ΧΗΜΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΓΥΡΗΣ ΚΑΙ ΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΥΝΑΤΟΤΗΤΩΝ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΗΣ ΣΤΗ ΙΑΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΑΓΡΟΤΙΚΩΝ ΖΩΩΝ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΓΕΩΤΕΧΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΏΝ ΣΠΟΥ ΩΝ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΖΩΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΧΗΜΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΓΥΡΗΣ ΚΑΙ ΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΥΝΑΤΟΤΗΤΩΝ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΗΣ ΣΤΗ ΙΑΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΑΓΡΟΤΙΚΩΝ ΖΩΩΝ ΤΗΛΕΜΑΧΟΣ ΖΗΣΗΣ Γεωπόνος ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

2 Μέλη εξεταστικής επιτροπής ηµήτριος Γ. Λιαµάδης 1, 2, Καθηγητής Τµήµατος Γεωπονίας, Α.Π.Θ. Ανδρεας Θ. Θρασυβούλου 2, Καθηγητής Τµήµατος Γεωπονίας, Α.Π.Θ. Αστέριος Χατζηπαναγιώτου 2, Καθηγητής Τµήµατος Γεωπονίας, Α.Π.Θ. 1 Επιβλέπων Καθηγητής 2 Μέλη της εξεταστικής επιτροπής 2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελίδα 1 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ 2 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τι είναι η γύρη Σκοπός της εργασίας 4 2. ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ Χηµική σύσταση της γύρης Γενικά Περιεκτικότητα της γύρης σε πρωτεΐνη Περιεκτικότητα της γύρης σε λίπος Περιεκτικότητα της γύρης σε υδατάνθρακες Άλλα συστατικά µε ιδιαίτερη σηµασία για τη διατροφή Η γύρη στη διατροφή των ζώων 9 3. ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟ ΟΙ Συλλογή γύρης Μελισσοπαλυνολογική ανάλυση Προσδιορισµός πτητικών ουσιών Προσδιορισµός της υγρασίας Προσδιορισµός τέφρας Προσδιορισµός ιχνοστοιχείων Προσδιορισµός αζωτούχων ουσιών Προσδιορισµός λίπαρών ουσιών ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Ποσότητα συλλεγόµενης γύρης Υγρασία Τέφρα-ιχνοστοιχεία Αζωτούχες ουσίες Λίπος Πτητικές ουσίες της γύρης ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ SUMMARY ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 32 3

4 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Θερµές ευχαριστίες εκφράζονται στους καθηγητές, του τµήµατος Γεωπονίας του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης 4

5 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Τι είναι η γύρη Η γύρη αποτελεί τον αρσενικό γαµέτη των φυτών. Τα φυτά έχουν αναπτύξει κυρίως δυο τρόπους για να γονιµοποιούνται. Είτε µε γύρη που µεταφέρεται µε τον αέρα (ανεµόφιλα φυτά) είτε µε γύρη που µεταφέρεται µε έντοµα (εντοµόφιλα φυτά) Η γύρη της δεύτερης κατηγορίας είναι αυτή που παρουσιάζει και το µεγαλύτερο ενδιαφέρον για τη διατροφή των ζώων. Τα φυτά, για να προσελκύσουν τα έντοµα και γενικότερα τους οργανισµούς που τρέφονται µε γύρη, παράγουν γύρη που περιέχει πλειάδα θρεπτικών συστατικών, καθιστώντας την µια ελκυστικότατη τροφή. Έχουν γίνει αρκετές εργασίες που µελετούν τόσο τη συλλογή της, όσο και τη χηµική της σύσταση. Οι περισσότερες αφορούν τη συλλογή γύρης από τη µέλισσα (Apis mellifera L.). Η µέλισσα συλλέγει τους γυρεόκοκκους πετώντας από φυτό σε φυτό, τους συνενώνει σε σβώλους και τους τοποθετεί στα πίσω πόδια της για να τους µεταφέρει στην κυψέλη. Η συλλογή της γύρης από τον άνθρωπο γίνεται µε ειδικές παγίδες που τοποθετούνται στην είσοδο της κυψέλης (γυρεοπαγίδες). Αυτές κατακρατούν τη γύρη από τα πόδια των µελισσών όταν αυτές περνούν για να εισέλθουν στην κυψέλη (Θρασυβούλου, 1998). Οι αποδόσεις της κυψέλης σε γύρη εξαρτώνται από την αφθονία και το είδος των φυτών που ανθοφορούν, από τη δύναµη των µελισσιών, από την έκταση του γόνου, από τις καιρικές συνθήκες και από την ποσότητα αποθηκευµένης γύρης (Θρασυβούλου, 1998). Η απόδοση της κυψέλης µπορεί να φτάσει τα 8-10 κιλά για µια εποχή (Θρασυβούλου 1998). Η γύρη θεωρείται ως µια σηµαντική πρωτεϊνούχος τροφή µε πολύ καλή αναλογία (προφίλ) στα απαραίτητα αµινοξέα. Για τη µέλισσα ειδικότερα αποτελεί την κατεξοχήν πηγή πρωτεΐνης. Το γεγονός ότι οι µέλισσες δε συλλέγουν γύρη από ένα µόνο φυτό, καθώς και το ότι η περιεκτικότητα σε αµινοξέα διαφέρει από φυτό σε φυτό (Bonvehi, 1988), καθιστά τη γύρη τροφή µε υψηλή περιεκτικότητα σε πρωτεΐνη υψηλής βιολογικής αξίας όσον αφορά τη µέλισσα.. Παράλληλα, η γύρη περιέχει λιπαρά οξέα, λιπίδια, στερόλες, βιταµίνες και υδατάνθρακες (Schmidt, 1984, Abreu, 1992, Block και συν., 1994). Η γύρη περιέχει και πλήθος ιχνοστοιχείων τα οποία επίσης διαφέρουν από φυτό σε φυτό (Herbert και Miller-Ihli, 1987). Οι παραπάνω εργασίες καθώς και άλλες που ερεύνησαν τη χηµική σύσταση της γύρης (Day και συν., 1990, Saa-Otero και συν., 1990, Bonvehi και Jordà, 1997, 5

