημέρωση συλλογή πληροφοριών (Denis McQuail, Jay Blumler, Joseph Brown, 1972). Στην συνέχεια μέσα από αυτή την έρευνα θα αναλυθούν και θα εξεταστούν οι νέες ανάγκες που προκύπτουν λόγω της τεχνολογικής εξέλιξης της εποχής. Οι εμπειρίες και οι ανάγκες του συγκεκριμένου κοινού, με την ιδιότητα του επισκέπτη, μελετώνται μέσα από το πλαίσιο των χρήσεων και ικανοποιήσεων και μέσα από αυτό το πλαίσιο εξετάζεται η χρήση και οι νέες μορφές αναγκών οι οποίες προκύπτουν από τα νέα τεχνολογικά μέσα και τον ψηφιακό κόσμο. Με λίγα λόγια πως οι ανάγκες αναδιαμορφώνονται μέσα από τη χρήση των νέων μέσων και μέσα από την προσαρμογή τους στα πλαίσια της 7

8 συγκεκριμένης μελέτης, και κατά πόσο αυτές επηρεάζουν τους επισκέπτες που πάνε να επισκεφτούν ένα μουσείο. Με τη χρήση λοιπόν των μέσων κοινωνικής δικτύωσης (facebook, twitter, κ.ά.) προκύπτουν νέες μορφές αναγκών από το ίδιο το κοινό που λειτουργεί πλέον και ως χρήστης του διαδικτύου και αυτές οι ανάγκες είναι οι εξής: πληροφόρηση(information), αναζήτηση φίλων(seeking friends), κοινωνική στήριξη(social support), και εύκολη ψυχαγωγία(convenience entertainment). Αφού λοιπόν τα κίνητρα και οι ανάγκες εξελίσσονται και παίρνουν καινούργιες μορφές σύμφωνα και τα τεχνολογικά επιτεύγματα της εποχής έτσι εξελίσσεται και προσαρμόζεται και ο τομέας του πολιτισμού ώστε να καλύψει όλες τις ανάγκες του κοινού. Ένας τρόπος προσπάθειας αυτής της προσαρμογής του πολιτισμού στις νέες τεχνολογίες θα μπορέσει να θεωρηθεί η δημιουργία κάποιας σελίδας, σε δίκτυο κοινωνικής δικτύωσης κάποιου μουσείου, προς συνεχή ενημέρωση των μελών για τα νέα του μουσείου. Τέλος βλέποντας και αναλύοντας μόνο τη σκοπιά του πολιτισμού και τι αυτός προσφέρει στο κοινό θα μπορέσει να θεωρηθεί ότι μέσα στις βασικές ανάγκες των επισκεπτών των μουσείων μπορούν να προστεθούν και η πολιτιστική εμπειρία την οποία αποκομίζει το άτομο διευρύνοντας έτσι τις γνώσεις και τις εμπειρίες του πάνω σε θέματα πολιτισμού, ως οντότητα μέσα στο σύνολο. Ακόμα δεν μπορεί να παραλειφθεί και η εκπαίδευση και η μόρφωση σαν μια από τις βασικές ανάγκες των επισκεπτών και η συγκεκριμένη κιόλας ανάγκη μπορεί να υπολογιστεί και να αναλυθεί και ως ομαδική εμπειρία μέσα από κάποια ομάδα ατόμων όπως είναι οργανωμένες ξεναγήσεις σε μουσεία είτε μέσω κάποιου οργανισμού, είτε μέσω κάποιου εκπαιδευτικού ιδρύματος. Στη συγκεκριμένη έρευνα για να μπορέσουν να μετρηθούν και να ιεραρχηθούν οι ανάγκες των επισκεπτών των μουσείων έγινε χρήση ερωτηματολογίων όπου δόθηκαν στον κάθε επισκέπτη ξεχωριστά για να τα συμπληρώσει. Τα μουσεία στα οποία έγινε η έρευνα είναι το Νέο Αρχαιολογικό Μουσείο της Μυτιλήνης, το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Απολιθωμένου Δάσους στο Σίγρι και η Δημοτική Πινακοθήκη της Μυτιλήνης. Η διαφορετικότητα των μουσειακών αυτών χώρων καθώς και η διαφορετική προσέγγισή τους στο κοινό έδωσε τη δυνατότητα στη συγκεκριμένη έρευνα να διευρύνει το δείγμα της ως προς την ποικιλία των 8

9 απαντήσεων και της οπτικής του κοινού αλλά και ως προς το ενδιαφέρον του αποτελέσματος. Μια εισαγωγή στις μουσειολογικές προσεγγίσεις Αρχικά θα γίνει μια πρώτη προσέγγιση μέσα από μουσειολογικές έρευνες οι οποίες έχουν γίνει τα προηγούμενα χρόνια ώστε να μπορέσει να δημιουργηθεί μια σωστή βάση πάνω στις μετέπειτα αναλύσεις της συγκεκριμένης έρευνας όσον αφορά τα μουσεία, τους επισκέπτες των μουσείων, αλλά και τις εμπειρίες τις οποίες τα μουσεία προσφέρουν στους επισκέπτες τους. Όταν γίνεται αναφορά στα μουσεία οι όροι «μετατρέπω» και «μετατροπή» κυριαρχούν όσον αφορά τους χώρους, τα αντικείμενα, τις εμπειρίες των επισκεπτών τους καθώς και την παρατήρηση των επισκεπτών των μουσείων. Τα μουσεία δίνουν στους επισκέπτες την εντύπωση ότι μπορούν να έχουν την ευκαιρία να μετατρέψουν, να εξερευνήσουν, να εμπνεύσουν καθώς και να δημιουργήσουν κατά τη διάρκεια της επίσκεψής τους στο χώρο του μουσείου. Εμπειρίες οι οποίες μπορούν να αλλάξουν μορφή φαίνεται να συμβαίνουν όταν εγκαταλείπονται οι παλιοί τρόποι αντίληψης και δίνονται νέες ευκαιρίες για το κάθε άτομο ξεχωριστά ώστε να δημιουργήσει προσωπική γνώση και να εξερευνήσει νέες ιδέες και νοοτροπίες. Τέτοιου είδους εμπειρίες μέσα στο μουσειακό περιβάλλον βοηθούν στην ανάπτυξη νέων συμπεριφορών, ενδιαφερόντων, αξιών και πεποιθήσεων, μέσα από ένα άτυπο πλαίσιο επικεντρωμένο στα αντικείμενα του μουσείου (Soren, 2009). Σε αυτή την μετατροπή των εμπειριών βοηθούν και τα νέα τεχνολογικά εργαλεία τα οποία προσφέρουν τα μουσεία και πιο πέρα από τη φυσική υποδομή τους. Και άλλες έρευνες ασχολήθηκαν με την διαδικασία στη οποία μπαίνει ο επισκέπτης του μουσείου πριν και μετά από την επίσκεψή του στο φυσικό χώρο του μουσείου. Οι νέες λοιπόν μορφές διάδρασης δίνουν στον επισκέπτη του μουσείου επιπλέον δυνατότητες για πληροφόρηση και εξερεύνηση (Marty, 2007). Πρόσφατες έρευνες έδειξαν ότι ο ψηφιακός κόσμος του μουσείου στην πραγματικότητα προσκαλεί τη φυσική παρουσία του ατόμου στο χώρο του μουσείου αντί και την αποθαρρύνει. Στη 9

