ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ : ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ Ή ΜΕΤΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ;

Transcript

1 ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΥΚΛΟΣ ΔΙΑΛΕΞΕΩΝ «ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ» ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ : ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ Ή ΜΕΤΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ; ΜΙΧΑΛΗΣ ΧΛΕΤΣΟΣ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ 1

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ΕΝΝΟΙΑ «ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ» ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗΣ ΚΡΑΤΟΣ ΠΡΟΝΟΙΑΣ : Η ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΠΟΙΟ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΖΗΤΟΥΜΕΝΟ Αναγκαιότητα του κράτους πρόνοιας Δομή Μορφή του Κράτους Πρόνοιας Η μορφή και ο ρόλος του κράτους πρόνοιας σήμερα ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Η ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΔΙΑΜΑΧΗ ΓΙΑ ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΑΝΤΙΚΑΤΑΣΤΑΣΗ Η ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ; ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΗ Η ΤΑΥΤΙΣΗ ΜΕ ΤΟ ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ

3 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σήμερα, εξαιτίας της δημοσιονομικής, οικονομικής και κοινωνικής κρίσης, είμαστε αντιμέτωποι με την επίλυση ενός σημαντικού προβλήματος : πως θα προστατέψουμε αυτούς που σήμερα είναι φτωχοί, άνεργοι και κοινωνικά αποκλεισμένοι με δεδομένους τους δημοσιονομικούς περιορισμούς που αντιμετωπίζουμε. Ως εκ τούτου είναι σημαντικό να προσδιορίσουμε την άριστη δομή που πρέπει να έχει το κράτος πρόνοιας ώστε να είναι πλέον αποτελεσματικό και να ανταποκρίνεται πλήρως και επαρκώς στις νέες ανάγκες. Σκοπός αυτού του κεφαλαίου είναι να βοηθήσει το φοιτητή να κατανοήσει ποια θα μπορούσε να είναι η φύση και ο ρόλος του κράτους πρόνοιας στις σημερινές συνθήκες. Έχοντας ολοκληρώσει τη μελέτη αυτού του κεφαλαίου πρέπει να είστε σε θέση να γνωρίζετε : ποια είναι τα βασικά προβλήματα που αντιμετωπίζει το κράτος πρόνοιας γιατί είναι αναγκαίο σήμερα να υπάρχει κράτος - πρόνοιας ποιες είναι οι σημερινές κοινωνικές ανάγκες που πρέπει το κράτος πρόνοιας να ικανοποιήσει ποια πρέπει να είναι η δομή του κράτους πρόνοιας 2. Η ΕΝΝΟΙΑ «ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ» ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗΣ Οι πολιτικοί αρέσκονται στο να χρησιμοποιούν συχνά στον πολιτικό τους λόγο την έννοια «κοινωνικό κράτος». Η αιτία είναι προφανής. Η έννοια «κοινωνικό κράτος» παραπέμπει κατά κύριο λόγο στο σύστημα κοινωνικής προστασίας. Παραπέμπει εξίσου στην ιδέα του ότι το κράτος ενδιαφέρεται για τα κοινωνικά προβλήματα. Για το λόγο αυτό, συνήθως, όλα τα πολιτικά κόμματα είναι υπέρ του κοινωνικού κράτους. Ακόμη και τα νεοφιλελεύθερα κόμματα είναι υπέρ του κοινωνικού κράτους. Ας μη ξεχνούμε ότι η νομιμοποίηση των πράξεων ενός πολιτικού κόμματος, η άνοδος και η διατήρηση στην εξουσία στηρίζεται στην ψήφο του λαού. Ως σήμερα η έννοια του κοινωνικού κράτους διατηρεί ακόμη σημαντικά ερείσματα ανάμεσα στους πολίτες και ιδιαίτερα ανάμεσα στα μεσαία και χαμηλά εισοδηματικά στρώματα, αφού η δυνατότητα αυτών να αγοράσουν τις υπηρεσίες του κοινωνικού τομέα από την αγορά είναι ελάχιστες. Ως εκ τούτου τα πολιτικά κόμματα δύσκολα θα ταχθούν υπέρ της κατάργησης του κράτους-πρόνοιας. Το ζητούμενο είναι να δούμε αφενός μεν τι εννοούν τα 3