6 Almeida-Muradien και συν., 2005) έδωσαν ερεθίσµατα ώστε να διερευνηθεί η δυνατότητα χρησιµοποίησής της στη διατροφή των αγροτικών ζώων. 1.2 Σκοπός της εργασίας Η πραγµατοποίηση της παρούσας εργασίας είχε δύο στόχους: 1) Να πραγµατοποιηθεί χηµική ανάλυση ελληνικής γύρης που συλλέγουν οι µέλισσες για υγρασία, τέφρα, ιχνοστοιχεία (σίδηρο, ψευδάργυρο, χαλκό και µαγγάνιο), ολικές αζωτούχες ουσίες, λίπος και πτητικές ουσίες. 2) Να διερευνηθούν οι δυνατότητες χρησιµοποίησής της στη διατροφή των αγροτικών ζώων, µέσω βιβλιογραφικής ανασκόπησης, αλλά και µε βάση τα αποτελέσµατα των χηµικών αναλύσεων της γύρης που πραγµατοποιήθηκαν στα πλαίσια της παρούσας εργασίας. 6

7 2. ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ 2.1 Χηµική σύσταση της γύρης Γενικά Ένας γυρεόκκοκος αποτελείται από ένα κεντρικό τµήµα, το κυτόπλασµα, που είναι πλούσιο σε θρεπτικά συστατικά και περιέχει το γενετικό υλικό, και από µια σύνθετη µεµβράνη που το περικλείει, το σπορόδερµα. Ο ρόλος του σποροδέρµατος είναι να παρέχει προστασία στο κυτόπλασµα στο οποίο βρίσκονται ευαίσθητα προς καταστροφή θρεπτικά συστατικά, όπως είναι οι πρωτεΐνες, από εξωγενείς παράγοντες (ακτινοβολία, θερµοκρασία, οξειδώσεις) (Dobson και Bergström, 2000). Το εξωτερικό περίβληµα του σποροδέρµατος αποτελείται από ουδέτερα λιπίδια, υδατάνθρακες, τερπενοειδή και καροτενοειδή στοιχεία (Dobson, 1988). Τα αµέσως επόµενα δυο στρώµατα προς το εσωτερικό του γυρεόκοκκου αποτελούνται κυρίως από πηκτίνη και κυτταρίνη (Roulston και Cane, 2000). Εξωτερικά αναπτύσσεται µια µεµβράνη, το "pollenkitt", το οποίο φαίνεται πως παίζει σηµαντικό ρόλο στην ελκυστικότητα της γύρης (επιλογή και συλλογή από τις µέλισσες) (Dobson και Bergström, 2000) Περιεκτικότητα της γύρης σε πρωτεΐνη Η γύρη είναι γνωστή για την υψηλή περιεκτικότητά της σε πρωτεΐνη και κατ επέκταση σε αµινοξέα. Για τις µέλισσες αποτελεί την κατεξοχήν πηγή κάλυψης των αναγκών της σε πρωτεΐνη. Για το λόγο αυτό έχουν γίνει πάµπολλες εργασίες που µελετούν την περιεκτικότητα της τόσο σε πρωτεΐνη όσο και σε αµινοξέα. Οι Bosi και D Albore (1975) αναλύοντας 29 είδη γύρης στην Ιταλία βρήκαν περιεκτικότητα σε πρωτεΐνη 24,2% κατά µέσο όρο ωστόσο η περιεκτικότητα διέφερε από είδος σε είδος. Παρόµοια αποτελέσµατα αναφέρει ο Talpay (1978) µε µέση περιεκτικότητα σε πρωτεΐνη 23%. Και οι δυο εργασίες κατέληξαν στο συµπέρασµα ότι, ποσοτικά, το κυριότερο αµινοξύ ήταν η προλίνη. Οι Tabio και συν. (1988) σε 49 δείγµατα γύρης βρήκαν, κατά µέσο όρο, περιεκτικότητα πρωτεΐνης 19,5% και οι Guan και συν. (1984) αναφέρουν αντίστοιχο ποσοστό 26%. Οι Palares και Escura (1987) µελέτησαν την ποιότητα της συλλεγόµενης γύρης στην Ισπανία, όπου το 1986 ανήλθε στους 143 τόνους. Συλλέγοντας 1024 δείγµατα ανέφεραν ότι η περιεκτικότητα σε πρωτεΐνη ήταν 28,7 %. Οι Saa και συν. (2000), σε εργασία που 7

