9η - 10η Εβδομάδα: Το θρησκευτικό υπόβαρο της παιδείας: Friedrich Daniel Ernst Schleiermacher

Transcript

1 Κατ Επιλογήν Υποχρεωτικό Μάθημα Παιδαγωγικής και Διδακτικής Επάρκειας (Ε Εξάμηνο) ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΜΑΘΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΓΩΓΗΣ - Β ΜΕΡΟΣ (Θεωρίες της Αγωγής και της Παιδείας) Διδάσκων: Αθανάσιος Στογιαννίδης - Επίκουρος Καθηγητής 9η - 10η Εβδομάδα: Το θρησκευτικό υπόβαρο της παιδείας: Friedrich Daniel Ernst Schleiermacher Θεολογική Σχολή -

2 2 Ο Προτεσταντισμός την εποχή του Ρομαντισμού Η προτεσταντική θεολογία του Ρομαντισμού, της εποχής δηλ. που ακολούθησε χρονικά τον ευρωπαϊκό διαφωτισμό, έχει επισφραγιστεί αναμφίβολα από τη δυναμική παρουσία του θεολόγου, φιλοσόφου και παιδαγωγού, Friedrich Schleiermacher. Η ανθρωπολογία του Schleiermacher παραπέμπει άμεσα στη σημασία που αυτός αποδίδει στον όρο «θρησκεία» (Religion).

3 3 Ατομικότητα και Καθολικότητα Κατά τον Schleiermacher, ο άνθρωπος μπορεί να θεωρεί τον εαυτό του ως ένα μέρος του σύμπαντος και αντιλαμβάνεται ότι ανάμεσα σ αυτόν και στα υπόλοιπα μέρη αυτού του όλου υφίσταται μία αμοιβαία συσχέτιση. Από τη μια δηλ. έχουμε το σύμπαν και από την άλλη τα επιμέρους μοναδικά και ανεπανάληπτα τμήματα που το συναποτελούν. Συνειδητοποιώντας ο άνθρωπος αυτό το παγκόσμιο πλαίσιο αναφοράς, αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως ατομικότητα, ότι δηλ. αποτελεί μία ανεπανάληπτη ύπαρξη μέσα στο σύμπαν.

4 4 Θεωρία και Συναίσθημα Για να κατακτήσει ο άνθρωπος το θρησκευτικό βίωμα, οφείλει να συναντήσει το σύμπαν δια μέσου της θεωρίας και της παρατήρησης (Anschauung) και δια μέσου του συναισθήματος (Gefühl). Η λέξη «θεωρία» χρησιμοποιείται για να δηλώσει όχι μία θεωρητική σύλληψη ή το θεωρητικό μέρος ενός πράγματος. Η θεωρία συνδέεται περισσότερο με τη λέξη «θέα», «όραση», «αντίληψη». Η θρησκεία επομένως, είναι «θεωρία, θέα, παρατήρηση και συναίσθημα».

5 5 Θεωρία και Συναίσθημα Ο άνθρωπος καλείται να θεωρήσει, δηλ. ν ανακαλύψει δια μέσου της όρασης το όλον (das Ganze), το σύμπαν, έτσι ώστε να βιώσει «την ολότητα του είναι και του γίγνεσθαι: τον κόσμο, τη φύση, την ανθρωπότητα, την ιστορία [ ] σ όλο τους το μεγαλείο»

6 6 Θεωρία και Συναίσθημα Η θεωρία (Anschauung) είναι μία πράξη της συνείδησης, κατά την οποία ο άνθρωπος ανοίγεται προς τα έξω, για να παρατηρήσει και να συλλέξει εντυπώσεις από τον κόσμο που τον περιβάλλει, ενώ το συναίσθημα (Gefühl) συνδέεται με την υποκειμενική οικείωση και εξατομίκευση όλων αυτών που ο άνθρωπος λαμβάνει με τη θεωρία. Η θεωρία είναι η κίνηση προς τα έξω και η αναζήτηση της αλήθειας, ενώ το συναίσθημα είναι η κίνηση προς τα μέσα καθώς και η ερμηνεία της αλήθειας αυτής.

