11η - 12η Εβδομάδα: Ο Χριστός ως η αυθεντική πηγή της παιδείας: Karl Barth

Transcript

1 Κατ Επιλογήν Υποχρεωτικό Μάθημα Παιδαγωγικής και Διδακτικής Επάρκειας (Ε Εξάμηνο) ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΜΑΘΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΓΩΓΗΣ - Β ΜΕΡΟΣ (Θεωρίες της Αγωγής και της Παιδείας) Διδάσκων: Αθανάσιος Στογιαννίδης - Επίκουρος Καθηγητής 11η - 12η Εβδομάδα: Ο Χριστός ως η αυθεντική πηγή της παιδείας: Karl Barth Θεολογική Σχολή -

2 2 Η Διαλεκτική Θεολογία Με τον Karl Barth ξεκινά ένα πολύ μεγάλο κεφάλαιο στην προτεσταντική θεολογία του 20ου αιώνα, το οποίο είναι γνωστό με το όνομα «διαλεκτική θεολογία». Εγκαινιάζεται μία καινούρια ανθρωπολογία, απόλυτα θεοκεντρική: ο Θεός μιλά στον άνθρωπο και ο άνθρωπος συντονίζεται στον λόγο του Θεού.

3 3 Karl Barth και Dietrich Bonhoeffer Η ανθρωπολογική πρόταση του Barth αναπτύσσεται με βάση τη θεολογία για την κατ εικόνα Θεού δημιουργία, που ανέπτυξε ένας άλλος μεγάλος, μάρτυρας της προτεσταντικής Δύσης κατά την περίοδο των ναζιστικών διωγμών, ο Dientrich Bonhoeffer. Το κατ εικόνα δεν πρέπει να το κατανοήσουμε ως μία αναλογία ουσίας (analogia entis) ανάμεσα στον Θεό και τον άνθρωπο, ότι δηλ. η φύση του ανθρώπου είναι ανάλογη με αυτή του Θεού.

4 4 Analogia Relationis Ο Bonhoeffer εισάγει μία άλλου είδους αναλογία, αυτήν της σχέσης (analogia relationis). Τι σημαίνει αυτό; Ο άνθρωπος δημιουργήθηκε από τον Θεό με τέτοιο τρόπο, ώστε να συσχετίζεται και ν αναφέρεται στον Θεό και τους συνανθρώπους του, όπως επίσης και ο Θεός σχετίζεται και με τον άνθρωπο, αλλά και με τον εαυτό του ως τριάδα ομοουσίων προσώπων. Το κατ εικόνα είναι μια αντιστοιχία σχέσης (Entsprechung der Relation) και όχι ουσίας.

5 5 Analogia Relationis Όσον αφορά τώρα στην αναλογία της σχέσης (analogia relationis), o Barth τη διατηρεί και την ερμηνεύει ως αναλογία της ιδιότητας της ύπαρξης να βρίσκεται πάντα σε σχέση με κάτι άλλο (Analogie des In-Beziehung-Seins). Ο ίδιος ο Θεός υπάρχει ως σχέση μέσα στους κόλπους της ζωής της Αγίας Τριάδας. Κατ εικόνα της σχέσης αυτής δημιουργεί τον άνθρωπο ως ύπαρξη που ζει μέσα στη σχέση.

6 6 Ιησούς Χριστός και η απόλυτη ελευθερία Ο προορισμός του ανθρώπου εκπληρώθηκε μέσω του Ιησού Χριστού. Στο πρόσωπό του αποκαλύφθηκε η αληθινή ελευθερία, η οποία δεν ταυτίζεται σε καμία περίπτωση με την ικανότητα επιλογής ανάμεσα σε διαφορετικές δυνατότητες.

