ΣΗΜΕΙΑ ΚΑΙ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Transcript

1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ 1 ΣΗΜΕΙΑ ΚΑΙ ΣΗΜΕΙΩΣΗ Σημεία υπάρχουν παντού, αλλά πώς ακριβώς δημιουργούνται; Τα σημεία δημιουργούνται από τις κοινωνίες που τα κατασκευάζουν, με τις δομές που χρησιμοποιούν και τις πηγές από τις οποίες αντλούνται. Ας δούμε πώς λειτουργεί αυτό στην πράξη. Τα σημεία παράγονται πάντοτε και καταναλίσκονται στο πλαίσιο μιας συγκεκριμένης κοινωνίας. Στη Δύση ζούμε σε μια κοινωνία που είναι και φαίνεται σε μεγάλη έκταση μηχανιστική και καταναλωτική. Έτσι, ό,τι κι αν συζητάμε χρησιμοποιούμε συνήθως τις μηχανιστικές και καταναλωτικές μεταφορές που αντανακλούν τις κυρίαρχες απόψεις της κοινωνίας μας. Ας εξετάσουμε ένα πολύ συγκεκριμένο θέμα όπως η υγεία: θα διαπιστώσουμε ότι μιλάμε με μηχανιστικούς όρους για, π.χ., τον πόλεμο κατά του AIDS ή τον αγώνα κατά του καρκίνου. Το ίδιο συμβαίνει όταν μιλάμε για πιο αφηρημένα πράγματα όπως ο «χρόνος». Εδώ χρησιμοποιούμε κυρίως καταναλωτική ορολογία: μιλάμε για τη χρήση του χρόνου, το χάσιμο χρόνου, την εξοικονόμηση χρόνου, τη σπατάλη του χρόνου, ως εάν ο χρόνος ήταν ένα αγαθό όπως το χρήμα και όχι μια διαδικασία που εκτυλίσσεται. Τα σημεία, λοιπόν, κατασκευάζονται από διαφορετικές κοινωνίες με διαφορετικούς τρόπους. Τα σημεία που βρίσκουμε σε κάθε κοινωνία μοιάζει να διαφέρουν επιφανειακά. Συχνά όμως φαίνεται ότι έχουν τις ίδιες υποδόριες δομές. Φαίνεται ότι όλοι οι άνθρωποι, αρχαίοι και σύγχρονοι, αισθάνονται την ανάγκη να διηγούνται ιστορίες. Αυτός είναι ο λόγος που βρίσκουμε διηγήσεις, παραμύθια, μύθους, γνωμικά, παροιμίες και αινίγματα σε όλες τις κοινωνίες, όποια μορφή κι αν παίρνουν τελικά: ανέκδοτα, μυθιστορήματα, αστικοί μύθοι, σαπουνόπερες ή τηλεοπτικά ρεάλιτι. Αλλά υπάρχουν κι άλλες δομικές ομοιότητες: οι περισσότερες κοινωνίες τείνουν να εγκαθιστούν ιεραρχίες, να εκτελούν τελετουργίες, να παίζουν παιχνίδια, να αναπτύσσουν συστήματα ηθικής και να εμπλέκονται σε μορφές συμβολικής αναπαράστασης. Οι κοινωνίες έχουν δυο βασικές πηγές σημείωσης: η πρώτη πηγή είναι φυσική, η δεύτερη είναι συμβατική. Παραδείγματος χάριν, γνωρίζουμε ότι είναι φυσικό οι άνθρωποι να φορούν ρούχα όταν κάνει κρύο. Το είδος των ρούχων που φοράμε, όμως, και ο τρόπος που τα φοράμε, είναι θέμα σύμβασης (δηλαδή, εξαρτάται από τους «κανόνες» της συγκεκριμένης κοινωνίας στην οποία ανήκουμε). Πάρτε σαν παράδειγμα τα παπούτσια. Τα παπούτσια έχουν πρακτικό σκοπό και μπορούν να προσφέρουν προστασία από τις ανωμαλίες του εδάφους. Μπορούν όμως και να πάρουν νοήματα που δεν έχουν καμιά ή ελάχιστη σχέση με τον πρακτικό τους σκοπό. Το να φοράμε ψηλά τακούνια είναι ένα παράδειγμα του φαινομένου αυτού. Παρά το γεγονός ότι τα ψηλά τακούνια δεν είναι καθόλου πρακτικά έχουν ένα πολύ ιδιαίτερο συμβατικό νόημα ως σεξουαλικά σύμβολα στις δυτικές