10 συνέχεια όσον αφορά την παρατήρηση του μουσειακού κοινού αλλά και την αξιολόγηση των μουσείων μπορεί να σημειωθεί ότι οι περισσότεροι μελετητές κάνουν διάκριση μεταξύ της συστηματικής έρευνας των επισκεπτών του μουσείου και άλλων διαδικασιών του μουσείου (Οικονόμου, 2003). Δηλαδή η αξιολόγηση των διαδικασιών όπως εκθέσεις και υπηρεσίες τις οποίες παρέχει το μουσείο διαχωρίζεται από την παρατήρηση και αξιολόγηση των επισκεπτών του. Μερικές μέθοδοι αξιολόγησης του μουσειακού κοινού ήταν η απλή παρατήρηση και η χρονομέτρηση, μέθοδοι που δεν μπορούσαν να εξηγήσουν όλες τις συμπεριφορές των επισκεπτών μέσα σε όλα τα στάδια της περιήγησης στο χώρο του μουσείου όπως και τα αισθήματα και τις διαθέσεις του κοινού (Οικονόμου, 2003). Η αξιολόγηση λοιπόν μπορεί να βοηθήσει τον οργανισμό να κατανοήσει καλύτερα τον επισκέπτη του και μια από τις πιο δημοφιλείς μεθόδους αξιολόγησης και παρατήρησης στα μουσεία είναι τα ερωτηματολόγια. Η παρατήρηση της συμπεριφοράς των επισκεπτών μπορεί να γίνει μέσα από μια ποσοτική και ποιοτική ανάλυση των δεδομένων. Οι ποσοτικές μέθοδοι έρευνας συχνά κάνουν συγκρίσεις ανάμεσα σε κατηγορίες δεδομένων και ομάδων ακολουθώντας αριθμητικά μοτίβα και δίνοντας με αυτό τον τρόπο τα στατιστικά αποτελέσματα. Οι ποιοτικές μέθοδοι, από την άλλη μεριά, δίνουν έμφαση στο βάθος της κατανόησης των δεδομένων, δίνουν δηλαδή τη δυνατότητα στους παρατηρητές να εξετάσουν τα άτομα και τις συμπεριφορές τους με λεπτομέρεια και σε βάθος. Μια πολύ καλή προσέγγιση στην παρατήρηση της συμπεριφοράς των επισκεπτών των μουσείων είναι η συνδυαστική προσέγγιση ποιοτικής και ποσοτικής ανάλυσης των δεδομένων. Ένα πλεονέκτημα της χρήσης ερωτηματολογίου σε σχέση με τη μέθοδο των συνεντεύξεων θεωρείται το γεγονός ότι τα ερωτηματολόγια μπορούν να δοθούν στο άτομο και εκείνο να το απαντήσει ειλικρινά χωρίς κάποια πιθανή επιρροή από τον παρατηρητή. Ένας από τους πιο συνηθισμένους τύπους ερωτηματολογίου στα μουσεία είναι η δημογραφική επισκόπηση. Οι επισκέπτες λοιπόν των μουσείων παρατηρούν, διαβάζουν, διασκεδάζουν, αλληλεπιδρούν κοινωνικά και συχνά αλληλεπιδρούν με τα ερεθίσματα που παίρνουν από τον χώρο του μουσείου. Παρατηρούν τα 10

11 εκθέματα, τις αντιδράσεις άλλων επισκεπτών και οποιουδήποτε είδους ανάδειξης του περιεχομένου και άλλων μορφών παρουσίασης. Τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότερα μουσεία αναλαμβάνουν το έργο της παρατήρησης των επισκεπτών και των εμπειριών τους και με αυτό τον τρόπο δίνεται η δυνατότητα στους επισκέπτες να περιγράψουν την εμπειρία τους όσον αφορά την επίσκεψή τους στο μουσείο. Μέσα λοιπόν από αυτή την παρατήρηση του μουσειακού κοινού δίνονται απαντήσεις σε ερωτήματα που αφορούν τις απαιτήσεις του κοινού από το χώρο του μουσείου, τις συλλογές του και τις λειτουργίες του. Έχοντας εξετάσει και κατανοήσει ένα κομμάτι των μουσειολογικών προσεγγίσεων και θεωριών στα επόμενα κεφάλαια δίνεται η ανάλυση του θεωρητικού πλαισίου και υπόβαθρου αλλά και μια ποιοτικής και ποσοτικής ανάλυσης των δεδομένων για τους σκοπούς της συγκεκριμένης μελέτης περίπτωσης. 11

12 Κεφάλαιο 1 ο : Ανάλυση της θεωρίας των χρήσεων και ικανοποιήσεων 1.1 Θεωρία των χρήσεων και ικανοποιήσεων (Uses and Gratifications theory) Το ενδιαφέρον το οποίο δημιουργήθηκε για την ικανοποίηση των αναγκών του κοινού από τα διάφορα μέσα ενημέρωσης και ψυχαγωγίας δημιουργήθηκε από τις πρώτες έρευνες που έγιναν για τα εμπειρικά μέσα μαζικής επικοινωνίας (Katz, Blumler, Gurevitch, ). Η αναζήτηση λοιπόν για το ποιές ανάγκες δημιουργούνται στο κοινό, πώς μπορούν να καταγραφούν, με ποιούς τρόπους και ποιά μέσα μπορούν αυτές οι ανάγκες να ικανοποιηθούν ξεκίνησε από την αναζήτηση των ερευνητών για τα μέσα μαζικής επικοινωνίας. Σε έρευνες που έχουν γίνει παγκοσμίως (Αμερική, Αγγλία, Σουηδία, Φιλανδία, Ιαπωνία, Ισραήλ) υπάρχει μια πληθώρα από διαφορετικές οπτικές γωνίες από τις οποίες ξεκινούν να ορίσουν και να μελετήσουν τις ανάγκες του κοινού. Ξεκινούν δηλαδή αναλύοντας την κοινωνική και ψυχολογική προέλευση των αναγκών, όπου από εκεί θεωρούν ότι γεννιούνται και οι προσδοκίες για τα μέσα μαζικής επικοινωνίας ή ακόμα και για άλλες πηγές και δραστηριότητες πέρα από τα μέσα (Katz, Blumler, Gurevitch, 1974). Το κοινωνικό αλλά και ψυχολογικό υπόβαθρο του κοινού συνυπολογίζεται και αναλύεται από το αρχικό του στάδιο για την καλύτερη κατανόηση του κοινού. Με αυτόν τον τρόπο και κατανοώντας από πού προέρχονται οι ανάγκες αυτές κάθε φορά, μπορεί πιο εύκολα να αναλυθεί η συμπεριφορά του κοινού ως προς τα μέσα αλλά και τις λοιπές δραστηριότητές του και φυσικά όταν αλλάζουν οι ανάγκες του κοινού αυτού να μπορεί να μελετηθεί για ποιους λόγους αλλάζει και πως μπορούν να ικανοποιηθούν με βάση τις ανάλογες συνθήκες της κοινωνίας σαν σύνολο αλλά και του ατόμου ξεχωριστά. Με αυτή λοιπόν την προσέγγιση η συγκεκριμένη έρευνα οδηγείται και στα διαφορετικά μοτίβα της έκθεσης των μέσων μαζικής ενημέρωσης, που έχουν σαν αποτέλεσμα την ικανοποίηση των ακούσιων αναγκών και άλλων 12

