... µια βόλτα στους... ΡΟΜΟΥΣ της ΑΘΗΝΑΣ ΘΕΜΑΤΑ ΑΣΤΙΚΟΥ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΥ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ... µια βόλτα στους... ΡΟΜΟΥΣ της ΑΘΗΝΑΣ ΘΕΜΑΤΑ ΑΣΤΙΚΟΥ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΥ ΜΙΑ ΣΥΛΛΟΓΗ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΣΠΟΥ ΑΣΤΩΝ ΑΠΟ ΤΟ ΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΠΟΛΕΟ ΟΜΙΑ ΚΑΙ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑ

2 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΜΙΑ ΒΟΛΤΑ ΣΤΟΥΣ ΡΟΜΟΥΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ Το µάθηµα «Θέµατα Αστικού Σχεδιασµού» διδάσκεται από την ίδια διδακτική οµάδα και προσκαλούµενους καθηγητές από το 1998 και απευθύνεται σε µεταπτυχιακούς σπουδαστές και σπουδάστριες πολλών ειδικοτήτων. Συνήθως φοιτούν αρχιτέκτονες, πολιτικοί µηχανικοί, τοπογράφοι, περιβαλλοντολόγοι, µηχανικοί χωροταξίας, πτυχιούχοι πολιτικών και κοινωνικών επιστηµών, νοµικοί κ.ά. Πρόθεση δεν είναι εποµένως η εξειδίκευση των αρχιτεκτόνων στον αστικό σχεδιασµό αλλά η συγκρότηση µιας γλώσσας επικοινωνίας, µε την επεξεργασία αντίστοιχων εννοιών, µεταξύ επιστηµόνων µε διαφορετικό υπόβαθρο, που είναι πιθανό και επιθυµητό να συνεργαστούν στο µέλλον για θέµατα ερευνητικά, σχεδιαστικά ή διοικητικά-διαχειριστικά που αφορούν τον αστικό χώρο. Ο αστικός σχεδιασµός βρίσκεται, θα λέγαµε, σ ένα κρίσιµο και µεταβατικό στάδιο, µε την έννοια ότι δεν υπάρχει ένα συνεκτικό σώµα κατευθύνσεων αποδεκτών από το σύνολο της επιστηµονικής κοινότητας που τον ασκεί ως πρακτική, ή πολύ περισσότερο όσων ασχολούνται µε τη «θεωρία». Σήµερα τείνει να καθιερωθεί µια τυποποίηση στην πραγµατοποίηση παρεµβάσεων στις πόλεις, συναρτηµένη µε τις σύγχρονες πολιτικές και οικονοµικές συνθήκες. Οµως θέµατα µεθόδου, εννοιών και κυρίως θεσµών εκτίµησης και παρακολούθησης των επιπτώσεων από τις παρεµβάσεις στην κοινωνία της πόλης, παραµένουν ανοικτά σε πολλά ενδεχόµενα. Το µάθηµα διεξάγεται σ αυτό το κατ αρχήν ασαφές πλαίσιο και η εργασία έχει ανιχνευτικό χαρακτήρα. Η κύρια επιδίωξη είναι να συγκροτήσουν οι σπουδαστές και οι σπουδάστριες, αρθρώνοντας και την προηγούµενη εµπειρία και γνώση τους, ένα υπόβαθρο που θα µπορεί να λειτουργήσει ως µέσο ανάγνωσης - αναγνώρισης της πόλης, ως κλίµακα αξιολόγησης των παρεµβάσεων και ως γνώµονας στάθµισης των πιθανών επιπτώσεων από τις παρεµβάσεις αυτές στις ελληνικές πόλεις. Για όσους και όσες ασχολούνται µε την πρακτική του σχεδιασµού (ελεύθερους επαγγελµατίες και στελέχη της διοίκησης) η εµπειρία του µαθήµατος πρέπει να αποτελέσει έναν οδηγό για περαιτέρω µελέτη και προβληµατισµό, µια agenda θεµάτων που πρέπει συνεχώς να τους απασχολούν κατά την άσκηση του επαγγέλµατός τους. Επί µέρους στόχοι του µαθήµατος είναι: Να παρουσιαστούν τα κεντρικά θέµατα που συνδέονται µε τον σχεδιασµό και τη διαχείριση της πόλης, όπως αυτά συγκροτούνται στη συγκυρία που διαµορφώνεται από τη δεκαετία του '70 (κριτική της νεωτερικότητας, παγκοσµιοποίηση της οικονοµίας, κρίση των θεσµών του κράτους πρόνοιας, εγκαθίδρυση της µιας δύναµης στα διεθνή πολιτικά πράγµατα). Να παρουσιαστούν και αξιολογηθούν διαφοροποιηµένα διαχειριστικά σχήµατα, τα οποία έχουν συγκροτηθεί και δοκιµαστεί σε συνάρτηση µε τις διαδικασίες σχεδιασµού, µετά την υποχώρηση του Κράτους από την κεντρική θέση στη διαχείριση των ζητηµάτων του αστικού χώρου. Να επισηµανθούν ζητήµατα, που αν και κρίσιµα για την πόλη και την κοινωνία της, προς το παρόν τίθενται σε παράλληλες (και εν πολλοίς ασύµπτωτες) συζητήσεις - όπως είναι τα ζητήµατα του περιβάλλοντος, της βιώσιµης ανάπτυξης, της κοινωνικής συνοχής - που συνήθως εξαντλούνται σε λεκτικές διατυπώσεις χωρίς να αρθρώνουν πολιτικές για τον αστικό σχεδιασµό. Να δηµιουργηθεί εξοικείωση µε το λεξιλόγιο του αστικού σχεδιασµού, τις έννοιες και τις θεωρίες που έχει ως υπόβαθρο, τις αντιφάσεις που εµπεριέχει, καθώς και µε τα σχεδιαστικά και απεικονιστικά πρότυπα, που προωθούνται από την πρακτική. Να προσεγγισθούν ειδικότερα, στα πιο πάνω πλαίσια, διαδικασίες µε τις οποίες αντιµετωπίζονται ζητήµατα αστικού σχεδιασµού στην Ελλάδα κατά την τελευταία περίοδο, τα οποία όλο και περισσότερο γίνονται κεντρικά στις συζητήσεις για το χώρο. Κατά το εαρινό εξάµηνο 2004 προτάθηκε ως θέµα εργασίας το ακόλουθο: «Ανάγνωση και τυπολογίες δρόµων σε συνοικίες του ήµου Αθηναίων. ιερεύνηση στόχων και δυνατοτήτων παρέµβασης». Επιλέχθηκε από κάθε σπουδαστή και σπουδάστρια ένας δρόµος ή οµάδα δρόµων από κατάλογο που δόθηκε. Στόχος της άσκησης ήταν η αναγνώριση του δρόµου και της γύρω περιοχής µέσω αναλυτικών κατηγοριών και εννοιών-εργαλείων κατανόησης, που συγκροτήθηκαν σταδιακά κατά τη διεξαγωγή του µαθήµατος. Σε πρώτο επίπεδο η ανάγνωση κινείται στα φυσικά (και τεχνητά)στοιχεία του δρόµου: θέση στην πόλη και το οδικό δίκτυο γεωµετρικά χαρακτηριστικά, κτίρια, λειτουργίες, φυτεύσεις.

3 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΜΙΑ ΒΟΛΤΑ ΣΤΟΥΣ ΡΟΜΟΥΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ Σε ένα δεύτερο επίπεδο, καθώς εµβαθύνει κανείς σε έννοιες και θεωρητικές διατυπώσεις για τον αστικό χώρο και καθώς προχωρεί η µελέτη, η ανάγνωση του δρόµου γίνεται πιο πολύπλοκη και αφορά: την ιστορία, άτυπες δραστηριότητες, κοινωνικές σχέσεις, αλληλεξαρτήσεις µεταξύ κατασκευασµένων στοιχείων, λειτουργιών, ατόµων και οµάδων, που συναποτελούν τον αστικό ιστό. Σε ένα τρίτο επίπεδο κατανόησης και βίωσης του «τόπου»,της συνάρθρωσης δηλαδή του χώρου µε το χρόνο, διερευνώνται στόχοι και διαδικασίες παρέµβασης σε σχέση µε τις έννοιες «υποβάθµιση-αναβάθµιση» και το νόηµα που µπορεί κάθε φορά να έχουν. Ένα σηµαντικό µέρος της εργασίας είναι η απεικόνιση των στοιχείων του χώρου και γενικά των ευρηµάτων κατά τη διαδικασία σταδιακής εµβάθυνσης και κατανόησης. Η σχεδιαστική πρακτική προϋποθέτει µια σταδιακή επίσης προσέγγιση της γλώσσας του σχεδίου, ιδίως για όσους και όσες δεν είναι ήδη εξοικειωµένοι. Η επιλογή του θέµατος γίνεται µε την αντίληψη, που συµµερίζεται η διδακτική οµάδα, ότι οι ελληνικές πόλεις, παρά τις δυσλειτουργίες για τις οποίες είναι διαβόητες (τσιµεντούπολη, κυκλοφοριακό χάος, λιγοστό πράσινο κοκ), παρουσιάζουν ένα µεγάλο πλούτο σε τύπους αστικών τόπων και τοπίων. Οι δρόµοι ειδικά, καθώς διασχίζουν διαφορετικές περιοχές της πόλης, αναδεικνύουν ένα πολυποίκιλο σύνολο στοιχείων. Είναι δε χαρακτηριστικό ότι, για τη δηµιουργία αντίστοιχων καταστάσεων σε άλλες χώρες της Ευρώπης, όπως και στις ΗΠΑ, τον Καναδά κλπ., ασκούνται ειδικές πολιτικές. Η πολύλειτουργικότητα, κοινωνική πολύ-συλλεκτικότητα, ποικιλία στις µορφές των κτιρίων, συγκέντρωση κόσµου σ όλες τις ώρες της ηµέρας, που ισχύουν στους ελληνικούς δρόµους, δεν πρέπει να υποτιµώνται επειδή τα πεζοδρόµια είναι δύσβατα ή τα αυτοκίνητα εµποδίζουν τη ροή των πεζών. Αντικείµενο των εργασιών είναι λοιπόν η διερεύνηση και ανακάλυψη αυτών των χαρακτήρων σε δρόµους της Αθήνας και η επινόηση συστήµατος λεκτικών και σχεδιαστικών διατυπώσεων, ώστε να αποδοθούν και να συγκροτηθούν σε τύπους. Η τυπολόγηση της ζώσας δυναµικής στους δρόµους της πόλης, µαζί µε άλλα βοηθήµατα όπως η µελέτη και αξιολόγηση παραδειγµάτων από τη βιβλιογραφία και η θεωρητική υποστήριξη που παρέχει το µάθηµα µπορεί να συµβάλει στη σταδιακή προσέγγιση των ποιοτήτων και χαρακτήρων του αστικού χώρου και στην επινόηση κατάλληλων εργαλείων και διαδικασιών παρέµβασης για την αναβάθµιση της υπάρχουσας κατάστασης. Κατά την αντίληψη της διδακτικής οµάδας, που αποτελεί και άξονα του µαθήµατος, κατάλληλα θεωρούνται τα εργαλεία και οι διαδικασίες παρέµβασης, µέσω των οποίων δεν εξωραΐζεται ή εξευγενίζεται ο χώρος όπως είναι σχεδόν διεθνώς η τρέχουσα πρακτική αλλά συγκροτούνται και υποστηρίζονται πολιτικές που στοχεύουν: στην άρση των λειτουργικών δυσχερειών (διευκόλυνση π.χ. στις ροές των πεζών, στην τροφοδοσία παραγωγικών µονάδων στα µέτωπα ενός δρόµου, διευθέτηση της κυκλοφορίας του αυτοκινήτου ώστε να µην ενοχλεί κ.λ.π.), στην αναβάθµιση και εµπλουτισµό φυσικών στοιχείων (δένδρων, θάµνων, αναρριχητικών φυτών που συναντώνται στους δρόµους της πόλης) και τη σύνδεσή τους µε ευρύτερους χώρους πρασίνου στην ανάδειξη οικείων χαρακτήρων της καθηµερινότητας, των πολλαπλών ταυτοτήτων, της ιστορίας των τόπων (µέσω συντήρησης κατασκευασµένων στοιχείων ή λειτουργιών και δραστηριοτήτων), στην προστασία υφιστάµενων δικτύων κοινωνικών σχέσεων, µέσω ενίσχυσης οµάδων ή προσώπων, την προετοιµασία των χώρων να δεχθούν νέες καταστάσεις και να ενταχθούν σε νέες δυναµικές. Το τεύχος αυτό συντέθηκε µε την επιµέλεια των σπουδαστών και σπουδαστριών του µαθήµατος, είναι συλλογή από τις εργασίες του εαρινού τετραµήνου 2004 και σκοπό έχει να χρησιµεύσει ως βοήθηµα σε προπτυχιακά και µεταπτυχιακά µαθήµατα. Η διδακτική οµάδα: Ντ. Βαΐου, Μ. Μαντουβάλου, Μ. Μαυρίδου

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΦΕΡΕΝΙΚΗ ΒΑΤΑΒΑΛΗ Ο ΟΣ ΚΕΡΑΜΕΙΚΟΥ (σελ.75-91) ΓΕΩΡΓΙΑ ΓΚΟΥΜΟΠΟΥΛΟΥ Ο ΟΣ ΑΘΗΝΑΣ (σελ ) ΜΑΡΙΑΝΝΑ ΜΠΙΡΗ ΕΥΘΥΜΙΑ ΧΑΡΚΙΟΛΑΚΗ Ο ΟΣ ΑΙΟΛΟΥ (σελ ) ΜΥΡΩΝ ΚΑΛΛΙΓΙΑΝΝΑΚΗΣ Ο ΟΣ ΚΑΛΛΙ ΡΟΜΙΟΥ (σελ.1-20) ΒΑΣΙΛΗΣ ΠΑΠΑΕΥΣΤΑΘΙΟΥ Ο ΟΙ ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΟΥΣ & ΣΑΡΡΗ (σελ.64-74) ΕΛΕΝΗ ΠΑΝΟΥΣΗ Ο ΟΙ ΑΣΚΑΛΑΚΗ, ΑΚΑΡΝΑΝΙΑΣ & ΠΑΡ. ΚΟΡΙΝΘΙΑΣ (σελ.21-35) ΚΩΣΤΑΣ ΒΡΑΧΝΟΣ Ο ΟΙ ΙΟΝΥΣΙΟΥ ΑΕΡΟΠΑΓΙΤΟΥ & ΑΠ.ΠΑΥΛΟΥ (σελ.49-63) ΓΙΩΡΓΟΣ ΧΡΟΝΟΠΟΥΛΟΣ Ο ΟΙ ΑΡΧΙΜΗ ΟΥΣ & ΧΡΕΜΩΝΙ ΟΥ (σελ36-47) επιµέλεια τεύχους: Παπαευσταθίου Βασίλης, Χρονόπουλος Γιώργος

