Το Φάρμακο στην πορεία των αιώνων

Transcript

1 5 Οκτωβρίου 2011 Το Φάρμακο στην πορεία των αιώνων Επιστήμες / Ιατρική - Βιολογία Μανώλης Μιτάκης, Φαρμακοποιός, Κοσμήτορας Πανελληνίου Ενώσεως Φαρμακοποιών Το προφίλ ασφάλειας και αποτελεσματικότητας των μοντέρνων φαρμάκων σε συνδυασμό με την αύξηση του προσδόκιμου επιβίωσης έχει συντελέσει στο να αμφισβητείται ο ρόλος της θρησκείας στις μεταμοντέρνες κοινωνίες, αντικαθιστάμενος από τον ρόλο του ανθρώπου-μικρού δημιουργού. Ο 20ός αιώνας παρέδωσε την σκυτάλη του στον 21ο με την «παρακαταθήκη» δυο παγκοσμίων πολέμων στους οποίους αφαιρέθηκαν εκατομμύρια ζωές. Η ειρωνεία είναι ότι ο 20ός αιώνας είναι εκείνος που παρέδωσε στην ανθρωπότητα την παράταση του προσδόκιμου της ζωής. Η έκρηξη των επιστημονικών ανακαλύψεων από όλες σχεδόν τις επιστήμες, βρήκε άμεση εφαρμογή στην ενίσχυση των δυνατοτήτων της φαρμακευτικής επιστήμης, με αποτέλεσμα την ανακάλυψη φαρμάκων που όχι μόνο παρατείνουν την διάρκεια της ζωής, αλλά βελτιώνουν και την ποιότητά της1. Στο κατώφλι του 21ου αιώνα μπορούμε ήδη να μιλάμε για life style drugs. Πρόκειται για φάρμακα που

2 αντιμετωπίζουν μια πάθηση που, ενώ άμεσα δεν θεωρείται επαπειλούμενη για την ζωή, εν τούτοις χειροτερεύει την ποιότητα της ζωής του ασθενή τόσο δραματικά, ώστε μπορεί να οδηγήσει σε σοβαρές ψυχικές παρεκτροπές που δυνητικά μπορεί να είναι απειλητικές για την ζωή. Συνήθως με τον όρο life style drugs μας έρχονται στον νου φάρμακα όπως η σιλντεναφίλη (Viagra) για την καταπολέμηση της σεξουαλικής δυσλειτουργίας. Σήμερα όμως η φαρμακευτική είναι σε θέση να βοηθήσει ευρύτερο κύκλο «κοινωνικών» παθήσεων, όπως για παράδειγμα η γυναικεία ακράτεια ούρων με φάρμακα, όπως η ντουλοξετίνη (Ariclaim). Πριν από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, η επίσκεψη και μόνο του ασθενή στον ιατρό του για την αντιμετώπιση των νόσων αυτών αποτελούσε taboo. Το προφίλ ασφάλειας και αποτελεσματικότητας των μοντέρνων φαρμάκων, σε συνδυασμό με την αύξηση του προσδόκιμου επιβίωσης και την θεαματική βελτίωση της ποιότητας ζωής των ασθενών (σε βαθμό που σε μερικά νοσήματα να έχουν αρχίσει να αρνούνται ότι είναι ασθενείς λόγω της επιτυχίας της φαρμακευτικής αγωγής που λαμβάνουν εφ όρου ζωής), έχει συντελέσει στο να αμφισβητείται καίρια ο ρόλος της θρησκείας στις μεταμοντέρνες κοινωνίες, αντικαθιστάμενος από τον ρόλο του ανθρώπουμικρού δημιουργού 2. Η έλευση της Dolly, η δυνατότητα του ανθρώπου να επέμβει στο γονιδίωμα, η τεχνολογία βλαστοκυττάρων, και η φαρμακογονιδιωματική, έχουν φέρει σε μεγάλη αμηχανία τις θρησκείες, συμπεριλαμβανομένου και του καθολικού και προτεσταντικού Χριστιανισμού. Στόχος του άρθρου αυτού είναι να καταδειχτεί ότι η Ορθοδοξία όχι μόνο δεν έχει τίποτε να φοβηθεί από την φαρμακευτική επανάσταση, αλλά μόνο κέρδη μπορεί να αποκομίσει. Κι αυτό γιατί η ορθοδοξία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ανακάλυψη των φαρμάκων και την γέννηση του νοσοκομείου, όπως θα δούμε παρακάτω. Το