4 πολιτικά κόμματα με τον όρο «κράτος-πρόνοιας» και σε τι διαφοροποιείται το ένα από το άλλο. 3. ΚΡΑΤΟΣ ΠΡΟΝΟΙΑΣ : Η ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ Το κράτος πρόνοιας είναι αντιμέτωπο με σοβαρά προβλήματα σ όλη την Ευρώπη. Η διατήρηση της μακροχρόνιας ανεργίας για μεγάλο χρονικό διάστημα σε υψηλά επίπεδα, η οικονομική αστάθεια που παρουσιάζουν τα συνταξιοδοτικά συστήματα και η ανάγκη ένταξης στην κοινωνία ειδικών πληθυσμιακών ομάδων επηρεάζει σημαντικά το κράτος πρόνοιας. Το κράτος πρόνοιας, ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 70, αποτελεί αντικείμενο θεωρητικών συγκρούσεων ανάμεσα στη νεοφιλελεύθερη και στην προοδευτική πολιτική. Η αμφισβήτηση του κράτους πρόνοιας αφορά τόσο το ρόλο του στην ίδια την οικονομική ανάπτυξη όσο και στην αποτελεσματικότητα κάλυψης των κοινωνικών αναγκών. Το διεθνές οικονομικό περιβάλλον αποτελεί σημαντικό περιοριστικό παράγοντα του κράτους πρόνοιας. Η γήρανση του πληθυσμού, η οποία επηρεάζει σημαντικά τις δαπάνες του συστήματος συνταξιοδότησης και υγείας, η διατήρηση της ανεργίας σε υψηλά επίπεδα και η αύξηση του αριθμού των φτωχών και των κοινωνικά αποκλεισμένων απαιτούν την αύξηση των κοινωνικών δαπανών. Η αύξηση των κοινωνικών δαπανών θέτει εκ νέου το πρόβλημα της χρηματοδότησής των. Η αύξηση της φορολογίας επηρεάζει αρνητικά τόσο τους πολίτες όσο και γενικότερα την οικονομική κατάσταση. Ως εκ τούτου τίθεται το ερώτημα : μπορούν οι σημερινές χώρες να συντηρούν και να χρηματοδοτούν το κράτος πρόνοιας ; 4. ΠΟΙΟ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΖΗΤΟΥΜΕΝΟ Ίσως είναι σημαντικό λάθος να προβάλουμε ως μόνο και απόλυτο θέμα το ζήτημα της χρηματοδότησης του κράτους πρόνοιας. Αυτό δε σημαίνει ότι παραγνωρίζουμε τη σημασία του, ούτε ότι αγνοούμε την ανάγκη τήρησης του Συμφώνου της σταθερότητας. Κατά την άποψή μας το ζήτημα είναι πιο σύνθετο. Οι συνεχείς αλλαγές που πραγματοποιούνται σε οικονομικό, τεχνολογικό, δημογραφικό και κοινωνικό επίπεδο δημιουργούν νέα δεδομένα ως προς : α) την αναγκαιότητα ή όχι του κράτους πρόνοιας, β) τη δομή μορφή του και γ) το ρόλο που καλείται να διαδραματίσει τώρα αλλά και τα επόμενα χρόνια. 4

5 4.1. Αναγκαιότητα του κράτους πρόνοιας Είναι σήμερα το κράτος πρόνοιας αναγκαίο ; Οι νεοφιλελεύθεροι μας λένε όχι και οι λόγοι που επικαλούνται είναι η γραφειοκρατική του δομή, το ότι γίνεται εμπόδιο στην οικονομική ανάπτυξη και ότι είναι αναποτελεσματικό ως προς την κάλυψη των κοινωνικών αναγκών. Είναι απαραίτητο να ανατρέξουμε στην ιστορία και να δούμε τους παράγοντες εκείνους που προσδιόρισαν την αναγκαιότητα του κράτους πρόνοιας και αν και κατά πόσο αυτοί οι παράγοντες έχουν εκλείψει ή όχι. Στις αρχές του 20 ου αιώνα η βιομηχανική επανάσταση και η εδραίωση του σημερινού οικονομικού συστήματος δημιούργησαν νέα δεδομένα τόσο στο χώρο της παραγωγής όσο και στον κοινωνικό χώρο. Η κοινωνία θεωρεί πλέον ότι το ατύχημα, η ασθένεια, η ανικανότητα προς εργασία, η ανεργία κλπ αποτελούν κινδύνους για όλα τα άτομα ανεξαρτήτως φύλου, ηλικίας, οικονομικής κατάστασης και ότι θα έπρεπε να αντιμετωπίζονται συλλογικά και όχι ατομικά. Κανείς, όσο πλούσιος και αν είναι, δεν μπορεί να δημιουργήσει τις υποδομές εκείνες που είναι απαραίτητες για να παραχθεί για παράδειγμα το αγαθό υγεία. Κανείς δε θα μπορούσε να παράγει από μόνος του το αγαθό παιδεία. Ακόμη και αν ήταν σε θέση να το παράγει, δεν θα ήταν σε θέση να το αποσβέσει αφού δε θα είχε τη δυνατότητα να υποχρεώσει το άτομο που είχε ωφεληθεί από την παροχή της παιδείας να συνεχίσει να εργάζεται για αυτό τον ίδιο. Ας μη ξεχνούμε ότι βασική προϋπόθεση για την ανάπτυξη του σημερινού οικονομικού συστήματος είναι η κινητικότητα της εργασίας, η ελευθερία του ατόμου να επιλέγει να εργαστεί για όποιον θέλει. Ως εκ τούτου απαιτούνταν τα αγαθά αυτά να παράγονται από το κράτος αφού αυτό θα μπορούσε να δημιουργήσει τις απαραίτητες υποδομές και να προσφέρει αυτά τα αγαθά σε όλους. Το κράτος πρόνοιας δεν είναι τίποτε άλλο από το πώς η κοινωνία οργανωμένα και συλλογικά αντιμετωπίζει τους λεγόμενους κοινωνικούς κινδύνους και προάγει την κοινωνική ευημερία. Είναι σήμερα εφικτή η ατομική αντιμετώπιση των λεγόμενων κοινωνικών κινδύνων και των συνεπειών που επιφέρουν ; Η απάντησή μας είναι «σαφώς και όχι». Η ανάπτυξη του καπιταλισμού δημιούργησε νέα δεδομένα στον κοινωνικό τομέα. Άρνηση του να δει κανείς την αναγκαιότητα του κράτους πρόνοιας ως συγκεκριμένου τρόπου αντιμετώπισης των κοινωνικών κινδύνων είναι σαν να ξαναγυρνάμε πίσω στο