2 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑ ΣΗΜΕΙΑ ΚΑΙ ΣΗΜΕΙΩΣΗ 8 κοινωνίες. (Σημειώστε, όμως, ότι σε άλλες κοινωνίες το να φοράς ψηλά τακούνια μπορεί να φαίνεται παράξενο και εκκεντρικό.) Εν καιρώ θα έχουμε την ευκαιρία να εξερευνήσουμε κάποια από αυτά τα θέματα με μεγαλύτερη λεπτομέρεια. Προηγουμένως, όμως, πρέπει να κάνουμε δυο πράγματα. Πρώτον, πρέπει να δείξουμε ότι ένα πράγμα μπορεί να σημαίνει ένα άλλο. Οι έννοιες που θα μας βοηθήσουν να το εξηγήσουμε περιλαμβάνουν: το σημαίνον, το σημαινόμενο, το σημείο, την εικόνα, τον ενδείκτη και το σύμβολο. Αυτά είναι τα οικοδομικά υλικά της δημιουργίας νοήματος. Δεύτερον, πρέπει να περιγράψουμε το είδος του ταξιδιού που μπορεί να κάνει ένα μήνυμα καθώς ταξιδεύει από τον αποστολέα στον παραλήπτη. Το ταξίδι που θα περιγράψουμε ακολουθεί το μονοπάτι που δίνουν τα παρακάτω παραδείγματα. Οι άλλες κύριες έννοιες που πρέπει να εξετάσουμε στο κεφάλαιο αυτό, λοιπόν, θα περιλαμβάνουν: τον αποστολέα, την πρόθεση, το μήνυμα, τη μετάδοση, τον θόρυβο, τον παραλήπτη και τον προορισμό. Τo Tαξίδι του Mηνύματος Ένας σχεδιαστής Θέλει να σχεδιάσει μια ηλεκτρική σκούπα Σχεδιάζει μια πολύ αποτελεσματική ηλεκτρική σκούπα Το σχέδιό του υλοποιείται σε πλαστικό και μέταλλο Πουλιέται σε ένα κατάστημα με περίπλοκες οδηγίες Ένας αγοραστής το αγοράζει Ο αγοραστής χρησιμοποιεί το προϊόν ακολουθώντας τις οδηγίες. Ένας ζωγράφος Θέλει να ζωγραφίσει ένα πορτρέτο Ζωγραφίζει ένα πορτρέτο που μοιάζει με κάποιον που κάθεται Το ζωγραφίζει σε χαρτί με νερομπογιές Κρεμιέται σε μια πινακοθήκη κάτω από τεχνητό φως, που αλλοιώνει το χρώμα του Ένας επισκέπτης το βλέπει και το αγοράζει Ο αγοραστής το κρεμάει πάνω από το τζάκι του, όπου μοιάζει μουντό. Ένας συγγραφέας Σκοπεύει να φτιάξει ένα κείμενο για σημειωτική Γράφει ένα βιβλίο εξηγώντας τις δυσκολίες του αντικειμένου Τυπώνεται Γίνεται ένα τυπογραφικό λάθος Ένας αναγνώστης το διαβάζει Ο αναγνώστης, μη αναγνωρίζοντας το τυπογραφικό λάθος, μπερδεύεται. Κύρια Σημειωτική έννοια Αποστολέας (ποιος) Πρόθεση (με ποιο σκοπό) Μήνυμα (τι λέει) Μετάδοση (με ποιο τρόπο) Θόρυβος (με ποια παρεμβολή) Αποδέκτης (σε ποιον) Προορισμός (με ποιο αποτέλεσμα). Αποστολέας (ποιος) Πρόθεση (με ποιο σκοπό) Μήνυμα (τι λέει) Μετάδοση (με ποιο τρόπο) Θόρυβος (με ποια παρεμβολή) Αποδέκτης (σε ποιον) Προορισμός (με ποιο αποτέλεσμα). Αποστολέας (ποιος) Πρόθεση (με ποιο σκοπό) Μήνυμα (τι λέει) Μετάδοση (με ποιο τρόπο) Θόρυβος (με ποια παρεμβολή) Αποδέκτης (σε ποιον) Προορισμός (με ποιο αποτέλεσμα).

