Πρόκλος ὁ Διάδοχος, φιλόσοφος νεοπλατωνικός,ἐγένετο ἐν Κωνσταντινουπόλει τῶι ἔτει. 412 μετὰ τὴν Χριστοῦ γενετήν,ἐτελεύτησε τῶι ἔτει 485 ἐν Ἀθήναις.

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών Τμήμα Φιλοσοφίας Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Διπλωματική εργασία Θέμα εργασίας: «Προσεγγίσεις του νεοπλατωνικού Πρόκλου στην θεωρία περί των Ιδεών στον πλατωνικόν Παρμενίδην». Πρόκλος ὁ Διάδοχος, φιλόσοφος νεοπλατωνικός,ἐγένετο ἐν Κωνσταντινουπόλει τῶι ἔτει 412 μετὰ τὴν Χριστοῦ γενετήν,ἐτελεύτησε τῶι ἔτει 485 ἐν Ἀθήναις. Επιβλέποντες καθηγητές: Καθηγητής, κ. Χρήστος Τερέζης Επίκουρη Καθηγήτρια, κ. Ελένη Περδικούρη Λέκτορας, κ. Μελίνα Μουζάλα Ονοματεπώνυμο: Μαρία Ασβέστη Α.Μ. : 26 Πάτρα,

2 2

3 Στην οικογένειά μου και σε όσους ανθρώπους ήσαν στο πλάι μου και με στήριξαν με τις καίριες συμβουλευτικές επισημάνσεις τους... Τίς δέ ὁ τρόπος καί πῶς ὑπέστη τό κακόν ἐκ τούτων ἐφεξῆς ἡμῖν ῥητέον τήν λεγομένην παρὑπόστασιν ἐνταῦθα τιθεμένοις οὐ γάρ ἐστιν ἄλλως ὑφεστάναι τό μήτε ἐκ προηγουμένης αἰτίας κἄν ὁπωσοῦν γεγονός μήτε εἰς ὡρισμένον τέλος και τό οὐ ἔνεκα τήν ἀναφοράν ἔχον μήτε καθ' αὐτό τήν εἰς τό εἶναι πάροδον λαχόν, δέον πᾶν τό ὁτιοῦν και κυρίως ὑποστάν ἐκ τε αἰτίας γεγονέναι κατά φύσιν. Παντί γάρ ἀδύνατον χωρίς αἰτίου γένεσιν ἔχειν καί πρός τι τέλος τήν τάξιν τῆς ἐαυτοῦ γενέσεως ἀναφέρειν. Θετέον οὖν τό κακόν ἐν τοῦτων εἶναι οἷς τό εἶναι κατά συμβεβηκός και δι' ἄλλο καί οὐκ ἐξ' ἀρχῆς οἰκείας; (Πρόκλος, Περί τῆς τῶν κακῶν ὑποστάσεως, πρ. 50) 3

4 4

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΣΥΝΤΜΗΣΕΙΣ...7 ΠΡΟΛΟΓΟΣ...8 Κεφάλαιο πρώτο: ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΠΡΟΚΛΟΣ: μία ιδιότυπη μορφή του νεοπλατωνικού στοχασμού ΤΟ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΟΥ ΣΥΡΙΑΝΟΥ, ΤΟΥ ΠΡΟΚΛΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΔΑΜΑΣΚΙΟΥ ΣΤΟΧΟΣ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ...37 Κεφάλαιο δεύτερο: Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΣΠΕΥΣΙΠΠΟ (πρώτη περίοδος της πλατωνικής Ακαδημίας) ΕΩΣ ΚΑΙ ΤΟΝ ΔΑΜΑΣΚΙΟ (ύστερος Νεοπλατωνισμός) ΠPOKΛΟΣ : Έκθεση των ''Ιδεών'' του. (PROCLUS : Exposition des ses 'Idées'') Κεφάλαιο τρίτο: Ανάλυση και σχολιασμός στο Υπόμνημα του Πρόκλου εις τον Παρμενίδην (στ ) Εισαγωγικές ερωτήσεις περί της ύπαρξης των Ιδεών σε Νου, Ψυχή, Φύση, Σώμα, Ύλη, Ζώα και Φυτά, Άτομα, Μέρη των ζώων, Συμπτωματικές ιδιότητες, Τεχνητά πράγματα, Κακά πράγματα Συστηματική ανάλυση της Πρόκλειας θεωρίας περί της ύπαρξης των Ιδεών Ο Νους ως περιληπτικός των Ιδεών Η ιδιότητα της Ψυχής και οι εξειδικεύσεις της σε επιμέρους ψυχές Η Φύσις ως η προκοσμολογική έκφραση των Ιδεών Σώμα ως η αισθητοποιημένη έκφραση των Ιδεών Η Ύλη ως προϋπόθεση αισθητοποίησης των Ιδεών Ζώα και Φυτά ως εξειδικεύσεις των φυσικών οργανισμών Άτομα ως εξειδικευμένες εκφάνσεις των καθόλου Τα μέρη των ζώων ως αποκλειστικώς φυσικά προϊόντα Οι συμπτωματικές ιδιότητες ως απροσδιόριστα από αρχετυπικές παρεμβάσεις συμβεβηκότα Τα τεχνητά πράγματα ως ανθρώπινες κατασκευές υπό την μορφή των 5

6 εξειδικεύσεων της καθολικής Ιδέας της επιστήμης Τα κακά πράγματα ως παρυποστάσεις και στερούμενες των Ιδεών Υπόσταση των κακών πραγμάτων (De mal existence) ''Περί του τίνα και πόθεν'' (Ennéades Ι, 13). Διαλεκτική συνάντηση του νεοπλατωνικού σχολάρχη Πρόκλου με τον αρχηγέτη του Νεοπλατωνισμού Πλωτίνο : Ανακεφαλαίωση (στ ) : Περί της ύπαρξης των Ιδεών στα ασήμαντα και ευτελή πράγματα Κεφάλιο τέταρτο: ΔΑΜΑΣΚΙΟΣ : ο διάδοχος του Πρόκλου Κεφάλαιο πέμπτο: ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΕΝΝΟΙΩΝ 5.1 : ΟΡΙΣΜΟΙ ΕΝΝΟΙΩΝ : ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΝΝΟΙΩΝ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΕΠΙΛΟΓΟΣ ή προς μία ανασυγκρότηση του νεοπλατωνικού στοχασμού ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

7 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΣΥΝΤΜΗΣΕΙΣ αυτόθι: στο ίδιο σημείο που αναφέρεται η προηγούμενη σημείωση. βλ. : βλέπε. δηλ. : δηλαδή. εκδ. : εκδόσεις. κεφ. : κεφάλαιο, κεφάλαια. κ.λπ. : και λοιπά. κ.ε : και εξής. ό.π. : όπου παραπάνω. πρβλ. : παράβαλε. πρ. : παράγραφος. Π.Θ : Περί της κατά Πλάτωνας Θεολογία. σελ. : σελίδα. σσ. : σελίδες. στ. : στίχος, στίχοι. τεύχ : τεύχος. τόμ. : τόμος. Vol. : volume. no. : number. 7

8 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα εργασία αντιπροσωπεύει κυρίως μία απόπειρα για συστηματική μελέτη και εξέταση του οντολογικού μεταφυσικού εκείνου ζητήματος που αναφέρεται στην ύπαρξη των Ιδεών ως μεταφυσικών πραγματικοτήτων, οι οποίες μέσω της εμμενούς παρουσίας τους στον φυσικό, αισθητό κόσμο αποτελούν τρόπον τινά την οντολογική προϋπόθεση του αισθητού κόσμου. Με άλλους λόγους, η πρόθεση των ερευνητικών ανιχνεύσεών μας αποτελεί ιδιαίτερη προσπάθεια διαπίστωσης για το εάν οι Ιδέες κατέχουν αυτόνομη και αντικειμενική ύπαρξη έξω και πέρα από τις επιμέρους αισθητές φανερώσεις τους ή εάν αποκτούν την ύπαρξή τους με την ενυπόστατη παρουσία τους (μέσω της διαδικασίας της μεθέξεως) στα αισθητά όντα. Ο Πρόκλος επεξεργάζεται την ύπαρξη των Ιδεών στο πλαίσιο της θεωρίας του για τις πλατωνικές Ιδέες. Η θεωρία των Ιδεών κρίνεται κεντρικής σημασίας για την θεμελίωση της Οντολογίας. Ως αφορμή έχουμε ένα ευσύνοπτο τμήμα από τα σχόλια του νεοπλατωνικού φιλοσόφου Πρόκλου ( μ.Χ.) στον πλατωνικό διάλογο Παρμενίδης. Παρατηρούμε ότι το κοινό και μόνιμο χαρακτηριστικό του Πρόκλου, προτελευταίου εκπροσώπου του Νεοπλατωνισμού της Αθήνας, είναι η επιστημονική ακρίβεια, ή η ούτως ειπείν πρόθεση για μία ορισμένη απόληξη των ερευνητικών ανιχνεύσεών του. Το έργο του νεοπλατωνικού φιλοσόφου εμπεριέχει με έλλογο, συνεκτικό και ολοτελή τρόπο όσα στοιχεία ανήκουν σε ό,τι ορίζεται αυστηρώς ως οντολογικό σύστημα με εδραία θεμέλια και λογική διάρθρωση. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Πρόκλος πλαισιώνει ή μάλλον προσδιορίζει το οντολογικό σύστημα που εδραιώνει βάσει ενός μονιστικού μοντέλου, μέσω του οποίου συνυφαίνεται οντολογικά ο υπερφυσικός με τον φυσικό κόσμο, με ένα θεολογικό ένδυμα σύμφωνα με το οποίο κρίνει σκόπιμο, κατά την εξέλιξη των έργων του, να παρουσιάζει τις διήκουσες αρχές των θεωριών του και τις κατευθυντήριες προοπτικές των ευρύτερων θεμάτων που αναπτύσσει. Με βάση τα ανωτέρω δεδομένα, θεωρούμε ότι η εξέταση της σχετικής θεωρίας του Πρόκλου είναι αναγκαία, για να φωτισθεί ο προσανατολισμός του ύστερου αθηναϊκού προσανατολισμού αναφορικά με την θεωρία των Ιδεών. 8