7 7 Το φιλοσοφικό σχήμα του Karl Barth Παρατηρούμε ένα φιλοσοφικό σχήμα, το οποίο περιγράφει μία διαλεκτική σχέση ανάμεσα σε ένα ανώτερο και σ ένα κατώτερο πράγμα. Έτσι παρουσιάζονται οι εξής δυάδες: -Θεότητα και ανθρωπότητα -Χριστός και ενορία -Ουρανός και γη -Ευαγγέλιο και νόμος του κράτους -Δικαίωση και εξαγιασμός -Λόγος και πράξη -Πίστη και έργα -Εκκλησία και πολιτεία

8 8 Το φιλοσοφικό σχήμα του Karl Barth Οι δυάδες αυτές υπεισέρχονται και στον χώρο της κοινωνικής ζωής: -άντρας και γυναίκα -γονείς και παιδιά -οικείοι και ξένοι Όλα περιστρέφονται γύρω από το γεγονός «Χριστός», ώστε η ιστορία της διαθήκης και του δεσμού ανάμεσα στον Δημιουργό και στην δημιουργία είναι ουσιαστικά «η μοναδική ιστορία». Ο άνθρωπος έχει ιστορία, δηλ. υπάρχει ως οντότητα, μόνο εφόσον μετέχει στην ιστορία του Ιησού Χριστού.

9 9 Ενάντια στον ανθρωποκεντρισμό Ο Barth αγωνίζεται ενάντια στην αυτενέργεια και στην αυτονομία του ανθρώπου της νεωτερικότητας. Βιώνει τον θεολογικό εκφυλισμό της θεολογίας του Λουθήρου εξαιτίας της φυσικής, και στη συνέχεια λογικοκρατικής θεολογίας, και αναζητεί μια επιστροφή στις ρίζες. Στη θέση ενός μάταιου και καταδικασμένου στη φθορά ανθρωποκεντρισμού, τοποθετεί έναν απόλυτο θεοκεντρισμό. Για τον λόγο αυτό, ο Barth αρνείται ολότελα την αυτονομία, την ελευθερία επιλογής και την προσωπική ευθύνη της ανθρώπινης ύπαρξης.

10 10 Ο διαλογικός περσοναλισμός στο έργο του Karl Barth Ωστόσο, ως θεολόγος που αναζητεί τις ρίζες της παράδοσής του, δεν προτείνει κάτι που υπερβαίνει πραγματικά τις ανθρώπινες κατηγορίες στοχασμού. Είναι ολοφάνερο ότι χρησιμοποιεί στο έπακρο την ανθρωπολογία της σύγχρονης μ αυτόν φιλοσοφίας του διαλογικού περσοναλισμού. Σύσσωμη η θεολογία του υπάγεται στα σχήματα της διαλεκτικής και περσοναλιστικής σκέψης.

11 11 Ερμηνευτικά Προβλήματα Η απολυτότητα και η ακρότητα των δηλώσεών του έχουν οδηγήσει σε μια πληθώρα ερμηνευτικών προβλημάτων και μάλιστα αναφορικά με την ανθρώπινη ύπαρξη: εάν ολόκληρη η ανθρώπινη ζωή οικοδομείται αποκλειστικά και μόνο στο κάλεσμα της αγάπης του Θεού προς τον άνθρωπο και στην απάντηση του ανθρώπου στο κάλεσμα αυτό, πώς τότε δικαιολογείται η ύπαρξη του άθεου;

12 12 Ιστορία και Χριστός Για τον Barth ο άνθρωπος δεν έχει ιστορία, δεν έχει καν ζωή, εάν δεν αναφέρεται στο πρόσωπο του Ιησού Χριστού. Η εκτίμηση του Albrecht Peters, φαίνεται να δίνει μιαν ικανοποιητική εξήγηση στο πρόβλημα: το μοντέλο του Barth «παραπέμπει σε μία τέτοια ανθρώπινη δομή, σ ένα τέτοιου είδους ανθρωπολογικό δυναμικό, απ το οποίο όλοι μας αντλούμε ζωή, και το οποίο τραυματίζουμε διαρκώς με την εγωκεντρική αυτοβουλία μας».

13 13 Παιδεία και Ευαγγέλιο Οι ανθρωπολογικές θέσεις του Barth συνδέονται άμεσα με την παιδαγωγικοφιλοσοφική του πρόταση. Και εδώ το Ευαγγέλιο είναι το επίκεντρο του ενδιαφέροντος. Το Ευαγγέλιο είναι το σημείο εκκίνησης κάθε παιδαγωγικού έργου.

14 14 Παιδεία και Ευαγγέλιο Δεν μπορεί να υπάρξει καμία αγωγή προς το Ευαγγέλιο (zum Evangelium hin), αλλά μονάχα μία αγωγή από το Ευαγγέλιο (vom Evangelium her). Δηλ. δεν μπορούμε να διαπαιδαγωγήσουμε τη νεότητα με σκοπό να εντρυφήσει κατόπιν στο λόγο του Ευαγγελίου, αλλά μπορούμε μονάχα να διαπαιδαγωγήσουμε τη νεότητα ξεκινώντας και έχοντας ως βάση το Ευαγγέλιο.