φάρμακο στην αρχαία Ελλάδα Σύμφωνα με τις αρχές της Εθνοφαρμακολογίας, η ανακάλυψη φαρμάκων από τον άνθρωπο, αποτελεί ιδιαίτερο διακριτό του χαρακτηριστικό3,4, που προηγήθηκε ακόμα και από την ανακάλυψη της φωτιάς ή του τροχού5,6. Κι αυτό γιατί οι πρωτόγονοι άνθρωποι είχαν την τάση να χαϊδεύουν την άγνωστη γή, για να την εξευμενίσουν. Ήταν λογικό, επομένως, κάποια από τα φυτά με τα οποία έρχονταν σε επαφή να αποδειχτούν σωτήρια για την ζωή τους, και γρήγορα διδάχτηκαν εμπειρικά την ποσότητα που χρειάζονταν για να σωθούν αντί να δηλητηριαστούν. Το γεγονός ότι κάποια φυτά, ενώ ήταν δηλητηριώδη, μπορούσαν να σώσουν ζωές, έκανε τον Όμηρο να πρωτοεμφανίσει στην ανθρωπότητα την λέξη Φάρμακον7. Η σημασία της λέξης αυτής των Ομηρικών επών σημαίνει φάρμακο και δηλητήριο ταυτόχρονα. Η αξία της λέξης Φάρμακον στον Όμηρο είναι τεράστια. Κι αυτό γιατί στον ομηρικό κόσμο, οι ήρωες δεν αρρωσταίνουν ποτέ. Ζούν ή πεθαίνουν. Εάν λαβωθούν σε μάχη, κάποιος θεός φροντίζει για να μην πεθάνουν. Αυτός ο θεός όμως δεν κάνει ιατρική. Κάνει θαύματα. Μέσα σε αυτόν τον κόσμο λοιπόν ο Όμηρος επέλεξε τον Οδυσσέα να χορηγήσει αντίδοτο στους συντρόφους του, που είχαν κυριευτεί από τις παρενέργειες που είχε το φάρμακο που τους έδωσε η Κίρκη, για να λησμονήσουν την πατρίδα τους8. Η αναφορά λοιπόν της σχέσης φαρμάκου-δηλητηρίου και δηλητηρίου- αντιδότου, από τον Όμηρο, πυροδότησε την αρχή του τέλους του ελέγχου των θεραπειών από το ιερατείο της εποχής. Η αρχαία Ελλάδα δεν είχε πότε στενά οργανωμένα ιερατεία με βάση την μορφή και την δομή που σήμερα εννοούμε. Έτσι, οι Έλληνες ιατροί της αρχαιότητας, χωρίς ποτέ να παρεκτοπίσουν την έννοια του θείου (απόδειξη είναι ότι ορκίζονταν στον θεό Ασκληπιό), παρεκτόπισαν την μεταφυσική προσέγγιση στην ασθένεια, θεμελιώνοντας έτσι τις βάσεις της σύγχρονης Ιατρικής. Για την ιστορία της αρχαίας ελληνικής Ιατρικής κυρίαρχη θέση έχουν αναμφισβήτητα ο Ιπποκράτης και ο Γαληνός, ενώ η Φαρμακευτική επιστήμη, που δεν είχε ακόμη αποχωριστεί από την Ιατρική, μνημονεύει τον Θεόφραστο και τον Διοσκουρίδη9. Έτσι, η αρχαία Ελλάδα κληροδότησε τον Ελληνικό πληθυσμό10,11,16,17,18 με: 1. Την αποδοχή σε γενικές γραμμές του επαγγέλματος της Ιατρικής γενικά, και των ιατρών ειδικά. 2. Την συνειδητή χρήση φαρμάκων για την αντιμετώπιση των ασθενειών από τους ιατρούς και την συνειδητή συμμόρφωση των ασθενών στις οδηγίες χρήσης των φαρμάκων. 3. Τον περιορισμό της μεταφυσικότητας και την εισαγωγή των θεμελίων γι αυτό που ορίζεται στην σημερινή βιβλιογραφία ως evidence based medicine & evidence based pharmacy. 4. Την ίδρυση των ασκληπιείων, που αποτελούν τον μακρινό πρόδρομο των νοσοκομείων, όπου όμως είναι αμφίβολο εάν οι ασθενείς είχαν ταξική ισότητα ως προς την πρόσβαση σε αυτά. Το φάρμακο στην αρχαία Ρώμη Παρ όλο που ο Διοσκουρίδης και ο Γαληνός έζησαν σε εποχές που η Ελλάδα ήταν απλώς ρωμαϊκή επαρχία, οι Ρωμαίοι δεν απέκτησαν ποτέ την αγάπη και την εξοικείωση με την Ιατρική που παρέλαβαν από τους