9 Με την ουσιαστική συνδρομή και συμβολή του επόπτη μου, Καθηγητή και Κοσμήτορα της Σχολής Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πατρών κ. Χρήστου Αθ. Τερέζη και των συνεποπτευουσών Επίκουρης καθηγήτριας κ. Ελένης Περδικούρη και της Λέκτορος κ. Μελίνας Μουζάλα, τους οποίους ευχαριστώ εκθύμως για την υποστήριξη και την ηθική ενίσχυση που μού επέδειξαν και μου παρείχαν στην ολοκλήρωση αυτής της διπλωματικής εργασίας, αποφάσισα να ασχοληθώ με την νεοπλατωνική σχολή, η οποία αποτελεί την συνθετική απόληξη του συνόλου της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας και, πιο ειδικά με την σημασία που οι εκπρόσωποί της, και ιδιαίτερα ο Πρόκλος, έδιδαν στην θεωρία των Ιδεών. Στο πρώτο μέρος της εργασίας θα ασχοληθούμε με την θεωρία που διετύπωσε ο διδάσκαλος του Πρόκλου, ο Συριανός, μία θεωρία η οποία θα επικουρήσει και θα ενισχύσει την κατανόηση των εννοιών που χρησιμοποιεί ο Πρόκλος, καθώς και των συλλογισμών του. Στη συνέχεια, θα γίνει μία γενική παρουσίαση των βασικών σημείων του πλατωνικού διαλόγου Παρμενίδης, τον οποίο υπομνηματίζει συστηματικά και μεθοδικά ο Πρόκλος, με σκοπό να μεταβούμε στον ενδελεχή σχολιασμό των αποσπασμάτων του νεοπλατωνικού σχολάρχη σχετικά με την θεωρία των Ιδεών και την οντολογική απορροή εκροή της σε κοσμολογικό επίπεδο. Σε τελευταίο στάδιο, θα παραπέμψουμε σε ορισμένα σημεία τα οποία κατά την εκτίμησή μας κρίνονται βαρύνουσας σημασίας στον αρχηγέτη του Νεοπλατωνισμού, Πλωτίνου και θα αναφερθούμε με ευσύνοπτο τρόπο στον τελευταίο σχολάρχη της Νεοπλατωνικής Ακαδημίας, Δαμάσκιο. 9

10 ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Στην ανά χείρας εισαγωγή θα αναλάβουμε ένα εγχείρημα συνοπτικής καταγραφής ορισμένων από τα στοιχεία που συγκροτούν το φιλοσοφικό εκείνο ρεύμα το οποίο αποτελεί μία αναβίωση και συνέχιση της σκέψης του Ιδρυτή της Ακαδημίας, όπως εξάλλου δηλώνεται με την ονομασία του, ο Νεοπλατωνισμός. Ο Νεοπλατωνισμός ως πνευματικό κίνημα απετέλεσε την πιο έσχατη χρονική εξέλιξη της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας (3ος 6ος αιώνας μ. Χ.). Σηματοδοτεί μία καινοτόμα ερευνητική και εν ταυτώ μυστηριακή εποχή, η οποία χαρακτηρίζεται, όμως, και από έντονες τάσεις εσωστρέφειας, καθώς πολιτικά ευρίσκεται σε φάση παρακμής και υστέρησης των δημοκρατικών διαβουλεύσεων. Η Ακαδημία στην Αθήνα είχε μία συνεχή ιστορική πορεία μετά από τον Πλάτωνα. Ωστόσο, δεν γνωρίζουμε κάτι ιδιαίτερο για τα φιλοσοφικά ρεύματα αυτής της περιόδου πριν από τους αιώνες ακμής του αθηναϊκού νεοπλατωνισμού, του 4ου, του 5ου και του 6ου. Η περίοδος αυτή εκκινεί από το τέλος του 4ου αιώνα με τον Πλούταρχο και σημασιοδοτείται από τους φιλοσόφους Συριανό 1, Πρόκλο και Δαμάσκιο, των οποίων η διαδασκαλία λήγει απότομα όταν ο Ιουστινιανός διατάζει το κλείσιμο ή την αναστολή λειτουργίας της σχολής το 529μ.Χ. Η νεοπλατωνική σχολή στην Αλεξάνδρεια είχε ως εκφραστές της τον Πορφύριο, τον Ιάμβλιχο και ορισμένους άλλους φιλοσόφους καθ' όλη την διάρκεια του 3ου αιώνα, οι οποίοι περιήλθαν σε αφάνεια από τότε που δραστηριοποιήθηκε συγγραφικά ο Πλωτίνος. Το αποκορύφωμα της δραστηριότητάς της συμπίπτει με εκείνο του αθηναϊκού νεοπλατωνισμού. Η περίοδος την οποία καλύπτει ο Νεοπλατωνισμός χαρακτηρίζεται από 1 Ο R. T. Wallis αναφέρει ότι οι περισσότερες από τις χαρακτηριστικές θεωρίες της Αθηναϊκής Σχολής είχαν διατυπωθεί από τον Συριανό και υποστηρίχθηκε ότι ο ρόλος του Πρόκλου ήταν έτι μάλλον αυτός του συστηματοποιητή παρά του πρωτότυπου διανοητή. Ωστόσο, τα πρωτότυπα συγγραφικά έργα με φιλοσοφικό, θεολογικό, λογοτεχνικό και επιστημονικό περιεχόμενο όπως είναι τα κατωτέρω ''Περί της κατά Πλάτωνας Θεολογίας'', ''Στοιχείωσις Θεολογική'', ''Περί των δέκα πρός τήν Προνοίαν απορρημάτων'', ''Περί Προνοίας και Ειμαρμένης και του εφ' ημίν πρός Θεόδωρον μηχανικόν'', ''Περί της των κακών υποστάσεως'', ''Μονόβιβλος'', ''Περί Αγωγής'', ''Περί της καθ' Έλληνας ιερατικής τέχνης και μαγείας'', ''Περί μυθικών συμβόλων'', ''Μητρωακή βίβλος'', ''Εις την Ορφέως θεολογίαν'' μαρτυρούν ακριβώς το αντίθετο. Από τα ανωτέρω συγγραφικά έργα του Πρόκλου ορισμένα σώζονται ενώ άλλα όχι όπως αναφέρει ο μαθητής και διάδοχος του Πρόκλου, Μαρίνος στην βιογραφία του διδασκάλου του. Προς ενίσχυση της εν λόγω θέσης θα πρέπει να αναφέρουμε ότι τα υπομνήματα στον Ευκλείδη και στον πλατωνικό διάλογο Τίμαιος προσέφεραν σημαντική εξέλιξη στα μαθηματικά και στην φυσική όπως και στην μαθηματική θεώρησή της. Βλ. Nεοπλατωνισμός, (μτφ) Γ. Σταματέλλου, εκδ. Αρχέτυπον, Αθήνα 2002, σσ

11 ορισμένα σταθερά στοιχεία. Μία εσωτερική ανάπτυξη των δογμάτων του Πλάτωνος ή του Πλωτίνου εκφράζεται σε ορισμένα στοιχεία από αυτά. Το πολιτικό σκηνικό είναι σε διηνεκή κλίμακα η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, είτε η πρωτεύουσά της ευρίσκεται στην Ρώμη είτε στο Βυζάντιο κατά τον μετασχηματισμό της σε Βυζαντινή. Οι κοινωνικοπολιτικές αρετές είναι ελάχιστα ανεπτυγμένες, παρά το ότι οι βάρβαροι εισβολείς, στην απόπειρά τους να αναπαράγουν τις αυτοκρατορικές και τις εσωτερικές μορφές διακυβέρνησης, απέφευγαν να εξαλείψουν την ακαδημαϊκή ζωή και πολύ συχνά την ενθάρρυναν. Παρόλα αυτά, οι κοινωνικοπολιτικές αρετές είναι ελάχιστα ανεπτυγμένες στον Νεοπλατωνισμό 2. Η πλατωνική φιλοσοφία επέδρασε άμεσα ως πανεπιστημιακό παραδοσιακά κεκτημένο. Υπήρχαν έδρες φιλοσοφίας στην Αθήνα, στην Αλεξάνδρεια και στην Κωνσταντινούπολη και οι δύο τελευταίες καταλαμβάνονταν και μισθώνονταν σύμφωνα με προτάσεις των αρχόντων των τοπικών δήμων υπόψιν της περιστασιακής παρέμβασης του αυτοκράτορα. Στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη υπήρχαν δύο καθηγητικές έδρες στο κάθε πανεπιστήμιο, μία έδρα πλατωνισμού και μία έδρα αριστοτελισμού. Γίνεται κοινώς αποδεκτό ότι η διαφωνία μεταξύ Αριστοτέλους και Πλάτωνος ήταν πλασματική ή απλώς προφορική. Η εκ νέου επίδραση του Αριστοτέλους επί της πλατωνικής φιλοσοφίας μετά τον Πλωτίνο αναφέρεται στην ψυχολογία και στην λογική. Με δεδομένο ότι το ρεύμα του νεοπλατωνισμού επιδιώκει σε μείζονα βαθμό την συμφιλίωση του Πλάτωνος με τον Αριστοτέλη, χρήζουν επισήμανσης οι θέσεις που εξέφραζαν αμφότεροι για την θεωρία των Ιδεών. Ο Πλάτων ήταν φιλόσοφος και συγχρόνως καλλιτέχνης, καθώς διετύπωνε λόγο με συγκεκριμένο τρόπο για τις αφηρημένες έννοιες. Στον αντίποδα τούτου, ο Αριστοτέλης δεν ήταν καλλιτέχνης, αλλά φιλόσοφος και επιστήμονας, καθώς επεξεργαζόταν με αφηρημένο τρόπο συγκεκριμένα πράγματα. Οι αφηρημένες ουσίες απετέλεσαν έργο του Πλάτωνα, και όχι του Αριστοτέλη. Ωστόσο, ο Αριστοτέλης το γνώριζε ήδη αυτό και το ζωηρό αίσθημα που τού παρήχθηκε, αποτέλεσε την πνοή ολόκληρης της κριτικής που άσκησε στον Πλάτωνα. Τα διαλεκτικά επιχειρήματα που απευθύνει ο Αριστοτέλης εναντίον της θεωρίας των Ιδεών είναι τα κατωτέρω: Εάν υπάρχει μία Ιδέα για κάθε τί που είναι κοινό σε ένα πλήθος αντικειμένων, σε ποιό σημείο θα πρέπει τελικά να σταματήσουμε; 2 Βλ. A. C. Lloyd, Οι Ύστεροι Νεοπλατωνικοί, εκδ. Ενάλιος, Αθήνα 2006, σσ

