Στάθης Μπάλιας. Τα δικαιώματα του παιδιού: ο δρόμος προς την ελευθερία. Εκδόσεις Παπαζήση

Transcript

1 1 Στάθης Μπάλιας Τα δικαιώματα του παιδιού: ο δρόμος προς την ελευθερία Εκδόσεις Παπαζήση

2 2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή.....σ. Κεφάλαιο Πρώτο: Η «ανακάλυψη του παιδιού και των δικαιωμάτων του: προς έναν πιο δίκαιο κόσμο;. σ. Η «ανακάλυψη» της παιδικότητας και οι παράγοντες που οδήγησαν στην αναγνώριση των δικαιωμάτων του παιδιού.....σ. Κοινωνικές αιτίες.σ. Οι διεθνείς ιδεολογικο-πολιτικές εξελίξεις.σ. Τα κινήματα για τα δικαιώματα του παιδιού σ. Οι μεγάλοι παιδαγωγοί.σ. Η «ανακάλυψη» της παιδικότητας: η συμβολή του Philippe Ariès.σ. Από το γνώριμο παρελθόν σε ένα άδηλο μέλλον; σ. Κεφάλαιο Δεύτερο: ο μακρύς και αβέβαιος δρόμος προς την απελευθέρωση του παιδιού.. σ. Η αναγνώριση των δικαιωμάτων του παιδιού..σ. Η μακρά ιστορία των δικαιωμάτων του παιδιού..σ. Η Διεθνής Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού: ο δρόμος προς την ελευθερία και οι αντιφάσεις του.σ. Τα δικαιώματα του παιδιού και η προώθησή τους μέσω του σχολείου..σ. Ο J. Holt και οι αντιλήψεις του για τα δικαιώματα του παιδιού: μια αιρετική θεώρηση της ελευθερίας του παιδιού σ. Κεφάλαιο Τρίτο: τα δικαιώματα του παιδιού και η αναγνώρισή τους: από την παράδοση στη νεωτερικότητα σ. Τα δικαιώματα του παιδιού: από την απόλυτη εξουσία του pater familias στην έννομη αναγνώρισή τους από το κράτος σ. Τα δικαιώματα του παιδιού και η έννομη αναγνώρισή τους..σ. Τα δικαιώματα του παιδιού και η έννομη διασφάλισή τους: από το δίκαιο του pater familias στο δίκαιο του σύγχρονου κράτους σ. Ο εξορθολογισμός των ενδοοικογενειακών σχέσεων: η συμβολή του Hobbes σ.

3 3 Το πέρασμα στη νεωτερικότητα: το παιδί ως φορέας δικαιωμάτων..σ. Τα δικαιώματα του παιδιού κατά τον J. Locke..σ. Η εκπαίδευση, τα δικαιώματα του παιδιού και ο πολιτικός σκοπός τους.σ. Κεφάλαιο Τέταρτο: η παραβίαση των δικαιωμάτων του παιδιού: από την προστασία στην ελευθερία.. σ. Τα δικαιώματα προστασίας και οι ελευθερίες του παιδιού: μια υπαλλακτική σχέση σ. Η παιδική εργασία: πρακτική εκμετάλλευσης ή προστασίας - ελευθερίας;.σ. Η βιομηχανική επανάσταση και η εκμετάλλευση του παιδιού.σ. Η διευθέτηση της παιδικής εργασίας: βαριές και ελαφρές εργασίες σ. Η κακοποίηση και η σωματική τιμωρία του παιδιού σ. Η κακοποίηση του παιδιού και οι συνέπειές της..σ. Η σωματική τιμωρία του παιδιού.σ. Άλλες μορφές καταπάτησης των δικαιωμάτων του παιδιού.σ. Η φτώχεια.σ. Φτώχεια και κοινωνικός αποκλεισμός.σ. Ο ρατσισμός σ. Από τη φτώχεια στη βία: τα παιδιά θύματα, τα παιδιά θύτες...σ. Η ευτυχία και η εκπαίδευση: δύο δικαιώματα ελευθερίας.σ. Το δικαίωμα του παιδιού στην ευτυχία.σ. Το δικαίωμα του παιδιού στην εκπαίδευση σ. Κεφάλαιο Πέμπτο: η ηθική αγωγή του παιδιού και η εκμάθηση της ελευθερίας του σ. Η ηθική ελευθερία του παιδιού στη δημοκρατική κοινωνία..σ. Ελευθερία και πειθαρχία: προς μια δημοκρατική ηθική αγωγή.σ. Από τον καταναγκασμό / πειθαρχία στην ελευθερία: οι θέσεις του Ι. Kant σ. Από τον Piaget στον Rawls και τον Kohlberg..σ. Η ηθική αγωγή στον Émile Durkheim.σ. Συμπέρασμα σ.