13 παραγόντων και συνεπειών. Κάποιες από αυτές τις έρευνες ξεκίνησαν ορίζοντας αυτές τις ανάγκες και στη συνέχεια προσπάθησαν να εντοπίσουν σε τι βαθμό αυτές οι ανάγκες ικανοποιούνται από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και ψυχαγωγίας ή από άλλες πηγές και δραστηριότητες. Άλλες έρευνες είχαν ως σημείο εκκίνησης την ίδια την παρατήρηση των διαφόρων ικανοποιήσεων των χρήσεων και προσπάθησαν να επαναπροσδιορίσουν τις ανάγκες και τις χρήσεις οι οποίες ικανοποιούνταν και οι υπόλοιπες έρευνες επικεντρώθηκαν στις προσδοκίες και τις ικανοποιήσεις του κοινού μέσα από τις κοινωνικές προελεύσεις. Οι Katz, Gurevitch και Haas το 1973 συγκέντρωσαν μια ολοκληρωμένη λίστα από κοινωνικές και ψυχολογικές ανάγκες οι οποίες όπως είπαν έπρεπε να ικανοποιηθούν μέσω της έκθεσής τους στα μέσα μαζικής ενημέρωσης (Ruggiero, 2000). O Rosengren το 1974 προσπαθώντας να βελτιώσει σε θεωρητικό επίπεδο την θεωρία των χρήσεων και ικανοποιήσεων πρότεινε ότι κάποιες βασικές ανάγκες αλληλεπιδρούν με τα προσωπικά χαρακτηριστικά και το κοινωνικό περιβάλλον του ατόμου για να παράγουν αντιληπτά προβλήματα και λύσεις αντίστοιχα. Αυτά τα προβλήματα και οι λύσεις τους αποτελούν διαφορετικού είδους κίνητρα για την συμπεριφορά της ικανοποίησης των αναγκών, η οποία μπορεί να προέλθει από τη χρήση των μέσων μαζικής ενημέρωσης ή άλλων δραστηριοτήτων του ατόμου (Ruggiero, 2000). Όσον αφορά τις έρευνες οι οποίες διεξήχθησαν τη δεκαετία του 1980 κυμαίνονταν στα ίδια πλαίσια βελτίωσης της θεωρίας των χρήσεων και ικανοποιήσεων πάντα για τη βαθύτερη και πιο αποτελεσματική κατανόηση του κοινού. Ο Windahl το 1981 επίσης προσπάθησε να αναβαθμίσει το συγκεκριμένο μοντέλο στο θεωρητικό της υπόβαθρο διακρίνοντας την πολύ σημαντική διαφορά πάνω στην προσέγγιση των παραδοσιακών επιρροών και στην προσέγγιση της θεωρίας των αναγκών, και η βασική αυτή διαφορά ήταν η οπτική γωνία των ερευνών και το σημείο αναφοράς τους. Με λίγα λόγια, ένας μελετητής των μέσων και των επιρροών τους συνήθως εξετάζει τις μαζικές επικοινωνίες από τη σκοπιά αυτού που μεταδίδει την πληροφορία, ενώ οι ερευνητές της θεωρίας των χρήσεων και ικανοποιήσεων χρησιμοποιούν το κοινό ως σημείο αναφοράς των ερευνών τους. (Ruggiero, 2000) Όμως από όπου και να κυμαίνονταν τα δικά τους 13

14 μεμονωμένα σημεία αναφοράς, η σύγκλιση των δικών τους εστιάσεων, καθώς επίσης και τα ευρήματά τους, υποδεικνύεται ότι υπάρχει μια καθαρή ατζέντα σε όλες αυτές τις έρευνες, ένα κομμάτι καθαρά μεθοδολογικό και ένα κομμάτι καθαρά θεωρητικό (Katz, Blumler, Gurevitch, 1974). Το μοντέλο των χρήσεων και ικανοποιήσεων (Uses and Gratifications model) έχει πέντε βασικά στοιχεία (Lundberg, Hulten, 1968) πάνω στα οποία βασίζονται και οι αναλύσεις της. Το πρώτο και πολύ βασικό στοιχείο ώστε να κατανοηθεί και να αναλυθεί κάτω από τις σωστές βάσεις η συγκεκριμένη θεωρία είναι ότι το κοινό θεωρείται ενεργό. Υπάρχει λοιπόν ένα κοινό το οποίο ως δέκτης σε όλα τα μέσα και τις επικοινωνίες δεν έχει παθητική συμπεριφορά. Κριτικάρει, επεξεργάζεται και επιλέγει την πληροφορία που του δίνεται δημιουργώντας ουσιαστικά το ίδιο το κοινό τις συνθήκες και το είδος της πληροφόρησης. Κατά κάποιο τρόπο δημιουργεί ένα είδος διάδρασης ανάμεσα σε πομπό και δέκτη «αναγκάζοντας» τον πομπό να αναλύσει το δέκτη μέσα από το περιβάλλον πλαισίωσης του, δηλαδή τις κοινωνικοπολιτικές και ψυχολογικές αλλαγές, δημιουργώντας κατά κάποιο τρόπο το είδος της πληροφορίας, πότε και πού αυτή ικανοποιείται με βάση τα θέλω και τις ανάγκες του κοινού. Από τις αρχές λοιπόν των προσπαθειών για ανάλυση των U&G 1 οι ερευνητές προσπάθησαν να προσεγγίσουν και να αναλύσουν τη συμπεριφορά του κοινού. Ο Kubin το 1984 υποστήριξε ότι η δραστηριότητα του κοινού δεν μπορεί να είναι μια έννοια την οποία μπορεί να θεωρηθεί απόλυτη, αλλά μια μεταβλητή έννοια. Και ειδικότερα ο Windahl (1981) υποστήριξε ότι η έννοια της δραστηριοποίησης μας οδηγεί στο να δούμε το κοινό ως υπέρ-ορθολογικό και πολύ επιλεκτικό, μια τάση η οποία δίνει την αίσθηση της κριτικής (Ruggiero, 2000). Το κοινό λοιπόν ανταποκρίνεται σε αυτό το οποίο του παρέχεται υπολογίζοντας και κρίνοντας την πληροφορία με βάση τις ανάγκες που έχει κάθε φορά και επιλέγει το ίδιο το μέσο ώστε να τις ικανοποιήσει. Το δεύτερο στοιχείο της συγκεκριμένης θεωρίας είναι ότι μέσα από τη διαδικασία της μαζικής επικοινωνίας η οποία συνδέει την ικανοποίηση των αναγκών με την επιλογή του μέσου το 1 Uses and Gratifications theory: Η θεωρία των χρήσεων και ικανοποιήσεων 14