8 αφορά είδη γύρης από διάφορες περιοχές της Ισπανίας, παρατήρησαν ότι τα ποσοστά της πρωτεΐνης κυµαινόταν από 16,5% έως 29,5%. Οι Bonvehi και Jordà (1997), σε 20 δείγµατα γύρης, βρήκαν ποσοστό πρωτεΐνης 15,3% κατά µέσο όρο. Εδώ, πρέπει να αναφερθεί ότι οι προηγούµενοι ερευνητές προσδιόρισαν την πρωτεΐνη ως Ν x 6,25 ενώ οι Bonvehi και Jordà (1997), χρησιµοποίησαν το συντελεστή 5,6, γι αυτό ίσως η περιεκτικότητα σε πρωτεΐνη είναι χαµηλότερη σ αυτήν την εργασία. Περιεκτικότητα 24,1%, κατά µέσο όρο, αναφέρουν στη συλλεγόµενη γύρη από επτά περιοχές οι Herbert και Shimanuki (1978a). Γενικά, όσον αφορά την περιεκτικότητα σε πρωτεΐνη της συλλεγείσας από µέλισσες γύρης, µπορεί να ειπωθεί ότι παρουσιάζει µια διακύµανση από 20 έως 30 %. Στα περισσότερα είδη γύρης έχουν βρεθεί όλα τα αµινοξέα (Soldberg και Remedios, 1980), ενώ τη µεγαλύτερη περιεκτικότητα παρουσιάζει η προλίνη. Η µέλισσα µπορεί να συνθέτει ορισµένα αµινοξέα εκτός από τα παρακάτω δέκα: αργινίνη, ιστιδίνη, λυσίνη, τρυπτοφάνη, φαινυλαλανίνη, µεθειονίνη, θρεονίνη, ισολευκίνη, λευκίνη και βαλίνη (De Groot, 1954). Τα τελευταία ονοµάζονται απαραίτητα αµινοξέα και λαµβάνονται κυρίως µέσω της τροφής. Αυτά είναι απαραίτητα και για τα παραγωγικά ζώα εκτός από τα µηρυκαστικά που µπορούν να τα συνθέσουν µέσω των µικροοργανισµών της µεγάλης κοιλίας. Στις περισσότερες εργασίες αναφέρεται ότι σχεδόν όλα τα είδη γύρης περιέχουν και τα δέκα απαραίτητα αµινοξέα. Τα µοναδικά αµινοξέα που απουσιάζουν σε µερικά είδη είναι η τρυπτοφάνη και η φαινυλαλανίνη (Lunden, 1956). Οι µέλισσες προτιµούν να συλλέγουν γύρη από πολλά φυτά. (Schmidt 1984, Day και συν. 1990). Έτσι µπορεί να εξαχθεί το συµπέρασµα πως τυχόν ελλείψεις αµινοξέων σε κάποιο είδος γύρης µπορούν να καλυφθούν λόγω της ύπαρξής τους σε άλλες συλλεγόµενες γύρες. Τέλος, ο Abreu (1992) αναφέρει ότι η πρωτεΐνη της γύρης είναι υψηλής βιολογικής αξίας καθώς και ότι η αναλογία των αµινοξέων προσεγγίζει αυτήν της ιδανικής πρωτεΐνης Περιεκτικότητα της γύρης σε λίπος Το λίπος της γύρης έχει µελετηθεί επίσης αρκετά, καθώς είναι η µοναδική πηγή για την κάλυψη των θρεπτικών αναγκών της µέλισσας (Loidl και Grailsheim, 2001). Η περιεκτικότητα της γύρης σε λίπος παρουσιάζει αρκετές διακυµάνσεις σε σχέση µε το είδος του φυτού και κυµαίνεται από 1-20% (Stanley και Linskens, 1974). Το λίπος της γύρης απαντάται κυρίως στο σπορόδερµα. Αποτελείται από λιπίδια, 8

9 λιπαρά οξέα, στερόλες και ανώτερες αλκοόλες (Soldberg και Remedios 1980, Bogdanov, 2004) Οι Saa-Otero και συν. (2000) σε εργασία µε γύρες που συλλέχθηκαν στην Ισπανία από µέλισσες αναφέρουν ότι το λίπος κυµαινόταν από 2,6-8,9%. Επίσης αναφέρουν ότι η περιεκτικότητα σε λιπαρά οξέα ήταν υψηλή, ενώ το µεγαλύτερο ποσοτικά ήταν το λινολενικό (23%) ακολουθούµενο από το λινελαϊκό οξύ (21%) και το παλµιτικό (20%) επί των λιπαρών οξέων. Παρόµοια αποτελέσµατα βρήκαν οι Bonvehi και Jordà (1997) µε µέσο όρο λίπους 5,9% και κύρια λιπαρά οξέα το λινελαικό οξύ (31,3%), το παλµιτικό (22,7%) το λινολενικό (19,1%) και το ελαικό (12,4%) επί των λιπαρών οξέων. Οι Herbert και Shimanuki (1978a) οι οποίοι λαµβάνοντας γύρη που είχαν συλλέξει οι µέλισσες από επτά τοποθεσίες των Η.Π.Α. προσδιόρισαν το ποσοστό λίπους στο 5% κατά µέσο όρο. Ο Talpay (1978) αναφέρει ιδιαίτερα υψηλό ποσοστό λίπους (11,2%) µε κύρια λιπαρά οξέα το λινολενικό (38%), το παλµιτικό (23,7%) και το λινελαϊκό (17,2%) επί των λιπαρών οξέων. Οι Todd και Bretherick (1942) αναλύοντας 32 είδη γύρης, εκ των οποίων τα 27 τα συνέλεξαν µέλισσες, βρήκαν περιεκτικότητα σε λίπος κατά µέσο όρο 5%. Ο Standifer (1966) προσδιόρισε το λίπος σε 16 είδη γύρης που συνέλεξαν µέλισσες και ανέφερε περιεκτικότητα 9,2%. Γενικά, µπορεί να ειπωθεί πως το ποσοστό του λίπους στη γύρη παραλλάσσει αναλόγως του είδους φυτού από το οποίο αυτή προέρχεται. Φαίνεται όµως, από τις εργασίες που έχουν γίνει, ότι κυµαίνεται στο 5,6% κατά µέσο όρο. Τα κύρια λιπαρά οξέα που υπάρχουν είναι το λινολενικό, το λινελαϊκό και το παλµιτικό. Τα δύο πρώτα παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς είναι γνωστά ως απαραίτητα λιπαρά οξέα για τα αγροτικά ζώα, επειδή δεν έχουν τη δυνατότητα να τα συνθέσουν παρά µόνο να τα µεταβολίσουν (Λιαµάδης, 2000) Περιεκτικότητα της γύρης σε υδατάνθρακες Η περιεκτικότητα υδατανθράκων στη γύρη είναι παραπλήσια µ εκείνη των αζωτούχων ουσιών. Ωστόσο τα ποσοστά αυτά είναι στην πραγµατικότητα ελαφρώς χαµηλότερα, καθώς η µέλισσα προσθέτει νέκταρ κατά τη διαδικασία συλλογής της γύρης, ώστε να επιτύχει τη συνένωση των γυρεοκόκκων (Lunden, 1956). Η περιεκτικότητα ποικίλει στις διάφορες εργασίες που έχουν δηµοσιευτεί. Έτσι, οι Herbert και Shimanuki, (1978a) αναφέρουν ποσοστό υδατανθράκων 19,5% κατά µέσο όρο, οι Vilanueva και συν., (2002) 37,5% κατά µέσο όρο, ενώ οι Day και συν. (1990) 18,3% για το1986/1987 και 19,5% για το Ο Talpay (1978) αναφέρει 9