6 4. Δομή Μορφή του Κράτους Πρόνοιας Το κράτος πρόνοιας δημιουργήθηκε και αναπτύχθηκε στη βάση συγκεκριμένων οικονομικών, κοινωνικών, πολιτικών, δημογραφικών και τεχνολογικών δεδομένων. Η δομή και η μορφή που το κράτος πρόνοιας έλαβε προσδιορίστηκε σε μεγάλο βαθμό από αυτά τα δεδομένα που δεν ήταν άλλα από το μοντέλο της μεγάλης βιομηχανίας και της μαζικής παραγωγής, από τη μισθωτή εργασία κλασικού τύπου (8 ώρες εργασία, μειωμένη κινητικότητα κλπ), από την ισχυρή παρουσία του συνδικαλιστικού κινήματος και από τον κεϋνσιανό τρόπο δηλαδή τον μακροοικονομικό τρόπο ρύθμισης της οικονομίας. Σήμερα τα οικονομικά, κοινωνικά, δημογραφικά και τεχνολογικά δεδομένα άλλαξαν. Η σημασία της επιχείρησης μικρού μεγέθους στην παραγωγική διαδικασία είναι μεγαλύτερη από ποτέ. Η ευελιξία τόσο σ ότι αφορά την οργάνωση της παραγωγής, από πλευράς επιχείρησης, όσο και από πλευράς αγοράς εργασίας είναι ένα καινούριο φαινόμενο. Η τεχνολογία επηρεάζει σημαντικά την ίδια τη ζωή του ανθρώπου όχι μόνο ως προς τη σχέση του στην ίδια την παραγωγική διαδικασία αλλά και ως προς τη ζωή του εκτός της παραγωγικής διαδικασίας. Η δια βίου εκπαίδευση και κατάρτιση αποτελεί πλέον ανάγκη για το σύγχρονο άνθρωπο στα πλαίσια της κοινωνίας της γνώσης που θέλουμε να δημιουργήσουμε. Η γήρανση του πληθυσμού δημιουργεί νέα δεδομένα τόσο για το συνταξιοδοτικό σύστημα όσο και για το σύστημα υγείας. Ο σημαντικός αριθμός των μακροχρόνια ανέργων και το σχετικά υψηλό ποσοστό ανεργίας δημιουργεί νέες ανάγκες για το σύστημα προστασίας από την ανεργία. Η ύπαρξη ειδικών πληθυσμιακών ομάδων επιβάλλει ένα νέο ρόλο για το προνοιακό σύστημα. Είναι λοιπόν κατανοητό σε όλους ότι οι συνθήκες που επέβαλαν την αναγκαιότητα του κράτους πρόνοιας δεν έχουν εκλείψει. Σήμερα χρειαζόμαστε εξίσου το κράτος πρόνοιας όσο το χρειαζόμαστε και στις αρχές της βιομηχανικής επανάστασης. Όμως έχουν αλλάξει τα δεδομένα επηρέαζαν / καθόριζαν τη μορφή και το ρόλο του. Ως εκ τούτου σήμερα η συζήτηση για το κράτος πρόνοιας θα πρέπει να αφορά τη δημιουργία ενός νέου, σύγχρονου και αποτελεσματικού κράτους πρόνοιας που να ανταποκρίνεται στα νέα οικονομικά, κοινωνικά, δημογραφικά και τεχνολογικά δεδομένα της εποχής Η μορφή και ο ρόλος του κράτους πρόνοιας σήμερα Η συλλογική αντιμετώπιση των κοινωνικών κινδύνων δε σημαίνει ότι η κοινωνική προστασία παρέχεται αποκλειστικά και μόνο από το κράτος. Σύμφωνα με τον Espring 6

7 Andersen τα κράτη πρόνοιας στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης παρουσιάζουν διαφορετικά χαρακτηριστικά ως προς τον τρόπο κάλυψης των κοινωνικών τους αναγκών. Τα διαφορετικά αυτά χαρακτηριστικά σχηματοποιούνται ανάλογα με το πως διαπλέκεται το κράτος, η αγορά και η οικογένεια στον τρόπο κάλυψης των κοινωνικών αναγκών. Σύμφωνα με αυτή την ιδέα διακρίνονται τρία διαφορετικά είδη κράτους πρόνοιας : o το φιλελεύθερο το οποίο συναντάται κυρίως στη Μ. Βρετανία και στην Ιρλανδία. Ο ρόλος του κράτους είναι να εξασφαλίζει ένα ελάχιστο επίπεδο κοινωνικής προστασίας o το κορπορατιστικό το οποίο συναντάται κυρίως στην Ηπειρωτική Ευρώπη. Το μοντέλο αυτό χαρακτηρίζεται από τον ενεργό ρόλο του κράτους στην παροχή κοινωνικής προστασίας στη βάση όμως της επαγγελματικής ομάδας. o Το κοινωνικοδημοκρατικό το οποίο συναντάται κυρίως στις σκανδιναβικές χώρες. Ο ρόλος του κράτους είναι καθολικός και παρέχει κοινωνική προστασία προς όλους ανεξαρτήτως του εισοδήματός τους ή της θέσης τους. Ο Ferrera πρόσθεσε ένα τέταρτο είδος κράτους πρόνοιας, το νότιο μοντέλο το οποίο συναντάται κυρίως στις Νότιες χώρες της Ε.Ε., συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας. Το βασικό χαρακτηριστικό αυτού του μοντέλου είναι ότι η οικογένεια διαδραματίζει ένα σημαντικό ρόλο στην κάλυψη των κοινωνικών αναγκών και λειτουργεί ως ένα βαθμό συμπληρωματικά με το κράτος. Συνοψίζοντας μπορούμε να πούμε ότι ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζονται οι λεγόμενοι κοινωνικοί ιδέα εμπεριέχει ένα γενικό και ένα ειδικό πλαίσιο. Το γενικό πλαίσιο αναφέρεται στην αντίληψη του πως πρέπει να αντιμετωπίζονται οι κοινωνικοί κίνδυνοι και εκφράζεται μέσα από τον όρο «κράτος πρόνοιας». Το ειδικό πλαίσιο το οποίο αναφέρεται λεπτομερώς στον τρόπο με τον οποίο υλοποιείται η γενική αντίληψη του πως αντιμετωπίζονται οι κοινωνικοί κίνδυνοι αναφέρεται στον όρο «σύστημα κοινωνικής προστασίας». Δηλαδή το σύστημα κοινωνικής προστασίας είναι μία έννοια συγκεκριμένη, ενώ το κράτος πρόνοιας είναι μια έννοια περισσότερο αφηρημένη. Το σύστημα κοινωνικής προστασίας δεν είναι τίποτε άλλο ο συγκεκριμένος τρόπος με τον οποίο ικανοποιούνται καλύπτονται οι κοινωνικές ανάγκες. Ως συγκεκριμένος τρόπος προσφοράς κοινωνικής προστασίας εμπεριέχει και την οικονομική του διάσταση, δηλαδή ότι το σύστημα κοινωνικής προστασίας έχει δαπάνες (κοινωνικές δαπάνες) και έχει και έσοδα (ασφαλιστικές εισφορές + φόροι στο εισόδημα) που του είναι απαραίτητα για τη χρηματοδότηση των δαπανών του. 7