3 Έλληνες. Πράγματι, ελάχιστες είναι οι ιστορικές καταγραφές Ρωμαίων ιατρών. Αυτό έγινε γιατί οι εκπρόσωποι της ρωμαϊκής κουλτούρας ήταν εξαιρετικά καχύποπτοι σε καθετί ελληνικό, και ειδικά στην Ιατρική που έφερε ιδαίτερα τα στοιχεία της Ελληνικής κουλτούρας10. Σε μια από τις Τουσκουλιανές διατριβές που φέρει τον τίτλο «Το φάρμακο της λύπης», ο φιλόσοφος Κικέρων παροτρύνει την αποφυγή οποιωνδήποτε φαρμάκων προτείνουν οι Έλληνες ιατροί, και συνιστά μόνο πνευματική αναζήτηση12. Οι Ρωμαίοι κατάφεραν να μειώσουν την θνησιμότητα κατασκευάζοντας υδραγωγεία, με αποτέλεσμα τον περιορισμό των λιμναζόντων υδάτων, που, ως γνωστό, βρίθουν από παθογόνους μικροοργανισμούς. Μή γνωρίζοντας τίποτε από τον κόσμο των μικροβίων, απέδιδαν την μακροζωία τους στους θεούς και όχι στην Ιατρική13. Το αποτέλεσμα της ανένδοτης αντιπάθειας των Ρωμαίων στην ιατρική γενικά, και τα φάρμακα ειδικά, ήταν κεφαλαιώδους σημασίας για την μετέπειτα ιστορία των επιστημών της υγείας για τον ακόλουθο λόγο: Όταν χωρίστηκε οριστικά η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία σε Ανατολικό και Δυτικό κράτος, η άποψη των λαών για την φαρμακοθεραπεία ήταν διχασμένη: Στο Δυτικό Ρωμαϊκό Κράτος απλά δεν υπήρχε Ιατρική και φαρμακοθεραπεία στο μυαλό του μέσου πολίτη. Αντίθετα, στο Ανατολικό Ρωμαϊκό Κράτος, η δύναμη του ελληνικού στοιχείου είχε μπολιάσει το μυαλό του μέσου πολίτη με την αξία της ιατρικής φροντίδας και τα ευεργετήματα της Φαρμακοθεραπείας. Γι αυτό και στην Δύση, η Φαρμακευτική και η Ιατρική πέρασαν τον δικό τους μεσαίωνα. Αντίθετα, στο Βυζάντιο η Φαρμακευτική και η Ιατρική συνέχισαν την πορεία τους. Το φάρμακο στους πρωτοχριστιανικούς χρόνους Στην σύγχρονη βιβλιογραφία δεν υπάρχει ούτε ένας ιστορικός που να μην αποδέχεται την έλευση του Ιησού στην γή ως κοσμοϊστορικό γεγονός, ανεξάρτητα από το θρήσκευμα στο οποίο ανήκει. Σύμφωνα με την χριστιανική παράδοση, όπως αυτή καταγράφεται στην Καινή Διαθήκη, ο Χριστός όχι μόνο δεν έμεινε ασυγκίνητος στο πρόβλημα της ασθένειας, αλλά ασχολήθηκε ενεργότατα, όπως φαίνεται από τις περιγραφές των θαυμάτων του. Ο Χριστός θεράπευε τους ασθενείς κηρύττοντας μαζί με την πίστη στον Θεό, την αγάπη προς τον πλησίον. Ως ύψιστο δείγμα αγάπης ανέστησε τον Λάζαρο, ενώ επέλεξε να πεθάνει στον Σταυρό. Οι πρώτοι χριστιανοί, ακολουθώντας τις εντολές του Κυρίου ως προς το «αγαπάτε αλλήλους», περιέθαλπταν με αγάπη τους ασθενείς τους. Έτσι, για παράδειγμα, σε περιπτώσεις επιδημίας δεν έδιωχναν τους συγγενείς τους από τα σπίτια τους και έθαβαν πάντα τους νεκρούς τους, σε αντίθεση με τους ειδωλολάτρες. Η φιλευσπλαχνία 16,18 λοιπόν ήταν η «κλινική εικόνα» της εκδήλωσης της αγάπης των πρώτων χριστιανών προς τους συνανθρώπους τους, κάτι που γρήγορα έγινε αντιληπτό από τους μή χριστιανούς. Η φιλευσπλαχνία όμως στο όνομα της οποίας περιέθαλπαν τους ασθενείς, είχε ένα συγκεκριμένο όριο: Οι πρώτοι χριστιανοί αρνούνταν τόσο την ιατρική αρωγή όσο και την φαρμακευτική θεραπεία. 