4 Βιβλιογραφία..σ. 4

5 5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα δικαιώματα του παιδιού βρίσκονται τις τελευταίες δύο δεκαετίες όλο και περισσότερο στο επίκεντρο της διεθνούς πολιτικής και της δημόσιας ζωής στις δυτικές δημοκρατικές κοινωνίες. Επιπλέον, αντιπροσωπεύουν σήμερα μια από τις κεντρικότερες θεματικές της δράσης των διεθνών Οργανισμών, με επικεφαλής τον Ο.Η.Ε., αλλά και των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων, διεθνών και εθνικών. Το ενδιαφέρον που επιδεικνύουν για τα δικαιώματα του παιδιού τόσο οι διεθνείς Οργανισμοί όσο και οι δυτικές δημοκρατικές κοινωνίες άρχισε να εκδηλώνεται από τις αρχές του 20ού αιώνα και εντάθηκε μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο μέχρι σήμερα. Πιο συγκεκριμένα, το ενδιαφέρον για τα δικαιώματα του παιδιού αποτελεί συνέχεια και έκφραση της μεταπολεμικής «επιστροφής» στα ανθρώπινα δικαιώματα. Το ενδιαφέρον αυτό ήταν σε μεγάλο βαθμό απότοκο της ναζιστικής βαρβαρότητας και των ανθρωπιστικών εγκλημάτων που τη συνόδευσαν, καθώς και της παγκόσμιας συνείδησης που γεννήθηκε για την ανάγκη αλλαγής πλεύσης της ανθρωπότητας στα μεγάλα ηθικά ζητήματα που σχετίζονται με την αξία της ανθρώπινης ζωής και του ανθρώπινου προσώπου. Η συνείδηση αυτή εκφράστηκε ως ανάγκη για «επιστροφή» στα ανθρώπινα δικαιώματα και στον ανθρωπισμό που οι πόλεμοι του 20ού αιώνα είχαν αφήσει στο περιθώριο της διεθνούς πολιτικής, αλλά κυρίως της εσωτερικής πολιτικής των φιλελεύθερων δυτικών δημοκρατιών. Την επιστροφή αυτή σηματοδότησε η Οικουμενική Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου του 1948, η οποία αποτέλεσε έκτοτε βασικό κείμενο αναφοράς και δράσης του Ο.Η.Ε. Το κείμενο αυτό ενέπνευσε, ως προς το ιδεολογικό περιεχόμενό του, τις διαδικασίες που οδήγησαν στην υιοθέτηση της Διεθνούς Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού του Ωστόσο, τόσο η Οικουμενική Διακήρυξη όσο και η Διεθνής Σύμβαση είναι δύο διεθνή κείμενα τα οποία, αν και ψηφίστηκαν και έγινα αποδεκτά σχεδόν από το σύνολο των χωρών του πλανήτη, ουσιαστικά περιέχουν και εκφράζουν τις ανθρωπιστικές αξίες του δυτικού πολιτισμού που κληροδοτήθηκαν από τον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό. Υπ αυτή την έννοια, και παρά την «παγκοσμιοποίηση» των δικαιωμάτων που ζούμε στις μέρες μας, τα δικαιώματα του παιδιού, όπως και τα