12 Θα έπρεπε, λοιπόν, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη να υπάρχουν Ιδέες όχι μόνον των ουσιών, αλλά και των συμβεβηκότων, των σχέσεων και, ενδεχομένως ακόμη και των αρνήσεων. Ως συμβεβηκότα ορίζονται οι συγκεκριμένοι προσδιορισμοί των υποκειμένων εντός των οποίων και χάρη στα οποία αυτά υπάρχουν. Πρόκειται για αντικείμενα, τα οποία στερούνται του δικού τους «είναι» και που δεν έχουν άλλο «είναι» παρά μόνον αυτό του υποκειμένου εντός του οποίου εδράζονται. Η πραγματικότητά τους είναι η δική του πραγματικότητα. Τα αντικείμενα αυτά δεν είναι σε θέση να υπάρξουν χωριστά από το όν στο οποίο επιγίγνονται. Τέτοιες είναι, επί παραδείγματι, οι ποιότητες των υλικών σωμάτων όπως είναι οι διαστάσεις ή τα χρώματά τους. Στην γλώσσα του Αριστοτέλη, μία πλατωνική Ιδέα δεν είναι ουδέν περαιτέρω από ότι είναι ένας όρος «κατηγορητός σε ένα υποκείμενο». Επομένως, δεν είναι ένα όν με την αληθινή, πρώτη και αυστηρή σημασία του όρου, διότι δεν είναι ένα υποκείμενο. Εκτός αυτού, το πραγματικό όν, με την αληθινή, πρώτη και αυστηρή σημασία του όρου είναι αυτό που δεν είναι κατηγορητό σε ένα υποκείμενο, ούτε παρόν μέσα σε ένα υποκείμενο. Πραγματικό όν, όπως επισημαίνει ο Αριστοτέλης, είναι ένας επιμέρους άνθρωπος ή ένα επιμέρους άλογο 3. Προκειμένου να δικαιολογηθεί η αριστοτελική κριτική του πλατωνισμού, η ουσία (essence) πρέπει να ταυτίζεται με «αυτό το οποίο είναι». Εάν δεν υπήρχε αυτή η ταύτιση, τότε η επιστήμη των ουσιών δεν θα αντιπροσώπευε την επιστήμη του πραγματικού. Και κατ' αυτόν τον τρόπο η γνώση της ουσίας δεν θα ήταν πλέον γνώση του πραγματικού, το οποίο μάς παρέχεται μέσω της εμπειρίας, αλλά γνώση ενός αφηρημένου κόσμου. Ο Πλάτων, προκειμένου να εξηγήσει την ύπαρξη του κόσμου, χρειάστηκε να ανατρέξει στο τέχνασμα του Δημιουργού, ο οποίος, ως αγαθή ύπαρξη, επιθυμούσε να γίνουν τα πάντα όσο το δυνατόν πιο όμοια με τον ίδιο. Εάν στην φιλοσοφία του Αριστοτέλη υπάρχει κάτι το παραπλήσιο με την υπόσταση του Δημιουργού του Πλάτωνος, τότε αυτό θα ήταν το ακίνητο Πρώτο Κινούν 4. 3 Βλ. Αριστοτέλης, Μετά τα Φυσικά, Δ, 8, στ. 1017b23-26, Κ. Δ. Γεωργούλη, εκδ. Δημ. Ν. Παπαδήμα, Αθήνα E. Gilson, Το όν και η ουσία, (εισαγωγή μετάφραση:) Θ. Σαμαρτζής, Πανεπ. Εκδόσεις Κρήτης, 2009, σσ

13 Όσον αφορά στην τυπική λογική, οι Νεοπλατωνικοί δεν επεδίωξαν και δεν πέτυχαν καμία πρωτοτυπία όσο αξιοθαύμαστη και αν κρίνεται η ενάργεια των υπομνημάτων τους. Οι Νεοπλατωνικοί επικεντρώθηκαν κυρίως στα προβλήματα της ταξινόμησης των όρων, με τους τρόπους εκείνους διά των οποίων ένας όρος δύναται να αποτελέσει κατηγόρημα ενός άλλου, καθώς και με το πώς αυτοί επιδρούν στην ταξινόμηση και στις σχέσεις μεταξύ των πραγματικών αντικειμένων. Τα βασικά χαρακτηριστικά του Νεοπλατωνισμού, τα οποία τον διαχωρίζουν από άλλες φιλοσοφικές σχολές καθίστανται ήδη εμφανή από τον Πλωτίνο 5. Ο Νεοπλατωνισμός αναπτύχθηκε όχι απλώς ως ένας ακαδημαϊκός θεσμός της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, αλλά και ως ένα πνευματικό κίνημα κατά την διάρκεια μίας εποχής στην οποία κυριαρχούσαν οι θρησκείες. Η θεολογία ήταν στενά συνυφασμένη με την αρχαία ελληνική φιλοσοφία. Η παράμετρος που άλλαζε ήταν ο τρόπος με τον οποίο οι ακαδημαϊκοί φιλόσοφοι αντιμετώπιζαν την θρησκεία: ενώ προηγουμένως η θρησκεία εθεωρείτο σημαντική εκ ηθικής σκοπιάς, οι πλατωνικοί οδηγήθηκαν στο συμπέρασμα ότι ο σκοπός της θρησκείας συνυπάρχει και συγκλίνει με εκείνον της φιλοσοφίας 6. Στην Ανατολή, η θέση αυτή θεωρήθηκε παγανιστική, με συνέπεια να υποστεί διώξεις. Βάσει αυτοκρατορικού διατάγματος κλείνουν και οι τελευταίες φιλοσοφικές σχολές. Ωστόσο, στο Βυζάντιο, τον 11ο αιώνα, σημειώθηκε αναβίωση των νεοπλατωνικών αντιλήψεων σε χριστιανικό πλαίσιο με εκπροσώπους τον Μιχαήλ Ψελλό και τον Γεώργιο Γεμιστό Πλήθωνα. Αργότερα, στον μεσαίωνα και στη νεότερη φιλοσοφία η επιρροή του νεοπλατωνικού στοχασμού γίνεται ευλόγως φανερή, καθώς αντανακλάται στην αναγεννησιακή φιλοσοφία της Ακαδημίας της Φλωρεντίας 7. Το πνευματικό ρεύμα του Νεοπλατωνισμού που συγκροτείται στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου άκμασε από τον Αμμώνιο Σακκά τον οποίο ακολούθησαν οι μαθητές του ο Ερέννιος, ο Λογγίνος και ο Πλωτίνος ( μ. Χ.), ο οποίος και συστηματοποίησε το εν λόγω ρεύμα. Ο Πορφύριος μαθήτευσε πλησίον του Πλωτίνου και υπήρξε ένθερμος συνεχιστής του, καθώς συνέγραψε την βιογραφία του διδασκάλου του και, επιπροσθέτως, εξέδωσε το έργο του Εννεάδες, το οποίο αποτελεί κατά κόρον διήκουσα αρχή και θεμέλιο του Νεοπλατωνισμού 8. 5 J. Gregory, The Neoplatonists: Α reader (2 nd edition), Routledge, London and New York 1998, σσ Carlos Steel, ''Theology as First Philosophy. The Neoplatonic Concept of Metaphysics'', «Quaestio», 5, 2005, σσ Για τον Μarcilo Ficino βλ. Για τον Pico Della Mirandola βλ. 8 R. T. Wallis, Nεοπλατωνισμός, σσ