10 ποσοστό υδατανθράκων 35,6%, κατά µέσο όρο, µε κύρια σάκχαρα τη γλυκόζη (14,3%) και τη φρουκτόζη (19,4%), ενώ οι Bonvehi και Jordà (1997) αναφέρουν ποσοστό υδατανθράκων 39,8%, κατά µέσο όρο, µε κύρια σάκχαρα τη φρουκτόζη (17,54% επί της Ξ.Ο) τη γλυκόζη (13,5%) και τη σουκρόζη (6,1%). Το µέγιστο ποσοστό των υδατανθράκων που βρίσκονται στη γύρη είναι σάκχαρα (Herbert και Shimanuki, 1978a, Talpay, 1978, Speranza και συν., 1997, Vilanueva και συν. 2002) µε κυριότερα τη φρουκτόζη, τη γλυκόζη και τη σουκρόζη Άλλα συστατικά µε ιδιαίτερη σηµασία για τη διατροφή Εκτός των κύριων θρεπτικών συστατικών (πρωτεΐνες, υδατάνθρακες, λίπη) τα οποία η γύρη περιέχει σε πολύ ενδιαφέροντα ποσοστά, όπως φάνηκε παραπάνω, υπάρχουν αναφορές στη βιβλιογραφία και για άλλα σηµαντικά συστατικά που προάγουν το φαινόµενο της θρέψης και είναι σηµαντικά για τους ζωικούς οργανισµούς. Ίσως σε αυτά τα συστατικά να βρίσκεται και η αξία της γύρης και η δυνατότητα χρησιµοποίησής της στη διατροφή των αγροτικών ζώων. Έχουν βρεθεί λοιπόν στη γύρη φαινολικές ενώσεις και ειδικότερα φλαβονοειδή σε αξιόλογες ποσότητες (Kroyer και Hegedus, 2001, Bonvehi και συν., 2001, Campos και συν., 2003). Αυτές είναι ουσίες που θεωρούνται ότι παρουσιάζουν αντιοξειδωτικές ιδιότητες καθώς εµφανίζουν δράση ενάντια στις ελεύθερες ρίζες. Μάλιστα, όσο αυξανόταν η περιεκτικότητα αυτών των ουσιών στη γύρη, τόσο αυξανόταν και η αντιοξειδωτική δράση της γύρης. Παράλληλα, εµφανίζουν και µια σειρά από άλλες βιολογικές δράσεις, όπως αγγειοδιασταλτική, αντικαρκινική, αντιφλεγµονώδη, αντιβακτηριακή, αντι-ιïκή, αντιαλλεργική, ενώ, επίσης, δρουν και ως αναστολείς συγκεκριµένων ενζύµων (Kroyer και Hegedus, 2001). Η ποσότητα αυτών των ουσιών ανέρχεται κατά µέσο όρο σε 8,2 mg/g (Kroyer και Hegedus, 2001) µε κύριο συστατικό τη ρουτίνη (βιταµίνη Ρ) που ανέρχεται στα 29 mg/100g (Bonvehi και συν., 2001). Μάλιστα, η ύπαρξή της φαίνεται να είναι δεδοµένη στη γύρη, καθώς προτείνεται ελάχιστη ποσότητα 20 mg/100g ως ποιοτικό κριτήριο της γύρης στην Ευρωπαϊκή αγορά (Bonvehi και συν., 2001). Παροµοίως, στην Ελβετία, αναφέρεται ελάχιστη απαιτούµενη περιεκτικότητα 40mg/100g σε φαινολικές ενώσεις ως ποιοτικό κριτήριο για τη γύρη (Swiss Food Manual, 2003). Η γύρη περιέχει όλες τις βιταµίνες του συµπλέγµατος Β και µάλιστα σε αξιόλογα ποσοστά (Talpay 1978, Ianuzzi 1993c). Το ίδιο αναφέρει και ο Barbier (1970) ο οποίος συνόψισε τα αποτελέσµατα που αφορούν τις συγκεντρώσεις βιταµινών στη γύρη. Έτσι αναφέρει τις εξής: θειαµίνη (1,4-10,8 mg/100g), 10

11 ριβοφλαβίνη (5,6-19,2 mg/100g), νικοτινικό οξύ (40,7-210 mg/100g) πυριδοξίνη (3,1-9 mg/100g), παντοθενικό οξύ (4,2-51 mg/100g), βιοτίνη (0,25-0,69 mg/100g), ινοσιτόλη (3-30 mg/g), ασκορβικό οξύ ( mg/100g). Οι βιταµίνες A, D, E, K απουσιάζουν από τη γύρη. Τέλος, η γύρη περιέχει πλήθος ενζύµων. Οι Stanley και Linskens (1974) αναφέρουν ότι περιέχει γύρω στα 80 ένζυµα τα οποία ανήκουν σε όλες τις κλάσεις των ενζύµων: οξειδορεδουκτάσες, τρανσφεράσες, υδρολάσες, λυάσες, ισοµεράσες και λιγάσες. Παρόµοια αναφορά κάνει και ο Iannuzzi (1993c). Ορισµένα από αυτά προστίθενται κατά τη διαδικασία συλλογής της γύρης από τη µέλισσα, καθώς αυτή προσθέτει νέκταρ και εκκρίσεις των υποφαρυγγικών αδένων, ώστε να συγκολλήσει τους γυρεόκοκκους. Μέσα σε αυτές τις εκκρίσεις υπάρχουν ένζυµα όπως η ιµβερτάση και η αµυλάση (Stanley και Linskens, 1974, Iannuzzi, 1993c). 2.2 Η γύρη στη διατροφή των ζώων Από την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας βρέθηκαν εργασίες που έγιναν µε σκοπό τη διερεύνηση της δυνατότητας χρησιµοποίησης της γύρης στη διατροφή ζώων που δεν τρέφονται απ αυτήν. Οι περισσότερες εξ αυτών αφορούν αρουραίους και ποντικούς. Ο Talpay (1978) αναφέρει πως όταν χορηγήθηκε, συµπληρωµατικά, γύρη σε αρουραίους παρατηρήθηκε αύξηση βάρους που έφτασε µέχρι και 50% σε σχέση µε την οµάδα µάρτυρα που διατράφηκε µόνο µε συνηθισµένη τροφή για αρουραίους. Παράλληλα δεν παρατηρήθηκε κανενός είδους τοξική δράση της γύρης. Οι Ishiguro και συν. (1964) χορηγώντας γύρη 0,1g και 0,5g ηµερησίως για 30 µέρες σε αρουραίους παρατήρησαν αύξηση βάρους 2,8 και 4,9%, αντίστοιχα, σε σχέση µε τους µάρτυρες που δεν χορηγήθηκε γύρη. Επίσης δεν παρουσιάστηκε κανενός είδους τοξικότητα. Οι Fisek και Stankiewicz (1987) χορήγησαν σε νεαρούς αρουραίους (15 ηµερών) mg γύρης ηµερησίως ως συµπλήρωµα στην κανονική τροφή τους. Παρατήρησαν ότι οι αρουραίοι που έλαβαν γύρη είχαν µεγαλύτερο βάρος µετά από 20 ηµέρες κατά 33 και 35% σε σχέση µε τις δυο οµάδες-µάρτυρες στις οποίες δε χορηγήθηκε γύρη. Επίσης παρατήρησαν θετική επίδραση στα επίπεδα της αιµογλοβίνης και στον αριθµό των ερυθροκυττάρων, ενώ, συγχρόνως, η πρωτεϊνοσύνθεση ήταν καλύτερη. Οι Haro και συν. (2000) σε πειράµατα µε αρουραίους µελέτησαν το κατά πόσο η γύρη προστιθέµενη στο σιτηρέσιό τους επηρεάζει το µεταβολισµό του σιδήρου, του φωσφόρου, του ασβεστίου και του µαγνησίου. Έτσι πρόσθεσαν 10g γύρης σε ισορροπηµένο σιτηρέσιο, ενώ το ίδιο σιτηρέσιο χωρίς γύρη χορηγήθηκε και σε οµάδα ζώων-µαρτύρων. Παράλληλα 11

