Ερευνητικό πρόγραµµα: Ολοκλήρωση και επικαιροποίηση του ερευνητικού προγράµµατος «Ανάπτυξη του χώρου του Αεροδροµίου του Ελληνικού»

Transcript

1 Οργανισµός Ρυθµιστικού Σχεδίου και Προστασίας του Περιβάλλοντος Αθήνας Ερευνητικό πρόγραµµα: Ολοκλήρωση και επικαιροποίηση του ερευνητικού προγράµµατος «Ανάπτυξη του χώρου του Αεροδροµίου του Ελληνικού» Αναθεωρηµένη έκθεση β φάσης Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Σχολή Αρχιτεκτόνων Τοµέας Πολεοδοµίας και Χωροταξίας Εργαστήριο Χωροταξίας και Οικιστικής Ανάπτυξης Μάϊος 2007

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ. ΠΡΟΛΟΓΟΣ 4 Ανάθεση ερευνητικού προγράµµατος 4 Προδιαγραφές του ερευνητικού προγράµµατος 5 Ευχαριστίες 6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Επισκόπηση της διεθνούς εµπειρίας Η συνεισφορά των αστικών πάρκων και οι ευθύνες 7 των φορέων διαχείρισης 1.2. Μεγάλη Βρετανία: Το Strategic Parks Project του 16 Λονδίνου και το Stratford Park 1.3. Μεγάλη Βρετανία: Το Forum των Πάρκων και Χώρων 19 Πρασίνου του Λονδίνου 1.4. Μεγάλη Βρετανία: Το Bankside Urban Park του 21 Λονδίνου 1.5. Ιταλία:Ο Περιφερειακός Φορέας Πάρκων της 22 Περιφέρειας Lazio 1.6. Ιταλία: Το Μητροπολιτικό Πάρκο Nord Milano Σουηδία: Το Εθνικό Αστικό Πάρκο της Στοκχόλµης Γερµανία: Η ανάπλαση του χώρου του αεροδροµίου 31 Riem του Μονάχου 1.9. Αυστραλία: Τα αστικά πάρκα της κεντρικής περιοχής 34 της Canberra Αυστραλία: Τα αστικά πάρκα του Belconnen 39 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο σκοπός και η οργάνωση του φορέα ανάπτυξης του Μητροπολιτικού Πάρκου Ελληνικού Στόχοι του φορέα Βιωσιµότητα της ανάπτυξης και ο φορέας του πάρκου Μορφή του φορέα 48 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Λειτουργίες του φορέα Ταξινόµηση λειτουργιών Σχεδιασµός, προγραµµατισµός και τεχνικές 55 δραστηριότητες Στρατηγικός σχεδιασµός Τεχνικές δραστηριότητες και έργα ιοικητικές και οικονοµικές λειτουργίες του φορέα ιοίκηση Οικονοµική διαχείριση Πάρκο πρασίνου, ζωή του πάρκου και επαφή µε την 64 κοινωνία Κηποτεχνικές και φυτοτεχνικές λειτουργίες Αειφόρος ανάπτυξη του πάρκου πρασίνου 64 2

3 ραστηριότητες ζωής του πάρκου Επικοινωνία και επαφή µε την κοινωνία 73 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Η δοµή του φορέα του Μητροπολιτικού Πάρκου Ελληνικού Βασικά ερωτήµατα και παράµετροι επιλογής Εναλλακτικά σενάρια 78 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Θεσµική µορφή φορέα ανάπτυξης και διαχείρισης Μητροπολιτικού Πάρκου Ελληνικού Οι προβλέψεις των ν. 2338/1995 και 2742/ Η ανάγκη επανεξέτασης των ισχυουσών νοµοθετικών 85 προβλέψεων υπό το φως νέων θεσµικών και πραγµατικών δεδοµένων 5.3. Σε αναζήτηση κατάλληλου θεσµικού σχήµατος: 87 ιατύπωση βασικών θεσµικών σεναρίων 5.4. Προκαταρκτικές προτάσεις για την νοµική µορφή, τον 89 σκοπό, τα όργανα διοίκησης, τους πόρους και το οργανόγραµµα του Φορέα Ανάπτυξης Μητροπολιτικού Πάρκου Ελληνικού ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Μητροπολιτικό Πάρκο Ελληνικού Αναγκαίες µελέτες Μελέτες προ της ίδρυσης του νέου φορέα Μελετητικές προτεραιότητες του νέου φορέα Προµελέτες συγκοινωνιακών έργων, τεχνικών 98 δικτύων και υποδοµών 6.4. Φυτοτεχνικά έργα 100 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1 Επιπτώσεις από την ανάπτυξη στους δήµους της 101 περιοχής και στην αγορά γραφείων 1. Εισαγωγή Οι επιπτώσεις από την εγκατάσταση νέων κατοίκων Οι επιπτώσεις από την ανάπτυξη του επιχειρηµατικού 104 κέντρου ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2 Ερευνητική οµάδα ΕΜΠ 109 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3 Οργανόγραµµα διαχείρισης πάρκων ήµου Newham του Λονδίνου 110 Βιβλιογραφία 111 Summary in English 114 3