3 SHM_07-32:Layout 1 05/03/ :01 ΠΜ Page 9 ΣΗΜΑΙΝΟΝ ΚΑΙ ΣΗΜΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΙ ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΤΟ ΜΗΛΟ Σ ΑΥΤΟ ΤΟΝ ΠΙΝΑΚΑ; 9

4 ΣΗΜΑΙΝΟΝ ΚΑΙ ΣΗΜΑΙΝΟΜΕΝΟ 10 ΤΙ ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΤΟ ΜΗΛΟ Σ ΑΥΤΟ ΤΟΝ ΠΙΝΑΚΑ; Ο πίνακας αυτός του Lucas Cranach ( ) δείχνει τον Αδάμ και την Εύα στον Κήπο της Εδέμ. Το μήλο εκπροσωπεί το φρούτο του Δέντρου της Γνώσης. Ο Διάβολος, που παίρνει τη μορφή του φιδιού, χρησιμοποιεί το μήλο για να δελεάσει την Εύα. Η Εύα παίρνει το μήλο και το δίνει στον Αδάμ. Με την πράξη αυτή ο Αδάμ και η Εύα πέφτουν στη δυσμένεια του Θεού. Είναι εύκολο να υποθέσουμε ότι η εικόνα της Εύας που τη δελεάζει το μήλο δείχνει με ακρίβεια την ιστορία της Βίβλου. Αλλά στη Βίβλο δεν αναφέρεται κανένα μήλο. Φρούτο αναφέρεται, όχι μήλο. Έτσι, ίσως να ήταν ένα πορτοκάλι που δελέασε την Εύα. Ή ένα σύκο. Αυτό που φαίνεται να έχει σημασία στον πίνακα του Cranach είναι ότι το μήλο (αυτό που ονομάζομε «σημαίνον») είναι το φρούτο που χρησιμοποιείται για να σημάνει την πρόκληση (αυτό που ονομάζομε «σημαινόμενο»). Όμως, ενώ το μήλο σημαίνει πρόκληση, κάποιο άλλο φρούτο θα μπορούσε να έχει επιλεγεί για να εκπροσωπήσει την ίδια ιδέα. Επειδή όμως προϋπάρχει μια ήδη καθιερωμένη σχέση στο μυαλό μας μεταξύ της μορφής του μήλου και της ιδέας της πρόκλησης, το φρούτο αυτό μπορεί να χρησιμοποιηθεί στον πίνακα. Είναι αυτή η σχέση που κάνει τον πίνακα να επιτυγχάνει επικοινωνιακά. Πολλές σχέσεις μπορεί να υπάρχουν μεταξύ σημαίνοντος και σημαινομένου. Όμως δυο σημαντικά χαρακτηριστικά ξεχωρίζουν στη σχέση αυτή. Το ένα είναι ότι μπορούμε να έχουμε το ίδιο σημαίνον με διαφορετικά σημαινόμενα. Το άλλο είναι ότι μπορούμε να έχουμε διαφορετικά σημαίνοντα με το ίδιο σημαινόμενο. Στα πρώτα τρία παραδείγματα παρακάτω, το ίδιο σημαίνον αναφέρεται σε διαφορετικά σημαινόμενα: Σημαίνον Σημαινόμενο Μήλο σημαίνει πρόκληση Μήλο σημαίνει υγεία Μήλο σημαίνει φρούτο Όμως, στα επόμενα παραδείγματα, διαφορετικά σημαίνοντα (ανάλογα με τη γλώσσα) μπορούν να αναφερθούν στο ίδιο σημαινόμενο: Σημαίνον Σημαινόμενο Μήλο σημαίνει μήλο Apple σημαίνει μήλο Pomme σημαίνει μήλο Apfel σημαίνει μήλο