15,23 Και τούτο διότι ο Ιησούς κατά το διάστημα της επίγειας παρουσίας Του δεν χρησιμοποίησε φάρμακα για την αντιμετώπιση των νοσούντων. Για παράδειγμα, το κατά Μάρκον Ευαγγέλιο (5:25-34) συγκρίνει την αποτελεσματικότητα του Ιησού με τις αποτυχημένες προσπάθειες των ιατρών επί της αιμορροούσης γυναικός την οποία προσπαθούσαν να θεραπεύσουν για 12 χρόνια 21. Έτσι λοιπόν, σύμφωνα με πολλούς Χριστιανούς φιλόσοφους της εποχής εκείνης, αφού το Φάρμακο βασίζεται στην γνώση υλικών ουσιών και η Ιατρική στην πιο εξελιγμένη της μορφή αποτελούσε εργασία των ειδωλολατρών Ελλήνων σοφών, θα έπρεπε να καταπολεμηθούν ως οι εκπρόσωποι του κακού15. Έτσι, επιφανείς χριστιανοί, όπως ο Τατιανός που μαθήτευσε κοντά στον φιλόσοφο μάρυρα Ιουστίνο (Β αιώνας) κήρυττε ότι τα φάρμακα και τα δηλητήρια ήρθαν από την πονηρή ύλη 16. Ο Αρνόβιος εκ Σίκκης πρέσβευε ότι η αποδοχή ιατρικής βοήθειας σήμαινε αναγνώριση της ειδωλολατρίας. Ο επίσκοπος Κύριλλος τον Δ αιώνα διέδιδε ότι οι χριστιανοί με ισχυρή πίστη έπρεπε να επιζητούν την θεραπεία της νόσου τους αποκλειστικά από τον Ιησού και όχι από τους ιατρούς. Αντίστοιχες νουθεσίες έκανε ο μοναχός της Γάζας Ησαΐας (Ε αιώνας). Ακόμη και ο Αλεξανδρινός θεολόγος Ωριγένης, που υπερασπίστηκε σθεναρά την χρήση φαρμάκων και την ιατρική αρωγή, υποστήριξε στο έργο του κατά Κέλσου ότι, ενώ οι απλοί άνθρωποι μπορούν να λαμβάνουν φάρμακα, εκείνοι που αγωνίζονται για το ανώτατο επίπεδο ζωής θα πρέπει να αποφεύγουν την λήψη φαρμάκων, στρέφοντας την θεραπεία τους αποκλειστικά στην πίστη στον Θεό 14,16. Αποτελεί άξιο μνείας, στο σημείο αυτό, το γεγονός ότι οι περισσότεροι από τους θεολόγους της πρωτοβυζαντινής περιόδου που έβαλλαν κατά της χρήσης φαρμάκων, περιέπεσαν εν τέλει σε θρησκευτικές αιρέσεις: Ο Τατιανός, για παράδειγμα, προσχώρησε σε μία γνωστική αίρεση, ενώ ο ηγούμενος Ησαΐας φαίνεται πως ήταν μονοφυσίτης. Οι περισσότεροι αυτοί συγγραφείς έκλειναν προς τον δυϊσμό. Η δυσπιστία τους προς την Ιατρική που βασιζόταν στην ανθρώπινη γνώση και τα υλικά φάρμακα ήταν φυσιολογικό επόμενο της καταδίκης του ορατού κόσμου 16. Ωστόσο, το γεγονός ότι με τις διδαχές τους απομάκρυναν τον κόσμο από την χρήση φαρμάκων έκανε επιτακτική την αντιμετώπιση του θέματος

4 της λήψης ή μή φαρμάκων από τους χριστιανούς σε θεολογικό επίπεδο. Το δύσκολο αυτό έργο ανέλαβαν να το φέρουν εις πέρας οι τρεις Ιεράρχες. Η μορφοποίηση της αποδοχής της Ορθοδοξίας στην χρήση φαρμάκων Οι Πατέρες της εκκλησίας μας συνέταξαν τις θέσεις της Ορθοδοξίας για το φάρμακο, στηριζόμενοι κατ αρχήν στις απόψεις του Ωριγένη. Η ελληνική τους παιδεία, οι ιατρικές τους σπουδές και το ανοιχτό τους μυαλό ώθησαν τις θέσεις της Ορθοδοξίας, κτίζοντας με κόπο έναν ισχυρό σύνδεσμο μεταξύ του χριστιανισμού και του κλασσικού Ελληνισμού, γεγονός που δίνει στην Ορθοδοξία εντονότατη εγκεφαλικότητα ως θρησκεία. Έτσι, η θετικότατη στάση της ορθοδοξίας απέναντι στο φάρμακο, όπως διαμορφώθηκε από τους πατέρες της εκκλησίας μας στηρίζεται 10,16,18,28 : 1. Στις θέσεις του χριστιανισμού στο ότι η ζωή ανήκει στον Θεό και, κατά συνέπεια, απαγορεύεται η αφαίρεσή της. 2. Στις θέσεις του Μ. Βασιλείου ότι τα φαρμακευτικά φυτά (δηλητηριώδη) δεν μπορεί επ ουδενί λόγω να αποτελούν ένα σφάλμα του Θεού μέσα σε ένα κόσμο που τα πάντα εν Σοφία εποίησεν. 