14 Οι σημαντικότερες σχολές του Νεοπλατωνισμού που δημιουργήθησαν ήσαν οι κατωτέρω 9 : Η σχολή της Ρώμης, με εκπρόσωπο τον Πορφύριο, ο οποίος συνέγραψε υπομνήματα για τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη και τον Θεόφραστο. Ο Πορφύριος αποπειράθηκε να αποδείξει ότι η πλατωνική και η αριστοτελική φιλοσοφία δεν φέρουν προκεχωρημένες μεταξύ τους διαφορές. Η σχολή της Συρίας, με εκπρόσωπο τον Ιάμβλιχο από την Χαλκίδα της Κοίλης Συρίας και συνεχιστή του τον Σώπατρο, μαθητής του οποίου είναι ο Πορφύριος. Η σχολή της Περγάμου, με ιδρυτή της τον Αιδέσιο, μαθητή του Ιάμβλιχου, καθώς και όσοι μαθήτευσαν με τον Αιδέσιο, όπως είναι ο Ευσέβιος, τον Μάξιμο και τον Χρυσάνθιο. Η σχολή της Αθήνας όπου έδρα της είναι η Ακαδημία του Πλάτωνος, με ιδρυτή τον Πλούταρχο, ο οποίος επιχειρεί να συμβιβάσει την πλατωνική με την αριστοτελική φιλοσοφία σε μία εύλογη απόπειρα αναβίωσης του πλατωνισμού και του αριστοτελισμού. Τον Πλούταρχο διαδέχεται ο Συριανός, ο οποίος με την σειρά του υπήρξε διδάσκαλος του Πρόκλου. Συνεχιστής του Πρόκλου και βιογράφος αυτού ήταν ο Μαρίνος. Η νεοπλατωνική σχολή, όμως, αναστέλλει τις λειτουργίες της έπειτα από διάταγμα του Ιουστινιανού το 529, σχολαρχούντος του Δαμάσκιου. Η σχολή της Αλεξάνδρειας, με εκπρόσωπο την Υπατία (κόρη του μαθηματικού Θέωνα). Μαθητής και συνεχιστής της ήταν ο Ιάμβλιχος. Ένας από τους τελευταίους εκπροσώπους του Νεοπλατωνισμού που προέρχεται από την σχολή της Αλεξάνδρειας υπήρξε ο Ιωάννης ο Φιλόπονος. Ο Πορφύριος και ο Πλωτίνος έθεταν υπεράνω όλων την φιλοσοφία, ενώ ο 9 Βλ. S. Rappe, Μελετώντας τον Νεοπλατωνισμό (σε μτφρ. Ν. Παπαδάκη και Μαρτ. Κόφφα), εκδ. ''Ενάλιος'', Αθήνα 2005, σσ

15 Ιάμβλιχος, ο Συριανός και ο Πρόκλος έδιναν προτεραιότητα στην θεουργία 10. Οι νεοπλατωνικοί φιλόσοφοι έχουν τις δικές τους αυθεντίες, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, αλλά και τις θεόπνευστες γραφές, κυρίως τους Χαλδαϊκούς Χρησμούς και τους Ορφικούς Ύμνους, εκ των οποίων πολύ συχνά χαρακτήριζαν ως «θεούς», τους θεολόγους ή τους θεουργούς. Οι Νεοπλατωνικοί τάσσονται συχνά υπέρ της θεολογίας, παρά το ότι σε ουδεμία περίπτωση δεν θεωρούσαν πως δεν θα έπρεπε να υπερασπισθούν το θεολογικό στοιχείο της φιλοσοφίας τους σε αμιγώς φιλοσοφική βάση. Συγκεκριμένα, οι φιλοσοφικές ιδέες εμφανίζουν μία εσωτερική εξέλιξη, η οποία επηρεάζεται εμμέσως από εξωτερικές συνθήκες, η οποία αποτελεί το βασικό αντικείμενο του ιστορικού της φιλοσοφίας. Υπάρχουν ορισμένα χαρακτηριστικά εμφανίζονται μετά τον θάνατο του Πλωτίνου. Η τάξη του πολλαπλασιασμού των κρίκων της αλυσίδας της ύπαρξης, η οποία παρεμβάλλει επιπρόσθετες υποστάσεις μεταξύ των τριών του Πλωτίνου («Έν Ζωή Νους») και τριχοτομώντας την καθεμία από αυτές αποτελεί αξιοσημείωτο παράδειγμα. Έχει ειπωθεί ότι πλείστοι εκ των νεοπλατωνικών φιλοσόφων ενέτειναν την απόσταση μεταξύ Θεού και ανθρώπου. Συχνά, όμως, τόνιζαν το ακριβώς αντίθετο. Το εν λόγω συναμφότερον δεν είναι παράδοξο, αφού διπλασιάζοντας τις βαθμίδες της κλίμακας, αυξάνεται η απόσταση από την ανώτερη μέχρι την κατώτερη βαθμίδα και έτσι ταυτοχρόνως γίνεται πιο εύκολο να φθάσει κάποιος από την πρώτη στην τελευταία βαθμίδα. Με αναλογικό τρόπο οι «δαίμονες» και οι ημίθεοι μεταξύ των θεών και των ασωμάτων ψυχών δεν υπάρχουν απλώς για να διασφαλίζεται η αρμονία του σύμπαντος, αλλά για να καθίσταται εφικτή η θεουργία και η επαφή ανάμεσα στους θεούς και στους ανθρώπους 11. Από την άλλη πλευρά, το δόγμα της διχοτόμησης της ουσίας σε μία μεθέξιμη και σε μία αμέθεκτη, το οποίο τυγχάνει καθολικής αποδοχής από τον Ιάμβλιχο και εκείθεν, δεν είναι μία απλώς προϋπόθεση για την κατανόηση της νεοπλατωνικής λογικής. Δύναται ο ερευνητής δια του τρόπου της παρουσίας του να εντοπίσει τους σπόρους του ήδη στις Εννεάδες του Πλωτίνου. O Πλωτίνος χρησιμοποίησε ορισμένα συμπεράσματα τα οποία ο Πλάτων έθετε ως έσχατα, με στόχο να επιλύσει προβλήματα που ήταν κατ' ουσίαν αλλότρια προς τον πλατωνισμό. Ένα από τα κυριότερα ήταν η 10 Βλ. A. C. Lloyd, Οι Ύστεροι Νεοπλατωνικοί, σσ Βλ. Carlos Steel, Theology as First Philosophy. The Neoplatonic Concept of Metaphysics, σσ Βλ. A. C. Lloyd, Οι Ύστεροι Νεοπλατωνικοί, σσ R. T. Wallis, Νεοπλατωνισμός, σσ

16 ενοποίηση του φιλοσοφικού και του θεολογικού 12 πεδίου ή ακριβέστερα του νοητού κόσμου των αρχών και του ιερού κόσμου των θεών. Ο νεοπλατωνισμός δεν αποτελεί, λοιπόν, μία λογική απόρροια του πλατωνισμού, καθώς υποβάλλει τον αυθεντικό πλατωνισμό σε έναν μετασχηματισμό ο οποίος επηρέασε όχι μόνον την δομή του αλλά και το πνεύμα του. Η αναγωγή των θεών σε αρχές, ή των αρχών σε θεούς ισοδυναμεί με την μεταμόρφωση της διαλεκτικής σε κοσμογονία και ανάγκαζε την επιστήμη να λύσει προβλήματα που στην σκέψη του Πλάτωνα υπάγονταν αποκλειστικά και μόνον στο πεδίο του μύθου. Αποτελεί βασικό μοτίβο της θεωρίας του Πλωτίνου το μοντέλο της «προόδου επιστροφής» της Πρώτης Αρχής προς τα όντα και των όντων προς την Πρώτη Αρχή. Παρόλο που ο Πλωτίνος κηρύσσει κατ' επανάληψην άρρητη την Πρώτη Αρχή, εντούτοις την κατονομάζει χρησιμοποιώντας δύο ονόματα, τα οποία είχε ήδη χρησιμοποιήσει ο Πλάτων για να υποδηλώσει την ρίζα του όντος, την κείμενη επέκεινα του όντος. Πρόκειται για το Έν και το Αγαθόν. Ο Πλωτίνος αναφέρει συχνά ότι το Έν και το Αγαθόν είναι η ίδια πραγματικότητα, υπό την προϋπόθεση ότι α) δεν πρόκειται όντως για μία οντότητα και, β) ότι αντιστοιχούν σε δύο συμπληρωματικές από την μία πλευρά, αλλά διακριτές δε, από την άλλη, επόψεις της οντότητας που υποδηλώνουν. Η σκέψη του Πλάτωνα, όμοια με αυτή του Πλωτίνου παρουσιάζεται σε μείζονα βαθμό ως ένας στοχασμός περί του όντος. Η οντολογία ορίζεται, λοιπόν, ως όν στην ουσία του, ενώ εξαρτάται από ένα όν επέκεινα του όντος, το οποίο είναι το Έν. Το Έν αποτελεί πηγή οιασδήποτε μεθεκτής ενότητας και, επομένως, οιουδήποτε όντος. Το Έν είναι μία απέραντη δύναμις, η οποία γεννά/ δημιουργεί/ παράγει τα πάντα Μεταξύ των θετικών επιστημών, όπως είναι η επιστήμη των μαθηματικών και της φυσικής, ευρίσκεται μία επιστήμη, το αντικείμενο της οποίας δεν συνδέεται με κανέναν τρόπο με την ύλη, ούτε και υπάγεται στο γίγνεσθαι. Εάν υπάρχει κάτι το θεϊκό μέσα στον κόσμο, αυτό οπωσδήποτε ευρίσκεται στους θεούς, ως άϋλα όντα. Η θεωρητική επιστήμη, η οποία μελετά τα όντα αυτά ονομάζεται «θεολογία». Την στιγμή που υπάρχουν άϋλα, ακίνητα, θεία όντα, τότε η κατ' εξοχήν επιστήμη μελετά και εξετάζει τα όντα αυτά ώς τα θεία όντα εκείνα που αποτελούν τις αιτίες όλων των υπόλοιπων όντων. Η θεολογία, όταν κατανοηθεί με αυτό τον τρόπο, τότε συμπίπτει με την μεταφυσική. Στον βαθμό που αποτελεί επιστήμη των πρώτων όντων ως άϋλων, ακίνητων και θείων καθίσταται αυτομάτως η καθολική επιστήμη. Βλ. E. Gilson, Το όν και η ουσία, σελ Βλ. Πλωτίνος, Εννεάδες, V, 3, 15, Plotin, Ennéades, E. Bréhier, ''Les Belles Lettres'', Paris Βλ. Dominic J. O' Meara, Plotinus. An introduction to the Enneads, ''Oxford University Press'', New York 1993, σσ Βλ. E. Gilson, Το όν και η ουσία, σσ