12 χρησιµοποιήθηκε οµάδα ζώων που είχε έλλειψη σιδήρου και οι ερευνητές παρατήρησαν κατά 43% µεγαλύτερη αύξηση βάρους στους αρουραίους που διατράφηκαν µε γύρη. Ακόµα και στους αρουραίους που είχαν έλλειψη σιδήρου η προσθήκη γύρης αύξησε το κέρδος βάρους τους παρόλο που κατανάλωσαν λιγότερη τροφή. Επίσης, στα αναιµικά ζώα η προσθήκη γύρης αύξησε κατά 66% τη βιοδιαθεσιµότητα του σιδήρου σε σχέση µε τα ζώα που ήταν αναιµικά και δεν έλαβαν γύρη. Ίσως αυτό να οφείλεται σε συστατικά που περιέχει η γύρη και βοηθούν στην απορρόφηση του σιδήρου (ελεύθερα αµινοξέα όπως η ιστιδίνη, φρουκτόζη, βιταµίνη C, φλαβονοειδή) (Chauvin, 1959, Stanley και Linskens, 1974). Παράλληλα παρατηρήθηκε ότι µε χορήγηση γύρης αυξήθηκε η απορρόφηση τόσο του ασβεστίου όσο και του φωσφόρου και στους αναιµικούς αρουραίους αλλά και στους κανονικούς. Αυτό ίσως να οφείλεται στην παρουσία αµινοξέων που βοηθούν στην καλύτερη απορρόφηση των ανοργάνων όπως είναι η λυσίνη (Murillo και συν., 1972), η ασπαρταµίνη, η γλουταµίνη και η ορνιθίνη (Gonzalbez, 1984). Επίσης, σύµφωνα µε τον Abreu (1992), η πρωτεΐνη της γύρης είναι υψηλής βιολογικής αξίας πλησιάζοντας αυτήν της καζεΐνης. Η ποιότητα της πρωτεΐνης είναι ένας από τους παράγοντες που επηρεάζουν την απορρόφηση του φωσφόρου (Pointillart και Guenguen, 1989). Οι Constantini και D Albore (1971) πρόσθεσαν γύρη σε ποσοστό 2,5% στο σιτηρέσιο, σε κοτόπουλα (broilers), και παρατήρησαν ότι είχαν µεγαλύτερο κέρδος σωµατικού βάρους και καλύτερη ποιότητα σφαγίου σε σχέση µε εκείνα που δεν διατράφηκαν µε γύρη. Το πιο αξιοσηµείωτο κέρδος από τη χρήση της γύρης στη διατροφή παραγωγικών ζώων το αναφέρουν οι Stanley και Linskens (1974). Προσθέτοντας γύρη στα σιτηρέσια ορνίθων αυγοπαραγωγής, η αυγοπαραγωγή αυξήθηκε κατά 17% τις πρώτες 60 ηµέρες. Παράλληλα, οι κρόκοι των αυγών είχαν ένα πιο επιθυµητό κίτρινο χρώµα. Ιστολογικές αναλύσεις έδειξαν ότι η προσθήκη της γύρης αύξησε τα επίπεδα της γοναδοτροπίνης στις πουλάδες. Παρόµοια αποτελέσµατα αναφέρει ο Iannuzzi (1994), καθώς όταν χορηγήθηκε γύρη καλαµποκιού σε όρνιθες παράχθηκαν αυγά µε κρόκο σκουρότερου χρώµατος και µε υψηλότερα ποσοστά καροτενοειδών. Οι Stanley και Linskens (1974) αναφέρουν ότι προσθήκη στο σιτηρέσιο χοιριδίων 1-3% γύρη καλαµποκιού είχε θετικά αποτελέσµατα. Ειδικότερα, παρατήρησαν ότι τα χοιρίδια που προσέλαβαν γύρη είχαν µεγαλύτερο ρυθµό αύξησης του σωµατικού βάρους και καλύτερη µετατρεψιµότητα της τροφής, σε σχέση µε εκείνα που δεν έλαβαν γύρη στο σιτηρέσιό τους. Η καλύτερη απόδοση παρατηρήθηκε µε ποσοστό γύρης 2%. Τα σιτηρέσια που χορηγήθηκαν ήταν σκοπίµως ελλειµµατικά. 12