3. Στις θέσεις του Μ. Βασιλείου ότι εφόσον η ζωή ανήκει στον Θεό, και είναι αμάρτημα να απολεστεί, η χρησιμοποίηση φαρμακευτικών φυτών -πού ο Ίδιος έπλασε- για την διάσωση της ζωής του ανθρώπου αποτελεί πράξη ενάρετη. 4. Στις θέσεις του Μ. Βασιλείου ότι το γεγονός ότι ένας ικανός ιατρός μπορεί να χρησιμοποιήσει ολέθρια φυτά για την διάσωση μιάς ανθρώπινης ζωής πιστοποιεί, σύμφωνα με το θεϊκό σχέδιο, ότι ακόμα και τα ολέθρια στοιχεία του ορατού κόσμου είναι επωφελή, όταν χρησιμοποιούνται από τους κατάλληλους, καλούς ανθρώπους. Για τον λόγο αυτόν, η θεραπευτική δύναμη ενός φαρμάκου όχι μόνο δεν απομακρύνει την ανθρώπινη πίστη από τον Θεό, αλλά τουναντίον βοηθάει τους χριστιανούς να αντιληφθούν την πανταχού παρούσα δύναμη του Θεού. 5. Στις θέσεις του Γρηγορίου Νύσσης για την σημασία της παρατήρησης που απαιτείται για την συσσώρευση εμπειρίας στην Ιατρική ούτως ώστε να περιοριστούν τα επιζήμια φάρμακα και να αυξηθούν τα επωφελή(!) 6. Στις θέσεις του Ιωάννου του Χρυσοστόμου περί της χρήσης της ιατρικής ως έμπρακτης απόδειξης της χριστιανικής φιλανθρωπίας και φιλευσπλαχνίας, που αποτελούν τις άμεσες και καίριες αποδείξεις του «αγαπάτε αλλήλους». Οι θέσεις των Πατέρων της εκκλησίας μας και οι διδαχές τους, γρήγορα σχημάτισαν την μεγάλη εικόνα του Ιησού Χριστού ως Μέγα Ιατρού των ψυχών και των σωμάτων. Σύντομα η βυζαντινή εικονογραφία στην Ανατολή κατακλύσθηκε από αγιογραφίες με το συγκεκριμένο θέμα. Ταυτόχρονα, στο Ανατολικό Ρωμαϊκό Κράτος που, όπως είδαμε, κρατούσε παραδοσιακά ισχυρά θετική εικόνα για τους ιατρούς και την χρήση φαρμάκων, εμφανίστηκαν οι πρώτοι χριστιανοί ιατροί, αλλά και το πρώτο γνωστό στην ιστορία χριστιανικό δίδυμο ιατρού-φαρμακοποιού. Πρόκειται για τους αγίους Αναργύρους Κοσμά (ιατρό) και Δαμιανό (φαρμακοποιό), που θεωρούνται σήμερα προστάτες των φαρμακοποιών, και μαρτύρησαν εις το όνομα του Ιησού. Ο χριστιανισμός επιβίωσε ως ιδέα, διότι πολλοί αποφάσισαν ότι άξιζε να πεθάνουν γι αυτήν. 20 Η γέννηση του Νοσοκομείου στο Βυζάντιο Οι Πατέρες της εκκλησίας μας, μετά την διατύπωση των θέσεων της Ορθοδοξίας για την φαρμακευτική αγωγή, αναζήτησαν τρόπους για να γίνει και έμπρακτη η στάση αυτή της Εκκλησίας, χτίζοντας ξενώνες για την ανακούφιση των φτωχών ασθενών, οι οποίοι -σε αντίθεση με τους ρωμαϊκούς ξενώνες- είχαν συστηματική και πλήρη ιατροφαρμακευτική υποστήριξη. Οι ξενώνες αυτοί διοικούνταν από τους επισκόπους ή από τους ηγουμένους των μοναστηριών. Η αρχή έγινε από τον Μέγα Βασίλειο, που ίδρυσε τα πτωχεία 16. Η συνεχής δημόσια προφορική και γραπτή εκθείαση της ιατρικής στα κείμενα του Βασιλείου και του Ιωάννου του Χρυσοστόμου, είχε ως αποτέλεσμα το συστηματικό κτίσιμο νοσοκομείων στο όνομα της χριστιανικής αγάπης και