15 μεγαλύτερο μέρος της πρωτοβουλίας βρίσκεται στο μέλος του κοινού και με αυτό το δεδομένο υπάρχει πλέον ισχυρός περιορισμός στο να υπάρξει κάποια θεωρία που θα υποστηρίξει οποιασδήποτε μορφής ευθείας επιρροής των περιεχομένων των μέσων στις στάσεις, τις νοοτροπίες και τις συμπεριφορές του κοινού. Λαμβάνοντας υπόψη λοιπόν ότι η πρωτοβουλία στηρίζεται στα μέλη του κοινού ξεχωριστά, και υπολογίζοντας πάντα το κοινό ως «ενεργό» όπως αναφέρθηκε λίγο παραπάνω, περιορίζονται αυτόματα οι εννοιολογικές έρευνες οι οποίες θα υποστήριζαν ότι το περιεχόμενο του μηνύματος αυτό κάθε αυτό ορίζει, επηρεάζει ή και ακόμα μετατοπίζει την νοοτροπία και τη συμπεριφορά του ανθρώπου ώστε κατά συνέπεια να αλλάζει και τις ανάγκες καθώς και την ικανοποίηση αυτών των αναγκών, χωρίς καμία απολύτως προσπάθεια από τη μεριά του κάθε ανθρώπου ξεχωριστά να επεξεργαστεί την κάθε πληροφορία που θα λάβει με βάση τη δική του κρίση και βάσει τις δικές του ανάγκες και προτεραιότητες. Το τρίτο στοιχείο που έρχεται να συμπληρώσει αυτά τα πέντε βασικά στοιχεία του μοντέλου της θεωρίας των χρήσεων και ικανοποιήσεων είναι ότι τα μέσα ενημέρωσης έχουν στην ουσία να «ανταγωνιστούν» και με άλλες πηγές ικανοποίησης που έχει το κοινό στη διάθεσή του για να καλύψει τις ανάγκες του. Οι ανάγκες δηλαδή ικανοποιούνται από τη βάση των μαζικών επικοινωνιών αλλά ένα μέρος από την πιο ευρεία κλίμακα των ανθρώπινων αναγκών, αλλά και ο βαθμός στον οποίο αυτές μπορούν επαρκώς να ικανοποιηθούν κυμαίνεται και από την κατανάλωση και αφομοίωση των μέσων μαζικής ενημέρωσης. Κατά συνέπεια, μια σωστή οπτική για τον ρόλο των μέσων για την ικανοποίηση των αναγκών, των χρήσεων και των εμπειριών θα πρέπει να λάβει υπόψη της και άλλες λειτουργικές εναλλακτικές, συμπεριλαμβανομένων και των διαφορετικών, πιο συντηρητικών και πιο «παλιών» μεθόδων κάλυψης των αναγκών. (Katz, Blumler, Gurevitch, , p. 511). Όσον αφορά τη μεθοδολογία της ανάλυσης, πολλούς από τους στόχους στη χρήση των μέσων μαζικής ενημέρωσης προέρχονται από τα δεδομένα τα οποία παρέχουν τα ίδια τα μέλη του κοινού το καθένα ξεχωριστά. Το κοινό δηλαδή είναι εκείνο το οποίο θα αναφέρει τα ενδιαφέροντά του και τα κίνητρα του σε ορισμένες περιπτώσεις ή τουλάχιστον να μπορεί να αναγνωρίσει αυτά τα ενδιαφέροντα 15

16 όταν τα συναντήσει. Αυτό το τέταρτο στοιχείο βοηθά στο να φανεί καθαρά τι μελετά και με ποιό τρόπο η συγκεκριμένη θεωρία (Uses and Gratifications theory). Δηλαδή θα πρέπει η συγκεκριμένη έρευνα να εστιάσει στο κοινό και να παρατηρήσει τι έχει το ίδιο να μας πει με βάση τις πληροφορίες τις οποίες λαμβάνει και πως τις διαχειρίζεται κάθε φορά ανάλογα με τις ανάγκες του. Το τελευταίο από τα πέντε στοιχεία τα οποία μας παρουσίασαν οι Lundberg και Hulten το 1968 μελετώντας αυτή τη θεωρία, είναι ότι κάποιες αξιόλογες κριτικές όσον αφορά την πολιτιστική εμπειρία των μαζικών επικοινωνιών θα πρέπει προς το παρόν να ανασταλεί έως ότου οι κατευθύνσεις και οι προσανατολισμοί του κοινού μπορέσουν να εξερευνηθούν και αναλυθούν με τους δικούς τους όρους. Έπρεπε λοιπόν πρώτα να μελετηθεί η «διάθεση» του κοινού και προς τα πού αυτό προσανατολίζεται όσον αφορά τα ενδιαφέροντα του, δηλαδή ποιά είναι αυτά τα ενδιαφέροντα και πώς αυτά καλύπτονται ούτως ώστε να μπορέσουμε να δούμε τι ρόλο και πόση βαρύτητα δίνει στις πολιτιστικές τους αναζητήσεις το κοινό. Μέσα από τη συγκεκριμένη λοιπόν οπτική αυτής της υπόθεσης προκύπτει ότι πρέπει να ληφθούν υπόψη κάποιες συνάφειες και κάποιες διαφορές οι οποίες υπάρχουν μεταξύ τη θεωρίας των αναγκών και μιας πιο θεωρητικής προσέγγισης του λαϊκού πολιτισμού. Με βάση λοιπόν στα πέντε αυτά πρώτα στοιχεία για τη βάση της θεωρίας των αναγκών και των ικανοποιήσεων αυτών των αναγκών του κοινού κρατάει κάποια βασικά δεδομένα τα οποία θα βοηθήσουν στη συνέχεια της ερευνάς, και στη βαθύτερη κατανόησή της ώστε να μπορεί μέσα από αυτή να προσαρμόσει τα δεδομένα και να τα ανάγει στον κλάδο τον οποίο προσεγγίζει και στο κοινό το οποίο προσπαθεί να κατανοήσει, δηλαδή τον πολιτισμό και τους επισκέπτες των μουσείων. Βασικός παράγοντας για την συγκεκριμένη έρευνα και τον οποίο υιοθετεί για την ανάλυση των δεδομένων τα οποία προκύπτουν είναι ότι το κοινό, και στη συγκεκριμένη περίπτωση ο επισκέπτης του μουσείου, είναι ενεργό κοινό και είναι αυτό το ίδιο το κοινό το οποίο θα δώσει τα δεδομένα για τα κίνητρα, τις αναζητήσεις και τις κατευθύνσεις τις οποίες παίρνει μέσα σε ένα τέτοιο χώρο, στο μουσειακό χώρο. 16

17 1.2 Πρώτη προσέγγιση βασικών αναγκών Μια πρώτη και πιο δυσλειτουργική προσέγγιση όσον αφορά την παρατήρηση του κοινού για την ανάλυση της θεωρίας των χρήσεων και ικανοποιήσεων έγινε από τον Weiss to 1971, όπου υποστήριξε ότι τα μέσα ή το περιεχόμενο τους συνήθως το αντιλαμβανόμαστε κατά κύριο λόγο σε δύο κατηγορίες, στην κατηγορία της απόδρασης (fantasist-escapist) και στην κατηγορία της πληροφόρησης-μόρφωσης (informational-educational). Αύτη η διχοτόμηση για το περιεχόμενο των μέσων υπήρξε και στην έρευνα του Schramm (1949) όπου διακρίνει δύο είδη ικανοποιήσεων στις ανάγκες του κοινού, την «άμεση» και την «αναβαλλόμενη» ικανοποίηση, καθώς επίσης και δύο είδη περιεχομένου, το πληροφοριακό και το ψυχαγωγικό περιεχόμενο. Όσον αφορά συγκεκριμένα την ικανοποίηση του κοινού προέκυψε στο συμπέρασμα της επιτήρησης-παρακολούθησης (surveillance) και της απόδρασης (escape) σαν βασική χρήση των μέσων από το κοινό. Παρατηρείται λοιπόν ότι οι παλαιότερες έρευνες έτειναν στο να χωρίζουν τις ανάγκες του κοινού, την ικανοποίησή τους και το περιεχόμενο της πληροφορίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης σε δύο μεγάλες πάντα κατηγορίες. Γενίκευαν δηλαδή τα δεδομένα τους σε μικρότερο αριθμό κατηγοριών. Με λίγα λόγια παρατηρούσαν την τάση του κοινού και την αντίστοιχη αντίδραση των μέσων προς το κοινό και την όριζαν γενικά χωρίς μετά να εξειδικευόσουν αυτές τις δύο μεγάλες κατηγορίες την καθεμία ξεχωριστά. Για αυτό και στη συνέχεια έρχονται οι Lasswell (1948) και Wright (1960) μέσα από μια μακρό-κοινωνιολογική και μικρό-κοινωνιολογική προσέγγιση να δώσουν την θεωρία των τεσσάρων λειτουργιών των μέσων. Αυτή η προσέγγιση πιθανολογούσε ότι τα μέσα μαζικής επικοινωνίας υπηρετούν τις λειτουργίες της παρακολούθησης (surveillance), της συσχέτισης (correlation), διασκέδασης (entertainment) και πολιτιστικής συναλλαγής ή κοινωνικοποίησης (cultural transmission, socialization), για την κοινωνία σαν μία μονάδα, για τον καθένα ξεχωριστά αλλά και για τις υποομάδες που δημιουργούνται μέσα στην κοινωνία. Με λίγα λόγια υπάρχουν τέσσερις βασικές λειτουργίες για το κοινό το οποίο χωρίζεται και αυτό για την 17