5 ΜΥΡΩΝΑΣ ΚΑΛΛΙΓΙΑΝΝΑΚΗΣ Ο ΟΣ ΚΑΛΛΙ ΡΟΜΙΟΥ Ο ΟΣ ΚΑΛΛΙ ΡΟΜΙΟΥ ΜΥΡΩΝ ΚΑΛΛΙΓΙΑΝΑΚΗΣ 1

6 ΜΥΡΩΝΑΣ ΚΑΛΛΙΓΙΑΝΝΑΚΗΣ Ο ΟΣ ΚΑΛΛΙ ΡΟΜΙΟΥ «Ένα πεζοδρόµιο της πόλης δεν σηµαίνει τίποτα αφ εαυτού. Είναι κάτι αφηρηµένο. Σηµαίνει κάτι µε τα κτίρια και τις άλλες χρήσεις που βρίσκονται στα όρια του ή στα όρια άλλων πεζοδροµίων.οι δρόµοι και τα πεζοδρόµια τους, τα κύρια δηµόσια τµήµατα µιας πόλης, αποτελούν τα πιο ζωτικά της όργανα. Σκεφτείτε µια πόλη και τι έρχεται στο µυαλό; Οι δρόµοι της. Αν οι δρόµοι µίας πόλης φαίνονται ενδιαφέροντες, η πόλη φαίνεται ενδιαφέρουσα αν φαίνονται ανιαροί, η πόλη φαίνεται ανιαρή». 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η εργασία αυτή εντάσσεται στα πλαίσια της αναγνώρισης της φυσιογνωµίας και κατανόησης της λειτουργίας της πόλης ως αντικείµενο έχει την ανάγνωση ενός τυπικού συνοικιακού δρόµου της κεντρικής γειτονίας των Εξαρχείων, την οδό Καλλιδροµίου. Φυσικά η «ανάγνωση» της Καλλιδροµίου δεν πρέπει να περιορίζεται στα στενά όρια του δρόµου, αλλά να επεκτείνεται στον περιβάλλον χώρο και στον χρόνο στην συνοικία των Εξαρχείων-Νεάπόλης και κατά επέκταση στο κέντρο της πόλης. Αν και εκ πρώτης όψεως, ο δρόµος φαντάζει ασήµαντος, χωρίς µνηµειακή χάραξη, µεγάλες διαστάσεις και ιδιαιτερότητες χωρίς «αρχή και τέλος», δίχως σηµαντικές-ξεχωριστές χρήσεις και ενδιαφέροντα κτήρια να τον περιβάλλουν, φαίνεται ότι αποτελεί «ζωντανό» κοµµάτι της ιστορίας, της εξέλιξης και της λειτουργίας της γειτονιάς και της πόλης. Στόχος είναι µε την «ανακάλυψη» του δρόµου, έτσι ώστε να διερευνηθεί η αλληλεξάρτηση κατασκευασµένων στοιχείων (ανθρωπογενούς περιβάλλοντος), φυσικού περιβάλλοντος, λειτουργιών, οικονοµικών και κοινωνικών σχέσεων, ατόµων και οµάδων που δραστηριοποιούνται και διαµορφώνουν την εικόνα του δρόµου, και συνεπώς την εικόνα της πόλης. Ο δρόµος αποτελεί ζωντανό στοιχείο στην εξέλιξη και την ιστορία της πόλης εφόσον σε σηµεία αποτυπώνονται σηµαντικά γεγονότα είτε η καθηµερινή ιστορία των κατοίκων της γειτονιάς. Για την ανάλυση της φυσιογνωµίας της ευρύτερης περιοχή και του δρόµου στηρίχθηκα στη σχετική βιβλιογραφία αλλά κυρίως στην επιτόπια διαρκή έρευνα και παρατήρηση. Επίσης πολύτιµα στοιχεία συγκεντρώθηκαν από συνεντεύξεις µε κατοίκους και εργαζόµενους, τα οποία κυρίως αφορούν την ιστορία, την εξέλιξη, την «ατµόσφαιρα του τόπου», τους κατοίκους και τις επιπτώσεις από τις επιχειρούµενες παρεµβάσεις για την «αναβάθµιση» της περιοχής. Α ΜΕΡΟΣ (ΜΟΡΦΗ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ - ΙΣΤΟΡΙΑ) 1 Jacobs J., «Συνηγορία της Μεγαλούπολης: σε υπεράσπιση του δρόµου», από το βιβλίο Γερολύµπου Α. κ.α. (επιµ.), 1986, Επί Πόλεως, Θεσσαλονίκη, Σύγχρονα Θέµατα.(σελ.129) Θέση στην Πόλη Η οδός Καλλιδροµίου βρίσκεται στην ιστορική, κεντρική συνοικία Εξαρχείων Νεάπολης, όπως αυτή ορίζεται από τις λεωφόρους Αλεξάνδρας 2

7 ΜΥΡΩΝΑΣ ΚΑΛΛΙΓΙΑΝΝΑΚΗΣ Ο ΟΣ ΚΑΛΛΙ ΡΟΜΙΟΥ (βόρεια), Πατησίων (δυτικά), την οδό Σόλωνος (νότια), την οδό Ασκληπιού και τους πρόποδες του Λυκαβηττού (ανατολικά). Η σηµερινή περιοχή των Εξαρχείων αποτέλεσε µια από τις πρώτες επεκτάσεις της νέας Πρωτεύουσας, µαζί µε το Μεταξουργείο, στα δυτικά, (άλλωστε αρχικά είχαν και το ίδιο όνοµα, «Προάστιο» 2 ) ήδη από τα µέσα του 19 ου αιώνα. Η περιοχή αποτελεί µέρος του ευρύτερου κέντρου της πόλης, ενώ κεντρικές λειτουργίες αναπτύχθηκαν, µαζί µε την κατοικία, στα όρια και στο εσωτερικό της ήδη από πολύ νωρίς (Μουσείο, Πολυτεχνείο). Στο κέντρο περίπου της συνοικίας, κοντά στην Λ. Αλεξάνδρας, βρίσκεται ο λόφος Στρέφη, που νοητά διαχωρίζει την Νεάπολη από τα Εξάρχεια. Τα Εξάρχεια αναπτύσσονται σε ανωφέρεια από την Πατησίων προς τον λόφο, ενώ η Νεάπολη στο διάσελο µεταξύ των λόφων Στρέφη και Λυκαβηττού. Οι δύο λόφοι και ιδιαίτερα ο Λυκαβηττός, (µαζί µε την Ακρόπολη και το Φιλοπάππου) είναι σηµαντικά σηµεία για την τοπογραφία, την ιστορία, την εικόνα της Πρωτεύουσας, και για αυτό προστατεύθηκαν (λατόµηση ή οικοδόµηση) ήδη από τα πρώτα χρόνια λειτουργίας του ελληνικού κράτους ( ). 3 Εκτός από τους δύο λόφους, ο δρόµος και η γύρω περιοχή περιβάλλονται από τοπόσηµα και αστικούς συντελεστές 4 του κέντρου της πόλης, όπως το Πολυτεχνείο, το Μουσείο, το Πεδίο του Άρεως, οι λεωφόροι Αλεξάνδρας και Πατησίων, οι πλατείες Εξαρχείων, Αιγύπτου και Κάνιγγος, ενώ διασχίζεται από τις σηµαντικές κεντρικές οδούς Ιπποκράτους και Χ. Τρικούπη, Εµ. Μπενάκη κ.α. Ένα πλήθος δηµοσίων και ιδιωτικών υπηρεσιών (ταχυδροµεία, ταµεία, τράπεζες κ.α.), υπουργείων και εµπορικών καταστηµάτων, κατανέµονται στην ευρύτερη περιοχή, ενώ παράλληλα σηµαντικές δραστηριότητες και εκδηλώσεις (πολιτικές συγκεντρώσεις, διαδηλώσεις κλπ.) πραγµατοποιούνται στον ίδιο χώρο. Έτσι οι κάτοικοι της περιοχής αισθάνονται τον παλµό και την ζωντάνια του κέντρου της πόλης. Τέλος, στον ίδιο το δρόµο µερικά κτήρια είτε λόγο 2 Μπίρη Κ.Η., 1971, Αι Τοπονυµίαι της Πόλεως και των περιχώρων των Αθηνών, Αθήνα, Γενική ιεύθυνσις Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεως 3 Μπίρη Κ.Η., 1995, Αι Αθήναι. Από του 19 ου εις τον 20 ο αιώνα, Β έκδοση, Αθήνα, Μέλισσα 4 Rossi Aldo,1991, Η Αρχιτεκτονική της Πόλης, Θεσσαλονίκη, University Studio Press µορφής, είτε λόγω χρήσης αποκτούν µια ξεχωριστή σηµασία για τον τόπο και τους κατοίκους. 5 Ο αστικός ιστός αποτελείται, κατά κύριο λόγο, από ένα πυκνό δίκτυο παράλληλων και κάθετων δρόµων, που στην περιοχή του Μουσείου Εξαρχείων χαράζονται σύµφωνα µε την Λ. Αλεξάνδρας και Λ. Πατησίων, ενώ στην Νεάπολη ακολουθώντας την Λ. Ακαδηµίας την πλευρά του «ισοσκελούς τριγώνου». Ουσιαστικά το δίκτυο των δρόµων προέκυψε από το αρχικό σχέδιο Κλεάνθη Σάουµπερτ, βάση γεωµετρικών χαράξεων και όχι από το έντονο φυσικό ανάγλυφο της περιοχής. Η Καλλιδροµίου είναι παράλληλη µε την Λ. Ακαδηµίας, ακολουθεί δηλαδή κατεύθυνση Β -ΝΑ, βρίσκεται περίπου στο κέντρο της περιοχής (νότια του Λ. Στρέφη), ενώ διασχίζει εγκάρσια και τις δύο γειτονιές. Ο δρόµος ξεκινάει από την Σπυρίδωνος Τρικούπη, κοντά στη Λ. Αλεξάνδρας και το Πεδίο του Άρεως, «σκαρφαλώνει» τον λόφο του Στρέφη, «βυθίζεται» και «υψώνεται» ξανά, για να καταλήξει στους πρόποδες του Λυκαβηττού. Οι σηµαντικές υψοµετρικές διαφορές αλλά και το ότι δεν συνδέεται άµεσα µε κάποια µεγάλη λεωφόρο εξασφαλίζουν στον δρόµο χαρακτήρα τοπικής οδού ήπιας κυκλοφορίας, παρόλο το σηµαντικό πλάτος του. Αντίθετα οι κάθετοι δρόµοι στην οδό Καλλιδροµίου, που συνδέουν την Λ. Αλεξάνδρας µε Λ. Ακαδηµίας, όπως η Χ. Τρικούπη, η Ιπποκράτους, έχουν πολύ εντονότερη κυκλοφορία και συγκεντρώνουν σηµαντικό ποσοστό κεντρικών λειτουργιών. Οι σηµαντικές υψοµετρικές διαφορές, ο λόφος Στρέφη και η µορφή του αστικού ιστού, διαµορφώνουν και διαφοροποιούν, ανά τµήµατα, την εικόνα του δρόµου και της ευρύτερης περιοχής (αστικοί συντελεστές). Το ανάγλυφο του εδάφους αποτελεί σηµαντικό στοιχείο στον τρόπο που αντιλαµβάνεται κάποιος την περιοχή γύρω από τον δρόµο, τις θέες και τις φυγές. Έτσι στην αρχή της Καλλιδροµίου ο λόφος του Λυκαβηττού δεν διακρίνεται, ενώ στους πρόποδες του Λ. Στρέφη (δύο οικοδοµικά τετράγωνα µετά) αποτελεί την κυρίαρχη εικόνα της πόλης. Αντίστοιχα στην περιοχή της Νεάπολης κυριαρχούν οι σηµαντικοί σε διαστάσεις και χρήσεις κάθετοι δρόµοι, Ιπποκράτους, Ασκληπιού, Χ. Τρικούπη, Ζωοδόχου 5 Ο «Αίολος», αρχοντικό «σκαρφαλωµένο» στο λόφο του Στρέφη, το Σχολείο που έχει µετατραπεί σε ταβέρνα, το σπίτι του Ν. Λαπαθιώτη, το σπίτι του Ν. Άσηµου, τα καφέ κ.α. 3