φιλευσπλαχνίας. Η θεολογική θέση των πατέρων περί του θεμιτού της παρατήρησης και της εξάσκησης των ιατρών, όχι μόνο επανανέσυρε τα κείμενα του Ιπποκράτη και του Γαληνού, αλλά ανέδειξε και σημαντικούς ιατρούς, όπως ο Παύλος ο Αιγινήτης. Ένα από τα επιτεύγματα της βυζαντινής Ιατρικής είναι η πρόοδος στις χειρουργικές επεμβάσεις, με αποκορύφωμα την λιθοτομία 17. Το Βυζάντιο υπερηφανεύεται ότι επί των ημερών του πραγματοποιήθηκε στα νοσοκομεία του η πρώτη στον κόσμο αναίμακτη εγχείρηση αφαίρεσης πέτρας, με την χρήση καθετήρα για την παροχέτευση της κύστεως, κάτι που στην Δύση έγινε

5 εφικτό μόλις κατά τον ΙΘ αιώνα. Η χρήση φαρμάκων στα νοσοκομεία διευρύνθηκε, και μάλιστα με τρόπο που να μην εμποδίζει την διάχυση της γνώσης, όπως αποδεικνύει η πληθώρα καταλόγων φαρμάκων και φαρμακευτικών φυτών που μας είναι σήμερα διαθέσιμοι από την εποχή εκείνη. Στα βυζαντινά νοσοκομεία, αρχίζει η εγκατάσταση νοσοκομειακών φαρμακοποιών πολύ πιο νωρίς απ ό,τι στην Δύση, στην οποία τα δύο επαγγέλματα δεν είχαν διαχωριστεί μέχρι το Το πιο χαρακτηριστικό βυζαντινό έργο από την σκοπιά του φαρμακοποιού είναι ο κατάλογος επιτρεπομένων φαρμάκων, ο οποίος περιγράφει και τον επιτρεπόμενο τρόπο παρασκευής τους (στις μέρες μας ονομάζεται φαρμακοποιΐα.) Προς τα τέλη του ΙΓ αιώνα ο Νικόλαος Μυρεψός είχε συντάξει την φαρμακοποιΐα του με τον τίτλο «Δυναμερόν», που περιείχε περισσότερα από φάρμακα. Το «Δυναμερόν» του Νικολάου Μυρεψού αποτέλεσε την βάση για τις ευρωπαϊκές φαρμακοποιΐες μέχρι τον 17ο αιώνα10,18. Μια άλλη πρωτιά των βυζαντινών νοσοκομείων είναι ότι απέδειξαν έμπρακτα την αξία του δικαιώματος της γυναίκας για ισοτιμία ως προς την ιατρική αντιμετώπιση. Ο ξενώνας του Λιβός δεχόταν αποκλειστικά γυναίκες ως ασθενείς σύμφωνα με το τυπικόν του 16. Τέλος, στα βυζαντινά νοσοκομεία παρεχόταν συνεχιζόμενη ιατρική εκπαίδευση, κάτι πρωτοφανές για τα μεσαιωνικά δεδομένα. Το γεγονός της συντήρησης αυτής της ελληνογενούς στην πλειοψηφία ιατρικής γνώσης συνετέλεσε σε μεγάλο βαθμό και στην διάσωση μεγάλου μέρους της ελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς, καθώς και της ελληνικής γλώσσας. Και το γεγονός ότι όλα αυτά γίνονταν κάτω από την διοίκηση και ενεργό χρηματοδότηση της Ορθόδοξης Εκκλησίας, αποτελεί μιάν άμεση απόδειξη της εγκεφαλικότητάς της. Αντίθετα, στην Δύση που, όπως είδαμε, η Ιατρική δεν ήταν αποδεκτή στον Μεσαίωνα, επικράτησε σχεδόν απόλυτο σκότος. Η χρήση φαρμάκων εθεωρείτο δεισιδαιμονία και οι χρήστες τους μάγοι και μάγισσες 23. Η όποια φαρμακευτική γνώση περιορίστηκε σε κάποια μοναστήρια και ποτέ δεν διαχύθηκε σε μαζικό επίπεδο. Την ίδια στιγμή που οι Ορθόδοξοι χριστιανοί είχαν καλά συνειδητοποιήσει τόσο την πίστη τους όσο και την ταυτόχρονη ανάγκη για χρήση φαρμάκων, οι χριστιανοί της Δύσης έπρεπε να περιμένουν την έλευση του Παράκελσου, για να υποψιαστούν ότι θα πρέπει να αντιμετωπίσουν τις νόσους με την χορήγηση φαρμακευτικής αγωγής 19. Ακόμη και οι οίκοι φιλευσπλαχνίας τους ποτέ δεν