18 καλύτερη κατανόησή του και φυσικά την πιο επιτυχή ικανοποίηση των απαιτήσεων και κατευθύνσεών του. Βέβαια το μοντέλο των τεσσάρων λειτουργιών μπορεί να ήταν πιο πλήρες και βελτιωμένο σε σχέση με προηγούμενες προσεγγίσεις όπως αναφέρθηκαν παραπάνω, όμως για τους Elihu Katz, Jay G. Blumler και Michael Gurevitch καμία από αυτές τις δηλώσεις δεν αντικατοπτρίζουν επαρκώς ολόκληρη την κλίμακα των λειτουργιών, όπως αυτές αναφέρθηκαν σε ποιο πρόσφατες έρευνες από τους McQuail, Blumler και Brown (1972), οι οποίοι παράθεσαν μια συγκεκριμένη τυπολογία με τις εξής κατηγορίες: δραπέτευση (diversion), προσωπικές σχέσεις (personal relations), προσωπική ταυτότητα (personal identity), και παρακολούθηση (surveillance). Μετά λοιπόν από όλες αυτές τις αναζητήσεις που έγιναν για την παρατήρηση των μέσων και τις αντιδράσεις και κατευθύνσεις του κοινού προς τα μέσα μαζικής ενημέρωσης οι ερευνητές της θεωρίας των χρήσεων και ικανοποιήσεων (Uses and Gratifications theory) κατέληξαν στις τέσσερις αυτές βασικές ανάγκες (ή και αναζητήσεις) του κοινού τις οποίες μελετάμε μέχρι σήμερα και οι οποίες ορίζουν και το κέντρο αυτής της θεωρίας. Σε μια λοιπόν προσπάθειας ανάλυσης και κατανόησης του κοινού θα αναλυθούν σε βάθος αυτές τις ανάγκες οι οποίες προκύπτουν. Η ανάγκη της δραπέτευσης μπορεί να ερμηνευτεί σαν μία διαδικασία φυγής από την καθημερινότητα για τον κάθε άνθρωπο, δηλαδή μια προσπάθεια για την πορεία ενός διαφορετικού δρόμου από αυτόν της ρουτίνας και της σχεδιασμένης πορείας μέσα στη μέρα του καθενός ξεχωριστά. Μέσα στην κοινωνία λοιπόν οι άνθρωποι φτιάχνουν ένα καθημερινό πρόγραμμα το οποίο ακολουθούν και αυτό το πρόγραμμα ορίζεται από συγκεκριμένες ευθύνες και δραστηριότητες. Το άτομο όμως έχει την ανάγκη της διαφυγής από αυτό το πρόγραμμα μέσα στη μέρα και αυτή η διαδικασία αντανακλάται μέσα από δραστηριότητες τις οποίες επιλέγει να κάνει είτε με άλλα άτομα ως ομάδα(φίλοι, οικογενειακά πρόσωπα) είτε ως μονάδα. Οι προσωπικές σχέσεις είναι μια ανάγκη του ατόμου για τη συναναστροφή του με άλλα άτομα μέσα στην κοινωνία την οποία λειτουργεί. Μια ενίσχυση λοιπόν των διαπροσωπικών του σχέσεων μέσω δραστηριοτήτων στις οποίες επιλέγει να συμμετέχει είτε ως μέλος μιας ομάδας είτε απλά με πρόσωπα του φιλικού ή 18

19 και συγγενικού του περιβάλλοντος. Αυτή η συναναστροφή προσφέρει στο άτομο την επιλογή της ανταλλαγής απόψεων και ιδεών καθώς και εμπειριών. Ο ορισμός του ατόμου σαν προσωπικότητα μέσα στο χώρο, την κοινωνία και γενικότερα το περιβάλλον του είναι μια αναζήτηση είτε ατομική είτε ομαδική. Η ανάγκη λοιπόν της προσωπικής ταυτότητας η οποία υπάρχει στον άνθρωπο και η οποία παρατηρήθηκε από τα μέσα είναι μια διαδικασία η οποία μπορεί να καλυφτεί από μια πληθώρα δραστηριοτήτων και μέσα από ένα ευρύ φάσμα χρόνου. Όμως η προσωπική ταυτότητα ως ανάγκη είναι από τη φύση λίγο δύσκολο να αναλυθεί και να κατανοηθεί μέσα σε οποιοδήποτε χώρο και μέσα από οποιαδήποτε δραστηριότητα, για αυτό και είναι ζωτικής σημασίας η παρατήρηση του κοινού μέσα από την συγκεκριμένη μελέτη κατά τη διάρκεια του χρόνου και μέσα από διάφορες και όσο το δυνατόν πιο λεπτομερείς και ξεκάθαρες έρευνες, όπως είναι άλλωστε και όλες οι έρευνες που έχουν ως επίκεντρο των άνθρωπο και την παρατήρηση της συμπεριφοράς του σε διάφορους τομείς και από διάφορους παράγοντες. Η ανάγκη της παρακολούθησης της πληροφορίας και των τρεχόντων γεγονότων είναι η ανάγκη του ατόμου για την πλήρη επίγνωση των καταστάσεων μέσα στη κοινωνία στην οποία συνυπάρχει με άλλα άτομα. Βέβαια η ανάγκη αυτή δεν περιορίζεται μόνο στα πλαίσια του δικού του μικρόκοσμου αλλά και στο τι ακριβώς συμβαίνει και στις υπόλοιπες οργανωμένες κοινωνίες του κόσμου και πως αυτές οι εξελίξεις μπορούν ή όχι να τον επηρεάσουν. Ακόμα έχει το βασικό χαρακτηριστικό της καθαρής ενημέρωσης για θέματα που ίσως δεν τον επηρεάζουν ως άτομο αλλά τον αφορούν όσον αφόρα τα ενδιαφέροντά του και την ενημέρωση την οποία θέλει να έχει για μια πληθώρα θεμάτων και κλάδων. Με αυτή του όμως την ανάγκη δεν καλύπτει μόνο το αίσθημα της ασφάλειας για τα γεγονότα και τις καταστάσεις που τυχόν τον επηρεάζουν, καλύπτει και το αίσθημα της περιέργειας που έχει ως άτομο για το τι ακριβώς μπορεί να συμβαίνει γύρω του. Συνδυάζοντας λοιπόν και αναλύοντας αυτές τις τέσσερις βασικές ανάγκες έρχονται οι Katz, Gurevitch και Haas (1973) υποστηρίζοντας πως η χρήση των μέσων μαζικής επικοινωνίας από τα άτομα γίνεται για να μπορέσουν να συνδέσουν ή μερικές φορές και να αποσυνδέσουν τους εαυτούς τους, μέσω καθοριστικών, συναισθηματικών ή 19