6 6 ανθρώπινα δικαιώματα εν γένει, αποτελούν μια θεματική που εγγράφεται πρωτίστως στη δυτική παράδοση και ιστορία και για τον λόγο αυτό απασχολούν κατά κανόνα τις δυτικές δημοκρατικές κοινωνίες. Έτσι, η δράση που αναπτύσσουν οι διεθνείς Οργανισμοί για την προώθηση των δικαιωμάτων του παιδιού στον κόσμο, δεν μπορεί να έχει εξ αντικειμένου ούτε τους ίδιους στόχους ούτε τα ίδια αποτελέσματα σε όλες τις χώρες. Στις μεν αναπτυσσόμενες μη δυτικές κοινωνίες, κατά κανόνα παραδοσιακές και προ-νεωτερικές, οι στόχοι και η δράση των διεθνών Οργανισμών επικεντρώνονται κυρίως στην προώθηση των δικαιωμάτων προστασίας του παιδιού, όπως η υγειονομική περίθαλψη, η τροφή, η αποστράτευση των παιδιών στρατιωτών, η παροχή μιας στοιχειώδους εκπαίδευσης, κ.λπ. Αντίθετα, στις δυτικές δημοκρατικές κοινωνίες τα δικαιώματα του παιδιού, εξαιτίας της δημοκρατικής δυναμικής που τις διαπερνά εδώ και πάνω από δύο αιώνες, είναι αντιληπτά τόσο ως αιτήματα προστασίας όσο και ως αιτήματα δημοκρατικής χειραφέτησης και απελευθέρωσης του παιδιού από τις παραδοσιακές μορφές εξουσίας, δηλαδή ως αιτήματα που παραπέμπουν στα δικαιώματα ελευθερίες του παιδιού. Η απελευθέρωση του παιδιού, η οποία θεμελιώθηκε στην αναγνώριση τόσο των δικαιωμάτων προστασίας όσο και των δικαιωμάτων ελευθεριών του παιδιού, δημιούργησε τις συνθήκες για μια μεγαλύτερη συμμετοχή του στην κοινωνική και τη δημόσια ζωή, για περισσότερη ελευθερία και, συνεπώς, για μια τάση προς την ισότητα με τους ενήλικες, στο πλαίσιο της δημοκρατικής δυναμικής των σύγχρονων δημοκρατικών κοινωνιών. Η δυναμική αυτή εγγράφεται στον πολιτισμό της δυτικής νεωτερικότητας, στον πυρήνα της οποίας βρίσκονται τα ανθρώπινα δικαιώματα, πρωτίστως η ισότητα και η ελευθερία. Η απελευθέρωση του παιδιού, ο δρόμος προς την ελευθερία, χάρη στην αναγνώριση των δικαιωμάτων του, συντελέστηκε λοιπόν στις δυτικές φιλελεύθερες δημοκρατικές κοινωνίες μέσα από μια διαδικασία παράλληλη με την αναγνώριση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και συγχρόνως χάρη στη δυναμική τους. Πέραν τούτου, στις δυτικές κοινωνίες αναδύθηκαν νέες αντιλήψεις για το παιδί, την παιδική ηλικία και την παιδικότητα, οι οποίες συνδέθηκαν στενά με τα δικαιώματα του παιδιού και συνέβαλαν στην εξέλιξή τους. Οι αντιλήψεις αυτές σηματοδότησαν την αναγνώριση της παιδικής ευθραστότητας και, κατ επέκταση, των αναγκών και των δικαιωμάτων του παιδιού, κυρίως των δικαιωμάτων προστασίας.