5 ΣΗΜΕΙΟ ΣΟΥ ΛΕΝΕ ΤΙΠΟΤΕ ΟΙ ΤΕΛΕΙΕΣ ΑΥΤΕΣ; 11

6 ΣΗΜΕΙΟ 12 ΣΟΥ ΛΕΝΕ ΤΙΠΟΤΕ ΟΙ ΤΕΛΕΙΕΣ ΑΥΤΕΣ; Τα σύμβολα αυτά είναι γραμμένα σε Μπράιγ. Για να τα αποκωδικοποιήσετε πρέπει να γνωρίζετε ότι κάθε ομάδα από τελείες παριστά ένα γράμμα, που μαζί με τα άλλα, φτιάχνει μια λέξη. Στην παραπάνω περίπτωση η λέξη είναι «blind» (τυφλός). Αυτό είναι το σημαίνον. Το νόημα της λέξης, από την άλλη πλευρά, είναι αυτό που σημαίνει (π.χ. ότι κάποιος στερείται όρασης). Τα σημεία θεωρείται συχνά ότι αποτελούνται από δυο αχώριστα στοιχεία: από το σημαίνον και το σημαινόμενο. Το ενδιαφέρον στη σχέση μεταξύ σημαίνοντος και σημαινομένου είναι ότι μπορεί να είναι αυθαίρετη. Επί παραδείγματι, όταν χρησιμοποιώ τη λέξη «σκύλος» για να αναφερθώ σε κάποιο οικιακό τετράποδο με γούνα, χρησιμοποιώ ένα αυθαίρετο σημαίνον. Ο ήχος της λέξης «σκύλος», όταν προφέρεται, δεν υπερτερεί ουσιαστικά από άλλους τεχνητούς ήχους όπως «ντύλος», «μπύλος» ή «τζύλος» για να αναφερθώ στο ζώο αυτό. Όλες αυτές οι λέξεις θα μπορούσε να έχουν χρησιμοποιηθεί για να επικοινωνήσουν την έννοια του «οικιακού τετράποδου που μπορεί να κάνει τον ήχο γουφ». Έτυχε να χρησιμοποιούμε τη λέξη «σκύλος», ενώ οι Άγγλοι επέλεξαν το dog, οι Γερμανοί επέλεξαν το hund και οι Γάλλοι το chien. Πολλά από τα σημεία που χρησιμοποιούμε για να επικοινωνήσουμε είναι αυθαίρετα, με την έννοια ότι το νόημά τους δεν είναι άμεσα διαφανές, δηλαδή αναγνωρίσιμο Γι αυτό το λόγο πρέπει να τα μάθουμε μαζί με τις συμβάσεις της γλώσσας από την οποία προέρχονται, πριν μπορέσουμε να τα χρησιμοποιήσουμε. Μόλις μάθουμε τις συμβάσεις αυτές, όμως, οι έννοιες που μεταδίδει η χρησιμοποίησή τους μας φαίνεται απόλυτα φυσική. Όμως, το να θεωρούμε τις έννοιες αυτές φυσικές δεν μας κάνει καλό. Κι αυτό επειδή κάτι που συχνά φαίνεται φυσικό αποτελεί απλώς το προϊόν διαφόρων πολιτισμικών συνηθειών και προκαταλήψεων τόσο παγιωμένων που δεν τις αναγνωρίζουμε πια.

7 SHM_07-32:Layout 1 05/03/ :01 ΠΜ Page 13 ΕΙΚΟΝΑ ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΑΥΤΟ ΤΟ ΠΡΑΓΜΑ; 13

8 ΕΙΚΟΝΑ 14 ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΑΥΤΟ ΤΟ ΠΡΑΓΜΑ; Είναι ένας χάρτης των Εσκιμώων Ίνουιτ. Είναι καμωμένος από ξύλο. Αντί να είναι οπτικός, είναι «απτικός». Οι Ίνουιτ κρατούν αυτό το χάρτη κάτω από τα γάντια τους και ακολουθούν τις καμπύλες με τα δάχτυλά τους για να παρακολουθούν την ακτογραμμή. Το πλεονέκτημα του χάρτη αυτού είναι ότι μπορεί να χρησιμοποιηθεί στα σκοτεινά, είναι αδιάβροχος, πλέει αν πέσει στο νερό και λειτουργεί σε κάθε θερμοκρασία. Θα διατηρηθεί επίσης πολύ περισσότερο από έναν έντυπο. Παρότι ο χάρτης των Ίνουιτ είναι εξαιρετικά αφηρημένος μοιάζει με το σχήμα της ακτής. Ενώ μερικοί χάρτες ακολουθούν τη γεωγραφία του τόπου και την αναπαριστούν με πολύ ακριβή τρόπο, άλλοι δεν το κάνουν. Όταν η ειδική πληροφορία για το περιβάλλον εκπροσωπείται σε ένα χάρτη με αφηρημένο τρόπο έχουμε την τάση να λέμε ότι ο χάρτης είναι σχηματικός, ενώ όταν ο χάρτης μοιάζει με τον κόσμο με περισσότερο χειροπιαστό και ακριβή τρόπο λέμε ότι είναι τοπογραφικός. Σε κάθε «εικόνα» υπάρχει κάποιος βαθμός ομοιότητας μεταξύ του σημαίνοντος και του σημαινομένου. Ο βαθμός ομοιότητας μπορεί είτε να είναι υψηλός είτε χαμηλός (όπως μόλις είδαμε στην περίπτωση των χαρτών). Υπάρχουν πολλά άλλα παραδείγματα. Παραδείγματος χάριν, ένα πορτρέτο μπορεί να μοιάζει πολύ με το πραγματικό πρόσωπο που εικονίζει ή μπορεί να του μοιάζει λίγο αρκετά, όμως, ώστε να μπορούμε να το αναγνωρίσουμε. Ιδού μερικά παραδείγματα εικονικής σχέσης μεταξύ του σημαίνοντος και του σημαινομένου: Σημαίνον Σημαινόμενο Γραμμικό σχέδιο μοιάζει με το χώρο που παριστά Πορτρέτο ανάγλυφο σε πηλό μοιάζει με το πρόσωπο που παριστά Έγχρωμη φωτογραφία μοιάζει με το αντικείμενο που φωτογραφήθηκε Ήχος (βημάτων) μοιάζει με βήματα Οργανικό μείγμα μοιάζει με το άρωμα τριαντάφυλλου Χημικό μείγμα μοιάζει με τη γεύση τυριού και κρεμμυδιού