20 ενοποιητικών σχέσεων, με διαφορετικά είδη προσώπων (εαυτός, οικογένεια, φίλοι, έθνος, κ.λπ.). Μέσα από αυτή τους την ανάλυση προσπαθούν να κατανοήσουν όλη την κλίμακα των ικανοποιήσεων του ατόμου στις πολλές όψεις τις οποίες παρουσιάζει η ανάγκη του «να συνδεθεί/δεθεί» και λόγω της ευρείας αυτής κλίμακας φαίνεται η διαφορετική επιλογή του μέσου για κάθε διαφορετικό είδος σύνδεσης και επικοινωνίας. Η ανάγκη λοιπόν του ατόμου να επικοινωνήσει ή να απομονωθεί από το σύνολο είναι μια πολύμορφη ανάγκη και οι επιλογές και οι τρόποι ικανοποίησής της αλλάζουν κάθε φορά ανάλογα με την μορφή την οποία επιλέγει το άτομο να δώσει και το μέσο ή την δραστηριότητα την οποία επιλέγει για να την ικανοποιήσει. Μέσα από αυτή την υπόθεση προκύπτει και το συμπέρασμα ότι για την εξέταση των μέσων μαζικής επικοινωνίας χρειάζεται και η απαραίτητη συσχέτιση με τις κοινωνικές και ψυχολογικές θεωρίες. Μέσα λοιπόν από μια ομαδοποίηση των αναγκών, ξεκαθαρίζοντας το επίπεδο της κάθε ανάγκης και η συγκεκριμενοποίηση αυτής της θεωρίας συνδέονται συγκεκριμένες ανάγκες με συγκεκριμένα μέσα ικανοποίησής τους. Με λίγα λόγια γίνεται κατανοητό ότι η κάθε ανάγκη έχει διαφορετικούς τρόπους ικανοποίησης μέσα από διαφορετικά μέσα. Από την αρχή κιόλας της ανάπτυξης αυτής της θεωρίας το κοινό βρέθηκε ενεργό γιατί επέλεγε τα μέσα ώστε να συναντήσει τις ανάγκες του. Τώρα λοιπόν που οι ανάγκες του ατόμου ορίστηκαν μέσα από την παρατήρηση των μέσων γίνεται διακριτό ότι οι έρευνες δείχνουν για κάθε διαφορετική ανάγκη υπάρχει και κάποιο διαφορετικό μέσο, κάτι το οποίο επιβεβαιώνει και επιβεβαιώνεται από το «ενεργό άτομο». Ένας διαφορετικός τρόπος προσέγγισης των μελετητών θα μπορούσε να είναι από την ικανοποίηση στις ανάγκες, δηλαδή θα μπορούσε να είναι μια ανάποδη προσέγγιση της θεωρίας των χρήσεων και ικανοποιήσεων. Για παράδειγμα στο πεδίο της πληροφόρησης, η λειτουργία της παρακολούθησης θα μπορούσε αρχικά να εντοπιστεί από την επιθυμία του ατόμου να καλύψει την περιέργεια του. Με όποιο τρόπο και αν ξεκινούσε η παρατήρηση και ανάλυση των ατόμων, των αναγκών και ικανοποιήσεών τους αυτό που ισχύει είναι ότι η κάλυψη των αναγκών έχει συνδεθεί με αυτό το οποίο ονομάζουμε «ανάγκες των μέσων» και αυτό γιατί τα μέσα ήταν εκείνα που παρακολούθησαν το 20

21 κοινό και διέκριναν τις ανάγκες τους ώστε να μπορέσουν να τις καλύψουν και ανταποκριθούν σε αυτές ούτως ώστε το άτομο να ανατρέχει στο ανάλογο μέσο για την αντίστοιχη ανάγκη την οποία επιθυμεί να καλύψει. Στη συγκεκριμένη έρευνα μπορεί να γίνει αναγωγή του μέσου και του περιεχομένου του κάθε μέσου στο μουσειακό και πολιτιστικό χώρο με βάση το είδος του μουσείου και ποιές κατηγορίες πολιτιστικής κληρονομιάς αντιπροσωπεύει το καθένα μέσα από τις αντίστοιχες συλλογές τις οποίες προβάλει στο κοινό. Αυτό σημαίνει ότι και το κοινό με την ιδιότητα του επισκέπτη μέσα στο μουσείο καλύπτει συγκεκριμένες ανάγκες συνδυάζοντας διαφορετικές επισκέψεις ή μία συγκεκριμένη επίσκεψη ανάλογα με τις εμπειρίες τις οποίες θέλει να ικανοποιήσει μέσα από τις ανάγκες που του έχουν δημιουργηθεί ως άτομο. Υπάρχει λοιπόν το κάθε μουσείο να λαμβάνεται ως μέσο στο χώρο του πολιτισμού με το ανάλογο «περιεχόμενό» του το οποίο το αποτελούν οι συλλογές του αλλά φυσικά και ο περιβάλλοντας χώρος μέσα από τον οποίο προβάλλει το περιεχόμενό του. Με αυτόν τον τρόπο το κάθε μουσείο ή πολιτιστικός οργανισμός έχουν αντίστοιχα το δικό τους κοινό (target group 2 ) στο οποίο απευθύνονται και το οποίο προσπαθούν να προσελκύσουν, «καλεί» δηλαδή το κάθε μουσείο το κοινό του (επισκέπτης) για να μπορέσει με τη σειρά του να ικανοποιήσει τις αντίστοιχες ανάγκες του. Για την καλύτερη κατανόηση των λειτουργιών και των δεδομένων για την κάλυψη των αναγκών που παρουσιάζει το κοινό πρέπει να ερευνηθούν οι πηγές των μέσων μαζικής επικοινωνίας ώστε να δοθεί το είδος του περιεχομένου όσον αφορά τον τομέα της παρουσίασης του. Ένα υλικό μπορεί να αλλάξει μορφή και να δώσει άλλη βάση στο περιεχόμενο του καλύπτοντας έτσι μια ευρεία κλίμακα κοινού και αναγκών. Η ίδια πληροφορία άμα δοθεί με διαφορετικό τρόπο και ύφος ή και μέσω διαφορετικού μεσάζοντα να μπορέσει να έχει μια άλλη αντίληψη λόγω διαφορετικής διεργασίας. Για παράδειγμα μία ιστορία μπορεί να δοθεί στο κοινό σε μορφή βιβλίου αλλά και σε μορφή ταινίας. Το άτομο το οποίο θα διαβάσει αυτό το βιβλίο παρακινείται από 2 Συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων, μια συλλογή από άτομα που επελέγησαν και προσεγγίζονται από κάποια οντότητα/μονάδα/οργανισμό για ποικίλους σκοπούς, συμπεριλαμβανομένης της βοήθειας, της πρόσληψης, της διάδοσης πληροφοριών, το μάρκετινγκ και την έρευνα. (Πηγή: el.glosbe.com) 21