7 7 Από την άλλη μεριά, η ταυτόχρονη με τα δικαιώματα προστασίας αναγνώριση των δικαιωμάτων - ελευθεριών του παιδιού, η οποία καταγράφηκε στη Διεθνή Σύμβαση του 1989, είναι μια τεράστιας σημασίας καινοτομία, η οποία αποτελεί μια άκρως σημαντική πρόκληση για τις φιλελεύθερες δημοκρατικές κοινωνίες, και κυρίως για τη δημοκρατική εκπαίδευση. Στον βαθμό που το παιδί, μέσα από την αναγνώριση των δικαιωμάτων του, αναγνωρίζεται ως ανθρώπινη οντότητα έπεται ότι μπορεί να ασκήσει το σύνολο των δικαιωμάτων του, συμπεριλαμβανομένων των δικαιωμάτων - ελευθεριών του. Το γεγονός αυτό δημιουργεί όμως μια θεμελιώδη αντίφαση και ταυτόχρονα ένα συναφές καίριο ζήτημα σε ότι αφορά τη δημοκρατική εκπαίδευση. Η αντίφαση έγκειται στο γεγονός ότι το παιδί, ενώ αναγνωρίζεται ως ανθρώπινη οντότητα με πλήρη δικαιώματα, δεν μπορεί να τα ασκήσει πλήρως εξαιτίας της ηθικο-πνευματικής ανωριμότητάς του. Επιπλέον, η ίδια η έννοια της προστασίας αντιφάσκει με τα δικαιώματα ελευθερίες, στον βαθμό που η προστασία ενέχει μια ορισμένη εξουσία που είναι περιοριστική της ελευθερίας του παιδιού. Η θεμελιώδης αυτή αντίφαση αποκτά μια καίρια σημασία στο πεδίο της δημοκρατικής εκπαίδευσης, δεδομένου ότι αυτή η εκπαίδευση, όπως και κάθε εκπαίδευση, ορίζεται από μια σχέση ανισότητας μεταξύ του δασκάλου και του παιδιού, ενώ την ίδια στιγμή ο σκοπός της είναι η ένταξη του παιδιού στη δημοκρατική κοινωνία των «ίσων». Υπ αυτή την έννοια, η σχέση ανισότητας του δασκάλου με το παιδί, η οποία ενέχει το στοιχείο της εξουσίας και της αυθεντίας, άρα ενός ορισμένου καταναγκασμού, θέτει εν αμφιβόλω τόσο την ιδέα των δικαιωμάτων ελευθεριών του παιδιού, όσο και την ίδια τη δυνατότητα της δημοκρατικής εκπαίδευσης να υλοποιήσει τον βασικό σκοπό της που είναι η δυνατότητα του παιδιού να ασκήσει την ελευθερία του σε συνθήκες ισότητας με τους ενήλικες. Στο θεωρητικό και ηθικόαυτό πρόβλημα μπορεί να δοθεί μια ορισμένη απάντηση στο πλαίσιο μιας ηθικής αγωγής, η οποία θα λαμβάνει υπόψη της και θα ενσωματώνει τον προαναφερθέντα σκοπό, δηλαδή την ελευθερία. Αυτή η δυνατότητα εμπεριέχεται κατά τη γνώμη μου σε ορισμένες ηθικές θεωρίες, οι οποίες, από τον Kant και τον Piaget ως τον Rawls και τον Kolhberg, μας παρέχουν το θεωρητικό πλαίσιο μιας δημοκρατικής ηθικής αγωγής η οποία θα κατατείνει και θα πραγματώνει τον σκοπό της ελευθερίας. Πράγμα που δεν σημαίνει ότι ο καταναγκασμός θα εκλείψει εντελώς αλλά, αντίθετα, θα υπηρετεί τον σκοπό της ελευθερίας του παιδιού και την ανάπτυξη της ικανότητάς του να ασκεί τα δικαιώματά του στο πλαίσιο μιας δίκαιης κοινωνίας στην οποία τα δικαιώματα