13 σε λυσίνη. Οι προηγούµενοι υποθέτουν πως η βιοδιεγερτική φύση της γύρης ίσως να οφείλεται σε άλλους παράγοντες όπως βιταµίνες και ιχνοστοιχεία. Οι Stanley και Linskens (1974) αναφέρουν ότι µε προσθήκη 40g γύρης ηµερησίως στο σιτηρέσιο νεαρών µόσχων, παρατηρήθηκε σηµαντικό κέρδος βάρους για τα ζώα που διατράφηκαν συµπληρωµατικά µε γύρη, σε σχέση µε εκείνα που δεν έλαβαν καθόλου γύρη. Έτσι, στην ηλικία των 2 ετών τα πρώτα είχαν ένα µέσο βάρος 495 κιλών ενώ τα δεύτερα µέσο βάρος 444 κιλών. Η καλύτερη µετατρεψιµότητα της τροφής αποδόθηκε στην αυξηµένη πεπτικότητα. Η προσθήκη της γύρης σε σιτηρέσια διαφόρων ζώων έδειξε να έχει αντιοξειδωτική δράση. Έτσι, η χορήγηση γύρης σε αρουραίους µείωσε το επίπεδο των προϊόντων οξείδωσης των λιπών (όπως της µαλονικής διαλδεΰδης) στα ερυθροκύτταρα. (Dudov και Starodub, 1994). Παρόµοια µείωση της µαλονικής διαλδεΰδης αναφέρουν και οι Uzbekova και συν. (2003). Άλλοι ερευνητές παρατήρησαν ανοσοδιεγερτική επίδραση στα πρωτογενή και δευτερογενή επίπεδα των IgM και IgE όταν χορήγησαν γύρη για ένα µήνα σε κουνέλια (Dudov και συν., 1994). Ο Iannuzzi (1993d) και ο Talpay (1978) αναφέρουν πως ένας Γάλλος ερευνητής (Chauvin) το 1957 αποµόνωσε από τη γύρη δυο συστατικά, ένα αντιβιοτικό µε παρόµοια δράση µε την πενικιλλίνη και µια ουσία που δρούσε ως επιταχυντής ανάπτυξης. Έτσι σε πειράµατα µε εργαστηριακά ζώα παρατήρησε πως χορηγώντας γύρη εµφανίστηκαν ευεργετικές επιδράσεις στον εντερικό σωλήνα και θετικά αποτελέσµατα ενάντια στη διάρροια καθώς επίσης και καλύτερη ανάπτυξη. Τέλος, ο Iannuzzi (1994) αναφέρει πως στην Αµερική γίνεται συστηµατική χρήση της γύρης σε άλογα που λαµβάνουν µέρος σε ιπποδροµιακούς αγώνες. Υπάρχουν εταιρείες που διακινούν τη γύρη για άλογα ενώ αναφέρονται πάνω από 10 σκευάσµατα που περιέχουν γύρη για τα άλογα. Επίσης, αναφέρει ότι η χορήγηση γύρης ως συµπλήρωµα διατροφής σε ψάρια, κουνέλια, άλογα και σκύλους έχει θετικά αποτελέσµατα. Τα παραπάνω φαίνονται παραστατικά στον Πίνακα 1 που ακολουθεί. 13

14 Πίνακας 1. Βιβλιογραφικές αναφορές σχετικά µε τη χρήση της γύρη σε ζώα. Ζώο Χορήγηση γύρης Αποτέλεσµατα Βιβλιογραφική αναφορά Αρουραίοι - Αύξηση βάρους µέχρι και 50% περισσότερο Talpay (1978) Αρουραίοι 0,1g και 0,5 g/ηµέρα Αύξηση βάρους 2,8-4,9% Ishiguro και συν. (1964) για 30 ηµέρες αντίστοιχα Αρουραίοι mg/ηµέρα Μεγαλύτερο βάρος κατά 33 και Fisekκαι Stankiewicz (1987) για 20 ηµέρες 35% Αρουραίοι 10g Αύξηση βάρους 43%, καλύτερη χρησιµοποίηση Fe Broilers 2,5% στο σιτηρέσιο Καλύτερο σφάγιο, κέρδος βάρους Όρνιθες - Αύξηση αυγοπαραγωγής 17%, Καλύτερα αυγά Όρνιθες - Κρόκος αυγών σκουρότερος, υψηλότερα καροτενοειδή Haro και συν. (2000) Constantini και D Albore (1971) Stanley και Linskens (1974) Iannuzzi (1994) Χοιρίδια Μόσχοι 1-3% του σιτηρεσίου Καλύτερος ρυθµός ανάπτυξης, Stanley και Linskens (1974) καλύτερη µετατρεψιµότητα τροφής 40g/ηµέρα Μεγαλύτερο τελικό βάρος Stanley και Linskens (1974) για 2 χρόνια Αρουραίοι - Αντιοξειδωτική δράση Dudov και Starodub, (1994) Αρουραίοι - Αντιοξειδωτική δράση Uzbekova και συν. (2003) Κουνέλια Για 1 µήνα Ενίσχυση ανοσοποιητικού συστήµατος Dudov και συν.,

15 3. ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟ ΟΙ 3.1. Συλλογή της γύρης Το πείραµα διεξήχθη στο αγρόκτηµα του Α.Π.Θ. στο εργαστήριο µελισσοκοµίας και στο εργαστήριο διατροφής αγροτικών ζώων. Η γύρη συλλέχθηκε από 4 µελίσσια όπου τοποθετήθηκαν γυρεοπαγίδες εισόδου. Η διάρκεια συλλογής ήταν από το Μάρτιο (11/3/2003) έως τέλη Μαΐου 31/5/2003. Η γύρη συλλεγόταν ανά 3 ηµέρες τις πρωινές ώρες (11 και 12 π.µ.) για να µην υγρανθεί υπερβολικά. Κατόπιν, γινόταν διαχωρισµός µε βάση το χρώµα όπως φαίνονται στις εικόνες 1, 2, 3, 4, 5, και 6. Στη συνέχεια τα δείγµατα τοποθετούνταν σε αεροστεγή δοχεία και έπειτα στην κατάψυξη. Όταν συγκεντρώθηκε ικανή ποσότητα, ώστε να µπορούν να χρησιµοποιηθούν για τις περαιτέρω αναλύσεις, τα δείγµατα οµογενοποιήθηκαν ανά είδος και έγινε η µελισσοπαλυνολογική ανάλυση 15

16 Εικόνα 1. Sinapis spp. Εικόνα 2. Lamium spp Εικόνα 3. Papaver rhoeas Εικόνα 4. Taraxacum officinalis Εικόνα 5.Pinus spp. Εικόνα 6. Junglands spp. 16