7 7 Θεωρία και Συναίσθημα Αυτό που ονομάζει ο Schleiermacher Gefühl δεν είναι μία συναισθηματική αυταπάτη, αλλά, εφόσον σχετίζεται με το σύμπαν, με την ολότητα των όντων, αποτελεί ένα συναίσθημα (Emotion) που αναφέρεται σε κάτι το αντικειμενικό.το συναίσθημα αυτό είναι ουσιαστικά βίωση και εμπειρία της ανθρωπότητας και της πραγματικότητας στο σύνολό της, βίωση της ανθρωπότητας και της κτίσης ως μίας ολότητας, μία κατάσταση που ο Schleiermacher την χαρακτηρίζει ως gemütvolles Erleben (βίωμα γεμάτο συγκίνηση).

8 8 Το Σύμπαν ως ιδεατή ενότητα Όπως ήδη είπαμε, το αντικείμενο της θεωρίας και της αίσθησης είναι το σύμπαν. Τι είναι όμως αυτό το σύμπαν (Universum) και πώς θα μπορούσαμε να το ορίσουμε με ακρίβεια; Πάντως, δεν πρόκειται για κάποιο συνώνυμο της ελληνικής λέξης «κόσμος». Υποδηλώνει κάτι πιο ιδεατό και πλατωνικό: «η ενότητα των πάντων απέναντι στην ποικιλία του είναι και του γίγνεθαι». Είναι μια ιδεατή ενότητα. Εδώ παραπέμπει και η φράση του Schleiermacher «να αποδεχόμαστε όλα τα περιορισμένα και πρόσκαιρα πράγματα ως μία απεικόνιση του απείρου» ( alles Beschränkte als eine Darstellung des Unendlichen hinnehmen ).

9 9 Τι είναι τελικά η θεωρία; Η θρησκευτική εμπειρία εμφανίζεται ως μία γνώση, που δεν είναι ίδιας φύσης με την επιστημονική σκέψη. Ακριβώς γι αυτό το λόγο, η θεωρία (Anschauung) και η αίσθηση (Sinn) κατά τον Rudolf Otto, δεν είναι μόνο το δια μέσου των αισθήσεων άνοιγμα του ανθρώπου προς την ενότητα του κόσμου, δεν είναι μόνο «μία εμπειρική σύλληψη», αλλά πολύ περισσότερο «μία κατανόηση του νοήματος και του βάθους των πραγμάτων» (Sinn- und Tieferfassen).

10 10 Τι είναι τελικά η θεωρία; Ο άνθρωπος που βλέπει και θεωρεί, αναζητεί κατά βάση με τη διαίσθηση και την ενόραση τη νοητή και ιδεατή ενότητα, που βρίσκεται στον αντίποδα της ποικιλίας των άμεσα αισθητών πραγμάτων. Η θέα και η όραση του σύμπαντος υποδεικνύει τη θέα ενός νοητού κόσμου, στον οποίον το κάθε τι έχει μία ανεπανάληπτη σημασία αλλά και μία αναντικαστάστατη θέση. Στον νοητό αυτόν κόσμο υφίσταται μία ενότητα των πάντων, και άρα ένας σκοπός που διαφυλάσσει και προάγει την ενότητα αυτή. Ο νοητός κόσμος στη σκέψη του Schleiermacher συνδέεται άμεσα με την Ιδέα του Θεού, του απείρου, του αιωνίου, του υπερβατικού.