εξελίχθηκαν σε νοσοκομεία όπως στο Βυζάντιο. Αλλά και τα καλύτερα νοσοκομεία τους ποτέ δεν έφτασαν την οργάνωση του Ξενώνα του Παντοκράτορος στην Κωνσταντινούπολη, που έφτασε να διαθέτει 5 φαρμακοποιούς 16. Όταν ο βασιλιάς της Σικελίας Φρειδερίκος ο Β χώρισε με νομοθετικό διάταγμα το επάγγελμα του ιατρού από το επάγγελμα του φαρμακοποιού, δεν έκανε καμιά νύξη για τα νοσοκομεία, γεγονός που πιστοποιεί την έλλειψη ή την νηπιακή τους κατάσταση γύρω στο Στην δυτική βιβλιογραφία δεν παρατηρείται επίσκοπος με σημαντικές γνώσεις ή με άποψη επί του φαρμάκου. Στην βυζαντινή βιβλιογραφία ακόμα και ο Πατριάρχης Φώτιος ήξερε και χρησιμοποιούσε συνταγές φαρμάκων. Το φάρμακο από την Τουρκοκρατία ώς την Ντόλλυ Η Τουρκοκρατία διέλυσε την πλειονότητα, αν όχι όλα τα βυζαντινά νοσοκομεία 16,20. Ακολούθησαν οι σκοτεινοί για την Ελλάδα αιώνες. Στην Δύση, το πνεύμα της Αναγέννησης ωθούσε με μαθηματική ακρίβεια στην ενσωμάτωση της Αλχημείας από την Φαρμακευτική και την ταυτόχρονη γέννηση της Χημείας από τα εργαστήρια των φαρμακείων. Ταυτόχρονα όμως στην Δύση άρχισαν να εμφανίζονται οι συνέπειες των μεθόδων της Ιεράς Εξέτασης και της δογματικής προσήλωσης της Εκκλησίας, που έπασχε τόσο σε θεολογικό επίπεδο ως προς την στάση της απέναντι στο φάρμακο, όσο και στην καθημερινή της πρακτική: Η ανακάλυψη των μικροβίων καθώς και η ανακάλυψη των δεινοσαύρων κλόνισε την πεποίθηση των Δυτικών επιστημόνων ως προς την αξιοπιστία της Γένεσης στην Βίβλο 25, ακριβώς διότι ο τρόπος προσέγγισης της Βίβλου από αυτούς είναι καθαρά ορθολογιστικός και όχι εννοιολογικός.. Η ανακάλυψη φαρμάκων που έσωζαν τους αποικιοκράτες στον νέο κόσμο, κλόνισε την πεποίθηση ότι οι ασθένειες αποτελούν υποχρεωτικά τιμωρία του Θεού. Η ανακάλυψη των εμβολίων έθεσε τέρμα στις «αμαρτωλές» και «μή αμαρτωλές» οικογένειες. Η γένεση και ενίσχυση της επιστημονικής φαρμακολογίας συνετέλεσε στην ελάττωση των δακτυλοδεικτούμενων προσώπων. Η ανακάλυψη των νόμων της Γενετικής και μάλιστα από έναν μοναχό, τον Mendel, θεμελίωσε ακόμα περισσότερο τις σχέσεις αιτίου-αιτιατού22. Για τους λόγους αυτούς, πολύ συχνά οι επιστήμονες της Δύσης προσπαθούν να κάνουν άκαιρες συγκρίσεις του λογικού με το υπέρλογο. Έτσι, αμήχανα η Δυτική Εκκλησία υποδέχτηκε με έντονα αρνητικά συναισθήματα την βιοτεχνολογία που πρεσβεύει η έλευση της Ντόλλυ, ενώ στάθηκε συγκριτικά ασυγκίνητη στην ρίψη των ατομικών βομβών σε μή χριστιανούς. Συμπεράσματα Η Ορθοδοξία αποτελεί το τμήμα εκείνο της χριστιανοσύνης που ξεκάθαρα στήριξε την ύπαρξη του

6 φαρμάκου και την συσχέτισε με το μεγαλείο της Θεϊκής Σοφίας. Είναι εκείνη που ξεκάθαρα στήριξε την Ιατρική, αναδεικνύοντάς την ως πεμπτουσία της φιλευσπλαχνίας. Και μόνο για τις καθαρές αυτές θεολογικές θέσεις που κηρύττει από την εποχή των Πατέρων της, η Ορθοδοξία δεν έχει να φοβηθεί τίποτε από τον κόσμο του φαρμάκου. Εξάλλου, η ορθοδοξία συνετέλεσε όσο καμιά άλλη θρησκεία στην εξέλιξη του φαρμάκου, διότι αυτή δημιούργησε τον πιο φυσικό χώρο παρατήρησης