22 συγκεκριμένες λειτουργίες καθώς επίσης και το άτομο το οποίο θα δει την ταινία. Υπάρχει βέβαια και ένα τρίτο άτομο το οποίο θα διαβάσει το βιβλίο και στη συνέχεια θα υπολογίσει να πάει να δει και την ταινία. Αυτά τα τρία είδη ανθρώπων αντιπροσωπεύουν τις διαφορετικές αντιδράσεις του κοινού. Η διαφοροποίηση αυτή του μέσου έχει να κάνει με το είδος της εμπειρίας και κατά πόσο για κάποια άτομα καλύπτονται διαφορετικές ή όμοιες ανάγκες κάθε φορά. Κάθε μέσο φαίνεται να προσφέρει ένα μοναδικό συνδυασμό από χαρακτηριστικά περιεχόμενα, τυπικά γνωρίσματα και τυπικές καταστάσεις έκθεσης (Katz, Blumler, Gurevitch, 1974, p. 515). Τα τυπικά γνωρίσματα του μέσου είναι η έντυπη μορφή σε σχέση με τους ραδιοτηλεοπτικούς τρόπους μετάδοσης, εικονική/γραφική μορφή σε σχέση με την συμβολική αναπαράσταση και το διάβασμα σε σχέση με τους ακουστικούς ή οπτικοακουστικούς τρόπους λήψης της κάθε πληροφορίας. Η κατάσταση της έκθεσης από την άλλη έχει να κάνει με το χώρο στον οποίο βρίσκεται το άτομο, δηλαδή στο σπίτι του ή εκτός των ορίων του προσωπικού του χώρου, αλλά και με το αν το άτομο επιλέγει να είναι μόνο του ή όχι. Το ζήτημα λοιπόν είναι αν είναι επαρκής για την ικανοποίηση διαφορετικών αναγκών από διαφορετικά μέσα ενημέρωσης ο συνδυασμός των συγκεκριμένων γνωρισμάτων (Katz, Gurevitch, Haas, 1973). Με βάση τα συγκεκριμένα γνωρίσματα και τους συγκεκριμένους τρόπους έκθεσης έχουμε το μέσο της τηλεόρασης, την εφημερίδα, τον κινηματογράφο, τα βιβλία και το ραδιόφωνο. Μέσα λοιπόν από την έρευνά τους το 1973 έφτασαν στο συμπέρασμα, από τη μία μεριά τα βιβλία προσφέρουν παρόμοιες λειτουργίες με τις εφημερίδες, και από την άλλη με τον κινηματογράφο καθώς το ραδιόφωνο ήταν περισσότερο όμοιο στη λειτουργία του με τις εφημερίδες και με την τηλεόραση από την άλλη. Φαίνεται λοιπόν ο συνδυασμός της έντυπης με την οπτικοακουστική ιδιότητα του μέσου αλλά και της ακουστικής με την έντυπη και οπτικοακουστική μορφή. Αυτό έχει να κάνει περισσότερο με το γεγονός ότι τα βιβλία μοιράζονται μια τεχνολογική και ενημερωτική λειτουργία με τις εφημερίδες ενώ από την άλλη μεριά μια πιο αισθητική λειτουργία με τις ταινίες. Το ραδιόφωνο βέβαια έχει κοινή βάση περιεχομένου όσον αφορά την ενημέρωση, την ψυχαγωγία και την τεχνολογία με την τηλεόραση αλλά έχει 22

23 φυσικά και μεγάλη συσχέτιση με τον έντυπο τύπο (εφημερίδες), διότι προσφέρουν και οι δύο έναν προσανατολισμό προς την πραγματικότητα και την ενημέρωση. Παρατηρείται πάντως, σε ένα δεύτερο επίπεδο της ίδιας έρευνας ότι η χρήση των βιβλίων και του κινηματογράφου ως μέσο τείνουν να καλύπτουν τις ανάγκες του ανθρώπου οι οποίες έχουν να κάνουν με το ίδιο το άτομο, δηλαδή με την αυτό-εκπλήρωσή του βοηθώντας το να συνδεθεί με τον εαυτό του. Ενώ η χρήση των εφημερίδων, του ραδιοφώνου και της τηλεόρασης φαίνεται ότι προσφέρουν στο άτομο την επικοινωνία του με το κοινωνικό περιβάλλον. Όλες αυτές οι έρευνες οι οποίες έχουνε γίνει βοηθούν να ώστε να γίνει κατανοητή η πολυπλοκότητα του κοινού και του ατόμου μεμονωμένα και ότι αυτή η πολυμορφία αναγάγετε και στο μέσο το οποίο κάθε φορά προσπαθεί για την πιο επιτυχημένη και άμεση ικανοποίηση του κοινού και των προσδοκιών του. Με αυτόν τον τρόπο γίνεται εμβάθυνση στις συμπεριφορές και τις λειτουργίες του μέσα στο σύνολο όπως επίσης γίνεται και προσπάθεια διάκρισης όσον αφορά τις κατευθύνσεις τις οποίες παίρνει μέσα από τις προσδοκίες που έχει για την πληροφορία και τον μεσάζοντα. Οι ερευνητές λοιπόν των αναγκών του κοινού θεώρησαν δική τους υποχρέωση να εξερευνήσουν τις κοινωνικές και μεμονωμένες συνθήκες κάτω από τις οποίες το κοινό συναντά τις ανάγκες του ή κάνει χρήση του στοχευόμενου υλικού των προγραμμάτων αλλάζοντας την εικόνα του status quo 3 ή «διευρύνοντας τους πολιτιστικούς τους ορίζοντες» (Emmet, ). Το κοινό λοιπόν έχοντας τα δικά του μοτίβα και ακολουθώντας τις δικές του αναζητήσεις δεν συμβιβάζεται με το περιεχόμενο που του προσφέρεται. Όταν ένα μέσο δεν ικανοποιεί τις δικές του προδιαγραφές αναζητά τρόπους ή μέσα στα οποία θα μπορέσει να συναντήσει και να ικανοποιήσει τις ανάγκες του. Οπότε με βάση τις προηγούμενες έρευνες οι οποίες έχουνε γίνει, η συγκεκριμένη έρευνα δεν μπορεί να μείνει με τις λανθασμένες εντυπώσεις τις παραγωγής προϊόντων από τα μέσα ενημέρωσης τα οποία είναι «σκουπίδια» και δεν ανταποκρίνονται στα ενδιαφέροντα του κοινού. Αυτό θα ήταν σαν να γίνεται δεκτό ότι οι ανάγκες του κοινού είναι ασήμαντες και έχουν μόνο την προσέγγιση της απόδρασης και ότι τα μέσα δεν προσπαθούν να «ακούσουν» 3 Κατεστημένο, καθεστώς, κυριολεκτική απόδοση: η κατάσταση στην οποία (βρισκόμαστε). 23

24 τις όποιες απαιτήσεις και ανάγκες έχει το κοινό. Φάνηκε μέχρι στιγμής μέσα από όσα έχουμε μελετήσει και έχουν παρουσιαστεί μέσα από τις έρευνες ότι το κοινό είναι ενεργό και έχει κριτική αντίληψη των πληροφοριών που του προσφέρονται. Δεν θα δεχτεί οποιαδήποτε πληροφορία από οποιοδήποτε μέσο μόνο και μόνο επειδή του προσφέρεται. Η κριτική σκέψη, συμπεριφορά και αντίληψη του ατόμου μεμονωμένα και κατά συνέπεια και της κοινωνίας, μέσα στην οποία λειτουργεί να συνυπάρχει με άλλα άτομα, του δίνει όλες τις δυνατότητες επιλογής του μέσου αλλά και των δραστηριοτήτων των οποίων θα επιλέξει καθώς επίσης και της αξιολόγησης του περιεχομένου το οποίο του προσφέρεται. Όπως πολύ προσεκτικά οι McQuail, Blumler, και Brown (1972) συμπεραίνουν από την έρευνά τους, η ανάλυση των δεδομένων τα οποία προέκυψαν μέσω της θεωρίας των αναγκών δείχνουν ότι τα μέσα μαζικής επικοινωνίας δεν είναι τόσο περιορισμένα όσο παρουσιάζονται μέσα από τις θεωρίες απόδρασης. Με άλλα λόγια, αντί να απεικονίζονται τα μέσα ενημέρωσης, όπως αυτά οριοθετούνται αυστηρά από τις προσδοκίες του κοινού, η σκοπιά της θεωρίας των χρήσεων και ικανοποιήσεων(uses and Gratifications theory) αναδεικνύει το κοινό ως πηγή για την πρόκληση των παραγωγών να καλύψουν σε μεγαλύτερο βαθμό την πληθώρα των απαιτήσεων και των ρόλων οι οποίοι έχουν αποκαλυφθεί (Katz, Blumler, Gurevitch, ). 1.3 Προσέγγιση της θεωρίας των χρήσεων και ικανοποιήσεων στο μουσειακό περιβάλλον Η θεωρία των χρήσεων και ικανοποιήσεων, όπως αναφέρθηκε και στο προηγούμενο κεφάλαιο εξετάζει τις τάσεις, τους προσανατολισμούς, τις απαιτήσεις, τις εμπειρίες και τις ανάγκες του κοινού και στη συνέχεια πως αυτές οι ανάγκες ικανοποιούνται, μέσα από μια διαδικασία παρατήρησης από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Με βάση λοιπόν την συγκεκριμένη προσέγγιση και στις ανάγκες του κοινού όπως έχουν ορισθεί μέχρι σήμερα έρχεται στο χώρο του πολιτισμού και προσπαθεί να ερευνήσει πως ένα μουσείο 24