11 11 Ενδοκοσμικό και Υπερβατικό Πέρα από την παραπάνω ερμηνευτική προσέγγιση, ας επισημάνουμε ότι στη σκέψη του Schleiermacher δύο ποιοτικά διαφορετικοί πόλοι συνυπάρχουν, όχι διαλεκτικά αλλά αρμονικά: το υπερβατικό και το ενδοκοσμικό, ο νοητός και ο αισθητός κόσμος, ή, με πιο απλή διατύπωση, ο Θεός και η δημιουργία. Ανάμεσα στους δύο αυτούς πόλους υφίσταται αφενός μεν μία οντολογική διαφορά, αφετέρου δε μία αμοιβαία συσχέτιση.

12 12 Το συναίσθημα της απόλυτης εξάρτησης από τον Θεό Το συναίσθημα της ολοκληρωτικής εξάρτησης παραπέμπει στον χώρο της ευσέβειας. Κάνει την εμφάνισή του, όταν ο άνθρωπος θεάται τον εαυτό του ως ένα τμήμα όλου του κόσμου «και έτσι, αφού συλλάβει μέσα στην αυτοσυνειδησία του την ενότητα όλων των επιγείων και πεπερασμένων πραγμάτων, αισθάνεται από τον Θεό εξαρτημένος». Είναι έμφυτο στον άνθρωπο το συναίσθημα της απόλυτης εξάρτησης απ τον Θεό. Ο Schleiermacher το χαρακτηρίζει ως έμφυτη στην ύπαρξή μας συνείδηση του Θεού (Mitgesetztsein des Bewusstseins Gottes).

13 13 Το συναίσθημα της απόλυτης εξάρτησης από τον Θεό Ο Schleiermacher έχει ως απώτερο σκοπό να αποσαφηνίσει όχι το ζήτημα της προέλευσης του συναισθήματος της απόλυτης εξάρτησης, αλλά κατά πρώτο λόγο το ζήτημα της προέλευσης της ύπαρξής μας στο εδώ και τώρα, της ύπαρξής μας ως αυτοσυνειδητοποιημένης οντότητας. Και η απάντηση είναι φυσικά, ότι λαμβάνουμε την ύπαρξή μας όχι από τον ίδιο μας τον εαυτό. Είναι κάτι δοσμένο σε μας.

14 14 Το συναίσθημα της απόλυτης εξάρτησης από τον Θεό Και εδώ ας θυμηθούμε τον Μάξιμο τον Ομολογητή που συνδέει μία τέτοιου ειδους αυτογνωσία με την ταπείνωση: «Ταπεινόφρων [ ] ὡς γνοὺς ἑαυτὸν ἔχοντα τὸ εἶναι δεδανεισμένον». Είναι ταπεινός αυτός που έχει συνειδητοποιήσει ότι η ύπαρξή του είναι δανεική, χαριστική, ότι η ίδια του η ζωή είναι δώρο. Η αυτοσυνειδησία αυτή είναι δωρεά του Αγίου Πνεύματος προς τον ταπεινό άνθρωπο.

15 15 Το έργο του Χριστού Το λυτρωτικό έργο του Χριστού συνίσταται, αφενός μεν στο ότι πληροφορεί, κοινοποιεί και εξωτερικεύει στους ανθρώπους την αναμαρτησία του και την τελειότητά του, αφετέρου δε στο ότι εγκαθιδρύει «μία ομαδική ζωή όλων των πιστών κάτω από τη δική του καθοδηγητική εμψύχωση». Η εξωτερίκευση της αναμαρτησίας είναι ο λόγος του Ευαγγελίου, και η ομαδική ζωή που ο λόγος αυτός εγκαθιδρύει, είναι το Σώμα της Εκκλησίας.

16 16 Το έργο του Χριστού Εφόσον ο Χριστός ως λυτρωτής δια του Λόγου του εξωτερικεύει και κοινοποιεί την τελειότητά του, προωθεί τη λεγόμενη «ανώτερη ζωή» στην αυτοσυνειδησία των πιστών. Η ανώτερη ζωή δεν είναι τίποτε άλλο παρά η βίωση του συναισθήματος της απόλυτης εξάρτησης απ τον Θεό.