9 SHM_07-32:Layout 1 05/03/ :01 ΠΜ Page 15 ΕΝΔΕΙΚΤΗΣ ΤΙ ΣΥΝΕΒΗ ΣΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ; 15

10 ΕΝΔΕΙΚΤΗΣ 16 ΤΙ ΣΥΝΕΒΗ ΣΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ; Η γυναίκα στη φωτογραφία αυτή της Cindy Sherman μοιάζει νεκρή. Οι αναπαραστατικές φωτογραφίες μάς προκαλούν ένα πρόβλημα επειδή φαίνεται συνήθως να ανταποκρίνονται σε πραγματικά γεγονότα, ακόμη κι όταν είναι στημένες. Η φωτογραφία αυτή δείχνει την πολύ αληθινή και ενοχλητική διαφορά μεταξύ του πώς θα αισθανόμασταν μπροστά στην εικόνα ενός πραγματικού θανάτου σε αντίθεση με την απλή προσομοίωσή του. Η φωτογραφία εγείρει επίσης το ερώτημα του πώς θα μπορούσαμε να πούμε τη διαφορά μεταξύ των δυο σε ορισμένες περιπτώσεις. Όταν υπάρχει φυσική ή τελεολογική σχέση μεταξύ του σημαίνοντος (δηλαδή της φωτογραφίας) και του σημαινομένου (δηλαδή αυτού που προκαλεί τη φωτογραφία), η μη αυθαίρετη σχέση που υπάρχει λέγεται ότι είναι ενδεικτική. Άλλα παραδείγματα ενδεικτικών σχέσεων δίνονται παρακάτω. Και μόνο για λόγους επιβίωσης, έχει μεγάλη σημασία να μπορούμε να εντοπίσουμε τον αιτιώδη σύνδεσμο μεταξύ ενός σημαίνοντος και αυτού που σημαίνει. Επί παραδείγματι, χρειάζεται να ξέρουμε ότι ο καπνός σημαίνει (και συχνά προκαλείται από) φωτιά ή ότι η αλλαγή στην ένδειξη του θερμομέτρου σημαίνει (και προκαλείται συνήθως από) αύξηση ή πτώση της θερμοκρασίας. Είναι ευνόητο ότι η αδυναμία μας να εντοπίζουμε τις σχέσεις αυτές αποκτά ιδιαίτερη σημασία όταν συνειδητοποιήσουμε ότι μια τέτοια αδυναμία μπορεί να μας εμπλέξει σε θανάσιμο κίνδυνο. Σημαίνον Σημαινόμενο Μαυρισμένο μάτι προκαλείται από μια μπουνιά Αλλαγή στο θερμόμετρο προκαλείται από αύξηση, ή πτώση θερμοκρασίας Καπνός προκαλείται από φωτιά Εξάνθημα προκαλείται από μόλυνση Χτύπος προκαλείται από κάποιον στην πόρτα Κίνηση ανεμοδείκτη προκαλείται από τον άνεμο Τικ-τακ προκαλείται από το ρολόι Φωτογραφία προκαλείται από πραγματικό τοπίο Μαγνητοφωνημένη φωνή προκαλείται από ομιλητή Αμυντική στάση προκαλείται από συναίσθημα (π.χ. φόβο) Γράψιμο προκαλείται από κάποιον που γράφει