17 Οι βασικότερες θεωρητικές αρχές του Νεοπλατωνισμού, οι οποίες διαμορφώθηκαν βαθμιαία, είναι οι εξής: α) η θεωρία περί του Ενός ή του Αγαθού, β) η σχέση του Εκείθεν με το Εντεύθεν, γ) η θεωρία περί των διαμέσων, δ) το Έν, ο Νους, η Ψυχή και ο αισθητός κόσμος. Μία από τις κυριότερες θεωρητικές παραμέτρους του φιλοσοφικού συστήματος του Νεοπλατωνισμού αποτελεί η ιεραρχική διάκριση της πραγματικότητας σε τέσσερα οντολογικά επίπεδα: το Έν, ο Νους, η Ψυχή και ο αισθητός κόσμος. Μέσω της διαδικασίας της ''προόδου'' του Ενός και την δημιουργία κατώτερων οντολογικών βαθμίδων, το Έν (αυτο-) χορηγείται και προσλαμβάνεται σταδιακά στα υπόλοιπα όντα. Ο Νους απορρέει από το Έν και η Ψυχή 14 από τον Νουν. Το Έν, ο Νους και η Ψυχή αποτελούν την αρχή της δημιουργίας του σύμπαντος, το οποίο περικλείεται από μία αδιάσπαστη ενότητα και δημιουργική συνέχεια 15. Το Έν υπερβαίνει το όν, διότι υπερβαίνει τον Νουν. Το ανώτερο αξιολογικά μετά το Έν είναι η γνώση του Ενός. Ο Νους, λοιπόν, τοποθετείται ως δεύτερη υπόσταση μετά το Έν. O Πλωτίνος επαναλαμβάνει συχνά ότι το Έν δεν είναι το όν, διότι κάθε επιμέρους όν δεν είναι παρά μία ορισμένη επιμέρους ενότητα και όχι το Έν. Εάν, λοιπόν, το Έν ήταν ένα επιμέρους ένα (τί έν) δεν θα ήταν το Έν καθαυτό (ουκ αν αυτοέν). Διότι το Έν καθαυτό υπάρχει πριν από κάθε επιμέρους ένα (τό γάρ αυτό πρό του τί). Γι' αυτόν τον λόγο το Έν είναι πραγματικά άρρητο 16. Το Έν δεν είναι όν, αλλά γεννήτορας του όντος. Επομένως, το όν αποτελεί το πρώτο γέννημα του Ενός. Το «είναι», λοιπόν, προέρχεται από το Έν, καθώς, όταν η Πρώτη Αρχή (το Έν) προηγείται των όντων, τότε μένει με τον εαυτό της και δεν ταυτίζεται με κάποιο από τα γεννήματά της, διότι α) όλα τα όντα προέρχονται από Αυτή, β) η Αρχή αυτή δεν αποτελεί το σύνολο των όντων, ούτε είναι όλα τα όντα προκειμένου να καταστεί εφικτό να τα γεννήσει όλα 17. Αναμφιβόλως, στην διδασκαλία του Πλωτίνου, το όν προκύπτει από το 14 Γίνεται αναφορά στην κοσμική ψυχή και όχι στην ανθρώπινη. Η ανθρώπινη ψυχή με την σειρά της εμπεριέχει όλες εκείνες τις δυνατότητες που προσλαμβάνει από την κοσμική. 15 Χρήστος Τερέζης, Πλάτων Αριστοτέλης: Προς μία συμφιλίωση, εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2011, σσ Βλ. Πλωτίνος, Εννεάδες, V, 3, [12]. E. Gilson, Το όν και η ουσία, σσ Βλ. Πλωτίνος, Εννεάδες, V, 5, [5] και III, 8, [9]. 17

18 Έν. 1.1.ΠΡΟΚΛΟΣ: μία ιδιότυπη μορφή του νεοπλατωνικού στοχασμού. Όταν ο Πρόκλος μετοίκισε από την Αλεξάνδρεια στην Αθήνα, σχολάρχης της πλατωνικής Ακαδημίας ήταν τότε ο Πλούταρχος, ο οποίος απεβίωσε το 431 ή το 432μ.Χ. Η ψυχολογία που πρόλαβε να διδάξει στον Πρόκλο έγινε αξιωματικώς δεκτή από τον Σιμπλίκιο και τους Αλεξανδρινούς φιλοσόφους. Τα ουσιώδη σημεία της ήταν αυτά που ήδη είχε τονίσει ο Ιάμβλιχος: ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης ευρίσκονται σε συμφιλίωση, το Περί Ψυχής ήταν ένα εγχειρίδιο έγκυρης ψυχολογίας, ενώ ο Τίμαιος και ο Παρμενίδης ολοκλήρωσαν αυτή την ψυχολογία από θεολογικής απόψεως. Ο Πρόκλος επιμένει ότι αυτός που είχε ερμηνεύσει την μυστική διδασκαλία του Πλάτωνος ήταν ο Συριανός, αν και δεν διασώθηκαν αρκετά έργα του, ούτε γνωρίζουμε κάτι σχετικό με την ζωή του, πέρα από το γεγονός ότι υπό την καθοδήγησή του ο Πρόκλος μελέτησε με συστηματικό τρόπο τόσο τον Πλάτωνα όσο και τον Αριστοτέλη 18. Το μοναδικό στοιχείο που γνωρίζουμε για τον Συριανό είναι ότι το 431μ.Χ. ή το 432μ.Χ. έγινε σχολάρχης της πλατωνικής Ακαδημίας. Από τα πλείστα υπομνήματα που συνέγραψε διασώθηκαν μόνο εκείνα επί του Μετά τα Φυσικά του Αριστοτέλους, και συγκεκριμένα αυτά που αφορούν στα βιβλία Β, Γ, Μ και Ν 19. Αναφορικά με τη ζωή και το έργο του Πρόκλου συλλέγουμε πλείστες πληροφορίες από τον Μαρίνο, μαθητή και βιογράφο του Πρόκλου. Ο Πρόκλος γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 410 ή το 411μ.Χ. Έλαβε την βασική του εκπαίδευση στην Λυκία της νοτιοδυτικής Μικράς Ασίας. Στην Αλεξάνδρεια, σπούδασε μαθηματικά ενώ σκοπός της ζωής του ήταν η μελέτη της φιλοσοφίας, την οποία αμέσως εφήρμοσε στα έργα του Αριστοτέλους. Σε ηλικία 26 ετών ταξίδεψε στην Αθήνα, όπου μελέτησε τα έργα Περί Ψυχής και Φαίδων πλησίον στον Πλούταρχο, μετά τον θάνατο του οποίου μελέτησε συστηματικά όλα τα λογικά, ηθικά, πολιτικά, φυσικά έργα του Αριστοτέλους και τα μείζονα μυστήρια του Πλάτωνος πλησίον του διδασκάλου του, Συριανού. E. Gilson, Το όν και η ουσία, σσ Proclus. Lecteur et Interprète des anciens, J. Pépin et H. D. Saffrey, actes du colloque international du CNRS, Paris 1985, (Carlos Steel, ''Proclus et Aristotle sur la causalité efficiente de l' intellect divin'', σσ ), (Leonardo Taran, ''Proclus on the Old Academy'', σσ ). 19 Βλ. Sarah Klitenic Wear, The teachings of Syrianus on Plato's Timaeus and Parmenides, ''Brill'', Boston 2011, σσ

19 Ο Πρόκλος, επίσης, διδάχθηκε την ορφική και την χαλδαϊκή θεολογία μέσα από τα συγγράμματα του Πορφυρίου, του Ιαμβλίχου και του ίδιου του Συριανού. Mετά τον θάνατο του Συριανού, εκλέχθη ο ίδιος εκπρόσωπος της νεοπλατωνικής σχολής μέχρι και τον θάνατό του, το 485μ.Χ. Ήταν υπέρμαχος της παγανιστικής λατρείας και πολέμιος της αυτοκρατορικής πολιτικής, επιλογή που ανέδυε επανειλημμένως προβλήματα. Προσευχόταν στον θεό Ήλιο και ήταν μύστης της χαλδαϊκής θρησκείας. Υποστηρίζεται ότι απέκτησε τις πρακτικές γνώσεις του επί της θεουργίας από μία κόρη του Πλουτάρχου και έθετε την θεουργία υπεράνω της φιλοσοφίας, ως ένα μέσον απελευθέρωσης της ψυχής. Το φιλοσοφικό σύστημα του Πρόκλου αποτελείται από αφηρημένες εκπορεύσεις και επιστροφές, ενώ η φιλοσοφία καθ' εαυτήν εξυπηρετεί σύμφωνα με τον νεοπλατωνικό σχολάρχη μία συγκεκριμένη επιστροφή, την επάνοδο στο Έν. Παρά το ότι η φιλοσοφία του εντάσσεται σε ένα εξαιρετικά περίπλοκο μεταφυσικό σύστημα το οποίο δεν θα είχε δημιουργηθεί αν προηγουμένως δεν είχε καταδειχθεί η ορθότητα του θρησκευτικού συστήματος, η εγκυρότητα του συστήματος αυτού, ωστόσο, δεν εξαρτάται άμεσα από την θρησκεία. Από το συγγραφικό έργο του Πρόκλου έχουν εν μέρει 20 ή εν όλω σωθεί τα υπομνήματά του στους διαλόγους του Πλάτωνος: Τίμαιος, Πολιτεία, Παρμενίδης, Αλκιβιάδης, Κρατύλος, το υπόμνημά του στα Στοιχεία του Ευκλείδη καθώς και οι γεωμετρικά διαρθρωμένες με συστηματικό τρόπο πραγματείες: Στοιχείωσις Θεολογική 21, Στοιχείωσις Φυσική και το Περί της κατά Πλάτωνας Θεολογίας. Ο νεοπλατωνικός φιλόσοφος συνέθεσε επιπροσθέτως ύμνους (επτά σωζόμενους στο σύνολο), οι οποίοι διαπνεόνται από το θρησκευτικό συναίσθημα και είναι σε μείζονα βαθμό φιλοσοφικοί. 20 Υποστηρίζεται ότι ο Πρόκλος υπομνημάτισε έτι περαιτέρω διαλόγους του Πλάτωνος όπως ο Φίληβος, ο Θεαίτητος, ο Σοφιστής, ο Φαίδρος, ο Φαίδων, τμήματα του Συμποσίου, του Γοργία, του Πρωταγόρα και των Νόμων, τα οποία έχουν απωλεσθεί. 21 Η Στοιχείωσις Θεολογική αποτελεί ένα πολυσήμαντο εγχειριδιακού τύπου, έργο του Πρόκλου. Βλ. Πρόκλος, Στοιχείωσις Θεολογική, εκδ. ''Πολύτυπο'', μτφσ: Ιγν. Σάκκαλη, Αθήνα 1982, σσ (εισαγωγή). Ε. R. Dodds, The elements of Theology, Oxford University Press, Oxford