17 17 Η έννοια της παιδείας Ας περάσουμε τώρα στη διερεύνηση του όρου «παιδεία» (Bildung), σύμφωνα πάντα με τα κείμενα του εν λόγω Γερμανού φιλοσόφου. Το όλο θέμα αναπτύσσεται στον τρίτο λόγο του συγγράμματός του, Über die Religion, όπου και αναλύονται «οι παιδαγωγικές μέθοδοι των συνετών και πρακτικών ανθρώπων».

18 18 Παιδεία και Χρησιμοθηρία Αυτού του είδους οι «συνετοί» δάσκαλοι κάθε άλλο παρά συνετοί είναι. Πρόκειται για έναν ειρωνικό χαρακτηρισμό. Οι δάσκαλοι αυτοί, η παρουσία των οποίων αποτελεί το πιο συχνό φαινόμενο της εποχής του Schleiermacher, κάνουν το μάθημα ανιαρό «με τις ηθικιστικές ιστορίες», διδάσκοντας στα παιδιά «πόσο ωραίο και χρήσιμο είναι «να ζουν με κομψότητα, ευγένεια και σύνεση».

19 19 Παιδεία και Χρησιμοθηρία Τα νεαρά άτομα παιδαγωγούνται με τέτοιο τρόπο, ώστε να είναι σε θέση μελλοντικά, μέσα στην κοινωνική και πολιτική ζωή του τόπου τους, να διακρίνουν τα ωφέλιμα από τα άχρηστα πράγματα, χωρίς όμως η αίσθησή τους να προσανατολίζεται στην «αδιαίρετη και ενιαία εντύπωση που προκαλεί μία συνολική-συμπαντική θεώρηση της πραγματικότητας».

20 20 Παιδεία και Χρησιμοθηρία Ως εκ τούτου, περιορίζονται οι δυνατότητές τους για θεωρία-παρατήρηση-θέα (Anschauung) και για συναίσθημα (Gefühl) σε τέτοιο βαθμό, ώστε η ζ ω ή τ ο υ ς ν α υ π ο τ ά σ σ ε τ α ι σ τ η ν «α κ ρ ό τ η τ α τ η ς χρησιμοθηρίας» (Extrem des Nützlichen).

21 21 Παιδεία και Ορθολογισμός To σύγγραμμα που αναφέραμε και έχει ως τίτλο Über die Religion, αποτελείται από πέντε λόγους (ομιλίες) με τις οποίες ο Schleiermacher υπερασπίζεται τη σημασία της θρησκείας απέναντι σε όλους αυτούς που, ακολουθώντας το πνεύμα του λογικοκρατικού ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, εγκλωβίστηκαν στο επίπεδο της πράξης, στην έρευνα του πρακτέου, του κερδοφόρου, του εδώ και τώρα, αποστερώντας από τον εαυτό τους την ιδεολογία, τον μύθο, το νόημα της ζωής, εν τέλει: τη θεωρία.

22 22 Παιδεία και Ορθολογισμός Σ αυτούς τους ανθρώπους, λοιπόν, απευθύνεται ο Schleiermacher, γι αυτό και τόσο πολύς λόγος για τη θεωρία, την όραση, την ενατένιση του κόσμου ως ολότητας γι αυτό και τόση ειρωνεία για μία λογικοκρατική αγωγή.

23 23 Παιδεία και Θεωρία Το παιδαγωγικό του ιδεώδες στηρίζεται στη δυνατότητα του ανθρώπου αφενός μεν για θεωρία, όραση, παρατήρηση, αφετέρου δε για διαίσθηση. Εδώ έχουμε να κάνουμε με μία πρωτότυπη παιδαγωγική ανθρωπολογία. Στις βασικές της αρχές προδιαγράφεται και το έργο του παιδαγωγού: αυτός μπορεί «να επιδράσει στο μηχανισμό του πνεύματος των μαθητών», όχι όμως «και στην οργάνωσή του».