15 15 Η παιδεία ως διαμόρφωση του ανθρώπου «Παιδεία σημαίνει διαμόρφωση» ( Bildung heißt Gestaltung ). Η παιδεία έχει να κάνει με μία μορφοποίηση, μ έναν σχηματισμό, με μία διαμόρφωση (Gestaltung) του ανθρώπου.

16 16 Ποιος μορφώνει; Το ερώτημα που απομένει ν απαντηθεί είναι το εξής: «Ποιος μορφώνει; Μορφώνει τον άνθρωπο το περιβάλλον, η ιστορία, η κοινωνία; Ή μήπως μορφώνει ο ίδιος τον εαυτό του;»

17 17 Το Ευαγγέλιο ως η πηγή της παιδείας Ο Barth εστιάζει όλο του το ενδιαφέρον αποκλειστικά στο Ευαγγέλιο. Αυτό και μόνο αυτό, μπορεί να δώσει μία ολοκληρωμένη και ικανοποιητική απάντηση στο ζήτημα της παιδείας. Αυτό μας μιλάει για τον Ιησού Χριστό, που είναι «η πραγματούμενη ανθρώπινη εικόνα σύμφωνα με την εικόνα του Θεού».

18 18 Χριστός και παιδεία Ο Χριστός είναι «ο μορφωμένος, ο πεπαιδευμένος, ο ένας, ο μοναδικός άνθρωπος, όχι αυτός που τον αντιλαμβανόμαστε ως ιδεατό τύπο, αλλά ο πραγματικά μορφωμένος και πεπαιδευμένος άνθρωπος, γιατί μόρφωσε ο ίδιος τον εαυτό του μέσω του Θεού».

19 19 Χριστολογικά τεκμηριωμένη αγωγή Πρόκειται φυσικά για μία ακραιφνώς χριστολογικά τεκμηριωμένη αγωγή. Εάν ο Χριστός, ως ο αληθινός Θεός και, ταυτόχρονα, ως ο αληθινός και γνήσιος άνθρωπος, αποκαλύπτει το αληθινό και γνήσιο πρόσωπο του ανθρώπου, τότε και ο άνθρωπος μπορεί να ανακαλύψει την πραγματική του ταυτότητα αποκλειστικά και μόνο στο πρόσωπο του Χριστού.

20 20 Ο Χριστός ως φορέας της αληθινής παιδείας Από όλους τους παραπάνω λόγους, προκύπτει ότι μοναδικός φορέας κάθε γνήσιας και αληθινής παιδευτικής προσπάθειας είναι ο Χριστός. Συναντούμε οπωσδήποτε και άλλες τέτοιες προσπάθειες, που επωμίζονται οι άνθρωποι από μόνοι τους και με τις δικές τους δυνάμεις. Κάποιες απ αυτές, όμως, θα μπορούσαν, κατά τον Barth, να χαρακτηριστούν μάλλον «ως βαρβαρικές» και ως «εχθρικά κείμενες προς την παιδεία».

21 21 Τελικά, τι είναι η παιδεία; Η παιδεία είναι πρώτα και πάνω απ όλα μία πράξη του Θεού για χάρη του ανθρώπου. Είναι ένα γεγονός της θείας χάρης, που οδηγεί τον άνθρωπο στην κατάκτηση της ταυτότητάς του ως υποκειμένου. Ωστόσο, παιδεία δεν είναι μόνο μία πράξη του Θεού, αλλά επίσης και μία πράξη του ανθρώπου, μία πράξη που εκπορεύεται και πηγάζει από μία βιοτή που εκφράζεται ως μία γεμάτη ευγνωμοσύνη απάντηση (responsorische Aktualität) του δημιουργήματος απέναντι στο Δημιουργό του.