4 Πρόλογος Ανάθεση ερευνητικού προγράµµατος Το ερευνητικό πρόγραµµα 1 µε τίτλο «Ολοκλήρωση και επικαιροποίηση του ερευνητικού προγράµµατος Ανάπτυξη του χώρου του Αεροδροµίου του Ελληνικού» ανατέθηκε στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (ΕΜΠ), και ειδικότερα στο Εργαστήριο Χωροταξίας και Οικιστικής Ανάπτυξης του Τοµέα Πολεοδοµίας και Χωροταξίας της Σχολής Αρχιτεκτόνων, µε την από σύµβαση µεταξύ του Οργανισµού Ρυθµιστικού Σχεδίου και Προστασίας Περιβάλλοντος της Αθήνας (Ο.Α.) 2 και του ΕΜΠ. Σύµφωνα µε την σύµβαση, την οποία έχουν υπογράψει από πλευράς Ο.Α. η Πρόεδρος κ. Αικ. Συκιανάκη και από πλευράς ΕΜΠ ο Αντιπρύτανης κ. Ιω. Πολύζος, οι ερευνητικές εργασίες διαιρούνται σε δύο φάσεις και ακολουθούν τους στόχους που αναλύονται στην σύµβαση και στο παράρτηµα της. Την επίβλεψη και παρακολούθηση του προγράµµατος έχει αναλάβει επιτροπή αποτελούµενη από στελέχη του Ο.Α. Επιστηµονική Υπεύθυνη του προγράµµατος είναι η κ. Σοφία Αυγερινού Κολώνια, Καθηγήτρια ΕΜΠ. Συντονιστής και βασικός ερευνητής είναι ο τ. Καθηγητής ΕΜΠ κ. Λουδοβίκος Βασενχόβεν. Η παρούσα έκθεση β φάσης υποβλήθηκε στον Οργανισµό Αθήνας την 7 η Μαίου Μετά από παρατηρήσεις που διατυπώθηκαν από τον Ο.Α. την 14 η Μαίου 2007 έγιναν διορθώσεις, που έχουν ενσωµατωθεί στο παρόν αναθεωρηµένο κείµενο. Στην έκθεση της πρώτης φάσης του ερευνητικού προγράµµατος, που παραδόθηκε στον Ο.Α. την 6 η Μαρτίου 2007, και επανυποβλήθηκε σε αναθεωρηµένη µορφή τον Μάϊο 2007, υπήρχε ένα εκτενές ιστορικό του σχεδιασµού του χώρου του αεροδροµίου Ελληνικού, το οποίο δεν θα επαναλάβουµε εδώ. Αρκεί να υποµνήσουµε ότι το αρχικό ερευνητικό πρόγραµµα, του οποίου γίνεται η επικαιροποίηση, είχε ανατεθεί στο ΕΜΠ το 1995, µε επιστηµονικό υπεύθυνο τον Λ. Βασενχόβεν, Καθηγητή ΕΜΠ. Η τελική έκθεση της α φάσης του προγράµµατος εκείνου παραδόθηκε στον Ο.Α. τον Μάρτιο , ενώ η έκθεση β φάσης παραδόθηκε τον Φεβρουάριο 1999, και σε τελική µορφή τον Σεπτέµβριο Το 2000 εκπονήθηκε ένα σχετικό, συµπληρωµατικό ερευνητικό πρόγραµµα µε τίτλο " ιερεύνηση υνατοτήτων Ανάπλασης και Ανάπτυξης Ολυµπιακών Εγκαταστάσεων στο υτικό Τµήµα του Αεροδροµίου Ελληνικού και στην Παράκτια Έκταση Αγίου Κοσµά και Ανάπλασης της Παραλιακής Ζώνης µέχρι τον Φλοίσβο Παλαιού Φαλήρου", που ολοκληρώθηκε τον Φεβρουάριο Η ερευνητική οµάδα του παρόντος προγράµµατος αναφέρεται στο παράρτηµα 2. 2 Ο Οργανισµός Ρυθµιστικού Σχεδίου και Προστασίας Περιβάλλοντος της Αθήνας αναφέρεται στην συνέχεια ως Οργανισµός της Αθήνας ή ως Ο.Α. 3 Οργανισµός Ρυθµιστικού Σχεδίου και Προστασίας του Περιβάλλοντος της Αθήνας, Ανάπτυξη του Χώρου του Αεροδροµίου του Ελληνικού, Εκθεση α φάσης ερευνητικού προγράµµατος, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Μάρτιος 1996 (273 σελίδες). 4 Οργανισµός Ρυθµιστικού Σχεδίου και Προστασίας του Περιβάλλοντος της Αθήνας, Ανάπτυξη Χώρου Αεροδροµίου Ελληνικού, Εκθεση β φάσης ερευνητικού προγράµµατος, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σεπτέµβριος 1999 (356 σελίδες). 5 Βλ. Οργανισµός Ρυθµιστικού Σχεδίου και Προστασίας του Περιβάλλοντος της Αθήνας, ιερεύνηση υνατοτήτων Ανάπλασης και Ανάπτυξης Ολυµπιακών Εγκαταστάσεων στο υτικό Τµήµα του Αεροδροµίου Ελληνικού και στην Παράκτια Εκταση Αγίου Κοσµά και Ανάπλασης της Παραλιακής Ζώνης µέχρι τον Φλοίσβο Παλαιού Φαλήρου, Τελική έκθεση ερευνητικού προγράµµατος, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Φεβρουάριος