24 24 Παιδεία και Θεωρία Όλο κι όλο, που έχει να κάνει ως παιδαγωγός, είναι να ενεργοποιήσει στην ψυχή των μαθητών το ταλέντο της παρατήρησης και όχι να διδάξει πώς να παρατηρούν.το ταλέντο της παρατήρησης και της διαίσθησης είναι έμφυτο. Κάποιος πρέπει να το ξυπνήσει.

25 25 Η παιδεία ως ένα προσωπικό αγώνισμα Η παιδεία είναι ένα προσωπικό γεγονός και αγώνισμα του ανθρώπου, είναι κάτι το έμφυτο, που πρέπει με τη βοήθεια του δασκάλου να το ανακαλύψει και κατόπιν να το κατακτήσει μόνος του με τις δικές του δυνάμεις. Και είναι αυτονόητο ότι πρέπει να έχει προσωπικό χαρακτήρα, γιατί παιδεία, παίδευση, είναι η συνειδητοποίηση του ανθρώπου ως μέρος ενός όλου. Και η συνειδητοποίηση αυτή δεν μπορεί να προκύψει παρά ως εμπειρία, ως βίωμα, ως αυτοσυνειδησία.

26 26 Παιδεία και Τέχνη Αν η αγωγή, ως προσωπική κατάκτηση, στηρίζεται στην εσωτερική εμπειρία του ανθρώπου, τότε η εμπειρία αυτή εγείρεται και προκαλείται τρόπον τινά από την τέχνη. Η τέχνη συνδέει το μεμονωμένο με το όλον, με το να παίρνει τον ρόλο του μεσάζοντα ανάμεσά τους. Η τέχνη απεικονίζει και αναπαριστάνει με άπειρους τρόπους το θρησκευτικό βίωμα, δηλ. την αυτοσυνειδησία του ατόμου ως μέρους μίας συμπαντικής πραγματικότητας. Είναι έκφραση του συναισθήματος (Gefühl).

27 27 Παιδεία και η Ενότητα των Πραγμάτων Η ανάπτυξη της ταυτότητας του ανθρώπινου υποκειμένου δεν θεμελιώνεται σε μια φιλοσοφία του τύπου «εγώ στοχάζομαι με κέντρο τον εαυτό μου», αλλά στην κατανόηση της ενότητας των πραγμάτων. Το άτομο ανακαλύπτει την ιδιαιτερότητά του στηριζόμενο όχι σ ένα απομονωμένο εγώ, αλλά πάντοτε μέσω της συνάντησης με τον άλλο, απ τον οποίο εξαρτάται και στον οποίο αναφέρεται ως ον που αναζητεί την ταυτότητά του μέσα σε μία ολότητα.

28 28 Παιδεία και το Συναίσθημα της Απόλυτης Εξάρτησης από τον Θεό Η αγωγή θέτει ως στόχο να προωθήσει στις ψυχές των μαθητών την ανώτερη ζωή, τη βίωση του συναισθήματος της απόλυτης εξάρτησης απ τον Θεό. Είναι η πράξη «των πνευματικά ισχυρότερων προς τους πνευματικά αδύνατους». Το έργο της αγωγής φτάνει στο τέλος του, όταν «η αυτενέργεια του μαθητή υπερέχει της παιδαγωγικής επιρροής». Όταν δηλ. ο μαθητής ανακαλύψει την έμφυτη σ αυτόν αυτοσυνειδησία του συναισθήματος απόλυτης εξάρτησης και βάσει αυτού οργανώνει τη ζωή.

29 29 Η διπλή προοπτική της Παιδείας Η παιδεία έχει ένα διττό στόχο: από τη μια να εντάξει το νέο άνθρωπο στην κοινωνία και από την άλλη να εξάψει τη φαντασία του και τη δημιουργική ικανότητα, ώστε να καλυτερεύσει τον πατροπαράδοτο κόσμο με νέα πράγματα, χωρίς να αποκόπτεται από τον κόσμο αυτό.