20 1.2 ΤΟ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΟΥ ΣΥΡΙΑΝΟΥ, ΤΟΥ ΠΡΟΚΛΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΔΑΜΑΣΚΙΟΥ. Με τον Συριανό επιστρέφει κατά βάση η φιλοσοφική σκέψη τού 22 γνήσιου Πλατωνισμού στην Αθήνα και μάλιστα με συνεχείς αναφορές στα θέματα που είχαν θιγεί με την άγραφη διδασκαλία του Πλάτωνος, με τον Σπεύσιππο και με τον Ξενοκράτη. Στα κείμενα του δεν συναντάμε αναφορές στην σκεπτική περίοδο της Ακαδημίας, παρά το ότι κατά την διάρκειά της είχαν αναπτυχθεί ζητήματα που έδωσαν ιδιαίτερη έμφαση στον τρόπο με τον οποίο ορίζεται το επιστημολογικό κριτήριο. Στoυς συλλογισμούς του μπορούμε να συναντήσουμε έμμεσα τις προσπάθειες του Αντιόχου του Ασκαλωνίτη να συμβιβάσει με έναν εκλεκτικό αλλά και συγχρόνως κριτικό τρόπο τον Πλατωνισμό με τον Αριστοτελισμό. Τα κύρια σημεία της φιλοσοφικής σκέψης του μπορούν να καταγραφούν ως ακολούθως: α) Σχολιάζει παρατεταμένα την πραγματεία του Αριστοτέλη Μετά τα Φυσικά, για τρεις κατά βάση λόγους: 1) προκειμένου να παρακολουθήσει μία παράδοση που την εποχή εκείνη είχε κορυφωθεί τόσο στον εθνικό όσο και στον χριστιανικό κόσμο. Υπό την έννοια αυτή, θα λέγαμε ότι άνετα μπορεί να καταταγεί στην αριστοτελική παράδοση. Καθίσταται μάλιστα ενδιαφέρον ότι στα διασωθέντα κείμενά του παρακολουθεί κατά λέξη την αριστοτελική πραγματεία, παράμετρος που σημαίνει ότι ακολουθεί με αυστηρότητα το επιστημονικό μοντέλο γραφής. 2) Επειδή σκοπεύει να αναδείξει τις κριτικές θέσεις του απέναντι στο εγχείρημα του Αριστοτέλη να ανασκευάσει τις θέσεις της πρώτης περιόδου της Ακαδημίας. Υπό την έννποια αυτή, ανήκει αναμφίβολα και στην πλατωνική παράδοση. 3) Επειδή προτίθεται να συζητήσει θέματα που εν τω μεταξύ είχαν προκύψει και να εξετάσει το κατά πόσον προσιδίαζαν στην πλατωνική ή στην αριστοτελική παράδοση. Κρίνεται απαραίτητο να έχουμε και τα τρία αυτά στοιχεία υπόψιν μας υπό μία συνθετική οπτική, καθότι ο Συριανός δεν πρέπει να εξετάζεται μονοσήμαντα, αλλά ως αναστοχαστής ο οποίος αναζητεί τους κοινούς τόπους ανάμεσα σε όλα τα ρεύματα της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας. β) Έρχεται να ανανεώσει τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να μελετάμε τους Πυθαγορείους και τους Ορφικούς, καθότι ο ίδιος θεωρεί ότι πρόκειται για δύο ρεύματα τα οποία προσέδωσαν σημαντική ώθηση όχι μόνον στον φιλοσοφικό 22 Βλ. Sarah Klitenic Wear, The teachings of Syrianus on Plato's Timaeus and Parmenides, σσ

21 στοχασμό αλλά και στον τρόπο με τον οποίο συνδυάζεται ο ορθολογισμός με την μεταφυσική. Η τελευταία αυτή επισήμανση είναι σαφώς αναγκαία και για λόγους ιστορικούς, επειδή ακριβώς την εποχή που συντάσσει τα κείμενά του ο Συριανός οι θεολογικές προσεγγίσεις των ζητημάτων έχουν κορυφωθεί. γ) ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιεί το εννοιολογικό υλικό του Πλάτωνα δείχνει άμεσα ότι καταφεύγει άμεσα στους διαλόγους Παρμενίδης και Φίληβος και έμμεσα στον διάλογο Τίμαιος. Οι δύο έννοιες που κατεξοχήν χρησιμοποιεί είναι αυτές του ''πέρατος'' και του ''απείρου'', με την επεξεργασία των οποίων κατέγραφε μία νέα περίοδο στην πλατωνική παράδοση και διεμόρφωσε μία νέα κατεύθυνση. Ήδη είχε τεθεί προς εξέταση τρεις αιώνες ενωρίτερον το πώς η ανώτατη πραγματικότητα, το Έν ή το Αγαθό θα εκδηλωθεί παραγωγικά, χωρίς να αλλοιωθεί ως προς την ακεραιότητά του. Το άπειρον αποτελούσε τον δυναμικό τρόπο με τον οποίο το Έν θα οδηγείτο στις παραγωγικές απορροές του. Ενώ το πέρας εξέφραζε το πώς οι απορροές αυτές θα μορφοποιηθούν με συγκεκριμένους τρόπους. Πρόκειται λοιπόν για δύο δυνάμεις οι οποίες διατηρούσαν και την μεταφυσική της εμμένειας και την μεταφυσική της υπερβατικότητας. δ) Ο Συριανός είναι ο συστηματικός εισηγητής της αρχής της αιτιότητας υπό ένα ιδιότυπο τρόπο, τον οποίο στην συνέχεια εξειδικεύει από κάθε άποψη ο Πρόκλος. Υποστηρίζει την πολυαιτιότητα και την συναιτιότητα, λεπτομέρεια που σημαίνει ότι κάθε φορά που αναφέρεται σε ένα συγκεκριμένο προϊόν, εννοεί ότι έχει προκύψει από τον συνδυασμό πλείστων παραγόντων, οι οποίοι συνεργάζονται μεταξύ τους. Χρήζει προσοχής στο ότι αυτή η μορφή της αιτιότητας δεν καταργεί τον μονισμό. Υπάρχει δηλαδή μία γενική αιτία, η οποία εξειδικεύεται με ορισμένες κατώτερες επιμέρους. ε) Θέτει με κανονιστικό τρόπο το αυστηρό επιστημολογικό παράδειγμα, δηλαδή την τήρηση συγκεκριμένων κάθε φορά αρχών, οι οποίες με την εφαρμογή τους οδηγούν σε ένα εδραίο συμπέρασμα. 21

22 Την πρόταση που ο Συριανός επανέφερε στην φιλοσοφική ιχνηλάτηση ήταν ότι η διδασκαλία του Αριστοτέλη αποτελεί κεφαλαιώδη προπαιδεία για την μελέτη του Πλάτωνα. Επομένως, πρέπει για την επίτευξη της κατανόησης του πώς τελείται η εξέλιξη της ιστορίας των Ιδεών να αναζητούμε τα κοινά ή τα επιμέρους συμπληρωματικά στοιχεία που έχουν οι θεωρίες τους. Χρήζει επισήμανσης ότι ο Συριανός δεν ακολούθησε την τακτική του Αντίοχου Ασκαλωνίτη ( π.Χ), ο οποίος έστω και υπόρρητα σε ορισμένες περιπτώσεις απέρριπτε εκείνες τις αριστοτελικές θέσεις που ήσαν αντίθετες με τα όσα είχε συγκροτήσει ο Πλάτων 23. Δεν θα πρέπει να διαλάθει της προσοχής μας ότι προοιμιακά ο Συριανός δείχνει μία σαφή προτίμηση στην αριθμητική θεώρηση των Ιδεών ή αντίστοιχα στον ειδητικό χαρακτήρα των αριθμών. Το υπόνημα του νεοπλατωνικού σχολάρχη στα Μετά τα Φυσικά του Αριστοτέλη διαπνέεται από ένα θεολογικό ερμηνευτικό πρίσμα και είναι σαφέστατα πλατωνικής έμπνευσης 24. Συνιστούσε κεφαλαιώδες αίτημα το να αποκτήσει επιχειρηματολογική βάση και μάλιστα φυσικο εμπειρικά θεμελιούμενη η περιοχή των θείων αρχετύπων, ώστε να ενισχυθεί με αυτο και εξω αιτιολογικούμενους όρους, η αυθεντία της και η κανονιστική λειτουργία της στην ανθρώπινη συνείδηση. Υπό την ρήτρα βεβαίως ότι ήταν αποδεκτή η μεταφυσική της εμμένειας, η οποία δεν ήταν μηχανιστικά αυτοματοποιημένη ως προς τις επιλογές της. Επί παραδείγματι, η οιονεί φυσική θεολογία συνιστούσε ένα θεωρητικό εγχείρημα που διήθυνε σε προκεχωρημένο βαθμό ό,τι θα προσλάμβανε την ονομασία του συστήματος της γνώσης 25. Η όλη συζήτηση ετίθετο στο πώς το θείον μετεξελίσσεται τροφοδοτικά εντός του φυσικού κόσμου και του προσφέρει την αϊδιότητα. Σημειωτέον ότι και εδώ θα αντληθούν ευρείες επικυρώσεις για τα ανωτέρω από τον επιφανή μαθητή του Συριανού, τον Πρόκλο. 23 Βλ. A. A. Long, Η Ελληνιστική Φιλοσοφία, μτφσ. Στυλ. Δημόπουλος και Μυρ. Δραγώνα-Μονάχου, εκδ. ''Μ.Ι.Ε.Τ'', Αθήνα 1987, σσ Βλ. A. H. Armstrong, The Cambridge history of Later Greek and Early Medieval Philosophy, Cambridge 1970, σελ Βλ. Χρήστος Τερέζης, Δαμάσκιος, Πάτρα