8 5. ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Η Ελλάδα αν και γνώριζε από παλιά συγκεκριμένες μορφές κοινωνικής προστασίας, όπως εξάλλου και όλες οι άλλες χώρες, κράτος πρόνοιας, εννοώντας το συγκεκριμένο τρόπο με τον οποίο η κοινωνία αντιμετωπίζει τους κοινωνικούς κινδύνους, γνώρισε πολύ αργότερα, μετά το Οι λόγοι της καθυστερημένης εμφάνισης του κράτους πρόνοιας στην Ελλάδα σε σχέση με τις υπόλοιπες χώρες της Ε.Ε. οφείλονται κυρίως : o στη ύπαρξη δικτατορικών πολιτικών καθεστώτων στη χώρα μας συγκεκριμένες χρονικές περιόδους o στο χαμηλό ποσοστό μισθωτών στο σύνολο του πληθυσμού o στην ύπαρξη σημαντικών ποσοστών αποκλεισμένου πληθυσμού εξαιτίας πολιτικών φρονημάτων κλπ. Το κράτος πρόνοιας συνάδει με τον εκδημοκρατισμός της κοινωνίας και με την ύπαρξη ομοιογενούς κοινωνίας. Οι προϋποθέσεις για την ανάπτυξη του κράτους πρόνοιας στην Ελλάδα εμφανίζονται αρκετά αργά, με την εμφάνιση της δημοκρατίας το Όπως ήδη αναφέραμε προηγουμένως το κράτος πρόνοιας στην Ελλάδα παρουσιάζει τα βασικά χαρακτηριστικά του κράτους πρόνοιας στις Νότιες χώρες της Ε.Ε. Δηλαδή : o ο χαρακτήρας της κοινωνικής πολιτικής είναι αποσπασματικός o ο ρόλος της οικογένειας στην κάλυψη των κοινωνικών αναγκών είναι σημαντικός o υπάρχει ανισότητα στην πρόσβαση στις κοινωνικές παροχές και άδικη - άνιση κατανομή των φορολογικών υποχρεώσεων o υπάρχει μεγάλος βαθμός αναποτελεσματικότητας της κοινωνικής πολιτικής Το σύστημα κοινωνικής προστασίας στην Ελλάδα παρουσιάζει σημαντικά προβλήματα που αφορούν : o τον τρόπο οργάνωσής του o το εύρος της κάλυψης που προσφέρει o τη χρηματοδότηση των δαπανών του o την αποτελεσματικότητά του Ο βασικός στόχος και σκοπός του κράτους πρόνοιας παραμένει ο ίδιος. Αυτός δεν είναι τίποτε άλλο παρά η αποτελεσματική συλλογική αντιμετώπιση των κοινωνικών κινδύνων. Οι 8

9 στόχοι του που πρέπει σήμερα να εκπληρώνει ένα σύγχρονο και αποτελεσματικό κράτος πρόνοιας είναι να: συμβάλλει στην ικανότητα του ατόμου και των μελών της οικογένειάς του να προσφέρουν εργασία τόσο στο παρόν όσο και στο μέλλον υποστηρίζει οικονομικά το άτομο σε περιόδους ανεργίας επανεντάξει το άτομο στην αγορά εργασίας και στην κοινωνία Οι περιορισμοί που σήμερα έχει να αντιμετωπίσει το κράτος-πρόνοιας είναι : η δημογραφική γήρανση και οι επιπτώσεις στο σύστημα κοινωνικής προστασίας (απασχόληση, υγεία, σύνταξη) οι αλλαγές στην αγορά εργασίας το μοντέλο οικονομικής ανάπτυξης των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης το περιβάλλον της ευρωζώνης οι σημαντικές πληθυσμιακές μετακινήσεις (μετανάστευση) λόγων των ευρύτερων οικονομικών και πολιτικών ανακατατάξεων Είναι σαφές ότι το κράτος-πρόνοιας αντιμετωπίζει δύο σημαντικά προβλήματα : τη χρηματοδότηση των δαπανών του, ως εκ τούτου την ανεύρεση πόρων σε περιόδους όπου οι ρυθμοί οικονομικής μεγέθυνσης δεν είναι ιδιαίτερα υψηλή, αν συγκρίνουμε με το παρελθόν την αποτελεσματικότητα των ενεργειών του (πόσο πέτυχε το στόχο του σε σχέση με το πόσα δαπάνησε) τη μείωση της εξάρτησης σημαντικών πληθυσμιακών ομάδων από την πρόνοια του κράτους και την ένταξή τους στην αγορά εργασίας και στην κοινωνία Δεν μπορούμε να μιλάμε για σύγχρονο κράτος πρόνοιας αν δεν συζητήσουμε σοβαρά πως θα επιλύσουμε τα ανωτέρω ζητήματα. Η χρηματοδότηση των ολοένα αυξανόμενων δαπανών του, λόγω της δημιουργίας νέων κοινωνικών αναγκών, δεν πρέπει να γίνεται σε βάρος της οικονομικής ανάπτυξης. Η χρήση των νέων τεχνολογιών και η χάραξη σωστής κοινωνικής πολιτικής συμβάλλει στην αύξηση της αποτελεσματικότητας του κράτους πρόνοιας και τον περιορισμό της σπατάλης των πόρων του. 9