8 8 όλων θα είναι σεβαστά. Το έλλειμμα δημοκρατίας που προϋποθέτει μια τέτοια ηθική αγωγή, δηλαδή μια ορισμένη αυθεντία και ίσως έναν ορισμένο καταναγκασμό, θεωρείται απαραίτητο για τους σκοπούς της δημοκρατικής εκπαίδευσης. Έτσι, η ηθική αγωγή του παιδιού, όπως διατυπώνεται στις θεωρίες αυτές, μπορεί να προσφέρει την κατάλληλη μαθησιακή μέθοδο για την ηθική ανάπτυξη του παιδιού, κατά τρόπο που να είναι σε θέση και τα δικαιώματα των άλλων να σέβεται και τα δικαιώματα ελευθερίες του να απολαύσει, ανάλογα με την ηθικο-πνευματική του ανάπτυξη. Το βιβλίο αυτό επιχειρεί να καταγράψει και να αναλύσει την ιστορική πορεία των δικαιωμάτων του παιδιού, η οποία θεωρείται μια πορεία προς την ελευθερία του. Πρόκειται για μια πορεία η οποία τείνει προς την ελευθερία του παιδιού με δύο τρόπους. Αφενός ως απελευθέρωση από τις παραδοσιακές εξουσίες και, κυρίως, του πατέρα, αλλά και από μορφές καταπάτησης των δικαιωμάτων του, όπως η εργασία, η κακοποίηση, η φτώχεια, κ.λπ., οι οποίες, στον βαθμό που μειώνουν όχι μόνο τη δυνατότητα του παιδιού να απολαύσει τα δικαιώματα προστασίας αλλά υπονομεύουν και την ικανότητά του να ασκήσει τα δικαιώματα ελευθερίες του, αντιπροσωπεύουν σημαντικούς ανασταλτικούς παράγοντες για την πλήρη και χωρίς εμπόδια άσκηση της ελευθερίας του αφετέρου, ως δυνατότητα εκμάθησης της ελευθερίας, και, μέσω της εκμάθησης αυτής, απόκτησης της ικανότητας αλληλοσεβασμού των δικαιωμάτων στο πλαίσιο μιας δίκαιης δημοκρατικής κοινωνίας. Η πορεία του παιδιού προς την ελευθερία εξετάζεται καταρχάς από τη σκοπιά της συμβολής μιας σειράς παραγόντων, οι οποίοι διαδραμάτισαν αποφασιστικό ρόλο στην ιστορική εμφάνιση των δικαιωμάτων του παιδιού. Οι παράγοντες αυτοί υπήρξαν συστατικά στοιχεία της ευρύτερης δυναμικής εξέλιξης των δυτικών κοινωνιών στο επίπεδο των κοινωνικών και πολιτικών θεσμών, και ειδικά στο πεδίο της παιδείας. Τους παράγοντες αυτούς εξετάζω στο πρώτο κεφάλαιο αυτού του βιβλίου. Παρουσιάζω καταρχάς τον εκδημοκρατισμό της οικογένειας ως αποτέλεσμα των εξελίξεων στο επίπεδο της παραγωγής και των επιπτώσεών της στην οικογένεια, σε συνδυασμό με την επίδραση των μεγάλων καινοτομιών της νεωτερικότητας. Οι καινοτομίες αυτές οδήγησαν, μέσα από την υποχώρηση της παραδοσιακής ηγετικής θέσης του πατέρα, στην ανάδυση μιας εξισωτικής ηθικής στον χώρο της οικογένειας. Η νέα αυτή ηθική είχε ως αποτέλεσμα την αναγνώριση της ισότητας σε όλα τα μέλη της και τη μετάθεση των αρμοδιοτήτων που είχε ο πατέρας πάνω στο παιδί,

9 9 πρωτίστως της εκπαίδευσης και της ηθικής αγωγής, από την οικογένεια στη δημόσια εξουσία. Κατά δεύτερο λόγο, εξετάζω τις ιδεολογικές εξελίξεις στον διεθνή χώρο, οι οποίες οδήγησαν στην παγκοσμιοποίηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων με προφανείς συνέπειες στο πεδίο των δικαιωμάτων του παιδιού, αλλά και τις νέες αντιλήψεις που διαμορφώθηκαν στις δυτικές κοινωνίες για το παιδί και τα δικαιώματά του. Στη συνέχεια, εξετάζω τον ρόλο των κινημάτων γύρω από το παιδί, τα οποία ήδη από τον 19 ο αιώνα έθεσαν ζητήματα για την παιδική εργασία και την εκπαίδευση του παιδιού. Επίσης, επισημαίνω τη σημασία