8 ΜΥΡΩΝΑΣ ΚΑΛΛΙΓΙΑΝΝΑΚΗΣ Ο ΟΣ ΚΑΛΛΙ ΡΟΜΙΟΥ Πηγής, Μαυροµιχάλη και όχι ο Λυκαβηττός, που κρύβεται πίσω από τα ψηλά κτήρια. Αντίστοιχα η θέα της πόλης(εξάρχεια Νεάπολη) και η προοπτική του δρόµου είναι διαφορετική από την περιοχή του λόφου (ψηλότερα) από την περιοχή της Νεάπολης. Ο προσανατολισµός του δρόµου κατά την διεύθυνση Β -ΝΑ εξασφαλίζει τον ηλιασµό και των δύο πλευρών του, αλλά το ανάγλυφο του εδάφους και τα ύψη τον κτηρίων διαφοροποιούν την διάρκεια της ηλιοφάνειας. Ο Λυκαβηττός και τα ψηλά κτήρια της Νεάπολης σκιάζουν τον δρόµο, ιδιαίτερα τις πρωινές ώρες, σε αντίθεση µε το λόφο του Στρέφη που δεν υπάρχούν εµπόδια. Αντίστοιχα οι επικρατούντες Β - ΒΑ άνεµοι στην Αθήνα σταµατούν στον λόφο Στρέφη, ενώ διέρχονται από την Νεάπολη, όπου το επιτρέπει το ανάγλυφο του εδάφους και ο αστικός ιστός. (Ιπποκράτους, Χ. Τρικούπη κλπ. έχουν ΒΑ διεύθυνση). Ιστορική αναδροµή Η ιστορία της περιοχής και κατά συνέπεια του δρόµου είναι συνυφασµένη µε την εξέλιξη της Πρωτεύουσας εφόσον η πρώτη εγκατάσταση πραγµατοποιείται ήδη από τα πρώτα χρόνια ίδρυσης του νέου κράτους, έτσι εδώ αποτυπώνονται οι διαδικασίες ανάπτυξης και µεταλλαγών του δοµηµένου περιβάλλοντος, καθώς και των αλλαγών της κοινωνικής σύνθεσης. Το «Προάστιο» αναπτύχθηκε αρχικά «έξω» από τους σχεδιασµούς του νέου ελληνικού κράτους, µε αυθαίρετη δόµηση, από νησιώτες, εργάτες οικοδόµους, που δεν µπορούσαν να αποκτήσούν οικόπεδο στην εντός σχεδίου περιοχή εξαιτίας της υψηλής τους τιµής. Ο οικισµός χωροθετείται βορειοδυτικά των οδών Ακαδηµίας και Ζωοδόχου Πηγής, «Ένα πραγµατικό χωριουδάκι, µε τα µαγαζάκια του, µε δροµάκια εις αυτοφυές δίκτυον, µε εξήντα περίπου µικρόσπιτα περιβαλλόµενα από αυλήν και κάποιο αµπελάκι.» (Μπίρη Κ.Η.,1999, Αι Αθήναι). Κεντρικός δρόµος της συνοικίας είναι η οδός «Προαστίου» η σηµερινή Εµ. Μπενάκη. Είναι χαρακτηριστικό ότι το Προάστιο έχει οργανωθεί, ενώ η περιοχή της Οµόνοιας δίπλα του παραµένει αδιαµόρφωτη. Το «Προάστιο» µαζί µε τα «Αναφιώτικα» αποτέλεσαν τους πρώτους αυθαίρετους οικισµούς της Πρωτεύουσας, που έµεναν οικογένειες νησιωτών οικοδόµων, οι οποίοι εισρέουν εκείνη την περίοδο εξαιτίας της έντονης οικοδοµικής δραστηριότητας. Έτσι, ταυτόχρονα µε την εντός σχεδίου οικοδόµηση της πόλης πραγµατοποιούνται και αυθαίρετοι οικισµοί, στα όρια του ρυµοτοµικού σχεδίου. Οι οικισµοί αναπτύχθηκαν δυτικά και βόρεια της πόλης µακριά από τα Ανάκτορα, τα κέντρα εξουσίας και τις κατοικίες των µεγαλοαστών της εποχής. Άλλωστε, µέσα από τον σχεδιασµό του κράτους, στο σχέδιο Κλεάνθη Σάουµπερτ, αλλά και στην τροποποίηση του Κλένζε, δεν υπάρχει καµία µέριµνα για την εγκατάσταση των λαϊκών στρωµάτων και των παραγωγικών δραστηριοτήτων. Η Νεάπολη σταδιακά ρυµοτοµήθηκε τα επόµενα χρόνια. Αρχικά µε σχέδιο του Στρατού εντάσσεται στο σχέδιο πόλης το αυθαίρετο «Προάστιο» µε βορειοδυτικά όρια τις οδούς Πατησίων, Στουρνάρη, Αραχόβης και ιδότου, ενώ δηµιουργείται η πλατεία Κάνιγγος. Με την ολοκλήρωση, επί της Λ. Πατησιών των πτερύγων του Πολυτεχνείου και του Αρχαιολογικού Μουσείου, η πόλη επεκτάθηκε προς εκείνη την κατεύθυνση (βόρεια), ξεπερνώντας το ρέµα του Κυκλοβόρου. Έτσι, ρυµοτοµήθηκαν το 1876 τα Εξάρχεια και το 1879 η περιοχή βόρεια του Μουσείου µε όρια τις οδούς, Ζαΐµη, εληγιάννη και Καλλιδροµίου. Σηµαντικότερη όµως από τις νέες επεκτάσεις είναι η χάραξη της Λ. Αλεξάνδρας που πραγµατοποιείται την ίδια περίοδο (1876) και που θα σηµάνει την περαιτέρω επέκταση της πόλης προς τα βόρεια βορειανατολικά. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1887, εντάσσεται στο σχέδιο πόλης και το υπόλοιπο τµήµα της Νεάπολης µεταξύ, Λυκαβηττού (Ασκληπιού), Λ. Αλεξάνδρας. (Μπίρης Κ.Η.,1999, σελ.: ). Η χάραξη των οδών έγινε βάση των αξόνων του αρχικού σχεδίου Κλεάνθη Σάουµπερτ, µε την υπέρβαση φυσικών εµποδίων (Κυκλοβόρος) και της µορφολογίας του εδάφους. Η ύπαρξη του Μουσείου Πολυτεχνείου, η Νέα Λεωφόρος, η ανάπτυξη των προαστίων εξοχικής κατοικίας για την µεγαλοαστική τάξη, τόσο στα Πατήσια, όσο και στους Αµπελόκηπους, καθιστούν, ακόµα περισσότερο, την βορειανατολική πλευρά της πόλης περιοχή εγκατάστασης των µεσαίων και ανώτερων εισοδηµατικών τάξεων. Ενώ, τα λαϊκά στρώµατα θα εγκατασταθούν στα δυτικά-νότια (Μεταξουργείο, Γκάζι) και σε γειτονιές της παλιάς πόλης. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η Νεάπολη αποτέλεσε περιοχή κατοικίας εγκατάστασης της µικροαστικής και µεσαίας τάξης των εµπόρων, δηµοσίων υπαλλήλων, των καλλιτεχνών αλλά διατήρησε και 4

9 ΜΥΡΩΝΑΣ ΚΑΛΛΙΓΙΑΝΝΑΚΗΣ Ο ΟΣ ΚΑΛΛΙ ΡΟΜΙΟΥ πυρήνες όπου κατοικούσαν λαϊκότερα στρώµατα. 6 Γύρω από το Μουσείο και στους µεγάλους άξονες (Ακαδηµίας, Σόλωνος, Ιπποκράτους) υπήρχαν αρχοντικά (ψηλότερα κτήρια), ενώ στο «Προάστιο», τα Εξάρχεια και κοντά στο λόφο Στρέφη λαϊκότερα-χαµηλότερα κτήρια. Χαρακτηριστικά αναφέρεται η συνοικία των Πιθαράδικων στην βόρεια πλαγιά του λόφου Στρέφη, όπου έµεναν και εργάζονταν σε πρόχειρα καταλύµατα, εργάτες που κατασκεύαζαν πήλινα οικιακά σκευή (πηλό προµηθεύονταν από τον λόφο και το νερό από τον Κυκλοβόρο που διέρχονταν σε κοντινή απόσταση). Η ρυµοτόµηση της περιοχής συνέπεσε µε µεγάλη ζήτηση οικοπέδων και σπιτιών για αγορά στην Νεάπολη. Έτσι, σε µικρό διάστηµα, κτίστηκε µεγάλος αριθµός σπιτιών, διώροφα-τριώροφα ως επί το πλείστων, για ενοικίαση, είτε πώληση. Η µεγάλη ζήτηση σχετίζεται µε τη φυγή των οµογενών από την Αίγυπτο µε τον φόβο εξεγέρσεως του ντόπιου Αραβικού στοιχείου κατά των ξένων. Η Νεάπολη αποτέλεσε ιδανικό πεδίο για την κερδοσκοπία στην αστική γη και στην οικοδόµηση, εφόσον το ιδανικό της εποχής ήταν η απόκτηση ιδιόκτητης κατοικίας για τα µεσαία και ανώτερα στρώµατα. Το 1900 τέλος, ρυµοτοµήθηκε µια ζώνη γύρω από το λόφο του Στρέφη, και έµεινε η κορυφή του µονάχα αδόµητη. Έτσι, η Καλλιδροµίου δεν ήταν σε επαφή µε το λόφο, ενώ απόκτησε κτήρια και από τη βόρεια πλευρά. Παράλληλα, φυτεύονται πεύκα και κυπαρίσσια στους λόφους Λυκαβηττού και Στρέφη και ολοκληρώνεται η εικόνα της περιοχής. Τέλος, το 1907 οριοθετείται το Πεδίο του Άρεως (Μπίρης Κ.Η.,1999,:273), που είχε ήδη αποτελέσει χώρο εκδηλώσεων-πολιτικών συγκεντρώσεων, σηµαντικό για την κοινωνικοπολιτική ζωή της πόλης. Η µεγάλη συγκέντρωση διαδήλωση για την διεκδίκηση του Συντάγµατος ξεκίνησε από το Πεδίο του Άρεως και κατέληξε στον χώρο µπροστά από τα Ανάκτορα (πλατεία Συντάγµατος). Καθορίζονται έκτοτε στη δυτική πλευρά της πόλης οι χώροι συγκέντρωσης-έκφρασης της λαϊκής δυσαρέσκειας (Πεδίο Άρεως, Πλατεία Οµονοίας, Πολυτεχνείο), όπου ξεκινούν οι διαδηλώσεις, που αφού διέλθουν από τις οδούς Ακαδηµίας, είτε 6 Λεοντίδου Λίλα, 1989, Πόλεις της Σιωπής, Εργατικός Εποικισµός της Αθήνας και του Πειραιά , Αθήνα, Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυµα ΕΤΒΑ. Πανεπιστήµιου, είτε Σταδίου, καταλήγουν στην ανατολική πλευρά της πόλης-κέντρο εξουσίας, στην Πλατεία Συντάγµατος. 7 Η Νεάπολη βρίσκεται λοιπόν στο κέντρο των πολιτικών εξελίξεων την ταραγµένη περίοδο του πρώτου µισού του 20 ου αιώνα, αλλά και στην συνέχεια. Η επιτάχυνση της αστικοποίησης σε συνδυασµό µε τη διακοπή της επέκτασης του σχεδίου της πόλης µετά το 1907 είχε ως αποτέλεσµα την πύκνωση του πληθυσµού στις γειτονιές της παλιάς πόλης, εκείνες που εντάχθηκαν στο σχέδιο ως το 1880, κυρίως στις µεσοαστικές. Οπότε σύντοµα, το 1920, η Νεάπολη παρουσιάζεται ως πολυπληθής και µε πολύ υψηλή πυκνότητα γειτονιά της πόλης (422ατοµ.\εκταρ.). Ο πληθυσµός της συνοικίας αποτελείται από µεσαία στρώµατα, µικροαστούς ιδιοκτήτες των κατοικιών, αλλά και εργάτες που στοιβάζονται σε νοικιασµένα κτήρια (δωµάτια σε κοινή αυλή, σπανιότερα ορόφους) όπου ζουν σε χειρότερες συνθήκες εν γένει. Μέσα στην µεσοαστική Νεάπολη υπάρχουν «κρυµµένες» εργατικές συνοικίες, πίσω από το λόφο Στρέφη και αλλού, όπου κατοικούν εργαζόµενοι στις οικοδοµές, στον τοµέα του εµπορίου και τον «προσωπικών» υπηρεσιών. (Λεοντίδου Λ.,1989:316,132, ). Μετά την Μικρασιατική Καταστροφή οι πυρήνες των εργατικών περιοχών ενισχύθηκαν από πρόσφυγες (κυρίως γύρω από το λόφο Στρέφη και πάνω από την πλατεία Εξαρχείων), που έµεναν σε τρώγλες (τενεκεδοµαχαλάδες, αναφέρονται από κατοίκους της περιοχής), που έφτιαξαν µόνοι τους (αυτοστέγαση), σε άθλιες συνθήκες. (ΛεοντίδουΛ.,1989: ) Την περίοδο του Μεσοπολέµου στην Νεάπολη, όπως και στις άλλες µεγαλοαστικές και λιγότερο στις µεσοαστικές συνοικίες της πόλης, ανεγείρονται νέες πολυώροφες πολυκατοικίες για την εγκατάσταση της άρχουσας τάξης αρχικά και αργότερα των µεσαίων τάξεων. Με νόµο «περί οριζοντίου ιδιοκτησίας» του 1929 και την χρήση της νέας τεχνολογίας, το φαινόµενο εντάθηκε τα επόµενα χρόνια µέχρι τον πόλεµο. 8 Οι αστικές πολυκατοικίες χρηµατοδοτήθηκαν ως επί το πλείστον από ιδιωτικά 7 Η Αθήνα όπως (δεν) φαίνεται, , 1985,Υπουργείο Πολιτισµού Σύλλογος Αρχιτεκτόνων.Α.Σ., Αθήνα 8 Μαρµαράς Μ. Β., 1991, Η Αστική Πολυκατοικία της Μεσοπολεµικής Αθήνας. Η αρχή της εντατικής εκµετάλλευσης του αστικού εδάφους, Αθήνα, Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυµα ΕΤΒΑ., σελ. 115,

10 ΜΥΡΩΝΑΣ ΚΑΛΛΙΓΙΑΝΝΑΚΗΣ Ο ΟΣ ΚΑΛΛΙ ΡΟΜΙΟΥ κεφάλαια ντόπιων και οµογενών µεγαλοκεφαλαιούχων, αλλά ένα µικρό ποσοστό ανοικοδοµήθηκε µε το σύστηµα της αντιπαροχής (7%), κάτι που θα γίνει κανόνας στην µεταπολεµική περίοδο. Τα ζοφερά χρόνια της Κατοχής και του εµφύλιου ( εκεµβριανά) σταµατάει η οικοδοµική εξέλιξη στη Νεάπολη-Εξάρχεια. Ήδη από τα πρώτα (42-43) χρόνια της Κατοχής η περιοχή (όπως όλο το κέντρο της πόλης ) αποτέλεσε χώρο συγκρούσεων και αντίστασης, µε σηµαντικούς πυρήνεςσύµβολα τις σχολές (Πανεπιστήµιο, Πολυτεχνείο), το Πεδίο του Άρεως, αλλά και αφανή διάσπαρτα σηµεία στον αστικό ιστό, όπως το κτήριο Καλλιδροµίου και Εµ. Μπενάκη που εκδίδεται η Ελεύθερη Ελλάδα. (Η Αθήνα όπως (δεν) φαίνεται:141) Στα εκεµβριανά (µάχη της Αθήνας) που ακολούθησαν την Απελευθέρωση, η γειτονιά βρέθηκε να αποτελεί το δυτικό όριο (Μαυροµιχάλη, ιδότου) στη σύγκρουση για την κυριαρχία του κέντρου της πόλης, µεταξύ ΕΛΑΣ και Άγγλων και από την µεριά των χαµένων. (Μπίρης Κ.Η.,1999,:345) Με το πέρας του εµφυλίου η Ελλάδα βρίσκεται διχασµένη και κατεστραµµένη, δίχως τα απαραίτητα κεφάλαια για την «ανασυγκρότηση», εφόσον η οικονοµική βοήθεια (Σχέδιο Μάρσαλ) σπαταλήθηκε για τις ανάγκες του πολέµου. Παράλληλα, για την Πρωτεύουσα έχουµε την ραγδαία αστικοποίηση-εσωτερική µετανάστευση (εξαιτίας της καταστροφής της υπαίθρου και των διωγµών που µετά και κατά την διάρκεια του εµφυλίου) και συνεπώς έντονα προβλήµατα στέγασης και ανεργίας. Γι αυτό γίνεται προσπάθεια ενίσχυσης της οικοδοµικής δραστηριότητας ως βασικής παραµέτρου της οικονοµίας της χώρας (Έκθεση Βαρβαρέσου), που απαντάει στα παραπάνω προβλήµατα. Την ανοικοδόµηση της Πρωτεύουσας αναλαµβάνει το ιδιωτικό κεφάλαιο, έπειτα από ευνοϊκές νοµοθετικές ρυθµίσεις, χωρίς αλλαγές στην υπάρχουσα γαιοκτησία, χωρίς πρόσθετες υποδοµές και πολεοδοµικό σχεδιασµό. 9 Το 1955 δηµοσιεύεται ο νέος ΓΟΚ, ο οποίος αύξησε ακόµα περισσότερο την εκµετάλλευση της αστικής γης (αύξηση συντελεστή δόµησης, αύξηση υψών, συνεχές σύστηµα) και διευκόλυνε την οικοδόµηση των γνωστών πολυκατοικιών στις κεντρικές συνοικίες της πόλης αρχικά. 10 Ταυτόχρονα το ΚΗ ψήφισµα του 1947 προβλέπει την απαλλαγή από το ενοικιοστάσιο και τον φόρο των εισοδηµάτων από ακίνητα, που κτίστηκαν µετά το 1945, ενισχύει την αντικατάσταση των παλιότερων κτηρίων µε νέες πολυκατοικίες, που κτίστηκαν µε την µέθοδο της αντιπαροχής που γενικεύτηκε τα επόµενα χρόνια. Αποτέλεσµα των παραπάνω ήταν η Νεάπολη-Εξάρχεια να γεµίσουν µε σύγχρονες πολυκατοικίες σε πολύ µικρό χρονικό διάστηµα, άλλωστε στην περιοχή είχαν κάνει την εµφάνιση τους και το µεσοπόλεµο τα πολυώροφα κτήρια. Οι πιέσεις (εργολάβων, ιδιοκτητών) για µεγαλύτερη εκµετάλλευση της αστικής γης απέδωσαν, έτσι µε τον αναγκαστικό νόµο Α.Ν.395\1968 (ο λεγόµενος όροφος του Παττακού) αυξήθηκε ακόµα περισσότερο ο συντελεστής δόµησης. (Σαρηγίαννης Μ.Γ.,2000 :211) Στους κεντρικούς δρόµους της Νεάπολης (Ιπποκράτους, Χ.Τρικούπη) εφαρµόστηκαν, εν µέρει, οι στοές κατά µήκος του δρόµου µε αντάλλαγµα βέβαια την αύξηση των υψών των κτηρίων (6-8 ορόφους). Σύντοµα αλλάζει η εικόνα της περιοχής, τα νέα ψηλά κτήρια αλλοιώνουν το ανάγλυφο του εδάφους και κρύβουν τους λόφους (7ορόφους). Στην περιοχή, κυρίως στα Εξάρχεια και το λόφο Στρέφη, παραµένουν ακόµα κτήρια προπολεµικά (νεοκλασικά, µεσοπολεµικά, λαϊκά), αλλά κυριαρχεί η πολυώροφη αστική πολυκατοικία. Η Νεάπολη παρέµεινε περιοχή κατοικίας των µεσαίων (ιδιοκτητών), αλλά και κατώτερων τάξεων, κυρίως εργατών και φοιτητών που νοικιάζουν τα παλιά κτήρια, είτε τα υπόγεια-ισόγεια των πολυκατοικιών. Η ταξικήοικονοµική διαστρωµάτωση γίνεται καθ ύψος ορόφου. Παράλληλα, επεκτείνονται οι εµπορικές δραστηριότητες και τα γραφεία, κυρίως στους κεντρικούς δρόµους. Η έντονη οικιστική ανάπτυξη και η µαζική χρήση του αυτοκινήτου συνέβαλλαν στην υποβάθµιση του αστικού περιβάλλοντος, άρα και η υποβάθµιση της ποιότητας ζωής στην περιοχή ήταν αναµενόµενη. Η εξέγερση του Πολυτεχνείου το 1973 και τα γεγονότα που προηγήθηκαν (Ιουλιανά, Νοµική) είχαν φυσικό επακόλουθο την εξέλιξη της περιοχής σε κέντρο αντίδρασης και αµφισβήτησης της εξουσίας από 9 Βαϊου Ντ., Μαντουβάλου Μ., Μαυρίδου Μ., «Η µεταπολεµική ελληνική πολεοδοµία µεταξύ θεωρίας και συγκυρίας», Πρακτικά Συνεδρίου «Η πολεοδοµία στην Ελλάδα από το », Βόλος, Πανεπιστηµιακές εκδόσεις Θεσσαλίας. 10 Σαρηγίαννης Μ. Γεώργιος, 2000, Αθήνα , Εξέλιξη Πολεοδοµία Μεταφορές, Αθήνα, Συµµετρία 6