10 Η ενεργοποίηση του ατόμου και η μετατροπή του από παθητικό δέκτη κάποιου προνοιακού επιδόματος σε ενεργητικό δέκτη και συμμετέχοντα σε μια ενταξιακή διαδικασία είναι μία αναγκαιότητα που δεν πρέπει να παραγνωρίζουμε. 6. Η ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΔΙΑΜΑΧΗ ΓΙΑ ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ΠΡΟΝΟΙΑΣ Ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 70 το κράτος πρόνοιας αμφισβητείται έντονα τόσο από τους νεοφιλελεύθερους όσο και από τους μη νεοφιλελεύθρους ριζοσπάστες. Η κύρια κριτική που ασκούν οι νεοφιλελεύθεροι στο κράτος πρόνοιας αφορά κυρίως : o το γραφειοκρατικό τρόπο λειτουργίας του o τη μειωμένη αποτελεσματικότητά του o το δημοσιονομικό βάρος που δημιουργεί o την ενίσχυση της παθητικότητας και της εξάρτησης των δικαιούχων κοινωνικής προστασίας από το κράτος Η κριτική των νεοφιλελεύθερων συνάδει με τη θέση τους περί μείωσης της παρέμβασης του κράτους τόσο στο οικονομικό όσο και στο κοινωνικό επίπεδο. Ως εκ τούτου η ύπαρξη του κράτους πρόνοιας είναι αντίθετη με την ίδια τους την ιδεολογία. Την περίοδο , όπου επικρατούσε και σε πολιτικό επίπεδο ο νεοφιλελευθερισμός με την άνοδο της Θάτσερ στη Μ. Βρετανία και του Ρέηγκαν στις Ην. Πολιτείες, οι νεοφιλελεύθεροι υποστήριξαν ένθερμα την απόσυρση του κράτους πρόνοιας και γενικότερα τον περιορισμό των δραστηριοτήτων του συστήματος κοινωνικής προστασίας. Όμως η διόγκωση των κοινωνικών προβλημάτων και του αριθμού των ανέργων και των κοινωνικά αποκλεισμένων επηρέασε σημαντικά τη νεοφιλελεύθερη σκέψη στο να συγκλίνει υπέρ ενός ελάχιστου επιπέδου κρατικής παρέμβασης στον κοινωνικό τομέα. Σήμερα η βασική θέση των νεοφιλελεύθερων είναι ο μετασχηματισμός του κράτους πρόνοιας από ένα γενναιόδωρο κράτος παροχών σ ένα κράτος παροχέα κοινωνικής αρωγής, κράτος τιμωρό όσων δεν αποδέχονται να ενταχθούν στην αγορά εργασίας με οποιοσδήποτε όρους, κράτος που θα ενθαρρύνει την επέκταση της ιδιωτικής πρωτοβουλίας και στον κοινωνικό τομέα. Οι τομείς στους οποίους κατά κύριο λόγο αναφέρονται είναι το συνταξιοδοτικό σύστημα, το σύστημα υγείας και το σύστημα πρόνοιας. 10