17 Μελισσοπαλυνολογική ανάλυση Στη συνέχεια έγιναν παρασκευάσµατα σύµφωνα µε τη µέθοδο Louveaux (Louveaux και συν., 1978). Η γύρη τοποθετήθηκε σε αντικειµενοφόρο πλάκα και υγράνθηκε µε 2-3 σταγόνες αιθυλικού αιθέρα. Όταν ο αιθέρας εξατµίστηκε προστέθηκε µία σταγόνα γλυκόζης η οποία εξαπλώθηκε πάνω στην αντικειµενοφόρο πλάκα σαν κηλίδα. Κατόπιν προστέθηκε µια σταγόνα φουξίνης ώστε να χρωµατιστούν τα διάφορα µέρη των γυρεοκόκκων και να γίνει η αναγνώριση του τύπου τους. Οι γυρεόκοκκοι φωτογραφήθηκαν µε Olympus Camedia C-2000 Z, µέσω του προγράµµατος Olympus DP-SOFT 3.0, σε µεγέθυνση x 1000 σε κοινό µικροσκόπιο (ΗΜ). Από την αναγνώριση προέκυψαν τα παρακάτω είδη: Α) Sinapis spp (σινάπι) Β) Lamium spp (λάµιο) Γ) Papaver rhοeas (παπαρούνα) ) Taraxacum officinalis (ραδίκι) Ακόµα, δείγµατα ανεµόφιλης γύρης καρυδιάς (Junglands spp) συλλέχθηκαν από το χώρο του αγροκτήµατος του Α.Π.Θ. και γύρης πεύκου (Pinus spp) από την περιοχή Καλλικράτειας Χαλκιδικής. Η συλλογή των παραπάνω γύρεων έγινε για να συγκριθούν τυχόν διαφορές µεταξύ ανεµόφιλων και εντοµόφιλων γύρεων καθώς τέτοιες έχουν αναφερθεί στη βιβλιογραφία. Στις εικόνες 7,8,9,10,11,και 12 φαίνονται οι γυρεόκκοκοι όπως διακρίνονται στο µικροσκόπιο. 17

18 Εικόνα 7. Sinapis spp. Εικόνα 8. Lamium spp. Εικόνα 9. Papaver rhoeas Εικόνα 10. Τaraxacum officinalis Εικόνα 11. Pinus spp. Εικόνα 12. Junglands spp Προσδιορισµός πτητικών ουσιών Η ανάλυση των αρωµατικών ουσιών έγινε στο εργαστήριο Μελισσοκοµίας- Σηροτροφίας σύµφωνα µε τη µέθοδο που ανέπτυξαν οι Τανανάκη και συν. (2002), µε το σύστηµα Purge & Trap-GC-MS. Τα όργανα και οι συσκευές που χρησιµοποιήθηκαν είναι τα εξής: α) Σύστηµα εκχύλισης: ιάταξη παγίδευσης-o.i. Analytical 4560 β) Σύστηµα διαχωρισµού: Αέριος χρωµατογράφος- Agilent 6890 γ) Σύστηµα ταυτοποίησης: Φασµατογράφος µάζας-agilent 5793 Κονιορτοποιήθηκαν 2 g γύρης, ανακατεύτηκαν µε σταθερό διάλυµα 40 ml και τοποθετήθηκαν σε ειδικό υποδοχέα για τα πτητικά και ηµιπτητικά χαρακτηριστικά. Ο προσδιορισµός έγινε µετά τα εξής στάδια : α) εκχύλιση: πραγµατοποιήθηκε µε την τεχνική διάταξης παγίδευσης. Μετά την τοποθέτηση του δείγµατος τα πτητικά και ηµιπτητικά χαρακτηριστικά 18

19 αποσπάστηκαν µε τη διαβίβαση He δια µέσου της µάζας του διαλύµατος. Τα στάδια της εκχύλισης ήταν τα εξής : i) προθέρµανση δείγµατος (45 ο C). ii) εκχύλιση (45 min). iii) θερµική εκρόφηση (8 min στους 180 ο C). iv) καθαρισµός παγίδας (θέρµανση στους 200 ο C). β) διαχωρισµός: τα αποσπώµενα συστατικά διαχωρίστηκαν σε τριχοειδή στήλη (BPx5.30x0.25xo.25µm, SGE) µε θερµοκρασιακό πρόγραµµα (Θαρχ.=40 ο C για 5 min, Θ=55 ο C µε ρυθµό 1 ο C/ min, Θ=120 ο C µε ρυθµό 3 ο C/ min, Θ=230 ο C µε ρυθµό 10 ο C/ min, διατήρηση στους 230 ο C για 5 min, Θ=280 ο C µε ρυθµό 20 ο C/ min, διατήρηση στους 280 ο C για 5 min). γ) ταυτοποίηση: µετά το διαχωρισµό τα πτητικά και ηµιπτητικά χαρακτηριστικά ανιχνεύτηκαν σε φασµατογράφο µάζας (Agilent 5793, ενέργεια ιονισµού 70eV). Για την ταυτοποίηση χρησιµοποιήθηκε η ηλεκτρονική βιβλιοθήκη NIST (Bonvehi και Jordà, 1997, Τανανάκη και συν., 2002) Προσδιορισµός της υγρασίας Σε προζυγισµένες κενές κάψες τοποθετήθηκαν 3 g γύρης, από κάθε δείγµα, και ζυγίστηκαν µαζί µε τις κάψες. Στη συνέχεια οι κάψες τοποθετήθηκαν σε ειδικό κλίβανο σε θερµοκρασία 105 ο C όπου και παρέµειναν για 5 ώρες. Στη συνέχεια τοποθετήθηκαν σε ξηραντήρα για 35 λεπτά. Τέλος οι κάψες µε το δείγµα ζυγίστηκαν και η διαφορά αναγόµενη στην αρχική ποσότητα γύρης αντιπροσώπευε το ποσοστό υγρασίας της γύρης (Bonvehi και Jordà, 1997) 3.5. Προσδιορισµός τέφρας Λήφθηκαν 3 g γύρης από κάθε δείγµα και τοποθετήθηκαν σε ειδικά πορσελάνινα χωνευτήρια που είχαν ζυγιστεί. Τα χωνευτήρια τοποθετήθηκαν σε αποτεφρωτικό κλίβανο σε θερµοκρασία 550 ο C για 4 ώρες. Έπειτα τοποθετήθηκαν σε ξηραντήρα για 45 λεπτά. Το δείγµα ζυγίστηκε εκ νέου και η διαφορά αναγόµενη στην αρχική ποσότητα αποτελούσε το ποσοστό της τέφρας. Η διαδικασία επαναλήφθηκε για όλα τα δείγµατα. 19