11 ΜΥΡΩΝΑΣ ΚΑΛΛΙΓΙΑΝΝΑΚΗΣ Ο ΟΣ ΚΑΛΛΙ ΡΟΜΙΟΥ τη µεταπολίτευση και έπειτα. Η ύπαρξη των σχολών (Πολυτεχνείο, Νοµική, Χηµείο, ΑΣΣΟΕ), είχε ως συνέπεια την εγκατάσταση πολλών φοιτητών στην περιοχή, κέντρων αναψυχής, αλλά κυρίως µιας δραστηριοποίησης στον δηµόσιο χώρο, µε κέντρο την πλατεία Εξαρχείων, το Πολυτεχνείο και τους γύρω δρόµους. Την δεκαετία του 80 είχε δηµιουργηθεί ο «µύθος» ότι η περιοχή ήταν «απροσπέλαστη» και «επικίνδυνη», ενώ σε καθηµερινή βάση γίνονταν θέατρο συγκρούσεων µεταξύ νεολαίας και αστυνοµίας (ΜΑΤ και ΜΕΑ). Μέσα σε αυτό το κλίµα, ήδη από τα µέσα της δεκαετίας του 80, το κράτος χρησιµοποιώντας ένα συνδυασµό καταστολής και «πολεοδοµικού σχεδιασµού» (ΥΠΕΧΩ Ε), είτε την µεταφορά των σχολών, προσπαθεί να αλλάξει το χαρακτήρα και να «αναβαθµίσει» την περιοχή. (εικ.12-14)η µελέτη «ανάπλασης» εντάσσεται µέσα στο πλαίσιο του ΡΣΑ για την αναβάθµιση του κέντρου της Αθήνας, παρόµοια µε τις παρεµβάσεις που ήδη είχαν πραγµατοποιηθεί στην Πλάκα, Θησείο και Ψυρρή. Μονάχα που στα Εξάρχεια αποφασίζεται η αποµάκρυνση της αναψυχής 11 (εκτός από τα Πολιτιστικά κτήρια και εγκαταστάσεις), ενώ αντίθετα στον Ψυρρή ενθαρρύνεται η εγκατάσταση πολιτιστικών δραστηριοτήτων και αποµακρύνεται η παραγωγική δραστηριότητα. Στόχοι της µελέτης, φανεροί και καλυµµένοι, ήταν η «αναβάθµιση» της πλατείας Εξαρχείων που «έχει µεταβληθεί σε χώρο συγκέντρωσης και δραστηριότητας περιθωριακών οµάδων», δηµιουργία «πόλων αναβάθµισης(!)», «Τελικά όλοι οι παραπάνω στόχοι συνοψίζονται στην αναβάθµιση της περιοχής, την τόνωση της κατοικίας και των κεντρικών υπερτοπικών λειτουργιών και παράλληλα την αποθάρρυνση διαφόρων περιθωριακών κοινωνικών οµάδων στην µονοπώληση και υποβάθµιση του χώρου» 12 Η «ανάπλαση» περιλάµβανε τον επανασχεδιασµό του δηµόσιου χώρου, της πλατείας, των δρόµους, της πρόσβαση στον λόφο Στρέφη και κυρίως έλεγχο των χρήσεων γης έως την απαγόρευση εγκατάστασης οχλουσών λειτουργιών. Η ανάπλαση θεσπίστηκε το 1993 τελικά, µια ταραγµένη περίοδο για τα Εξάρχεια και το Πολυτεχνείο (µαθητικές κινητοποιήσεις, καταλήψεις και 11 Προεδρικό ιάταγµα υπ αριθµό 76745/ ΥΠΕΧΩ Ε, 1986, Μελέτη Παρέµβασης στη περιοχή Εξάρχεια Μουσείο Στρέφη, συντον. Α. ούση εµπρησµός Πρυτανείας), ενώ η εφαρµογή της προχωράει µέχρι σήµερα ( πλατεία Εξαρχείων). Γεωµετρικά χαρακτηριστικά και κυκλοφορία Ο δρόµος, όπως έχει αναφερθεί, έχει Β -ΝΑ κατεύθυνση (παράλληλος µε την Λ. Ακαδηµίας), και πλάτος περίπου 12µ. Τα πεζοδρόµια είναι µεγάλα (2-2,50µ.) και φέρουν δενδροστοιχίες από µουριές. Στην περιοχή του λόφου Στρέφη (από Ιουστινιανού έως Θεµιστοκλέους) τµήµατα των πεζοδροµιών, κυρίως της βόρειας πλευράς του δρόµου, καταλαµβάνονται από σκάλες που οδηγούν στον λόφο, είτε από ιδιωτικές σκάλες και πλατώµατα εισόδου στα παλαιότερα κτήρια. Σε κάποια σηµεία η διέλευση των πεζών στα πεζοδρόµια είναι αδύνατη, αλλά ο δρόµος είναι ήπιας κυκλοφορίας, τοπικής σηµασίας, οπότε δεν είναι τόσο επικίνδυνος. Μετά το λόφο Στρέφη η κίνηση των πεζών δεν παρεµποδίζεται. Στην περιοχή των Εξαρχείων οι πεζοδροµήσεις και οι µονοδροµήσεις αποθαρρύνουν την διαµπερή διέλευση και συνεπώς την έντονη κυκλοφορία, (εξαίρεση πιθανόν να αποτελεί η Σ. Τρικούπη που αποτελεί είσοδο στην πλατεία και διέρχονται λεωφορεία), αντίθετα στην Νεάπολη, στην Ιπποκράτους, στην Χ. Τρικούπη, που διασταυρώνονται µε την Καλλιδροµίου, η κίνηση είναι εντονότερη και συχνά εµφανίζονται κυκλοφοριακά προβλήµατα κυρίως τις ώρες αιχµής. Η οδός είναι µονόδροµος µε κατεύθυνση από το Λυκαβηττό προς το Πεδίο του Άρεως. Επειδή δεν διευκολύνει την είσοδο στην Λ. Αλεξάνδρας, ούτε την διαµπερή κυκλοφορία, ενώ µέχρι την οδό Ζωοδόχου Πηγής (Εµ. Μπενάκη) δεν διασταυρώνεται µε κανένα σηµαντικό οδικό άξονα, διατηρεί χαρακτηριστικά πεζόδροµου. Στην περιοχή της Νεάπολης η εικόνα του δρόµου διαφοροποιείται εξαιτίας της εγκάρσιας έντονης κυκλοφορίας αυτοκινήτων, χωρίς όµως να επηρεάζεται η κίνηση σε αυτόν. Οι διαστάσεις της οδού σε συνδυασµό µε την θέση στην πόλη (υψόµετρο, προοπτική), την ήπια κυκλοφορία, τις δραστηριότητες που αναπτύσσονται και λιγότερο τα ύψη των κτηρίων, τον κάνουν ευχάριστο για περίπατο, σε αντίθεση µε ορισµένους πεζόδροµους της περιοχής. Σε όλο το µήκος του δρόµου σταθµεύουν αυτοκίνητα δίπλα στα πεζοδρόµια, όπως και σε 3-4 σταθµούς αυτοκινήτων που υπάρχουν. Το 7

12 ΜΥΡΩΝΑΣ ΚΑΛΛΙΓΙΑΝΝΑΚΗΣ Ο ΟΣ ΚΑΛΛΙ ΡΟΜΙΟΥ πρόβληµα στάθµευσης είναι φυσικά υπαρκτό εξαιτίας της έλλειψης θέσεων στάθµευσης στα κτήρια (παλιά και νεότερα), σε συνδυασµό µε την υψηλή πυκνότητα και τις κεντρικές λειτουργίες που αναπτύσσονται στην περιοχή ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια (αυξάνονται οι ανάγκες για θέσεις στάθµευσης για εργαζόµενους, πελάτες, ανεφοδιασµό). Παράλληλα συγκεκριµένες πολεοδοµικές παρεµβάσεις, όπως οι εκτεταµένες πεζοδροµήσεις και οι λεωφοριόδροµοι, εντείνουν το πρόβληµα της στάθµευσης, είτε αυξάνουν την κυκλοφορία µε όλες της αρνητικές συνέπειες στο περιβάλλον και τους κατοίκους (αύξηση θορύβου, ρύπανσης, µείωση ασφάλειας, παράδειγµα της Χ. Τρικούπη). Πάντως εξαιτίας της ικανοποιητικής σύνδεσης µε τα ΜΜΜ και της χαµηλότερης πυκνότητας (παλιά κτήρια), το πρόβληµα της στάθµευσης είναι µικρότερης σηµασίας σε σχέση µε άλλες γειτονιές-περιοχές κατοικίας του Κέντρου (Πατήσια, Κυψέλη). Χαρακτηριστικά δοµηµένου περιβάλλοντος Όπως έχει αναφερθεί και παραπάνω η Καλλιδροµίου είναι παράλληλη µε τις λεωφόρους Ακαδηµίας, Σταδίου και αποτελεί τµήµα του αστικού πλέγµατος έτσι όπως διαµορφώθηκε ως συνέχεια του αρχικού σχεδίου Κλεάνθη-Σάουµπερτ. Ανά τµήµατα, οι δρόµοι χαράχθηκαν σύµφωνα µε την πλευρά (Νεάπολη, Εξάρχεια) ή τη διχοτόµο (Μουσείο, Εξάρχεια) του «ισοσκελούς τριγώνου» 13. Ο δρόµος διασχίζει στο µέσον την συνοικία σε τµήµατα που υπάρχει διαφορετικό αστικό πλέγµα, και που σε συνδυασµό µε το έντονο ανάγλυφο διαφοροποιούν την εικόνα του. Μεταξύ των οδών Θεµιστοκλέους, Καλλιδροµίου και Σπ. Τρικούπη συνδέονται οι δύο βασικές χαράξεις, µε αποτέλεσµα να διαµορφώνονται δρόµοι µε µικρό µήκος και οικοδοµικά «τετράγωνα» µε τρίγωνο ή τραπέζιο σχήµα, όπως η πλατεία Εξαρχείων Εξαίρεση αποτελεί η περιοχή γύρω από το λόφο Στρέφη όπου εξαιτίας της µορφολογίας του εδάφους αλλά και προγενέστερης ανάπτυξης στη γειτονία Πιθαράδικα, µεταξύ των οδών Πουλχερίας, Καλλιδροµίου, Σπ. Τρικούπη, Αλεξάνδρας και Βουλγαροκτόνου. 14 Και το κράτος µέσο του ΥΠΕΧΩ Ε παρεµβαίνει στην περιοχή αντιµετωπίζοντας την πολλές φορές ως δύο διαφορετικά κοµµάτια,«εξάρχεια Μουσείο Στρέφη»,και Νεάπολη µε όριο τη Χ. Τρικούπη. Έτσι έχουµε δύο µελέτες παρέµβασης(υπεχω Ε) να έχουν πραγµατοποιηθεί περίπου την ίδια περίοδο( η µελέτη για την πρώτη περιοχή έχει οδηγήσει σε προεδρικά διατάγµατα), την ένταξη της πρώτης περιοχής Στην περιοχή οι πυκνότητες είναι αρκετά υψηλές, καθώς και η κάλυψη των οικοπέδων και ιδιαίτερα στην περιοχή της Νεάπολης (στοιχεία από Αττικό Μετρό, 1997). Οι χαµηλότερες πυκνότητες που παρατηρούνται στην περιοχή των Εξαρχείων συνδέονται µε τον σηµαντικό αριθµό παλαιών διώροφων-τριώροφων (πιο σπάνια µονώροφων) διατηρητέων κτισµάτων, στους υπαίθριους χώρους (λόφος Στρέφη, πλατεία Εξαρχείων) και στην ύπαρξη µεγάλων δηµοσίων κτηρίων που στεγάζουν ειδικές χρήσεις (Μουσείο, Πολυτεχνείο). Επιπρόσθετα, αρκετά από τα διατηρητέα κτήρια της περιοχής είναι ερειπωµένα, είτε κενά ή φιλοξενούν κάποια κεντρική λειτουργία (εµπόριο, γραφείο, εργαστήριο, καφέ). Αντίθετα, στην Νεάπολη τα χαµηλά κτήρια είναι λιγότερα, διάσπαρτα στον αστικό ιστό, όπου κυριαρχούν οι πολυκατοικίες. Η περιοχή αποτέλεσε πεδίο εφαρµογής της οικιστικής νοµοθεσίας που ευνόησε την πολυκατοικιοποίηση του κέντρου της πόλης ήδη από το µεσοπόλεµο, αλλά κυρίως τις δεκαετίες του Από µια µακροσκοπική παρατήρηση, (στοιχεία από Αττικό Μετρό, 1997) φαίνεται η επιρροή του κέντρου της πόλης και για τις δύο γειτονιές, όπου (κοντά στο κέντρο Ακαδηµίας, Μουσείο) οι πυκνότητες είναι µικρότερες, ενώ τα ύψη των κτηρίων µεγαλύτερα (άρα η δόµηση και η κάλυψη). Αντίθετα, στο διάσελο µεταξύ των δύο λόφων, η πυκνότητα είναι πολύ υψηλή, εξαιτίας των όρων δόµησης και της διατήρησης της κατοικίας στην περιοχή. Αντιπαραβάλλοντας τέλος, την επιτόπια έρευνα µε τα στοιχεία της µελέτης (για την Καλλιδροµίου και τους γύρω δρόµους) παρατηρούµε ότι τα ύψη των κτηρίων είναι µεγαλύτερα (κυρίως γύρω από τους λόφους), άρα και η συνολική δόµηση και η πυκνότητα. Εξαιτίας των σηµαντικών υψοµετρικών διαφορών κτήρια 6-7 ορόφων παρουσιάζονται στη µελέτη δύο ορόφους χαµηλότερα. Για παράδειγµα, πολυκατοικία στο λόφο Στρέφη φαίνεται τριώροφη από τον λόφο και οκτώ ορόφων, µαζί µε το δώµα από την Καλλιδροµίου. Παράλληλα, σε όλα τα κτήρια σχεδόν, τα υπόγεια-ηµιυπόγεια (που λόγω κλίσης σε ορισµένα σηµεία γίνονται ισόγεια) κατοικούνται και σπανιότερα στεγάζουν γραφεία ή εργαστήρια, ενώ κατοικούνται και όλα τα δώµατα των πολυκατοικιών. Οι παρατηρήσεις αυτές σκιαγραφούν ένα δυσµενέστερο αστικό τοπίο που στο «Παραδοσιακό Κέντρο»κλπ. Η Καλλιδροµίου εντάσσεται σε διαφορετικό καθεστώς ανά τµήµα. 8