23 Το μεταφυσικό σύστημα του Πρόκλου μπορεί να μελετηθεί κυρίως σε δύο έργα του: στην Στοιχείωσις Θεολογική και στην Περί της κατά Πλάτωνα Θεολογίας. Ο νεοπλατωνικός σχολάρχης παρουσιάζει την μεταφυσική του ως την μυστική διδασκαλία του Πλάτωνος, η οποία, όμοια με οιαδήποτε άλλη αρχαιοελληνική ''θεολογία'', πορευόταν με τα απόκρυφα δόγματα των Πυθαγορείων και των Ορφικών 26. Σημαντικό ρόλο διαδραματίζει εδώ το ότι στους κύκλους των νεοπλατωνικών κεντρική θέση καταλαμβάνουν οι λατρευτικές τελετές, οι προσευχές και οι ιερουργίες θεουργίες, εσωτερικευμένες και εκδηλούμενες διεργασίες ούσες διάχυτες στο σύνολο των θρησκειοφιλοσοφικών ρευμάτων της ελληνιστικής περιόδου και του Χριστιανισμού. Αν θέσουμε στο περιθώριο το δεδομένο ότι ο Χριστιανισμός είναι ρητά μονοθεϊστικός και ο Νεοπλατωνισμός μέχρι παροξυσμού πολυθεϊστικός, θα διαπιστώσουμε ότι οι συγκριτικές συνεξετάσεις των κειμένων τους παρουσιάζουν σημαντικές ομοιότητες. Ενδεικτικά αναφερόμεθα στις αεροπαγιτικές συγγραφές και στον νεοπλατωνικό Πρόκλο, κυρίως στον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιούν τον πλατωνικό διάλογο Παρμενίδης και στην θεωρία τους περί μη οντολογικής θεμελίωσης ή μη προΰπαρξης του κακού 27. Το έργο Στοιχείωσις (=διδασκαλία) Θεολογική είναι ένα εγχειρίδιο, το οποίο περιλαμβάνει ένα σύνολο θεωρημάτων, κάθε ένα εκ των οποίων αποδεικνύεται με τέτοιο τρόπο, ώστε οι αποδείξεις να βασίζονται σε προηγούμενα θεωρήματα 28. Τα περιεχόμενα της Στοιχείωσης Θεολογικής είναι απολύτως θεωρητικά: τα αρχικά θεωρήματα (1-6) αναφέρονται στο Έν και στην ενότητα ως απόρροια του Ενός, τα θεωρήματα αναφέρονται και, επιπροσθέτως, αναλύουν την ουσιώδη σχέση μεταξύ Δημιουργού και δημιουργήματος, τα θεωρήματα προσδιορίζουν τον ουσιώδη χαρακτήρα του μετεχόμενου Ενός ή των ενάδων. Η έννοια της ύπαρξης αναλύεται εκτενέστερα στα θεωρήματα , του Νοός στα θεωρήματα και, τέλος, η έννοια της Ψυχής καταγράφεται στα θεωρήματα Proclus. Lecteur et Interprète des anciens, J. Pépin et H. D. Saffrey, (Luc Brisson, Les témoignages de Proclus sur l' Orphisme, σσ ) 27 Βλ. E. Corsini, De divinis nominibus dello Pseudo-Dionigi e i commenti neoplatonici al Parmenide, Universita di Torino, Η Στοιχείωσις Θεολογική αποτελεί ένα ακαδημαϊκό εγχειρίδιο με διακεκριμένα μεταξύ τους κεφάλαια, τα οποία συνδέονται με τέτοιο τρόπο, ώστε να αποτελούν ένα ολόπλευρο και συνεκτικό σύστημα γνώσης. Θα σημειώναμε ότι συνιστά την εισαγωγική πραγματεία για την κατανόηση των βαθύτερων ανιχνεύσεων του Πρόκλου. 23

24 Το έργο Περί της κατά Πλάτωνας Θεολογίας έχει ως συγγραφικό εφαλτήριο ορισμένους πλατωνικούς διαλόγους 29. Στην εισαγωγή ο νεοπλατωνικός σχολάρχης υποστηρίζει ότι, παράλληλα με την θεωρία των Ιδεών, ευρίσκουμε στην πλατωνική μέθοδο μία μυστική φιλοσοφία, στην ερμηνεία της οποίας μας βοήθησαν ο Πλωτίνος και οι διάδοχοί του. Το έργο αυτό εστιάζει στην κυριολεξία, καθώς δεν χρησιμοποιούνται συμβολισμοί, και στην εξεύρεση αποδείξεων και όχι στην διατύπωση ισχυρισμών. Το βιβλίο Α' περιγράφει τα καθολικά χαρακτηριστικά των Θεών, το βιβλίο Β' περιγράφει τον Θεό υπό την αυστηρή έννοια ή ως Ένα, το βιβλίο Γ' αναφέρεται στην ύπαρξη ή στους νοητούς θεούς, το βιβλίο Δ' αναφέρεται στους θεούς, οι οποίοι είναι ταυτοχρόνως νοητοί και νοεροί ή στην Ζωή, το Ε' περιορίζεται στην ύπαρξη των νοερών θεών ή του Νου και, τέλος, το βιβλίο ΣΤ' πραγματεύεται τους υπερκόσμιους θεούς ή την Ψυχή, καθώς και τους κοσμικούς θεούς ή την Φύση. Οι «μονάδες» ή «ενάδες», όρος που χρησιμοποιείται από τον Πρόκλο φαίνεται να έχει υιοθετηθεί από τον διδάσκαλό του Συριανό, ο οποίος είχε ονομάσει τις μετεχόμενες μορφές του Ενός ως «ενάδες» (henades) 30. Οι όροι είναι συνώνυμοι και αναφέρονται στις συμμετέχουσες μορφές του Ενός, οι οποίες εκπορεύονται από Αυτό, ενυπάρχουν στο εσωτερικό του Νοός, αλλά και στο εσωτερικό οιασδήποτε υπόστασης, η οποία υπάγεται του Ενός και υπάρχει στο εσωτερικό όλων των οντοτήτων που εκπορεύονται προοδευτικά από κάθε υπόσταση (σχήμα ''προόδου επιστροφής''). Σύμφωνα με την νεοπλατωνική λογική, υπάρχουν τόσες ενάδες/μονάδες όσες είναι και τα μετέχοντα όντα και από την στιγμή που ορίζονται ως αυθύπαρκτες. Είναι υποστάσεις και όχι ιδιότητες, στο πλαίσιο ενός ισχυροποιημένου μεταφυσικού ρεαλισμού. 29 Στην πραγματεία Περί της κατά Πλάτωνας Θεολογίας ο Πρόκλος συγκροτεί τον αυθεντικά αυστηρό λόγο του επανασυγκροτώντας μεθοδολογικά την πλατωνική παραγωγή και την σχετική έρευνα. Η στόχευση του Πρόκλου στην εν λόγω εκτενή πραγμτεία είναι να παρουσιάσει ένα ολοκληρωμένο σύστημα θεολογίας, το οποίο ουσιαστικά θα αντανακλά ένα θεμελιωμένο φιλοσοφικά σύστημα μεταφυσικής, το οποίο θα το υπερβαίνει ως το ανεξάντλητο βάθος της ριζικής μυστικότητας. Βλ. Em. Bréhier, Études de philosophie antique, ''L' idée du néant et le problème de l' origine radicale dans le néoplatonisme grec'', Paris Βλ. Sarah Klitenic Wear, The teachings of Syrianus on Plato's Timaeus and Parmenides, σελ

25 Ο Πρόκλος ταύτισε τις ενάδες με τους αρχαιοελληνικούς θεούς, οι οποίοι απετέλεσαν το κατ' εξοχήν παράδειγμα του χρυσού κανόνα της νεοπλατωνικής μεταφυσικής οντολογίας, σύμφωνα με τον οποίο «πάντα ἐν πάσιν, ἀλλ' οἰκείως» (τα πάντα ευρίσκονται στο εσωτερικό των πάντων, αλλά με τον αρμόζοντα τρόπο). Το περιεχόμενο του εν λόγω κανόνα της νεοπλατωνικής μεταφυσικής οντολογίας καταδεικνύει με δύο τρόπους ένα δόγμα εσωτερικών συσχετισμών: α) η κάθε ουσία πρέπει να προσδιορίζεται αναφερόμενη σε όλα όσα δεν είναι η ίδια, τα οποία συνεπώς ως νόηση εμπεριέχει, β) ο περιορισμός «αλλ' οικείως» προκύπτει από την θεωρία ότι μία διαφορά συσχετισμού ή υποκειμένου περιλαμβάνει μία διαφορά σε μία ιδιότητα του υποκειμένου 31. Η ύπαρξη, εξάλλου, είναι ο πρώτος όρος της πρώτης τριάδας «ύπαρξη (ή ουσία), ζωή (ή δύναμη), διάνοια» η οποία υπάγεται στην τρίτη υπόσταση («Νους»), ο οποίος με την σειρά του στο παράδειγμα του Πλωτίνου συναπαρτίζει από κοινού με το Έν και την Ψυχή την Πρώτη τριάδα 32. Καθένας εξ αυτών των όρων παράγει την δική του τριάδα υπάρξεως, ζωής και διανοίας, οι οποίοι με την σειρά τους αντιστοιχούν στην τριάδα της «αιωνιότητας, της πολλαπλότητας, της μορφής». Χρήζει επισήμανσης ότι το δεύτερο επίπεδο της εκπόρευσης περιέχει αναγκαία και το πρώτο, και το τρίτο επίπεδο περιλαμβάνει το πρώτο και το δεύτερο επίπεδο αντίστοιχα. Η γλωσσική περιγραφή των κατώτερων τριάδων που περιέχονται στις ανώτατες τριάδες είναι αρκετά ανεπαρκής. 31 Βλ. A. C. Lloyd, Οι Ύστεροι Νεοπλατωνικοί, σελ Βλ. Sarah Klitenic Wear, The teachings of Syrianus on Plato's Timaeus and Parmenides, σελ