της κλινικής του δράσης: Στο νοσοκομείο, που είναι δικό της δημιούργημα, διενεργούνται σήμερα όλες οι διεθνείς ελεγχόμενες κλινικές μελέτες των φαρμάκων. Ακόμα και σήμερα όμως, η Ορθοδοξία δεν έχει τελειώσει τον ιστορικό της ρόλο ως προς την βοήθεια που μπορεί να προσφέρει στο φάρμακο: Στην μεταμοντέρνα κοινωνία της παγκοσμιοποίησης, η ανάμιξη της ανατολικής με την δυτική φιλοσοφία έφερε ως αποτέλεσμα το να επιθυμούν οι άνθρωποι την υγεία τους, αλλά να θέλουν περισσότερο να αισθάνονται ότι έχουν αξία. Έτσι, θυσιάζουν συχνά την υγεία τους για να αισθανθούν ότι αξίζουν. Για την ορθοδοξία όμως, το αίσθημα αξίας δεν κατακτάται ως επίτευγμα, αλλά λαμβάνεται ως δώρο 28. Η συμπαράσταση της Ορθοδοξίας στην έλευση νέων φαρμάκων μέσω της στήριξης για την εξεύρεση ισχυρής θεολογικής πλατφόρμας για την επίλυση των προβλημάτων της Βιοηθικής στα βιοτεχνολογικά φάρμακα, καθώς και η κατανόησή της σε νοσήματα, τα οποία στην δυτική κοινωνία -και κατά συνέπεια στα δυτικά δόγματα του χριστιανισμού- αποτελούν θέματα taboo (όπως για παράδειγμα η παθολογική σεξουαλική δυσλειτουργία και η παθολογική γυναικεία ακράτεια ούρων) αποτελεί μέγιστη απόδειξη της συνέχισης της δυναμικής συνέργειας της επιστήμης με την Ορθοδοξία στην Ελλάδα, όπως θεμελιώθηκε από τους Πατέρες της Εκκλησίας μας. Και τέλος, θα πρέπει να συνεχιστεί η ολιστική προσέγγιση της Ορθοδοξίας στα θέματα της ασθένειας, που βλέπει την φαρμακευτική αγωγή για το σώμα να συνδυάζεται με την πνευματική ανάταση. Γιατί ακόμα και οι δυτικού τύπου κλινικές μελέτες έχουν πλέον αποδείξει ότι αυτός ο συνδυασμός πνευματικής και σωματικής υποστήριξης συμβάλλει αποφασιστικά στην μεγαλύτερη συμμόρφωση του ασθενή στις οδηγίες του Ιατρού και του Φαρμακοποιού 24. Συμμόρφωση, που η Φαρμακευτική και η Ιατρική την χρειάζονται αυτή την εποχή περισσότερο από ποτέ σε μερικά νοσήματα που δεν έχουν ακόμα νικηθεί, όπως ο καρκίνος 27. Για να μπορέσει η Ορθοδοξία να συνδράμει αποφασιστικά, θα πρέπει να χρησιμοποιήσει -κατά την άποψη του συγγραφέα- την ξεκάθαρη πρακτική που εφάρμοσε στα βυζαντινά νοσοκομεία που δημιούργησε: Τον διαχωρισμό μεταξύ της νόσου και της ασθένειας 26. Νόσος είναι ένα σύνολο παθολογικών διαταραχών που διαπιστώνονται εργαστηριακά και πιστοποιούνται κλινικά από τον ιατρό. Ασθένεια είναι ο τρόπος με τον οποίο βιώνει ο άνθρωπος την νόσο του. Η αντιμετώπιση της νόσου είναι έργο αποκλειστικά της φαρμακευτικής επιστήμης και όχι της θρησκείας. Στην αντιμετώπιση της ασθένειας όμως η Ορθοδοξία μπορεί να παίξει μέγιστο ρόλο με την έννοια της ίασης ως σωματικής και πνευματικής ολοκληρίας της υγείας 28. Όταν η Φαρμακευτική χαρίσει στην Ιατρική το τελικό χτύπημα στα νοσήματα αυτά με όπλο την νέα τεχνολογία, η Ορθοδοξία πρέπει να είναι εκεί: Περιχαρής, για την καθαρή θεολογική στάση αλλά και την έμπρακτη στήριξη που κρατάει απέναντι στο φάρμακο, εδώ και περίπου χρόνια. Παρ. Το παρόν άρθρο δημοσιεύθηκε στο τεύχος Νο 20 του περιοδικού ΠΕΜΠΤΟΥΣΙΑ (Απρίλιος Ιούλιος 2006)