13 ΜΥΡΩΝΑΣ ΚΑΛΛΙΓΙΑΝΝΑΚΗΣ Ο ΟΣ ΚΑΛΛΙ ΡΟΜΙΟΥ παράχθηκε από την άνευ προηγουµένου εκµετάλλευση της αστικής γης µε νόµιµα (ΓΟΚ), είτε παράνοµα µέσα (δώµατα). 15 Όπως αναφέρθηκε παραπάνω η χάραξη των οδών (η διαµόρφωση του αστικού πλέγµατος) σε συνδυασµό µε τα υπερβολικά ύψη των κτηρίων και την κάλυψη των οικοπέδων έχουν συµβάλλει στην αλλοίωση του ανάγλυφου του εδάφους, την οµογενοποίηση της πόλης, στο «κρύψιµο» των λόφων-σύµβολα, άρα στην «υποβάθµιση» της εικόνας της πόλης. Ειδικά ο λόφος Στρέφη δεν γίνεται αντιληπτός παρά µόνο από τους πρόποδες του Λυκαβηττού (και σε ελάχιστες περιπτώσεις στη φυγή κάποιου δρόµου), µε επιπτώσεις στην οικειοποίηση και προσέγγισή του. Στην περιοχή και στον δρόµο ειδικότερα, κυριαρχεί το συνεχές οικοδοµικό σύστηµα, αλλά το ανάγλυφο του εδάφους και ορισµένες ιδιαιτερότητες καταργούν την µονοτονία του. Έτσι, στο λόφο Στρέφη, το Σχολείο µε την αυλή, ο «Αίολος» µε την τοποθέτησή του πάνω στον βράχο και η µικρή υποχώρηση κάποιων κτηρίων, διαφοροποιούνται από την ρυµοτοµική γραµµή 16. Στο τµήµα της Νεάπολης, από την Ζωοδόχου Πηγής µέχρι την Ιπποκράτους, εφαρµόζονται κατά τµήµατα οι παρόδιες στοές και αυτή η «ανωµαλία» διασπά την αυστηρότητα του οικοδοµικού συστήµατος. Η γειτονιά και κατ επέκταση ο δρόµος, αποτέλεσαν µια από τις πρώτες επεκτάσεις της νέας Πρωτεύουσας, µε µια συνέχεια 100 και πλέων χρόνων, όντας στο µέσον µιας πολωµένης πόλης (δυτική-λαϊκή, ανατολική εξουσία) και κοντά στο κέντρο της πόλης. Στον χώρο εγκαταστάθηκαν διάφορες κοινωνικές-οικονοµικές οµάδες, ενώ αποτυπώµατα στον χώρο αυτής της µείξης αποτελούν τα διάφορα κτήρια του παρελθόντος και ο αστικός ιστός. Ταυτόχρονα, όπως αναφέρθηκε, αποτέλεσε ιδανικό πεδίο εφαρµογής της σύγχρονης αστικής πολυκατοικίας. Έτσι, επί της οδού Καλλιδροµίου, αλλά και στην γύρω περιοχή, συναντάµε µια ποικιλία προπολεµικών κτηρίων, νεοκλασικά, εκλεκτικιστικά εκκεντρικά αρχοντικά, λαϊκά σπίτια (µονώροφα-διώροφα), πολυκατοικίες του µεσοπόλεµου. Οι Μεσοπολεµικές αστικές πολυκατοικίες κατασκευάστηκαν 15 Χαρακτηριστικό είναι ότι, µε την νέα νοµοθετική ρύθµιση για τα αυθαίρετα, ειδικά για τις παράνοµες αλλαγές χρήσης( σε υπόγεια και δώµατα) στην Αθήνα µόνο έχουν γίνει αιτήσεις. 16 Αντίστοιχα στην περιοχή Εξαρχείων, Μουσείου, Πιθαράδικα, υπάρχουν παλιά κτήρια µε τον κήπο επί του δρόµου ή κενά οικόπεδα στην θέση γεµισµένων παλιών κτηρίων. για να στεγάσουν την άρχουσα τάξη, προορίζονται κυρίως για κατοικία, είναι προσεγµένες, πολυτελείς και πρωτοποριακές για την εποχή τους κατασκευές, έργα γνωστών ελλήνων αρχιτεκτόνων, µε εµφανείς τις επιρροές από τις αρχές του µοντέρνου κινήµατος, Bauhaus, (µινιµαλισµός, έρκερ, γεωµετρία, µεγάλα ανοίγµατα), ενώ στα πρώιµα δείγµατα διατηρούνται διακοσµητικά στοιχεία στις όψεις των κτηρίων (Καλλιδροµίου και Πλαπούτα). 17 Στην περιοχή Εξαρχείων-Στρέφη συγκεντρώνεται ο µεγαλύτερος αριθµός προπολεµικών κτηρίων, που σε ορισµένα σηµεία αποτελούν µικρά σύνολα (Μεθώνης). Παράλληλα µε τον χαρακτηρισµό της «ως Παραδοσιακό Κέντρο» έγινε προσπάθεια προστασίας του κτιριακού πλούτου και επιβλήθηκαν ειδικοί όροι δόµησης. 18 Ο χαρακτηρισµός των νεοκλασικών κτηρίων ως διατηρητέα δεν έχει λειτουργήσει βλαπτικά (εγκαταλελειµµένα, ετοιµόρροπα, σκόπιµες φθορές για να καταστραφεί ή να χαρακτηριστεί επικίνδυνο), όπως συνέβη σε άλλες περιοχές του κέντρου της πόλης, όπως το Μεταξουργείο. Οι αιτίες µπορεί να αναζητηθούν στη θέση στην πόλη, στην εγγύτητα µε σηµαντικούς πόλους δραστηριότητας (Πολυτεχνείο) και στο ότι αποτελεί περιοχή κατοικίας. Έτσι, σηµαντικός αριθµός παλαιών κτηρίων (κυρίως κατοικίας) ανακαινίζονται και µετατρέπονται σε κέντρα αναψυχής, γραφεία, εµπορικά καταστήµατα και σπανιότερα διατηρείται η κατοικία. 19 Στα ανατολικά, στην Νεάπολη, τα χαµηλά κτήρια είναι λιγότερα και κυριαρχούν οι τυπικές µεταπολεµικές, αστικές πολυκατοικίες, τυπικά δείγµατα του ΓΟΚ του 55 και των οικιστικών νόµων που ακολούθησαν. 17 Στη γωνία Καλλιδροµίου και Πλαπούτα το 1926, από τον αρχιτέκτονα Ν. Νικολαίδη, η «Μπλε πολυκατοικία» στην πλατεία Εξαρχείων, το 1934, του αρχιτέκτονα Κ.Παναγιωτάκου, στη γωνία Ζαΐµη και Στουρνάρη, το 1934, των Θ. Βαλεντή και Π. Μιχαιλίδη κ.α. Ταυτόχρονα χτίζονται και συγκροτήµατα προσφυγικών πολυκατοικιών, σε πιο «αποµακρυσµένες» τοποθεσίες, στην Λ. Αλεξάνδρας και Στέγη Πατρίδος, από γνωστούς αρχιτέκτονες, µε σαφείς επιρροές από το κίνηµα Bauhaus (στοιχεία Μαρµαράς Μ. Β., Λ. Λεωντίδου ) 18 Με το Π του 1979 καθορίζεται το Παραδοσιακό Κέντρο (ιστορικό Κέντρο) της πόλης, µε όριο την Καλλιδροµίου, ενώ µε τροποποίηση εντάχθηκε και η περιοχή γύρω από το λόφο Στρέφη, δέκα χρόνια αργότερα. (28587\89). Τότε θεσπίσθηκαν και οι ειδική όροι δόµησης. 19 Η πρόσφατη νοµοθεσία επιτρέπει την εγκατάσταση γραφείων σε διατηρητέα κτήρια ακόµα και στην ζώνη «αµιγούς» κατοικίας, γύρω από λόφο Στρέφη και µεταξύ λόφου Πολυτεχνείου, Μουσείου, πλατείας Εξαρχείων. Π \

14 ΜΥΡΩΝΑΣ ΚΑΛΛΙΓΙΑΝΝΑΚΗΣ Ο ΟΣ ΚΑΛΛΙ ΡΟΜΙΟΥ Έτσι έχουµε πολυκατοικίες σε συνεχές οικοδοµικό σύστηµα, µε «άχρηστους» και σκιερούς ακάλυπτους, µε παρόδιες στοές, απότµηση της γωνίας, στενά και περιµετρικά µπαλκόνια και «ζιγκουράτ» στους τελευταίους ορόφους. Οι περισσότερες πολυκατοικίες οικοδοµήθηκαν τις δεκαετίες Τα σύγχρονα κτήρια (πολυκατοικίες) που υπάρχουν και ακόµα κτίζονται στην περιοχή, δεν διαφοροποιούν την εικόνα του δοµηµένου περιβάλλοντος άρα και της πόλης, µίας και κτίστηκαν µε παρόµοιους όρους και τρόπους δόµησης(αναπαράγεται η ίδια εικόνα, διαφέρουν κυρίως ως προς την παλαιότητα), µε στόχο την όσο δυνατόν µεγαλύτερη κερδοσκοπία πάνω στην αστική γη. Εξαιρέσεις αποτελούν η πολυκατοικία του ηµήτρη και της Σουζάνας Αντωνακακή, επί της Εµ. Μπενάκη (κοντά στην Καλλιδροµίου) και ορισµένα κτήρια στο λόφο Στρέφη που χτίστηκαν πρόσφατα. Πράσινο, υπαίθριοι χώροι Η ευρύτερη περιοχή αλλά και η Καλλιδροµίουειδικά, είναι από τις πιο ευνοηµένες του κέντρου της πόλης. Σηµαντικοί υπαίθριοι-δηµόσιοι χώροι και ταυτόχρονα τοπόσηµα της πόλης (άρρηκτα συνδεδεµένοι µε την ιστορία, την καθηµερινότητα και την εξέλιξη), όπως το Πεδίο του Άρεως, οι Λόφοι Λυκαβηττού και Στρέφη βρίσκονται στην περιοχή (υπερτοπικής σηµασίας). Για την οδό ο κάθε ένας έχει ιδιαίτερη σηµασία, εφόσον στην αρχή (συµβολή µε Σπ. Τρικούπη) φαίνεται το Πάρκο, στην «φυγή» κυριαρχεί ο Λυκαβηττός, ενώ τέλος ο δρόµος γίνεται τµήµα του λόφου Στρέφη. Ο δρόµος νοητά, αλλά και ουσιαστικά συνδέει αυτούς τους τρεις ξεχωριστούς δηµόσιους χώρους. Παράλληλα, γύρω από την περιοχή βρίσκονται σηµαντικός αριθµός µικρότερων υπαίθριων δηµόσιων χώρων, κήπων-πάρκων και πλατειών, όπως το Πολυτεχνείο, το Μουσείο, η πλ. Αιγύπτου, η πλ. Εξαρχείων. Ιδιαίτερη σηµασία έχει ο λόφος Στρέφη για τον δρόµο, εφόσον είναι ο πιο κοντινός υπαίθριας χώρος και έχει δώσει το τοπωνύµιο της περιοχής. Η Καλλιδροµίου, (µαζί µε την Θεµιστοκλέους) συνδέει την πόλη και κυρίως το κέντρο µε τον λόφο και ξεχωρίζει από τους γύρω δρόµους. Στην µελέτη παρέµβασης για την περιοχή Στρέφη - Μουσείο - Εξάρχεια αποφασίσθηκαν και αργότερα εφαρµόστηκαν επεµβάσεις στο δηµόσιο χώρο µε στόχο «να σταµατήσει η αλλοίωση του χαρακτήρα της περιοχής και αντίθετα η τελευταία να αναβαθµισθεί,». 20 Ένα µέσο (µαζί µε τον έλεγχο των χρήσεων γης) για την επίτευξη των παραπάνω στόχων θεωρήθηκε η δηµιουργία δικτύου πεζοδρόµων που να ενοποιούν τους τρεις πόλους (Μουσείο-πλατεία Εξαρχείων-Στρέφη), ο επανασχεδιασµός της πλατείας Εξαρχείων και η διαµόρφωση προσβάσεων στο λόφο(!). Τελικά πραγµατοποιήθηκαν ορισµένα σηµεία της παρέµβασης, όπως η πεζοδρόµηση των οδών Θεµιστοκλέους, Μεθώνης, ερβενιών, Βαλτετσίου και Τσαµαδού και η µονοδρόµιση στις υπόλοιπες οδούς, όπως και την Καλλιδροµίου. Η εφαρµογή των πεζοδροµήσεων λειτούργησε θετικά όσον αφορά τη µείωση της διαµπερούς κυκλοφορίας και την αύξηση του πράσινου µέσα στον αστικό ιστό, αλλά είναι αδιάφορη ή και αρνητική όσον αφορά την ανάπτυξη δραστηριοτήτων και την ζωντάνια του δρόµου. 21 Έτσι δρόµοι όπου προϋπήρχε έντονη δραστηριότητα, όπως η Θεµιστοκλέους και η γύρω από την πλατεία περιοχή, διατήρησαν τα χαρακτηρίστηκά τους. Η οδός Θεµιστοκλέους άλλωστε συνδέει το λόφο Στρέφη µε την Πλατεία Εξαρχείων και το κέντρο της πόλης (πλατείες Οµονοίας κ Κάνιγγος) και γι αυτό υπάρχει έντονη κίνηση πεζών (σε όλα τα τµήµατα του δρόµου). Ενώ αντίθετα, η πεζοδρόµηση οδών, όπως η Μεθώνης και η Τσαµαδού, όπου δεν αναπτύσσονταν κεντρικές χρήσεις, είτε αναγκάστηκαν να κλείσουν (µεταφερθούν) εξαιτίας του νέου θεσµικού πλαισίου (οχλούσες χρήσεις), είχε ως αποτέλεσµα να «ερηµώσουν», είτε να αποτελέσουν χώρο συγκέντρωσης των περιθωριακών οµάδων (κυρίως τοξικοµανών), είτε να µετατρέπονται σε χώρους στάθµευσης (κυρίως στην Νεάπολη). Τέλος, είναι σηµαντικό το πράσινο που ξεπροβάλει πίσω από τις αυλές - κήπους των παλαιών κτηρίων, σε κενά οικόπεδα (σε λίγα που δεν έχουν µετατραπεί σε χώρους στάθµευσης) και στους ακάλυπτους των πολυκατοικιών (αφανές πράσινο) και δρα επικουρικά ως προς την βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης, του µικροκλίµατος και της εικόνας της περιοχής. Όπως το παλιό Σχολείο µε την αυλή του στην Καλλιδροµίου και το αυτοφυές πράσινο που αναπτύσσεται γύρω από τον «Αίολο». 20 Η µελέτη έγινε από ΥΠΕΧΩ Ε το 1986, και νοµοθετικές ρυθµίσεις για το 89 και το Χαρακτηριστικό είναι ότι, οι κάτοικοι θεωρούν ότι η πεζοδρόµηση της οδού Μεθώνης ευθύνεται για την «υποβάθµιση» της. 10