26 Ωστόσο, η απόπειρα αναπαράστασης του εν λόγω σχήματος 33 από την Sara Rappe κρίνεται αρκούντως ικανοποιητική. Το σχήμα παρουσιάζει την ούτως ειπείν έννοια του εκφυλισμού της πραγματικότητας του Ενός, ο οποίος αναπαρίσταται βάσει μίας κυκλικής γεωμετρικής ''προόδου'', της οποίας η κάθε διαδοχική ζώνη προς τα έξω οδηγεί σε κατώτερα επίπεδα πραγματικότητας. Είναι το κυκλικό επεκτεινόμενο σύμβολο της συμπαντικής εκπορεύσεως ή της καθόδου προς την ύλη. Όπως προείπαμε, το δεύτερο επίπεδο της εκπόρευσης περιέχει αναγκαία και το πρώτο, ενώ το τρίτο επίπεδο περιέχει το πρώτο και το δεύτερο. Έτσι, ο Νους αποτελείται λογικά από Πιο συγκεκριμένα, στο κέντρο ευρίσκεται η πρώτη υπόσταση, το Έν. Στην ζώνη που το περιβάλλει, το Έν συγκροτεί την πρώτη τριάδα της Ουσίας (ύπαρξης), της Ζωής (δύναμης) και του Νου, τα οποία συναπαρτίζουν την δεύτερη υπόσταση της Πρώτης τριάδας, τον Νου. Από το επόμενο επίπεδο και πέραν έχουμε έναν επ' άπειρον πολλαπλασιασμό αυτής της τριάδας επί τού 3, τουτέστιν 9, 27, Το κάθε επίπεδο πολλαπλασιάζεται στο επόμενο μη αλλοιώνοντας την βασική δομή του απείρου, του πεπερασμένου και του μεικτού ή του αμέθεκτου, του μεθέξιμου και του μετέχοντος. Όλα τα ανωτέρω ανεφέρθησαν, προκειμένου να κατανοήσουμε σε βάθος την οντολογική πραγματικότητα, (η οποία εδραιώνεται σε επίπεδα) που χρησιμοποιεί ο Πρόκλος στο 33 Sara Rappe. Μελετώντας τον Νεοπλατωνισμό, για έτι περαιτέρω ανάλυση και επεξήγηση του εν λόγω σχήματος βλ. κεφ

27 φιλοσοφικό σύστημά του. Οι έννοιες που συναντάμε στον Πρόκλο δεν είναι όπως επισημαίνει ο ίδιος επινοήσεις του, αλλά συμπληρώνουν εκείνες του Πλάτωνος. Ωστόσο, ο νεοπλατωνικός στοχαστής ορισμένες φορές εκφράζει ανοικτά την διαφωνία του με την πλατωνική παράδοση. Συγκεκριμένα, ο χρόνος δεν γεννάται από την ψυχή, αφού, με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που η ψυχή είναι η εικόνα του Νοός, ο χρόνος αποτελεί την εικόνα της αιωνιότητας, η οποία προηγείται οντολογικά του Νοός μετέχοντας στην υπόστασή του. Η εν λόγω σχέση καταδεικνύει ότι αυτή η ιδιόμορφη εξάρτηση των νεοπλατωνικών φιλοσόφων από την πλατωνική παράδοση δεν τους απέτρεψε από το να είναι και οι ίδιοι αυθεντικοί φιλόσοφοι, διότι είναι αλήθεια ότι στο μεν Τίμαιον ο χρόνος ετίθετο άνω του υλικού σύμπαντος και στους Χαλδαϊκούς Χρησμούς Λόγια εθεοποιείτο. Ο Πρόκλος δεν αποπειράται ιδιαίτερα να ξεφύγει από όσα είχε ήδη ο Πλάτων εκφράσει, επιλέγοντας έτσι να επιτελέσει το έργο του ιστορικού με την βασική φιλοσοφική καινοτομία να ανοικοδομήσει τον πλατωνισμό από τις θεμελιώδεις προθέσεις του και αναγκαστικά να τον επεκτείνει. Ο νεοπλατωνικός σχολάρχης αποπειράται να δείξει με τρόπο επιστημονικό ότι: α) οιοδήποτε λαμβάνει χώρα στην αισθητοποιημένη ύπαρξη, στην κατώτερη δηλαδή μορφή ανάπτυξης, η μορφή την οποία θα λάβει η αισθηματοποιημένη ύπαρξη την οφείλει μόνον στα Είδη (Ιδέες), τουτέστιν στα αιώνια και αμετάβλητα αρχέτυπα, β) ο μεταφυσικός κόσμος, ο οποίος κατέχει τα πρωτεία εν συγκρίσει με τον φυσικό κόσμο, χωρίς σε καμία περίπτωση να αίρεται το γεγονός ότι ευρίσκονται σε σταθερή συνάφεια μεταξύ τους, είναι «δυναμικός» και όχι στατικός, γ) όταν ο Πρόκλος διευκρινίσει πως η συλλογιστική πορεία του θα παρουσιασθεί με συστηματικό τρόπο και επομένως, επιστημονικό, τότε θα παρουσιάσει στα έργα του Πλάτωνος μία διαρθρωμένη σύνδεση της θεολογίας με την φιλοσοφία. Άρα, το αναγκαίο θεωρητικό προϊόν θα αποτελεί είδος ή τύπο μίας θεολογικής οντολογίας Βλ. Χρήστος Τερέζης, Ανιχνεύσεις στην Αρχαία Ελληνική Φιλοσοφία, ''Όψεις της λειτουργίας των μεταφυσικών Ειδών στον νεοπλατωνικό Πρόκλο'', εκδ. Πανεπ. Πατρων, Πάτρα 2002, σσ

28 Για να μπορέσουμε να σκιαγραφήσουμε την Θεωρία των Ιδεών μέσα από την οπτική του Πρόκλου, θα πρέπει να μελετήσουμε 1) την θέση της Ιδέας μέσα στην ''πρόοδο'', 2) τον τρόπο της δραστικότητας 3) αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε εσωτερική γένεσή της και 4) την σχέση του αιώνα (=αεί όν) και του χρόνου. 1) Θέση και έργο της Ιδέας: η Ιδέα (Είδος) είναι μία ενέργεια που διαιρεί την μονάδα και ενοποιεί το διάφορον: ''εν πολλά''. Η ύπαρξή της διακρίνεται από την υπέρτατη αρχή (η οποία είναι απλή), από τα σώματα (τα οποία είναι σύνθετα) και ωσαύτως από την ψυχή. Ο Πρόκλος βεβαιώνει, αντίθετα στον Πλωτίνο, ότι η Ιδέα ανήκει στην τάξη του Νου, ως ανώτερου από την ψυχή. Ο Πρόκλος θέτει ως οντολογική προϋπόθεση στις Ιδέες την μεσολάβηση από μία μοναδική Αρχή στην άπειρη ποικιλία των πραγμάτων. Κάθε Ιδέα περιέχει ''ενεργεία'' μία τριπλή πραγματικοποίηση: του εαυτού της ως τύπου, του νου ως χώρου της Ιδέας, της σειράς που παράγει. Χάρη στην Ιδέα υπάρχουν παντού η τάξη και το αιώνιο, και το ίδιο το θνητό έχει ένα είδος ιδεατής υπόστασης το οποίο εξαρτάται από την πηγή του. Ανάμεσα στην καθαρή ενότητα και στην άπειρη ποικιλία, η συνεχής ''πρόοδος'' της Ιδέας βεβαιώνει μία συνοχή χωρίς σχισμή 35. 2) Η δραστικότητα των Ιδεών: συνοπτικά, οιαδήποτε αιτία είναι συγχρόνως κανονιστική και παραγωγική. Αλλά η μία είναι παραγωγική κανονιστικώς, ενώ η άλλη είναι κανονιστική παραγωγικώς. Αναμφίβολα, ο κανονιστικός τύπος είναι ανώτερος. Αυτό που είναι παραδειγματικώς για μία Ιδέα, δηλ. ρυθμιστικόν ή κακονιστικό, σημαίνει ότι η Ιδέα μετέρχεται όλες τις μορφές της αιτιότητας. Ενεργώντας, έτσι, παράγει «αὐτῷ τῷ εἶναι», τρόπος που αντιτίθεται στο «ποιεῖν ἐνεργητικῶς ἢ κινητικῶς». Το «είναι» που παράγει ενεργητικώς γεννά με την μεσολάβηση μίας κίνησης εξερχόμενο από τον εαυτό του. Το αιτιολογικό σκεπτικό είναι ότι ενεργεί διαιρούμενο και μόνον με ένα είδος του εαυτού του, παράγει ένα αποτέλεσμα, τροποποιώντας και έτσι δεν φέρει παρά μόνον ένα μερικό ίχνος και εφήμερο της αιτίας του. Η αρχή που παράγει «αυτώ τω είναι», αντίθετα, παραμένει στον εαυτό της και ενεργεί ολοκληρωτικά με τον εαυτό της J. Trouillard, La Mystagogie de Proclos, ''Les Belles Lettres'', Paris 1982, σσ Βλ. Υπόμνημα εις τον Τίμαιον, I, στ J. Trouillard, La Mystagogie de Proclos, σσ