που είχαν για τα δικαιώματα του παιδιού οι θεωρίες που ανέπτυξαν οι μεγάλοι παιδαγωγοί τους δύο τελευταίους αιώνες και οι οποίες ανέδειξαν το ζήτημα της ισότητας και της ελευθερίας του παιδιού ως βασικούς σκοπούς των προγραμμάτων τους. Τέλος, εξετάζω τη συμβολή που είχε το έργο του Philippe Ariès στην ανάδυση της έννοιας της παιδικότητας στον δυτικό κόσμο και κυρίως στη συνειδητοποίηση ότι το παιδί αντιπροσωπεύει μια ιδιαίτερη οντότητα με ειδικές ανάγκες και χαρακτηριστικά. Ολοκληρώνοντας το πρώτο κεφάλαιο, εξετάζω συνοπτικά την κατάσταση των δικαιωμάτων του παιδιού στον σημερινό κόσμο, τις δυνατότητες και τα όρια της δράσης των διεθνών Οργανισμών για την υλοποίησή τους και τις παρεμβάσεις που είναι αναγκαίες για μια πιο αποτελεσματική προώθηση των δικαιωμάτων του παιδιού στις δημοκρατικές κοινωνίες. Στο δεύτερο κεφάλαιο εξετάζω την μακρά ιστορία των δικαιωμάτων του παιδιού και την πορεία προς την ελευθερία του, μέσα από την εξέλιξη των αντιλήψεων για το παιδί όπως αυτές καταγράφονται κυρίως στις Διακηρύξεις και στα διεθνή κείμενα, με αποκορύφωμα την Διεθνή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού. Στη συνέχεια αναλύω τη Σύμβαση αυτή, η οποία αποτελεί βασικό κείμενο αναφοράς από την ψήφισή της το 1989, επισημαίνοντας κυρίως την αντίφαση που εμπεριέχει ανάμεσα στα δικαιώματα προστασίας και στα δικαιώματα ελευθερίες του παιδιού. Η καίρια αυτή αντίφαση θεωρώ ότι μεταφράζει την αντίθεση ανάμεσα στην αντίληψη που θεωρεί το παιδί εύθραστο και, συνεπώς, αντικείμενο προστασίας και στην αντίληψη που θεωρεί αναγκαία την αναγνώριση στο παιδί της αυτονομίας, του αυτοκαθορισμού και της συμμετοχής, άρα θεωρεί το παιδί ικανό να ασκήσει πλήρως τα δικαιώματα ελευθερίες που του αναγνωρίζονται από τη Σύμβαση. Στο κεφάλαιο αυτό εξετάζω επίσης το ζήτημα της εκπαίδευσης ως θεσμού προώθησης των δικαιωμάτων του παιδιού, επισημαίνοντας τα προβλήματα που ανακύπτουν, κυρίως σε ό,τι αφορά το πρόβλημα της αντίθεσης στην άσκηση των δικαιωμάτων ελευθεριών του παιδιού όπως εκφράζεται από τις ηθικές αντιλήψεις των ενηλίκων και ειδικά των

10 10 γονέων. Τέλος, παρουσιάζω τις αιρετικές θέσεις του Τζον Χολτ για τα δικαιώματα του παιδιού, ασκώντας κριτική στη βασική του άποψη, σύμφωνα με την οποία το παιδί μπορεί να ασκήσει το σύνολο των δικαιωμάτων του, υποβαθμίζοντας έτσι τον παράγοντα της ηλικίας του παιδιού ως κριτήριο για την άσκησή τους. Στο τρίτο κεφάλαιο εξετάζω τη διαδικασία μετάβασης στη νεωτερικότητα σε ό,τι αφορά τα δικαιώματα του παιδιού ειδικά στο επίπεδο των παραδοσιακών εξουσιών του pater familias. Η πατρική εξουσία, η οποία από τη ρωμαϊκή εποχή ήταν σχεδόν απόλυτη επί του παιδιού, δίνει σταδιακά τη θέση της στην ισότητα μεταξύ των μελών της οικογένειας μέσα από μια αργή εξέλιξη στο επίπεδο της θεωρίας, η οποία, ξεκινώντας δειλά από τον Hobbes, καταλήγει στη σύγχρονη