22 22 Διαπιστώσεις Το ζήτημα του οντολογικού και θεολογικού υπόβαθρου της παιδείας, ως ανακαίνιση της ανθρώπινης εικόνας, ανήκει στα θεμελιώδη ενδιαφέροντα της ορθόδοξης χριστιανικής αγωγής. Ωστόσο, εάν ο Barth υποστηρίζει ακράδαντα το θεοκεντρικό χαρακτήρα της παιδείας, η ορθόδοξη χριστιανική αγωγή έχει ένα θεανθρώπινο προσανατολισμό. Δηλ. στη δεύτερη, τίποτε το ανθρώπινο δεν απορρίπτεται, αλλά ενσωματώνεται και τοποθετείται στην προοπτική του αγιασμού.

23 23 Διαπιστώσεις Για την φιλοσοφία της παιδείας στην ορθόδοξη παράδοση δεν υπάρχουν βαρβαρικές παιδευτικές προσπάθειες. Ακόμα και στις παιδευτικές προσπάθειες που δεν έχουν ως σημείο αναφοράς τον Χριστό, υπάρχει η φλόγα και η διάθεση της αναζήτησης της αθανασίας, του ωραίου, του αγαθού - όπως τουλάχιστον εξάγεται από τα όσα αναφέρει ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός σχετικά με το νομιζόμενο καλό.

24 24 Διαπιστώσεις Ο Karl Barth εγκαινίασε, πραγματικά, ένα καινούριο και πολύ ιδιαίτερο κεφάλαιο στην ιστορία της προτεσταντικής ανθρωπολογίας. Με πολλή τόλμη και παρρησία, αντιμαχόμενος το ανθρωποκεντρικό και ενίοτε λογικοκρατικό πνεύμα της εποχής του, τόνισε τη θεότητα του Θεού, το δέος απέναντι στον Δημιουργό του παντός.

25 25 Διαπιστώσεις Κατά τον Barth τίποτε κοινό δεν υπάρχει ανάμεσα στον Θεό και στον άνθρωπο. Μεταξύ τους συναντά κανείς μόνο ένα αγεφύρωτο χάσμα, μία σχέση διαλεκτική. Εξ ου και η ονομασία διαλεκτική θεολογία. Και όμως, τα δύο αντιδιαστελλόμενα στοιχεία ενώνονται στο πρόσωπο του Ιησού Χριστού. Μπορούμε να μιλούμε μόνο για μία ιστορία, μόνο για έναν άνθρωπο, μόνο για μία ανθρώπινη πραγματικότητα: τον Ιησού Χριστό. Όλα τα υπόλοιπα είναι ασήμαντα μπροστά στο έργο της χάριτος.

26 26 Διαπιστώσεις Ο Barth αγωνίστηκε για να θεμελιώσει θεολογικά την καθημερινή και αυτονόητη πραγματικότητα. Η αντίδραση του Barth, όμως, ήταν μονομερής. Και τούτο διότι παρέβλεψε, πως το γεγονός «Χριστός» δεν αποτελεί μόνο κατάφαση στο έργο της χάριτος, στη θεότητα και την μεγαλοπρέπεια του Θεού αποτελεί παράλληλα κατάφαση στην ανθρώπινη ιστορία, στην ανθρωπινότητα του ανθρώπου, δηλ. στο πεδίο εκείνο όπου η χάρη ενσαρκώνεται, λαμβάνει χρόνο, σάρκα και οστά.

27 27 Ερωτήσεις 1. Ποιο είναι το θεολογικό περιεχόμενο της analogia relationis που ανέπτυξε ο Bonhoeffer και με ποιον τρόπο υιοθετεί τη θεολογική αυτή σκέψη ο Barth ; 2. Ποιο φιλοσοφικό σχήμα εφαρμόζει ο Barth κατά τη διαμόρφωση της θεολογικής του σκέψης; 3. Γιατί ο Barth στρέφεται ενάντια στον ανθρωποκεντρισμό; 4. Με ποιον τρόπο συνδέονται η παιδεία το Ευαγγέλιο στην παιδαγωγική ανθρωπολογία του Barth;

28 28 Ερωτήσεις 5. Πού εντοπίζει την πηγή της παιδείας ο Barth; 6. Τι θεωρεί ως θεμέλιο και ως φορέα της αγωγής ο Barth; 7. Πώς κατανοεί τον όρο παιδεία ο Barth; 8. Σε ποιες διαπιστώσεις καταλήγουμε, εάν συγκρίνουμε την παιδαγωγική ανθρπωλογία του Barth με την αντίστοιχη της ορθόδοξης παράδοσης;

29 Καλό σας α'όγευ+α!