20 3.6. Προσδιορισµός ιχνοστοιχείων Μετά την αποτέφρωση, στα δείγµατα προστέθηκαν 2 ml 2N υδροχλωρικού οξέος και απεσταγµένο νερό έως όγκου 50 ml θερµοκρασίας 40 ο C (Bonvehi, 1997). Στη συνέχεια προσδιορίστηκαν 4 ιχνοστοιχεία. (σίδηρος, µαγγάνιο, χαλκός και ψευδάργυρος) µε τη χρήση σπεκτροφωτόµετρου φλόγας ατοµικής απορρόφησης (σύµφωνα µε τις οδηγίες του κατασκευαστή) χρησιµοποιώντας αναλυτή του τύπου (Perkin-Elmer A Analyst 2000) 3.7. Προσδιορισµός αζωτούχων ουσιών Ο προσδιορισµός των αζωτούχων ουσιών έγινε στο εργαστήριο Φυσιολογίας Θρέψεως και Εφαρµοσµένης διατροφής αγροτικών ζώων. Λήφθηκε 0,5 g γύρης από κάθε δείγµα και τοποθετήθηκε σε φιάλη πέψεως µαζί µε 16,5 g θειικού καλίου και 1 g θειικού χαλκού. Έπειτα προστέθηκε πυκνό θειικό οξύ. Στη συνέχεια ακολουθήθηκαν τα υπόλοιπα στάδια της µεθόδου Kjeldahl και στο τέλος έγινε η τιτλοδότηση µε υδροχλωρικό οξύ. Από την ποσότητα του υδροχλωρικού οξέως που καταναλώθηκε και µε αναγωγή στην αρχική ποσότητα του δείγµατος προέκυψε η περιεκτικότητα της γύρης σε ολικές αζωτούχες ουσίες. Η διαδικασία επαναλήφθηκε και για δεύτερο δείγµα (Bonvehi και Jordà 1997, Λιαµάδης, 1998) 3.8. Προσδιορισµός λιπαρών ουσιών Ο προσδιορισµός του λίπους έγινε στο εργαστήριο Φυσιολογίας Θρέψεως και Εφαρµοσµένης διατροφής αγροτικών ζώων. Λήφθηκαν 5g γύρης από κάθε δείγµα και αφού κονιορτοποιήθηκαν αναµίχθηκαν µε 3g άνυδρου θειικού νατρίου. Τα δείγµατα εκχυλίστηκαν µε διαιθυλικό αιθέρα για 16 ώρες σε συσκευή Soxhlet. Μετά το πέρας της εκχύλισης τα δοχεία συλλογής τοποθετήθηκαν σε κλίβανο για 30 λεπτά της ώρας, σε θερµοκρασία 105, ο C για να αποµακρυνθεί ο αιθέρας και η υγρασία. Τέλος ζυγίστηκαν και η διαφορά αναγόµενη στην αρχική ποσότητα του δείγµατος αποτελούσε την περιεκτικότητα της γύρης σε λίπος (Λιαµάδης, 1998). 20

21 4. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 4.1. Ποσότητα συλλεγόµενης γύρης Οι ποσότητες της συλλεγείσας γύρης που χρησιµοποιήθηκαν στις αναλύσεις και αφορούν την άνοιξη του 2003 φαίνονται στον Πίνακα 2. Πίνακας 2. Ποσότητες συλλεγόµενης γύρης από 4 µελίσσια στην περιοχή του Αγροκτήµατος του Α.Π.Θ. (g). Ραδίκι Σινάπι Λάµιο Παπαρούνα Συνολική γύρη Κυψέλη Α 179, ,18 30,21 587, Κυψέλη Β 141,86 899,27 46,40 537, Κυψέλη Γ 333, ,75 65,20 552, Κυψέλη 106,01 489,15 19,21 260, Σύνολο 761, ,17 161, , Η ανάλυση διακύµανσης (ANOVA) ανάµεσα στα τέσσερα είδη που συνέλεξαν οι µέλισσες και τις τέσσερις κυψέλες έδειξε ότι σε επίπεδο σηµαντικότητας 95%,υπήρξαν στατιστικά σηµαντικές διαφορές (P<0,05 στη σνέχεια ου Multiple Range Test (LSD), για να διαπιστωθεί ανάµεσα σε ποια είδη γύρης υπήρξαν στατιστικά σηµαντικές διαφορές,όσο πιστώθηκε ότι υπήρξαν στατιστικάαντικές διαφορές ανάµεσα στα εξής είδη: ραδίκι-σινάπι, ραδίκιπαπαρούνα, σινάπι-λάµιο, σινάπι-παπαρούνα και λάµιο-παπαούνα (P<0,05). εν παρατηρήθηκαν στατιστικά σηµαντικές διαφορές ανάµεσα στο ραδίκι και το λάµιο (P>0,05). Γυη που προτίµησαν οι µέλισσες ήταν αυτή του σιναπιού από το οποίο συλλέχθηκε ποσότητα 3490,17 g. Ακολούθησε η γύρη της παπαρούνας καθώς οι µέλισσες συνέλεξαν 1937,77 g ενώ για το ραδίκι και το λάµιο οι ποσότητες που συλλέχθηκαν ήταν 761,14 και 161,02 g αντίστοιχα 4.2. Υγρασία Η υγρασία της γύρης, αποτελεί βασικό παράγοντα της ποιότητάς της. Η νωπή γύρη, που παρουσιάζει αυξηµένα επίπεδα υγρασίας, έχει άριστη βιολογική δραστηριότητα, όµως εµφανίζει προβλήµατα στην αποθήκευσή της και γι αυτό δεν 21