αντίληψη των δικαιωμάτων, τα οποία διασφαλίζονται από την κρατική νομοθεσία. Την αντίληψη αυτή διατυπώνει πρώτος ο John Locke, ο οποίος, στο κλασικό έργο του Δεύτερη Πραγματεία περί Κυβερνήσεως, υποστηρίζει την ιδέα ότι το παιδί διαθέτει ίσα δικαιώματα με τους ενήλικες, τα οποία θα μπορεί να ασκήσει ανάλογα με την πνευματική του ανάπτυξη. Από αυτή τη σκοπιά, ο Locke είναι αυτός που μας εισάγει στη νεωτερική αντίληψη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων του παιδιού και στη μετάθεση της αρμοδιότητας για την προστασία και την ελευθερία του παιδιού από την οικογένεια στο κράτος. Ο Locke είναι ο πρώτος που θα υποστηρίξει ότι το παιδί έχει ίσα δικαιώματα με τους ενήλικες και ότι ο πατέρας δεν έχει επί του παιδιού τις εξουσίες που του αναγνώριζε η τότε παραδοσιακή κοινωνία. Επίσης, θα τονίσει τη σημασία της πειθαρχίας μέσα από την εκπαίδευση με σκοπό τη μελλοντική ελευθερία του παιδιού ως πολίτη, δηλαδή της πειθαρχίας η οποία πρέπει να έχει ως σκοπό την ελευθερία του παιδιού μέσα από την ανάπτυξη της λογικής σκέψης του (του Λόγου). Συνεπώς, η ελευθερία δεν μπορεί να αποκτηθεί με βίαια μέσα ούτε στην οικογένεια, ούτε στο σχολείο αλλά ούτε και στην κοινωνία, διότι ο βασικός σκοπός της εκπαίδευσης είναι η άσκηση των δικαιωμάτων και η πλήρης απόλαυση της ελευθερίας από το παιδί ως μελλοντικός πολίτης στο πλαίσιο μιας δίκαιης πολιτικής κοινότητας που διασφαλίζει τα δικαιώματα όλων των μελών της χωρίς εξαίρεση και χωρίς διακρίσεις. Aπό αυτή τη σκοπιά, η αντίληψη του Locke συναντά εκείνη του Kant για την εκπαίδευση του παιδιού ως μελλοντικού ελεύθερου πολίτη που δεσμεύεται έναντι των άλλων για τον αμοιβαίο σεβασμό των δικαιωμάτων. Έτσι ο Locke αναγγέλλει ουσιαστικά τη σύγχρονη αντίληψη των θεωρητικών της ηθικής αγωγής, σύμφωνα με την οποία οι γονείς πρέπει να αναπτύσσουν σχέσεις αμοιβαίου σεβασμού με το παιδί με σκοπό την

11 11 ηθική του ανάπτυξη και τη σταδιακή ένταξή του στη δημοκρατική κοινωνία των «ίσων». Στο τέταρτο κεφάλαιο, διερευνώ τις διάφορες μορφές παραβίασης των δικαιωμάτων του παιδιού με κριτήριο την έννοια της βλάβης και των συνεπειών της τόσο στην απόλαυση των δικαιωμάτων προστασίας όσο και στη δυνατότητα άσκησης των δικαιωμάτων ελευθεριών του παιδιού. Με βάση το κριτήριο της βλάβης, εξετάζω μια σειρά παραβιάσεις των δικαιωμάτων προστασίας, όπως η παιδική εργασία, η κακοποίηση του παιδιού, η φτώχεια, κ.λπ. με σκοπό να δείξω ότι οι πραγματικές ή δυνητικές βλάβες που προκαλούνται στο παιδί μπορούν ακυρώσουν την ανάπτυξη της προσωπικότητάς του και να υπονομεύσουν τη δυνατότητα άσκησης των δικαιωμάτων-ελευθεριών του. Τέλος, στο ίδιο κεφάλαιο εξετάζω τα δικαιώματα της ευτυχίας και της εκπαίδευσης, τα οποία μπορούν να προάγουν κατά θετικό τρόπο, και όχι απλώς μέσα από την άρση των αρνητικών επιπτώσεων της παραβίασης των δικαιωμάτων προστασίας, την ανάπτυξη