15 ΜΥΡΩΝΑΣ ΚΑΛΛΙΓΙΑΝΝΑΚΗΣ Ο ΟΣ ΚΑΛΛΙ ΡΟΜΙΟΥ Χρήσεις δραστηριότητες(χάρτης 14) «Αυτή η γειτονιά τα είχε όλα, από την αρχή, πλούσιους και φτωχούς, µαγαζιά, ταβέρνες, σχολεία» λέγεται από κατοίκους της περιοχής, και κάπως έτσι φαίνεται να είναι. Κυρίαρχη χρήση στην περιοχή και στον δρόµο είναι η κατοικία, σήµερα αλλά και στο παρελθόν. Η κατοικία αναπτύσσεται κυρίως στους ορόφους και σπανιότερα στα ισόγεια και υπόγεια των κτηρίων. Οι κάτοικοι διαφοροποιούνται κι αυτοί ανά περίοδο και διαχωρίζονται κυρίως σε «µόνιµους» και «περιστασιακούς» (ενοικιαστές), µε τη δεύτερη οµάδα να αποτελούν εργάτες παλιότερα, φοιτητές 22 και τα τελευταία χρόνια µετανάστες (κυρίως από τις Βαλκανικές χώρες). Αντίστοιχα διαρκής µες τον χρόνο είναι και η παρουσία του εµπορίου, της αναψυχής, των υπηρεσιών, όπως αυτή πιστοποιείται από διηγήσεις ή από την συνέχεια ορισµένων µαγαζιών. 23 Η περιοχή επηρεάζεται από τη λειτουργία του κέντρου της πόλης και την ύπαρξη σηµαντικών πόλων, όπως το Μουσείο και το Πολυτεχνείο, γι αυτό παρατηρούµε την ανάπτυξη υπερτοπικής εµβέλειας κεντρικών χρήσεων µαζί µε τοπικής σηµασίας. Στην Καλλιδροµίου συγκεντρώνεται µια πληθώρα καταστηµάτων (εµπορίου, υπηρεσιών, αναψυχής), πολύ περισσότερα από άλλους δρόµους της ίδιας κατεύθυνσης (Μεθώνης, Ερεσού). Σε όλο το µήκος του δρόµου αναπτύσσονται στα ισόγεια καταστήµατα εµπορίου ή υπηρεσιών (πιο σπάνια κατοικία) για την εξυπηρέτηση των καθηµερινών αναγκών των κατοίκων, όπως κρεοπωλεία, φούρνοι, µανάβικα, ψιλικά, φαρµακεία, κοµµωτήρια, επιδιορθώσεις ρούχων και υποδηµάτων κ.α. Ειδικότερα στην αρχή της Καλλιδροµίου, στην συµβολή µε την Σπ. Τρικούπη, διαµορφώνεται µια «πιάτσα», όπου αναµειγνύονται κεντρικές χρήσεις (εµπόριο, υπηρεσίες) µε κατοικία. Τέλος, γραφεία βρίσκονται διάσπαρτα σε όλο το µήκος του δρόµου (χωρίς 22 Από κατοίκους αναφέρεται ότι, ακόµα και πριν τον πόλεµο, οι µεσοαστοί κατασκεύαζαν στους κήπους των σπιτιών τους δωµατιάκια και τα νοίκιαζαν σε φοιτητές 23 Παραδοσιακό καφενείο «η Μουριά»Καλλιδροµίου και Χ, Τρικούπη από το 1900, η αυλή µε την µουριά «χάθηκαν» αλλά παρέµεινε η χρήση και το όνοµα. Το εστιατόριο µοναστήρι που µαζεύονταν οι αλλοδαποί φοιτητές κ.α. να χαρακτηρίζουν κάποιο τµήµα του), σε νεότερα και ανακαινισµένα διατηρητέα (νεοκλασικά). 24 Υπερτοπικής σηµασίας χρήσεις συγκεντρώνονται κυρίως στο τµήµα της Νεάπολης, από τη Ζωοδόχου πηγής έως την Ιπποκράτους, όπου βρίσκονται, καταστήµατα εξειδικευµένου εµπορίου (µοντελισµός, ανθοπωλείο, κάβα), εστιατόρια, ζαχαροπλαστεία και καφέ, υπηρεσίες και γραφεία (λογιστικά, ιατρεία, εκδόσεις), µικροµάγαζα µε εργαστήρια (τυπογραφείο) ή επισκευές (ηλεκτρικά, ασανσέρ), αλλά και τράπεζες, αστυνοµικό τµήµα, super market (αλλά και λειτουργίες για τις καθηµερινές ανάγκες των κατοίκων). Ιδιαίτερη σηµασία για τον χαρακτήρα του δρόµου έχει το πολιτικό γραφείο της τοπικής οργάνωσης του ΣΥΝ (στη γωνία Χ. Τρικούπη και Καλλιδροµίου,) σε συνδυασµό µε τα κεντρικά γραφεία του ΠΑΣΟΚ λίγο παρακάτω. Η ύπαρξη του αστυνοµικού τµήµατος, που µάλλον σκόπιµα τοποθετήθηκε εκεί, «κοντά στην πλατεία Εξαρχείων, χώρο δράσης περιθωριακών οµάδων», χαρακτηρίζει αρνητικά το δρόµο, ως στοιχειό άσχετο µε το περιβάλλον. Επίσης οι ένοπλοι ένστολοι φρουροί στις γωνίες του δρόµου δηµιουργούν ένα αίσθηµα ανασφάλειας στους περαστικούς και επεκτείνουν την επιρροή του αστυνοµικού τµήµατος. Ιδιαίτερα την νύκτα που αποκλείεται-απαγορεύεται η διέλευση των αυτοκινήτων από την Καλλιδροµίου από το ύψος της οδού Μαυροµιχάλη έως την οδό Ασκληπιού, η περιοχή «νεκρώνει», σε αντίθεση µε το υπόλοιπο τµήµα του δρόµου. Σηµαντική λειτουργία που αναπτύσσεται στην καρδία του δρόµου, στο λόφο Στρέφη, είναι τα καφέ µπαρ και ουζερί που φέρουν µεγάλη ευθύνη για την ζωντάνιά του µέρα και νύκτα. Ο συνδυασµός των καφέ και τις κίνησης των αυτοκινήτων και των καφενείων ζαχαροπλαστείων της Νεάπολης διατηρεί ζωντανό αυτό το κοµµάτι της πόλης µέχρι αργά την νύκτα, ενισχύοντας το αίσθηµα ασφάλειας για τους κατοίκους και τους διαβάτες.(εικ.32) Τα καφέ αποτελούν τµήµα ενός δικτύου χώρων αναψυχής που αναπτύσσεται στα Εξάρχεια, (ξεκινάει από τη Σόλωνος, περνάει από την πλ. Εξαρχείων) και καταλήγει στο λόφο Στρέφη κι αυτό συνεπάγεται την κίνηση των νέων στους δρόµους της πόλης και µια γενικότερη δραστηριότητα στο δηµόσιο χώρο. Στην Καλλιδροµίου η λειτουργία των καφέ επεκτείνεται στο δρόµο, χωρίς να γίνεται φορτική, 24 Χρήση που ευνοείται από την νοµοθεσία, για τα διατηρητέα κτήρια. 11

16 ΜΥΡΩΝΑΣ ΚΑΛΛΙΓΙΑΝΝΑΚΗΣ Ο ΟΣ ΚΑΛΛΙ ΡΟΜΙΟΥ ενώ παράλληλα παρέες κάθονται στα σκαλιά που οδηγούν στο λόφο ή απλά τριγυρίζουν. Η αναψυχή λοιπόν αποτελεί την µοναδική υπερτοπικής σηµασίας χρήση που χαρακτηρίζει ένα συγκεκριµένο κοµµάτι του δρόµου, ενώ στο σύνολό του είναι πολυσυλλεκτικός και πολυλειτουργικός. Όπως αναφέρθηκα και στην αρχή, για την περιοχή έγινε µελέτη, σύµφωνα µε το γενικότερο πνεύµα «αναβάθµισης» των συνοικιών του κέντρου και των σηµειακών παρεµβάσεων. Θεσµοθετείται τότε η αποµάκρυνση των οχλουσών χρήσεων σε µια εκτεταµένη ζώνη γύρω το λόφο Στρέφη 25, αλλά και ο έλεγχος-περιορισµός των «οχλουσών» χρήσεων αναψυχής. Έτσι, απαγορεύθηκε να ανοίξουν νέα καφέ λόγω «κορεσµού», ενώ όσα προϋπάρχουν κινδυνεύουν να κλείσουν οριστικά, «Ειδικότερα διακόπτεται προσωρινά ή οριστικά η λειτουργία οποιασδήποτε χρήσης, που άσχετα από το είδος της, το µέγεθός της, την ονοµασία της, αποτελεί πηγή όχλησης για το περιβάλλον και ιδιαίτερα την νύκτα. Η απαγόρευση επιβάλλεται σε περίπτωση οποιασδήποτε όχλησης της κατοικίας ανεξάρτητα αν αυτή προκαλείται από τις εγκαταστάσεις των χώρων ή το προσωπικό ή την πελατεία (µεγάφωνα, µικρόφωνα, ενισχυτές, µουσικά συγκροτήµατα, προσέλευση ή αποχώρηση πελατών, κυκλοφοριακά προβλήµατα, σκουπίδια)» (Π \93 άρθρο 2, παραγρ. β). Ενώ παράλληλα «Απαγορεύεται κάθε είδους χρήση µικροφωνικών εγκαταστάσεων σε ανοικτούς ιδιωτικούς ή δηµόσιους χώρους» (Π \93 άρθρο 2, παραγρ. γ). Με αυτόν τον τρόπο και µε επεµβάσεις της αστυνοµίας, την περιβόητη «επιχείρηση αρετή» ελέγχθηκαν οι όποιες εναλλακτικές δραστηριότητες έκφρασης και διασκέδασης αναπτύσσονταν στο ύπαιθρο, κυρίως στον λόφο Στρέφη (συναυλίες, προβολές, εκδηλώσεις), έκλεισαν οριστικά, είτε µεταφέρθηκαν αρκετά cafe, ενώ όσα παραµένουν, λειτουργούν υπό καθεστώς οµηρίας των αστυνοµικών αρχών, του δήµου, είτε «αγανακτισµένων» κατοίκων και ιδιοκτητών. Τα τελευταία χρόνια ανοίγουν νέα ή µεταφέρονται παλαιότερα café, στην οδό Τζαβέλα και στην γύρω περιοχή έξω από την περιοχή απαγόρευσης, αλλά κοντά νοητό «τόξο» που σχηµατίζεται από το Πολυτεχνείο, την πλατεία Εξαρχείων, συνεχίζει στις οδούς Θεµιστοκλέους και Εµ. Μπενάκη για να καταλήξει στην Νοµική και το Χηµείο, µέσω της Σόλωνος και της Σκουφά. 25 Ζώνη Ι: περικλείεται από τους δρόµους, Μπουµπουλίνας, Αλεξάνδρας, Βουλγαροκτόνου, Χ. Τρικούπη, Αραχώβης και Στουρνάρη. Τα περισσότερα ισόγεια- ηµιυπόγεια στεγάζουν κεντρικές λειτουργίες, ακόµα και σε χώρους δέκα τετραγωνικών. Στα ισόγεια των µεταπολεµικών πολυκατοικιών «χωράνε» έως και τέσσερα µαγαζιά, τέσσερις διαφορετικές λειτουργίες. Είναι σηµαντικός όµως και ο αριθµός των κλειστών καταστηµάτων, εξαιτίας του πρόσφατου σεισµού (κτήρια που υπέστησαν ζηµιές), αλλά και όσων έκλεισαν εξαιτίας της νοµοθετικής ρύθµισης του 93 (κυρίως καφέ). Τέλος, κάθε Σάββατο πρωί γίνεται λαϊκή στην Καλλιδροµίου, που καταλαµβάνει το µεγαλύτερο µήκος του δρόµου, από την αρχή έως την Χ. Τρικούπη. Η δραστηριότητα αυτή µετατρέπει τον δρόµο σε κέντρο της γειτονιάς έστω και για λίγες ώρες. Η λαϊκή αγορά αναζωογονεί παράλληλα και τις υπόλοιπες εµπορικές χρήσεις που αναπτύσσονται κατά µήκος του δρόµου, όπως οι φούρνοι, τα κρεοπωλεία, τα ψιλικατζίδικα, τα περίπτερα, ενώ τα καφενεία είναι γεµάτα κόσµο. Πιθανόν η ύπαρξη της λαϊκής να ευνόησε την συγκέντρωση των εµπορικών χρήσεων. Τέλος αποτελεί ένα ιδιαίτερο κοινωνικό γεγονός, µε δεδοµένο ότι µαζεύεται όλη η γειτονία στο δρόµο µια ευκαιρία για κοινωνική επαφή και ενηµέρωση. 26 Β ΜΕΡΟΣ Οµαδοποίηση τµηµάτων του δρόµου Η ανάγνωση του δρόµου, µέσα από τις χρήσεις, της δραστηριότητες και τις εκδηλώσεις που διαδραµατίζονται, αλλά και σε σχέση µε τα στοιχεία του άµεσου και ευρύτερου δοµηµένου και φυσικού περιβάλλοντος, οδηγεί στην διαίρεση του σε τέσσερις διαδοχικές ζώνες. Ο διαχωρισµός του δρόµου γίνεται µε βάση τα ιδιαίτερα χαρακτηρίστηκα και οµοιότητες που παρουσιάζουν τα επιµέρους τµήµατα. Στην διαίρεση των υποπεριοχών που ακολουθεί τα όρια δεν είναι αυστηρά και απόλυτα, ενώ η οµαδοποίηση αφορά µια διευρυµένη ζώνη γύρω από τον δρόµο. Η «Τοπική αγορά» (Καλλιδροµίου και Σ. Τρικούπη, η αρχή του δρόµου) 26 Χαρακτηριστικό είναι ότι κατά την προεκλογική περίοδο είτε όταν διαδραµατίζονται σηµαντικά πολιτικά-κοινωνικά γεγονότα(πόλεµος στο Ιράκ, µετανάστες), διανέµεται έντυπο ενηµερωτικό υλικό από οργανώσεις και οµάδες. 12