30 30 Παιδεία και οι τέσσερις μεγάλες Περιοχές του Πολιτισμού Δηλ. ο διττός χαρακτήρας της παιδείας πραγματεύεται με αρμονικό, κατευναστικό και κυρίως δημιουργικό και λειτουργικό τρόπο τη διαλεκτική σχέση ανάμεσα στην παράδοση και στην πρόοδο. Αν τα παιδιά πρέπει να εντάσσονται στις τέσσερις μεγάλες περιοχές του πολιτισμού (Επιστήμη, Κράτος, Εκκλησία, Προσωπική Συναναστροφή και όλα μαζί ως οικογένεια), τότε τα ίδια αυτά παιδιά εμψυχώνονται με το έργο της αγωγής «ώστε να προχωρούν στις βελτιώσεις της ανθρώπινης κοινωνίας, οι οποίες δυνάμει προσφέρονται».

31 31 Παιδεία και Αυτενέργεια Με όλες τις παραπάνω παιδαγωγικές θέσεις εξυψώθηκε σε μεγάλο βαθμό η αρχή της αυτενέργειας και αυτονομίας (Selbstständigkeit). Κατέστη ενδοπροτεσταντικό αξίωμα ζωής για κάθε Προτεστάντη, που θέλει να κερδίσει την ταυτότητά του και να γίνει ένα ώριμο και αυτόνομο υποκείμενο. Η αυτοκριτική (sich-selbst-beurteilen) και η αυτοκαθοδήγηση (sich-selbst-beraten) είναι δύο βασικές δυνάμεις που συνθέτουν την πνευματική ενηλικίωση και ωριμότητα κάθε Χριστιανού.

32 32 Παιδεία και Θρησκευτική Εμπειρία Η συνειδητοποίηση της απόλυτης εξάρτησης είναι κατάκτηση εντελώς προσωπική εφόσον κινείται στον χώρο της αυτοσυνειδησίας. Οδεύοντας ο άνθρωπος προς την ανακάλυψη της ταυτότητάς του, συναντά στο τέλος της πορείας αυτής τον εαυτό του ως ένα ον εξαρτώμενο και αναφερόμενο απόλυτα στον Θεό. Αυτός ακριβώς είναι και ο βαθύτερος λόγος για τον οποίο η αυτονομία και η αυτενέργεια συνδέονται άμεσα με τη θρησκευτική εμπειρία.

33 33 Ερωτήσεις 1. Με ποιον τρόπο κατανοεί ο Schleiermacher τη σχέση μεταξύ ατομικότητας και καθολικότητας; 2. Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών θεωρία και συναίσθημα στην φιλοσοφική σκέψη του Schleiermacher; 3. Τι είναι το συναίσθημα της απόλυτης εξάρτησης από τον Θεό σύμφωνα με τον Schleiermacher; 4. Ποιο είναι το απολυτρωτικό έργο του Χριστού κατά τον Schleiermacher;

34 34 Ερωτήσεις 5. Για ποιον λόγο η χρησιμοθηρία δεν συνάδει με τους σκοπούς της παιδείας κατά τον Schleiermacher ; 6. Γιατί η παιδεία συνιστά ένα προσωπικό αγώνισμα κατά τον Schleiermacher; 7. Με ποιον τρόπο συνδέονται η παιδεία και η τέχνη στην παιδαγωγική σκέψη του Schleiermacher; 8. Γιατί, κατά τον Schleiermacher, η καλλιέργεια της παιδείας οδηγεί στη συνειδητοποίηση της ενότητας των πραγμάτων;

35 35 Ερωτήσεις 9. Με ποιον τρόπο, σύμφωνα με τον Schleiermacher, συνδέεται η παιδεία με το συναίσθημα της απόλυτης εξάρτησης από τον Θεό; 10. Γιατί, τελικά, η παιδεία σχετίζεται άμεσα με τη θρησκευτική εμπειρία, κατά τον Schleiermacher;

36 Καλό σας α'όγευ+α!