11 Από οικονομικής πλευράς το κύριο ερώτημα που οι νεοφιλελεύθεροι θέτουν είναι αν και κατά πόσο το ύψος των δαπανών σε αυτούς τους τομείς επηρεάζει αρνητικά το μέγεθος της ανάπτυξης και της απασχόλησης. Η κριτική που ασκείται από την προοδευτική οπτική αφορά τη μη επίτευξη των στόχων του κράτους πρόνοιας που δεν είναι άλλοι από τη μείωση των οικονομικών και κοινωνικών ανισοτήτων, τον περιορισμό του αριθμού των ανέργων και των φτωχών. Δεν είναι λοιπόν υπέρ της κατάργησης του κράτους πρόνοιας αλλά υπέρ της προσαρμογής του / βελτίωσής του ώστε να γίνει περισσότερο αποτελεσματικό. Στην ελληνική περίπτωση ο άνεμος αμφισβήτησης του κράτους πρόνοιας ήρθε αρκετά αργότερα γύρω στα τέλη της δεκαετίας του 80. Το σημαντικό είναι ότι το κράτος πρόνοιας στην Ελλάδα άρχισε να αμφισβητείται πριν ακόμη αναπτυχθεί πλήρως. Σ ότι αφορά τις θέσεις των ελληνικών πολιτικών κομμάτων σχετικά με το κράτος πρόνοιας παρατηρούμε ότι το ΠΑΣΟΚ προσπαθεί να ταυτιστεί με το κοινωνικό κράτος θεωρώντας το, και όχι απολύτως άδικα, ως δικό του έργο αλλά και εξαιτίας της ανάγκης να δείξει ότι φροντίζει τους κοινωνικά και οικονομικά αδύναμους κλπ. Η Νέα Δημοκρατία είναι και αυτή υπέρ του κοινωνικού κράτους για πολλούς λόγους : α) υπάρχει ιδεολογική ανομοιογένεια ανάμεσα στα στελέχη της, β) είναι δύσκολο, ακόμη και αν ιδεολογικά είναι εναντίον του κοινωνικού κράτους, να βγεις και να πεις ότι είσαι κατά του κοινωνικού κράτους. Κινδυνεύεις να χάσεις πολλούς ψήφους των ατόμων που βρίσκονται σε σχετικά δεινή θέση. Επειδή δε ο αριθμός των ατόμων σε δύσκολη οικονομική και κοινωνική κατάσταση είναι ιδιαίτερα σημαντικός, είναι πολιτικά δύσκολο να αντιταχθείς με ότι ελάχιστο έχουν, δηλαδή με το κοινωνικό κράτος. Για το λόγο αυτό η Νέα Δημοκρατία δεν μιλάει περί κατάργησης του κράτους πρόνοιας αλλά περί καταστροφής του κομματικού κράτους του ΠΑΣΟΚ στον κοινωνικό τομέα, ώστε να μπορέσει το κοινωνικό κράτος να καταστεί αποτελεσματικό. 7. ΑΝΤΙΚΑΤΑΣΤΑΣΗ Η ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ; Η διαμάχη των πολιτικών κομμάτων περί της πατρότητας ή όχι του κοινωνικού κράτους είναι ενδιαφέρουσα και στην οποία θα επανέλθουμε. Όμως, πέρα από οποιαδήποτε ιδεολογική τοποθέτηση, θα πρέπει να διερευνήσουμε : αν και κατά πόσο το κοινωνικό κράτος είναι σε κρίση ή όχι ποιες είναι οι επιπτώσεις του στην οικονομική ανάπτυξη της χώρας ; 11

12 Η δημοσιονομική κρίση του κράτους πρόνοιας είναι αναμφισβήτητο γεγονός. Από τα μέσα της δεκαετίας του 70 (και ήδη νωρίτερα) οι δαπάνες του κράτους πρόνοιας είναι σε σημαντικό βαθμό ανελαστικές, ενώ τα έσοδά του συνεχώς περιορίζονται. Οι δαπάνες είναι ανελαστικές (ειδικά σε τομείς όπως το συνταξιοδοτικό και το σύστημα υγείας) επειδή : ο πληθυσμός της χώρας γηράσκει με αρνητικές επιπτώσεις στο συνταξιοδοτικό σύστημα και το σύστημα υγείας ο πληθυσμός δε θέλει να απωλέσει ένα υψηλό βιοτικό επίπεδο που πέτυχε τις προηγούμενες δεκαετίες και ειδικά μεταπολεμικά και χάρη του κράτους πρόνοιας νέες ανάγκες δημιουργούνται και επειδή χρειάζονται αυτές να καλυφτούν η αύξηση του αριθμού των ανέργων και δη των μακροχρόνια ανέργων καθώς επίσης και του αριθμού των κοινωνικά αποκλεισμένων Σ ότι αφορά την πλευρά των εσόδων παρατηρούμε ότι αυτά έχουν σε σημαντικό βαθμό έχουν μειωθεί εξαιτίας : των χαμηλών ρυθμών οικονομικής μεγέθυνσης που παρατηρούνται τα τελευταία χρόνια της αύξησης του αριθμού των ανέργων και των κοινωνικά αποκλεισμένων, άρα της μείωσης του αριθμού των απασχολουμένων που είναι αυτοί που πληρώνουν φόρους και ασφαλιστικές εισφορές της μείωσης των λεγόμενων παραγωγικών επενδύσεων των επιχειρήσεων αφού μέρος των κερδών τους το επανεπενδύουν στο χρηματιστήριο της αύξησης των λεγόμενων νέων ή ελαστικών εργασιακών σχέσεων Ως εκ τούτου η διατήρηση των δαπανών σε υψηλά επίπεδα και η μείωση των εσόδων έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία δημοσιονομικών ελλειμμάτων και την αύξηση του δημοσίου χρέους, αν αυτά καλύπτονται μέσα από δανεισμό. Κανείς δεν μπορεί να παραγνωρίσει τη σημασία του δημοσιονομικού προβλήματος που απειλεί την οικονομική βιωσιμότητα των συστημάτων. Όμως είναι η δημοσιονομική κρίση το μόνο αίτιο της κρίσης και γενικά της αμφισβήτησης του κράτους πρόνοιας ; Κατά τη γνώμη μας όχι. Αν αποδεχτούμε μία τέτοια λογική, τότε είναι σαν να αποδεχόμαστε ότι το κράτος πρόνοιας εκφράζει μία καθαρά λογιστική σχέση. Είναι 12