17 ΜΥΡΩΝΑΣ ΚΑΛΛΙΓΙΑΝΝΑΚΗΣ Ο ΟΣ ΚΑΛΛΙ ΡΟΜΙΟΥ Η µικρή αυτή ζώνη, σχηµατοποιείται γύρω από την διασταύρωση της Καλλιδροµίου µε την Σπ. Τρικούπη, όπου ουσιαστικά διαµορφώνεται ως µικρή αγορά, που αναµειγνύονται και συµπυκνώνονται τοπικές και υπερτοπικές χρήσεις. Σε αυτό το σταυροδρόµι βρίσκονται καταστήµατα για την εξυπηρέτηση των καθηµερινών αναγκών, ψιλικατζίδικα, φούρνος, µανάβικα, κρεοπωλείο, ψαράδικο, κοµµωτήρια, αλλά και καταστήµατα ρούχων, σούπερ µάρκετ, φροντιστήριο, ξενοδοχείο και παράρτηµα του ΥΠΠΟ. Επίσης το καφενείο στην µια γωνία του δρόµου και το περίπτερο στην απέναντι αποτελούν ξεχωριστά σηµεία στάσης, όπου όσοι µαζεύονται παρατηρούν την κίνηση του κόσµου, είναι οι σαν «φύλακες» στην «πύλη» του δρόµου. 27 Επίσης αυτή η δραστηριότητα προϊδεάζει τον περαστικό ότι η Καλλιδροµίου είναι ιδιαίτερος δρόµος. Στην κίνηση των πεζών το σταυροδρόµι έχει ξεχωριστή σηµασία, γιατί οδηγεί (και το βλέµµα, οπτικές φυγές), προς το Πεδίο του Άρεως και την Λ. Αλεξάνδρας, το Μουσείο και την Λ. Πατησίων, την πλατεία Εξαρχείων (που είναι το κέντρο της περιοχής) και τον λόφο του Στρέφη. Από αυτό το σηµείο ο λόφος τους Στρέφη, ή µάλλον τα κτήρια γύρω από αυτών εµποδίζουν την θέα του Λυκαβηττού. Ο λόφος του Στρέφη Η ζώνη διακρίνεται στο λόφο του Στρέφη, στο επίπεδο τµήµα του δρόµου, µεταξύ του πεζοδρόµου της Κουντουριώτη και της Εµ, Μπενάκη. Το ενδιάµεσο τµήµα του δρόµου µεταξύ των δύο ζωνών, µε την απότοµή κλίση και τον «Αίολο» να δεσπόζει αποτελεί µεταβατική περιοχή, όπου κυριαρχεί η κίνηση, η ανάβαση στο λόφο. Η ζώνη του λόφου Στρέφη ξεχωρίζει για τα καφέ-µπαρ και τα ουζερί που βρίσκονται εκεί και αποτελούν κοµµάτι του δικτύου της αναψυχής που απλώνεται από το κέντρο των Εξαρχείων (και νοτιότερα) και καταλήγει στο λόφο του Στρέφη. Επίσης σε αυτήν την περιοχή µε τέσσερις σκάλες ανεβαίνει κανείς στο λόφο. Η ύπαρξη του δικτύου αναψυχής καθιστά πολύ συχνή την 27 γενικότερα τα περίπτερα του δρόµου αποτελούν ενός είδους πυκνωτή, που πάντοτε µαζεύεται κόσµος γύρω τους, και συζητάει, ενώ παραµένουν ανοικτά έως αργά την νύκτα. Επίσης είναι κατανεµηµένα σε ίσες αποστάσεις κατά µήκος του δρόµου, σε σηµεία που συµπυκνώνονται δραστηριότητες, και συµβάλουν στην ζωντάνια και την ασφάλεια του. κίνηση από το κέντρο των Εξαρχείων, προς τον λόφο ειδικότερα την άνοιξη και το καλοκαίρι. Τα κτήρια από την µεριά του λόφου είναι ογκώδη και ψηλά, µε αποτέλεσµα να τον κρύβουν(οπτικό φράγµα) Αντίθετα έχεις την στο βάθος κυριαρχεί η εικόνα του Λυκαβηττού(ο Αγ. Γεώργιος), η προοπτική του δρόµου και η φυγή προς την Εµ, Μπενάκη. Τέλος σε αυτήν την µικρή ζώνη διατηρούνται πολλά παλιά κτήρια, και αρκετά από αυτά είτε λόγω µορφολογίας είτε λόγω χρήσης(σηµερινής ή παλαιότερης) διακρίνονται και χαρακτηρίζονται από τους κατοίκους, αποτελούν τοπικά τοπόσηµα, όπως το σχολείο. Η Υπερτοπική «αγορά» (Ζωοδόχου Πηγής έως Ιπποκράτους) Σε αυτήν την ζώνη ξεχωρίζει ως τµήµα της Νεάπολης, όπου κυριαρχούν οι κάθετοι δρόµοι στην Καλλιδροµίου, που αναπτύσσονται τοπικής και υπερτοπικής σηµασίας λειτουργίες (τράπεζες, υπηρεσίες, γραφεία πολιτικών οργανώσεων, αλλά και µανάβικα, φούρνοι και φυσικά κατοικία). Οι ογκώδης και ψηλές πολυκατοικίες του έχουν αντικαταστήσει τα παλαιοτέρα κτίσµατα µε αποτέλεσµα να περιορίζεται η θέα προς τον Λυκαβηττό που σε ορισµένα σηµεία δεν διακρίνεται καθόλου. Ο πεζός κινείται στο «βάθος» του διάσελου µεταξύ των δύο λόφων που όµως δεν βλέπει, οπότε το βλέµµα κατευθύνεται προς τους µακρύς, ευθύγραµµους άξονες που «οδηγούν» στο κέντρο της πόλης, (η προοπτική του δρόµου). Τέλος γίνεται φανερή η οµοιοµορφία του αστικού πλέγµατος, µε τους οριζόντιους και κάθετους δρόµους και τα «κανονικά» οικοδοµικά τετράγωνα, µε αποτέλεσµα να επικρατεί η αίσθηση της κίνησης σε µία ευρύτερη περιοχή και όχι σε ένα δρόµο µε ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Η Ζώνη της αµιγούς κατοικίας (Ασκληπιού-Λυκαβηττός) Η τελευταία ζώνη περιλαµβάνει ένα µικρό τµήµα της Καλλιδροµίου(µεταξύ των οδών Ιπποκράτους και Ασκληπιού) και ουσιαστικά παρουσιάζει παρόµοια χαρακτηρίστηκα µε τα Πευκάκια, στους πρόποδες του Λυκαβηττού. Τα κτήρια είναι ψηλά αλλά δεν υπάρχούν άλλες χρήσεις εκτός από την κατοικία. Το τµήµα αυτό του δρόµου δεν παρουσιάζει καµία δραστηριότητα ειδικά την νύκτα που διακόπτετε και η κυκλοφορία των οχηµάτων. 13

18 ΜΥΡΩΝΑΣ ΚΑΛΛΙΓΙΑΝΝΑΚΗΣ Ο ΟΣ ΚΑΛΛΙ ΡΟΜΙΟΥ Ο δρόµος ως δηµόσιος χώρος, οι δραστηριότητες και κοινωνικές σχέσεις Σε αυτό το τµήµα γίνεται µια προσπάθεια αναγνώρισης των στοιχείων εκείνων του δρόµου που διαµορφώνουν την φυσιογνωµία του ως ξεχωριστού «τόπου», σε σχέση µε την ιστορία της πόλης και την καθηµερινότητα των ανθρώπων που χρησιµοποιούν το χώρο. Χρήσεις και δραστηριότητες και επικοινωνία Η Καλλιδροµίου συγκεντρώνει µεγάλο αριθµό και ποικιλία χρήσεων, στα ισόγεια κυρίως των κτηρίων, σε σχέση µε τους γύρω δρόµους και ουσιαστικά αποτελεί την «τοπική αγορά» για όσος µένουν στο λόφο Στρέφη και στην ευρύτερη περιοχή. Η πολυλειτουργικότητα, και ιδιαίτερα η ύπαρξη υπερτοπικής σηµασία χρήσεων ( όπως αναψυχή), προσδίδει κεντρικότητα στον δρόµο, αυξάνει την κίνηση συγκέντρωση του κόσµου και τονίζει τον δηµόσιο χαρακτήρα του. Οι κεντρικές λειτουργίες είναι διάσπαρτες σχεδόν σε όλο το µήκος του δρόµου, αλλά παρατηρούνται σηµεία όπου η πυκνότητα τους αυξάνει µε αποτέλεσµα να σχηµατίζονται µικρά τοπικά κέντρα - κόµβοι(συνήθως στα σταυροδρόµια). Παράλληλα παρατηρείτε η συγκέντρωση οµοειδών (ίδιας κατηγορίας) λειτουργιών έτσι ώστε µε αποτέλεσµα οι κόµβοι να αποτελούν «πιάτσες» και στέκια - σηµεία συνάντησης διαφορετικών οµάδων. Στους κόµβους συγκεντρώνεται ο περισσότερος κόσµος και παρουσιάζουν εντονότερη δραστηριότητα. Όπως στο λόφου του Στρέφη που συγκεντρώνονται τα µπαράκια και αποτελεί κοµµάτι του δικτύου αναψυχής της περιοχής. 28 Ο δρόµος γίνεται το «θέατρο» της γειτονιάς και συµβάλει στην κοινωνική επαφή. Η καθηµερινή επαφή στο µπακάλικο, στο φούρνο, στο περίπτερο ή στο φαρµακείο, µια ανάπαυλα στο καφενεία είτε µια περιστασιακή κουβέντα στην άκρη του πεζοδροµίου είναι µερικά από τα καθηµερινά γεγονότα του δρόµου. «Τα περισσότερα από αυτά είναι επιφανειακά εντελώς επουσιώδη, αλλά στο σύνολο δεν είναι καθόλου επουσιώδες. Το σύνολο αυτών των περιστασιακών, δηµόσιων επαφών σε 28 Η ύπαρξη των δικτύων και των συγκεντρώσεων οµοειδών χρήσεων είναι συνηθισµένο φαινόµενο και ευνοεί την λειτουργία τους, εφόσον αυξάνετε η πελατεία, ενισχύεται ο ανταγωνισµός και ασφάλεια. τοπικό επίπεδο είναι ένα συναίσθηµα της δηµόσιας ταυτότητας των ανθρώπων, ένα πλέγµα δηµόσιου σεβασµού και εµπιστοσύνης και µια πηγή βοήθειας σε περιπτώσεις ανάγκης προσωπικής ή γειτονιάς.» 29 Παράλληλα εξαιτίας των µπαρ, του εξειδικευµένου εµπορείου και υπηρεσιών(τυπογραφία, µοντελισµός κλπ.) ο δρόµος αποκτά υπερτοπική σηµασία. Η οδός παρουσιάζει χαρακτηριστικά τοπικού κέντρου γειτονιάς αλλά και κέντρου πόλης. Τα όρια µεταξύ τοπικού και υπερτοπικού δεν είναι ευδιάκριτα. Η πολυλειτουργικότητα και η διασπορά των χρήσεων έχει ως αποτέλεσµα την συνύπαρξη διαφορετικών ατόµων και οµάδων. Για παράδειγµα στα καφενεία και τα µπαράκια πολλοί από τους θαµώνες είναι κάτοικοι, εργαζόµενοι στην περιοχή, φοιτητές αλλά άτοµα από µακρινές περιοχές της Αθήνας. 30 Η διασκέδαση στην περιοχή έχει υπερτοπική σηµασία αλλά παράλληλα διακρίνεται µια «τοπική κοινωνία». Τα Εξάρχεια είδη από τα µέσα της δεκαετίας του 60 έχουν αναδειχθεί σε χώρο έντονης πολιτικής δράσης και έκφρασης,(κυρίως της ευρύτερης αριστεράς). Η κεντρική θέση της συνοικίας, η πληθώρα των πανεπιστηµιακών ιδρυµάτων, (που αποτελούν πυρήνες πολιτικών διεργασιών και αµφισβήτησης), η εγκατάσταση - δραστηριοποίηση των φοιτητών και της νεολαίας(µαθητές στα κοντινά φροντιστήρια) ευνόησαν την ανάπτυξη νεολαιίστικων κινηµάτων και γενικότερα την έντονη πολιτική δραστηριότητα(τα φοιτητικά κινήµατα άλλωστε είχαν πρωτεύοντα ρόλο). Έπειτα και η ιστορία του τόπου είναι γεµάτη σηµαντικά ή καθηµερινά πολιτικά γεγονότα και σύµβολα, όπως το Πολυτεχνείο, η Νοµική, που έχουν διαµορφώσει την φυσιογνωµία του. «η περιοχή από τη µεταπολίτευση και µετά γίνεται επίκεντρο πολιτικών δραστηριοτήτων της Αριστεράς και δέχεται την εκρηκτική αύξηση των εκδοτικών οίκων και των βιβλιοπωλείων. Η αύξηση των κέντρων διασκέδασης τη δεκαετία του Jacobs J., «Συνηγορία της Μεγαλούπολης: σε υπεράσπιση του δρόµου», από το βιβλίο Γερολύµπου Α. κ.α. (επιµ.), 1986, Επί Πόλεως, Θεσσαλονίκη, Σύγχρονα Θέµατα.(σελ. 132). 30 Τα Εξάρχεια είναι µια πυκνοκατοικηµένη γειτονία στην επιρροή κέντρου, µε σηµαντικό αριθµό «µόνιµων κατοίκων». Όταν λοιπόν από την δεκαετία του 80 και έκτοτε άρχισαν να εγκαθίστανται υπερτοπικής σηµασίας χρήσης,(γραφεία, µπαρ κλπ.) η περιοχή διατήρησε τα χαρακτηριστικά της. Αντίθετα από άλλες γειτονίες του κέντρου που τα τελευταία χρόνια µεταλλάσσονται και αλλοιώνεται η φυσιογνωµία τους, όπως το Ψυρρή, το Μεταξουργείο, το Θησείο. 14