της προσωπικότητας του παιδιού στην κατεύθυνση της απόκτησης των ικανοτήτων για την άσκηση των δικαιωμάτων-ελευθεριών του. Πιο συγκεκριμένα, υποστηρίζω ότι η απόλαυση των δύο αυτών δικαιωμάτων συντείνει στην ηθικο-πνευματική και ψυχική ανάπτυξη του παιδιού και στην είσοδό του στην κοινωνία των ίσων, εντός της οποίας θα μπορεί να ασκήσει υπό καλύτερους όρους όχι μόνο τα δικαιώματα ελευθερίες αλλά και τα δικαιώματα προστασίας. Το τελευταίο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στην ηθική αγωγή του παιδιού και στην εξέταση των δυνατοτήτων που προσφέρουν οι κυριότερες θεωρίες ηθικής ανάπτυξης για μια δημοκρατική εκπαίδευση η οποία θα πραγματώνει το δημοκρατικό αίτημα για μια εκπαίδευση που θα καθιστά το παιδί υποκείμενο ικανό να ασκήσει τα δικαιώματα ελευθερίες του στο πλαίσιο μιας δίκαιης κοινωνίας αμοιβαίου σεβασμού των δικαιωμάτων. Οι θεωρίες που μπορούν να καταστήσουν δυνατό αυτό το αίτημα είναι αυτές του Kant, του Piaget, του Rawls και του Kolhberg, οι οποίες προσφέρουν, όπως προσπαθώ να δείξω, τα κατάλληλα παιδαγωγικά εργαλεία για την υλοποίηση του παραπάνω αιτήματος. Το βασικό πρόβλημα που καλείται να επιλύσει η δημοκρατική ηθική αγωγή, ή, όπως το ονομάζω, το «παράδοξο» των δικαιωμάτων του παιδιού, συνίσταται στο γεγονός ότι, ενώ αναγνωρίζεται στο παιδί η ηθική ελευθερία και η συναφής ισότητά του με τους ενήλικες, το παιδί δεν μπορεί να είναι πρακτικά ίσο εξαιτίας της ηθικοπνευματικής του ανωριμότητας η οποία καθιστά τουλάχιστον προβληματική τη

12 12 δυνατότητά του να ασκήσει πλήρως την ελευθερία του. Η επίλυση αυτού του παράδοξου μπορεί να επιτευχθεί εφόσον δεχτούμε την άσκηση μιας ορισμένης, ήπιας εξουσίας ή αυθεντίας στον χώρο της εκπαίδευσης η οποία θα ενσωματώνει τη λογική της ελευθερίας, αλλά και των δικαιωμάτων του παιδιού, στην κατεύθυνση της ηθικής ανάπτυξής του. Η έμφαση που δίνουν οι παραπάνω θεωρίες στην ηθική ανάπτυξη του παιδιού, σε συνδυασμό με την αναγνώριση δημοκρατικών αξιών, με επίκεντρο τα ανθρώπινα δικαιώματα, καθιστούν δυνατή, όπως πιστεύω, την ιδέα της ηθικής αυτονομίας του αυριανού πολίτη στο πλαίσιο μιας ελεύθερης δημοκρατικής κοινωνίας αλληλοσεβασμού και συνεργασίας μεταξύ ίσων και ελεύθερων πολιτών. Θα ήθελα να ευχαριστήσω τους συναδέλφους που είχαν την υπομονή να διαβάσουν ο καθένας κάποιο από τα κεφάλαια που αποτελούν το ανά χείρας πόνημα και να μου υποβάλουν χρήσιμες παρατηρήσεις: τον Γιώργο Σταμέλο, τον Παντελή Κυπριανό, τον Γιάννη Καμαριανό, τον Γεράσιμο Κουστουράκη, τον Λεωνίδα Σωτηρόπουλο και τον Θανάση Καραλή. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω τη Χαρά Πίτσου που με βοήθησε στη διόρθωση και την καταγραφή της βιβλιογραφίας. Ας σημειώσω τέλος ότι οι απόψεις που εκφράζονται ανήκουν προφανώς στον συγγραφέα και τα όποια λάθη, οι παραλείψεις και οι ενδεχόμενες αβλεψίες βαρύνουν αποκλειστικά αυτόν.