25 ενσωματώνει τις ανάγκες του κοινού και σε ποιό βαθμό καταφέρνει να τις ικανοποιήσει, λαμβάνοντας υπόψη πως η διαδικασία της επίσκεψης στο μουσείο και η συνεχείς ενημέρωση για αυτό είναι κάποιες από τις δραστηριότητες που το κοινό επιλέγει για να συναντήσει τις ανάγκες του. Με λίγα λόγια, η επίσκεψη ενός ατόμου σε ένα μουσείο είναι μια διαδικασία η οποία μπορεί να αναλυθεί σε κάποια βασικά κομμάτια για την πλήρη και ολοκληρωμένη εμπειρία του επισκέπτη. Ως πρώτο μέρος της διαδικασίας της επίσκεψης μπορεί να θεωρηθεί η ενημέρωση για το μουσείο, τι αυτό αντιπροσωπεύει και ποίες λειτουργίες προσφέρει. Στην συνέχεια υπάρχει η περιήγηση του ατόμου ή μιας ομάδας ατόμων στο χώρο του μουσείου. Και τέλος υπάρχει η διατήρηση «της επαφής» με το μουσείο μέσω της παρακολούθησης των νέων του μουσείου και μετά από την επίσκεψη του ατόμου στο συγκεκριμένο χώρο. Το μουσείο λοιπόν στη συγκεκριμένη έρευνα είναι το μέσο, το οποίο «εκπέμπει» την «πληροφορία», όπου πληροφορία μπορούν να θεωρηθούν οι συλλογές τις οποίες φιλοξενεί και αναδεικνύει μέσα στο χώρο του. Το συγκεκριμένο κοινό λοιπόν, για να μπορέσει να γίνει κατανοητό και να το μελετηθεί στα πλαίσια της συγκεκριμένης έρευνας, έχει ορισθεί σε συγκεκριμένη ομάδα κοινού, την ομάδα του επισκέπτη του μουσείου. Γίνεται χρήση λοιπόν του επισκέπτη ως σημείο αναφοράς και ως επίκεντρο της έρευνας μέσα στον πολιτιστικό χώρο. Οι μελέτες οι οποίες έχουν γίνει μέχρι στιγμής δίνουν τα απαραίτητα στοιχεία για το ποιές ακριβώς είναι οι ανάγκες του κοινού, από πού προέρχονται και πως ικανοποιούνται. Γίνεται λοιπόν αντιληπτό πως οι ανθρώπινες ανάγκες έχουν επιρροές από τον πολιτισμό στον τρόπο του σχηματισμού τους αλλά και στον τρόπο της ικανοποίησής τους. Με αυτό το υπόβαθρο γίνεται κατανοητό ότι πολιτιστικά τοποθετημένες κοινωνικές εμπειρίες ενισχύουν βασικές βιολογικές και ψυχολογικές ανάγκες, ενώ συγχρόνως δίνουν τις κατευθύνσεις στις πηγές οι οποίες ικανοποιούν αυτές τις ανάγκες (Lull, 1995). Με βάση τις παραπάνω αναλύσεις η ανάγκη για δραπέτευση, όσον αφορά πλέον τη συγκεκριμένη ομάδα κοινού, δηλαδή τον επισκέπτη, μέσα στο χώρο του μουσείου μπορεί να ερμηνευτεί ως η διαδικασία του ατόμου να ξεφύγει από την καθημερινή του ζωή μέσω της επίσκεψής του στο μουσείο. Ο επισκέπτης δηλαδή μπορεί να 25

26 έχει την ανάγκη να λειτουργήσει διαφορετικά μέσω μιας διαφορετικής εμπειρίας με στόχο την φυγή από κάτι δεδομένο και μόνιμο. Αυτή η ανάγκη για φυγή και διασκέδαση μέσα στη μέρα του μπορεί να ικανοποιείται είτε από το άτομο μεμονωμένα είτε μαζί με άλλα άτομα του φιλικού ή οικογενειακού του περιβάλλοντος, και με βάση αυτών τον επιλογών που έχει μπορεί, σε δεύτερο επίπεδο της ανάγκης για δραπέτευση, να γίνει αντιληπτό αν το άτομο έχει την τάση μέσω της ικανοποίησης της συγκεκριμένης ανάγκης να συνδεθεί και να επικοινωνήσει με άλλα άτομα της κοινωνίας ή να απομακρυνθεί από αυτό το κομμάτι της κοινωνίας το οποίο αποτελείται από το περιβάλλον του και να προσπαθήσει να συνδεθεί με τον εαυτό του. Η ανάγκη για κοινωνικοποίηση και ενίσχυση των διαπροσωπικών σχέσεων έρχεται στο μουσειακό περιβάλλον με σκοπό να τοποθετήσει το άτομο μέσα στο χώρο και να το ωθήσει να συναναστραφεί με συναφείς ή διαφορετικές ομάδες ανθρώπων ανταλλάσοντας απόψεις για το μουσείο και τις συλλογές του ή συμμετέχοντας σε πιθανές δραστηριότητες που το μουσείο έχει οργανώσει για την ενίσχυση της επίσκεψης. Όταν γίνεται αναφορά στην επικοινωνία με όμοιες ομάδας κοινού, στην συγκεκριμένη έρευνα, αφορά στους επισκέπτες του μουσείου, ενώ οι διαφορετικές ομάδες ανθρώπων μπορούν να θεωρηθούν όσοι εργάζονται στο χώρο του μουσείου ή και για το μουσείο (όπως ξεναγοί). Η αναζήτηση, η προσέγγιση και η προσπάθεια ορισμού της προσωπικής ταυτότητας από το κάθε άτομο είναι μία ανάγκη την οποία το άτομο μπορεί να προσπαθήσει να συναντήσει και να ικανοποιήσει μέσα στο χώρο κάποιου μουσείου και μέσω μιας συνεχείς διαδικασίας ενημέρωσης για πολιτιστικά ζητήματα. Η πολιτιστική κληρονομιά κάθε τόπου μπορεί να βοηθήσει το άτομο στο κατανοήσει λίγο βαθύτερα στον εαυτό του και να καταφέρει να τον ορίσει μέσα στην κοινωνία και το σύνολο. Τέλος η ανάγκη του ατόμου για ενημέρωση και συλλογή πληροφοριών όταν «τοποθετηθεί» μέσα στο χώρο του μουσείου, έρχεται να καλύψει την ανάγκη του ατόμου-επισκέπτη καθαρά στο επίπεδο της ενημέρωσή του για τις συλλογές τις οποίες το μουσείο φιλοξενεί και εκθέτει στο κοινό του. Δηλαδή γίνεται αναφορά, στην κάθε πληροφορία που παρέχεται από το μουσείο για τις συλλογές του, όπως τί αντιπροσωπεύουν τα εκθέματά του, ποιές λειτουργίες είχαν ή θα μπορούσαν 26