13 όμως κάτι πολύ περισσότερο από αυτό. Εκφράζει, όπως ήδη έχουμε αναφέρει, ένα συγκεκριμένο τρόπο οργάνωσης της κοινωνίας ως προς το πώς καλύπτονται οι κοινωνικές ανάγκες και προωθείται η συνολική ευημερία. Αυτό που στην ουσία αμφισβητείται (ή είναι στην κρίση) είναι ακριβώς αυτός ο τρόπος με τον οποίο η κοινωνία αντιλαμβάνεται το πώς πρέπει να προλαμβάνει και να αντιμετωπίζει τους κοινωνικούς κινδύνους. Ως εκ τούτου η αμφισβήτηση αυτή εκφράζεται στην αμφισβήτηση του κράτους πρόνοιας, στην κρίση του κράτους πρόνοιας, η οποία είναι σε σημαντικό βαθμό κρίση δομική. Πρέπει να αντικαταστήσουμε ή όχι το κράτος πρόνοιας ; Πρέπει να το μετασχηματίσουμε ή όχι ; Κατά την άποψη των νεοφιλελεύθερων το κράτος πρόνοιας θα πρέπει να αντικατασταθεί από ένα νέο τύπου κράτος το οποίο θα εκφράζει και ένα νέο τρόπο οργάνωσης της κοινωνίας στο θέμα της πρόληψης των κοινωνικών κινδύνων. Συγκεκριμένα επιδιώκουν να περιοριστεί σημαντικά ο ρόλος του κράτους και της κοινωνίας στο τρόπο αντιμετώπισης των κοινωνικών κινδύνων και να αντικατασταθεί από τον ενεργό ρόλο του πολίτη. Δηλαδή το άτομο να είναι υπεύθυνο απέναντι στον εαυτό του ως πως το πώς θα καλύψει τις κοινωνικές του ανάγκες και σε ποιο βαθμό. Ο ρόλος του κράτους θα είναι ως ένα βαθμό ρυθμιστικός (να παρακολουθεί / εξαναγκάζει το άτομο να αναλαμβάνει τις ευθύνες του ως προς την ικανοποίηση των δικών του αναγκών) και ως ένα βαθμό παροχέας ενός ελάχιστου επιπέδου κοινωνικής προστασίας προς αυτούς που δεν κατορθώνουν από μόνοι τους να εξασφαλίσουν τα ελάχιστα. Αναφορικά με το ποιος θα «πουλάει» αυτές τις υπηρεσίες στον πολίτη, οι νεοφιλελεύθεροι είναι υπέρ ενός μεικτού σχήματος που θα αποτελείται από ιδιώτες και το κράτος. Οπωσδήποτε ο ρόλος των ιδιωτών θα είναι ιδιαίτερα βαρύτερος σε σχέση με το ρόλο του κράτους. Για να απαντήσουμε την ερώτηση αν πρέπει να αντικαταστήσουμε ή όχι το κράτος πρόνοιας θα πρέπει να δούμε αν επιτελεί ή όχι το ρόλο του αποτελεσματικά. Όπως ήδη αναφέραμε προηγουμένως το κράτος πρόνοιας δημιουργήθηκε και αναπτύχθηκε στη βάση κάποιων συγκεκριμένων οικονομικών, κοινωνικών και δημογραφικών δεδομένων. Σήμερα τα δεδομένα αυτά έχουν αλλάξει και έχουν δημιουργήσει και νέες ανάγκες. Ως εκ τούτου το κράτος πρόνοιας είναι σήμερα, ως ένα βαθμό, αναποτελεσματικό επειδή η δομή του δεν ανταποκρίνεται επαρκώς στα νέα δεδομένα. Για μπορέσουμε να προωθήσουμε με αποτελεσματικό τρόπο την κοινωνική 13

14 προστασία θα πρέπει το κράτος πρόνοιας να αποκτήσει μία νέα, σύγχρονη δομή προσαρμοσμένη στα νέα δεδομένα και στους νέους οικονομικούς και μη οικονομικούς περιορισμούς που τίθενται. Διατηρώντας την αντίληψη ότι η κοινωνία πρέπει συλλογικά να αντιμετωπίζει τους κοινωνικούς κινδύνους (άρα υπερασπιζόμενοι την ανάγκη αλληλεγγύης ανάμεσα στις γενεές και ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις) πρέπει να εκσυγχρονίσουμε ή και σε αρκετές περιπτώσεις να αντικαταστήσουμε ή και να δημιουργήσουμε μία νέα δομή στο σύστημα κοινωνικής προστασίας που να μπορεί με ικανοποιητικό και αποτελεσματικό τρόπο να ανταποκρίνεται στα νέα δεδομένα και να καλύπτει όλες τις ανάγκες (νέες και παλαιές). 8. ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΗ Η ΤΑΥΤΙΣΗ ΜΕ ΤΟ ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ Η επικράτηση του νεοφιλελευθερισμού, από τα μέσα της δεκαετίας του 70, τόσο στο πολιτικό όσο και στο οικονομικό επίπεδο είχε ως αποτέλεσμα να μην υπάρχει επαρκής εναλλακτικός, απέναντι στο νεοφιλελεύθερο, λόγος ως προς τη δομή της κοινωνικής προστασίας. Η αριστερά, κάτω από το άγχος των κακώς κειμένων στο χώρο της κοινωνικής προστασίας, ένιωθε ή ότι ως ένα βαθμό θα έπρεπε να υπερασπιστεί τα κακώς κείμενα ή ότι έπρεπε να συρθεί στο δρόμο που άνοιγε η νεοφιλελεύθερη σκέψη, κάτω από το βάρος των σημαντικών οικονομικών περιορισμών. Για το λόγο αυτό είναι ίσως αρκετά δύσκολο να ξεχωρίσει κανείς τι πρότεινε η Θάτσερ και ο Ρέηγκαν στο επίπεδο κοινωνικής προστασίας από αυτό που πρότεινε ο Μπλέρ (τρίτος δρόμος) και ο Κλίντον. Αναφέρουμε ως παράδειγμα ότι η πολιτική του εγγυημένου εισοδήματος ενεργητικών πολιτικών πρόνοιας και της αναμόρφωσης, στη βάση αυτού, του προνοιακού εισοδήματος στις ΗΠΑ ξεκίνησε από τον Ρέηγκαν αλλά ολοκληρώθηκε από τον Κλίντον. Σήμερα στο επίπεδο του συνταξιοδοτικού όλοι μιλάνε για ένα μεικτό σύστημα όπου θα συνυπάρχει το αναδιανεμητικό με το κεφαλαιοποιητικό στοιχείο. Πιθανόν η διαφοροποίηση να είναι κυρίως ποσοτική. Δηλαδή στη νεοφιλελεύθερη θεωρία επικρατεί 14