19 ΜΥΡΩΝΑΣ ΚΑΛΛΙΓΙΑΝΝΑΚΗΣ Ο ΟΣ ΚΑΛΛΙ ΡΟΜΙΟΥ στηρίζεται σε µια πελατεία κυρίως αριστερών». 31 Το κλίµα της πολιτικοποίησης εµφανίζονταν στις δραστηριότητες στο δηµόσιου, στους δρόµους και τις πλατείες, µε υπαίθριες εκδηλώσεις, συζητήσεις, διαδηλώσεις, συγκρούσεις µε την αστυνοµία, αλλά και µε αφίσες, πανό, συνθήµατα και graffiti στους τοίχους(όπως και στην Καλλιδροµίου σήµερα). Επίσης στη συνοικία και κατ επέκταση στον δρόµο και στο λόφο του Στρέφη αναπτύχθηκαν εναλλακτικές µορφές διασκέδασης και ψυχαγωγίας, όπως τα υπαίθρια πάρτι, και οι αυτοσχέδιες συναυλίες. Σήµερα η εικόνα της περιοχής έχει µεταστραφεί, όχι τόσο γιατί µεταφέρθηκαν πολλά τµήµατα των σχολών εκτός κέντρου, ούτε ίσως από την προσπάθεια του κράτους να ελέγξει την περιοχή, (µε την «Επιχείρηση Αρετή» ή µε επεισόδια και τις συλλήψεις στο Πολυτεχνείου το 91 και 95 κ.α.), ούτε µε την επικαλούµενη «αναβάθµιση», αλλά κυρίως γιατί ατόνησε το φοιτητικό κίνηµα και γενικότερα οι κοινωνικές και πολιτικές δραστηριότητες(πολιτική συγκυρία). 32 Κατά τις δεκαετίες του 80 και 90 λειτουργούσε µεγάλος αριθµός από µπαράκια και καφετέριες, ενώ οι εκδηλώσεις στο λόφο(συναυλίες, προβολές, πάρτι) ήταν πολύ συχνές, ο δρόµος λειτουργούσε σαν υπερτοπικός πόλος αναψυχής και γνώριζε έντονη δραστηριότητα. Η έκφραση «Θα βγούµε στην Καλλιδροµίου», υποδηλώνει την ιδιαίτερη σηµασία (υπερτοπική) του δρόµου για την νυκτερινή ζωή της πόλης. Σήµερα ο αριθµός τους έχει µειωθεί αλλά παραµένει ένας σηµαντικός αριθµός, τµήµα του δικτύου των Εξαρχείων, και συµβάλει στην ζωντάνια του δρόµου έως αργά την νύκτα. Οι λειτουργίες και η ζωντάνια του δρόµου (η κινητικότητα) προσελκύουν ακόµα περισσότερα άτοµα, που απλά θα περάσουν για βόλτα 31 Φιλόπουλου Α., 1988, «Ανθρωπογεωγραφία των Εξαρχείων», Νέα οικολογία, Τεύχος 39, σελ.55. στο ίδιο άρθρο αναφέρετε µια ενδεικτική καταγραφή της περιοχής(1985) που συγκεντρώνει: «24 έδρες περιοδικών εκδόσεων - της εξωκοινοβουλευτικής κυρίως - Αριστεράς, 9 γραφεία αριστερών πολιτικών κοµµάτων, 18οργανώσεις κοινωνικής δράσης, 11 µορφωτικά κέντρα ποικίλου χαρακτήρα, 19 καταστήµατα που απευθύνονται σε ιδιαίτερο κοινό ή είναι ιδιοκτησίας πολιτικών και κοινωνικών οργανώσεων και οµάδων,4 γραφεία νεοφασιστικών πολιτικών οργανώσεων.» σελ Τα στοιχεία για την «Επιχείρηση Αρετή» της αστυνοµίας που πραγµατοποιήθηκε ταυτόχρονα µε τις πολεοδοµικές παρεµβάσεις, είναι από περιοδικά και εφηµερίδες της εποχής. είτε θα σταθούν στα πεζούλια και στα σκαλιά,(στα αυτοσχέδια «καθιστικά» του δρόµου), για να παρατηρήσουν την δραστηριότητες, την ζωή του δρόµου. «.η δραστηριότητα που δηµιουργείται από ανθρώπους που κάνουν διάφορες δουλειές, ή ανθρώπους που θέλουν να φάνε ή να πιουν, προσελκύει η ίδια ακόµη περισσότερους ανθρώπους.» 33 Τέλος η δραστηριότητα του δρόµου παρακινεί όσους κατοικούν στους ορόφους των πολυκατοικιών, να κάθονται στα µπαλκόνια και τα παράθυρα και να παρατηρούν. Οι κάτοικοι µε αυτόν τον τρόπο συµµετέχουν στο «θέατρο» της γειτονίας(η ανάγκη για επικοινωνία) και συµβάλουν στην ασφάλεια του δρόµου. Ασφάλεια Η διασπορά και η πυκνότητα των χρήσεων εγγυούνται την ασφάλεια του δρόµου. Κατ αρχήν οι ίδιοι οι καταστηµατάρχες είναι τα «µόνιµα µάτια» που παρατηρούν και ελέγχουν τον δρόµο. Επίσης εξαιτίας αυτών των µαγαζιών, και ιδιαίτερα όσον λειτουργούν έως αργά την νύκτα, ο δρόµος είναι πολυσύχναστος και συνεπώς πιο ασφαλής. (Οι µαγαζάτορες, οι θαµώνες, και οι περαστικοί παρέχουν πολύ πιο ουσιαστική και σαφώς πιο αποτελεσµατικά από τις περιπολίες των αστυνοµικών οι τις κάµερες που έχει γεµίσει η Αθήνα, που πιο πολύ αυξάνουν την ανασφάλεια και την καχυποψία των πολιτών. Έτσι και στην Καλλιδροµίου η περιοχή γύρω από αστυνοµικό τµήµα είναι η πιο σκοτεινή και ανασφαλής του δρόµου. Τοπόσηµα σηµεία αναφοράς Ο δρόµος αν και κεντρικός δεν φέρει κάποιο ιδιαίτερο τοπόσηµο στο επίπεδο της πόλης, έχει όµως σηµαντικό αριθµό ξεχωριστών τοπικών αστικών συντελεστών που ξεχωρίζουν είτε λόγω χρήσης, είτε λόγω µορφής και ιστορίας. Χαρακτηριστικά σηµεία του δοµηµένου περιβάλλοντος(τοπόσηµα-κτήρια) είναι ο «Αίολος» µε τον βράχο και το πρώην σχολείο. Επίσης ορισµένες χρήσεις αποτελούν τοπόσηµα και ιδιαίτερα οι καφετέριες, τα καφενεία και τα εστιατόρια, αλλά και 33 Jacobs J., «Συνηγορία της Μεγαλούπολης: σε υπεράσπιση του δρόµου», από το βιβλίο Γερολύµπου Α. κ.α. (επιµ.), 1986, Επί Πόλεως, Θεσσαλονίκη, Σύγχρονα Θέµατα.(σελ. 131). 15

20 ΜΥΡΩΝΑΣ ΚΑΛΛΙΓΙΑΝΝΑΚΗΣ Ο ΟΣ ΚΑΛΛΙ ΡΟΜΙΟΥ εµπορικές όπως το περίπτερο ή και ο φούρνος 34. Σηµαντικότερα τοπόσηµα είναι οι χώροι αναψυχής, αφού είναι γνωστά πέρα από τα όρια της γειτονιάς. Χαρακτηριστικό παράδειγµα της σηµασίας τους για το δρόµο αποτελεί ένα παλιό κτήριο στην γωνία Εµ. Μπενάκη και Καλλιδροµίου που όλοι το αναγνωρίζουν ως το µπαρ «green door», παρόλο που έχει µετατραπεί σε κατοικία περίπου δέκα χρόνια.(όµοια και το σχολείο που έχει µετατραπεί σε ταβέρνα από τις αρχές της δεκαετίας του 80). Είναι αξιοσηµείωτη η συνεχής παρουσία ορισµένων κεντρικών χρήσεων στην Καλλιδροµίου, όπως το καφενείο η «Μουριά», το εστιατόριο «Μοναστήρι», η διάρκεια τους χρόνο τα καθιστά σηµαντικά τοπόσηµα. Εκτός από τα κτήρια τοποσηµα σηµαντικός είναι ο ρόλος στοιχείων που διαµορφώνονται στο όριο µεταξύ δηµόσιου χώρου και ιδιωτικού, συνήθως µπροστά από τα παλιότερα κτίσµατα, όπως σκάλες, πεζούλια και η διαµόρφωση της εισόδου. Για τους κατοίκους είναι το όριο µετάβασης, «το κατώφλι» µεταξύ ιδιωτικού και δηµόσιου χώρου. «Η διάβαση ενός κατωφλίου σηµαδεύει το πέρασµα από έναν κόσµο σε έναν άλλο. Το κατώφλι επισηµαίνει µε κάθε τρόπο τη διαφορά που χωρίζει τους δύο κόσµους ανάµεσα στους οποίους βρίσκεται. Το κατώφλι συνδέει σύµπαντα διαφορετικά να τίποτα δεν τα διαφοροποιούσε, τίποτα δεν θα επισήµανα την τη διάβαση από το ένα στο άλλο. Με τούτη την έννοια το κατώφλι λειτουργεί σαν όριο: ορίζει τα σύνορα ενός κόσµου σε σχέση µε τον άλλο.» 35 Όµοια σηµεία αναφοράς αποτελούν οι σκάλες που οδηγούν στο λόφο του Στρέφη, η συµβολή µε τον πεζόδροµο της Θεµιστοκλέους και «γωνίες» που σχηµατίζονται από µια υποχώρηση στην οικοδοµική γραµµή. Οι σκάλες, τα πεζούλια και οι υπόλοιπες διαµορφώσεις, αναιρούν την κανονικότητα - µονοτονία του πεζοδροµίου, και προσφέρουν την δυνατότητα µιας σύντοµης στάσης, για κουβέντα ή για παρατήρηση στο «θέατρο» του δρόµου(χωρίς φυσικά να έχουν σχεδιασθεί γι αυτό το σκοπό). 34 Οι εµπορικές χρήσεις και οι υπηρεσίες είναι σηµεία αναφοράς για την γειτονιά, εξαιτίας της µοναδικότητας ή λόγω ωραρίου λειτουργίας, όπως το περίπτερο στην γωνία µε την Μπενάκη. 35 Σταυρίδης Σ., 2002, Από την πόλη οθόνη στην πόλη σκηνή, Αθήνα, Ελληνικά Γράµµατα, (σελ. 292). Τα στοιχεία αυτά όπως και τα τοπόσηµα έχουν καθοριστικό ρόλο στην διαµόρφωση της φυσιογνωµίας, βοηθούν στην αναγνωρισηµότητα και την οικειοποίηση του τόπου. Η πλειονότητα των διαµορφώσεων βρίσκεται στη αρχή του δρόµου και στο λόφο του Στρέφη και αποτελούν βασικό χαρακτηριστικό της διαφοροποίησης από τον υπόλοιπο δρόµο. η οικειοποίηση του χώρου Η οικειοποίηση του δρόµου από τους ανθρώπους φαίνεται και από την χρήση των πεζοδροµίων, των πεζουλιών, των σκαλιών, των εισόδων των πολυκατοικιών του ενδιάµεσου χώρου δηλαδή, είτε για εµπορικούς λόγους, αφού επεκτείνεται η δραστηριότητα του καταστήµατος στο πεζοδρόµιο (τραπεζάκια, εµπορεύµατα), είτε ως επέκτασή του ιδιωτικού χώρου(ηµιδηµόσιος χώρος) είτε για στάση στην κίνηση. Η µορφή, η µειωµένη κυκλοφορία οχηµάτων, τα σηµεία αναφοράς και οι χρήσεις του δρόµο ευνοούν τις κοινωνικές επαφές. Αυτό οφείλεται εν µέρει και στον σηµαντικό αριθµό µόνιµων κατοίκων, και την χρήση του δρόµου από συγκεκριµένες οµάδες(µόνιµοι χρήστες), όπως οι φοιτητές, που κατοικούν, σπουδάζουν και δραστηριοποιούνται στην ευρύτερη περιοχή του κέντρου, οι εργαζόµενοι( σε εκδόσεις, τυπογραφία, τεχνικά γραφεία κλπ.) και οι θαµώνες των µπαρ (και όχι περιστασιακοί πελάτες), «ο κόσµος των Εξαρχείων». Ο δρόµος δίνει την αίσθηση της γειτονιάς και της τοπικότητας. Προσβασιµότητα - Προσπελασιµότητα και η όψεις του δρόµου Ο δρόµος, η πλατεία και το πάρκο αποτελούν τους κατ εξοχήν δηµόσιους χώρους της πόλης. Αυτό όµως που καθιστά ένα δρόµο δηµόσιο χώρο είναι το κατά πόσο είναι προσβάσιµος και χρησιµοποιείται από όλους τους πολίτες, χωρίς περιορισµούς.(όπως η αµοιβή). Τι νόηµα άλλωστε έχει ένας πεζόδροµος χωρίς κόσµο, ένας δρόµος που των καταλαµβάνουν ολοκληρωτικά τα αυτοκίνητα, µια πλατεία γεµάτη µε τραπέζια και καρέκλες των ιδιωτικών καταστηµάτων; Έτσι η Καλλιδροµίου µε τις χρήσεις, την διαµόρφωση της, τις δραστηριότητες των ανθρώπων είναι ένα τµήµα του δηµόσιου χώρου της γειτονιάς που χρησιµοποιείτε από όλους. Τα αυτοκίνητα σταθµευµένα ή σε κίνηση καταλαµβάνουν σηµαντικό τµήµα του δρόµου, αλλά εξίσου σηµαντικά είναι τα πλατιά πεζοδρόµια, οι σκάλες 16