15 το κεφαλαιοποιητικό στοιχείο και στην προοδευτική σκέψη να επικρατεί το αναδιανεμητικό στοιχείο. Αναφορικά με τη χώρα μας το μεγάλο ίσως πρόβλημα είναι ότι η αντιπαράθεση ανάμεσα στο ΠΑΣΟΚ και τη Ν. Δημοκρατία ως προς την κοινωνική προστασία δεν είναι σαφής. Ή για να το διατυπώσουμε καλύτερα δεν κατανοεί εύκολα ο απλός πολίτης που υπάρχει ιδεολογική διαφοροποίηση πέρα του ότι στερεότυπα μπορεί να πιστεύει ότι η Ν. Δημοκρατία θα υποστηρίζει περισσότερο την είσοδο του ιδιωτικού τομέα στο σύστημα κοινωνικής προστασίας και το ΠΑΣΟΚ λιγότερο. Είναι ανάγκη, σε διεθνές επίπεδο, να υπάρξει ανασυγκρότηση της προοδευτικής σκέψης αναφορικά με την κοινωνική προστασία και να καθορίσει ευδιάκριτα τα όρια ανάμεσα σε αυτή και τη νεοφιλελεύθερη θεωρία. Στη χώρα μας είναι ανάγκη να υπερασπιστούμε : την αντίληψη ότι η κοινωνία είναι συλλογικά υπεύθυνη απέναντι στον πολίτη για την αντιμετώπιση των κοινωνικών αναγκών απέναντι στην αντίληψη ότι ο καθένας είναι υπεύθυνος για τον εαυτό του την αντίληψη ότι η κοινωνία θα πρέπει, αναλογικά με το εισόδημα του καθένα και τις ανάγκες του, να συμβάλλει στη χρηματοδότηση της κοινωνικής προστασίας και όχι μόνο αυτοί που κάνουν χρήση αυτής την ανάγκη αλληλεγγύης ανάμεσα στις γενεές και ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις την αντίληψη ότι ο ρόλος του κράτους στην παροχή κοινωνικής προστασίας δεν είναι απλά και μόνο να παρέχει ένα ελάχιστο επίπεδο κοινωνικής προστασίας, αλλά είναι πολύ πιο ουσιαστικός. Το κράτος οργανώνει, είναι ο κύριος υπεύθυνος, την παροχή κοινωνικής προστασίας εκφράζοντας έτσι συνολικά την κοινωνία. Στα πλαίσια της οργάνωσής αυτής το κράτος καθορίζει και τις σχέσεις του τόσο με την οικογένεια και την κοινωνία των πολιτών, ως φορείς που μπορούν να προσφέρουν κοινωνική προστασία, όσο και με τον ιδιωτικό τομέα. την αντίληψη ότι ο ρόλος του κράτους, ως παροχέα της κοινωνικής προστασίας, είναι να περιορίζει την αβεβαιότητα και την ανασφάλεια που νιώθει ο πολίτης στον τομέα της κοινωνικής προστασίας και δεν μπορεί να του την προσφέρει ο ιδιωτικός τομέας 15

16 την αντίληψη ότι πρέπει η παραγωγή / διανομή της κοινωνικής προστασίας να γίνεται με αποδοτικό, αποτελεσματικό και όχι γραφειοκρατικό τρόπο στοχεύοντας στη διατήρηση του ατόμου μέσα στην κοινωνία και όχι στην εξάρτησή του από το κράτος την αντίληψη ότι πρέπει να υπάρχει συνεχής κοινωνικός διάλογος ως προς το θέμα της επάρκειας και ειδικά της χρηματοδότησης της κοινωνικής προστασίας και να μην αποτελεί απλά υπόθεση στα χέρια κάποιων ειδικών. Για παράδειγμα οι φόροι δημιουργούν σημαντικές στρεβλώσεις και αντιδράσεις από πλευράς του κόσμου αν ο κόσμος δεν καταλαβαίνει τι πληρώνει και αντιδρά. Δεν υπάρχουν όμως αντιδράσεις αν ο κόσμος συναινεί σε αυτό αφού κατανοεί ότι έτσι υπερασπίζεται / «πληρώνει» ένα επίπεδο κοινωνικής προστασίας που ο ίδιος έχει επιλέξει. 9. ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ Έχοντας ολοκληρώσει τη μελέτη αυτού του κεφαλαίου πρέπει να είστε σε θέση να γνωρίζετε : ποια είναι τα βασικά προβλήματα που αντιμετωπίζει το κράτος πρόνοιας γιατί είναι αναγκαίο σήμερα να υπάρχει κράτος - πρόνοιας ποιες είναι οι σημερινές κοινωνικές ανάγκες που πρέπει το κράτος πρόνοιας να ικανοποιήσει ποια πρέπει να είναι η δομή του κράτους πρόνοιας 16