5 Το 2003 το ΥΠΕΧΩ Ε και ο Ο.Α. προκήρυξαν διεθνή αρχιτεκτονικό διαγωνισµό ιδεών για την ανάπτυξη και τον σχεδιασµό του χώρου του πρώην αεροδροµίου. Τον Απρίλιο 2004 απονεµήθηκε το πρώτο βραβείο στην πρόταση οµάδας συνεργαζόµενων γραφείων από το Παρίσι και την Νέα Υόρκη 6. Το 2006 αποφασίσθηκε από τον Υπουργό ΠΕΧΩ Ε η ανάθεση οριστικής εξειδικευµένης µελέτης και προγράµµατος ανάπτυξης στην οµάδα που έλαβε το πρώτο βραβείο στον διεθνή διαγωνισµό. Οι Γάλλοι ανάδοχοι της µελέτης ήταν οι Serrero and Fernandez Architects (David Serrero - Elena Fernandez) και Office of Landscape Morphology (Philippe Coignet, Landscape Architect), µε τους συνεργάτες τους. Τα τελικά σχέδια και κείµενα της µελέτης των αναδόχων υποβλήθηκαν στον Οργανισµό Αθήνας 7 και παρουσιάσθηκαν στην διοίκηση και στα στελέχη του την , αν και ακολούθησαν και νέες διορθώσεις 8. Προδιαγραφές του ερευνητικού προγράµµατος Σύµφωνα µε την σύµβαση του παρόντος ερευνητικού προγράµµατος, στόχος του προγράµµατος είναι «η ενίσχυση του Οργανισµού Αθήνας, ώστε να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις του «άρθρου ένατου» του Ν.2338 ( ΦΕΚ 202 Α /95). Αυτό θα επιτευχθεί µε την ολοκλήρωση και επικαιροποίηση του ερευνητικού προγράµµατος Ανάπτυξη του χώρου του Αεροδροµίου του Ελληνικού». Αντικείµενο είναι: 1. «Η επικαιροποίηση του ανατεθέντος, κατά το 1995 στο ΕΜΠ, προγράµµατος µε τίτλο Ανάπτυξη του χώρου του Αεροδροµίου του Ελληνικού σύµφωνα µε τα απαιτούµενα από το Ν.2338/95 για την χωροταξική, περιβαλλοντική και οικιστική ένταξη σε ό,τι αφορά στα νεότερα δεδοµένα σε µητροπολιτικό επίπεδο (µεγάλα έργα, νέες µητροπολιτικές χωροθετήσεις µέσω µεταολυµπιακής χρήσης ολυµπιακών εγκαταστάσεων, οικιστική δυναµική κ.λ.π.) αλλά και σύµφωνα µε το σενάριο ανάπτυξης που έχει επιλεγεί να προχωρήσει, µετά τον ιεθνή ιαγωνισµό, ώστε να καταστεί δυνατή η θεσµοθέτηση της ολοκληρωµένης πλέον µελέτης. 2. Η εξέταση θεµάτων του Φορέα ιαχείρισης ώστε αν χρειαστεί να γίνει θεσµική ρύθµιση και ο καθορισµός και προγραµµατισµός των περαιτέρω 6 DZO Architecture (Elena Fernandez David Serero / New York, Arnaud Descombes Antoine Regnault / Paris, Philippe Coignet (Landscape Architect), Ryosuke Shimoda και Erwin Redl (Artist). 7 Βλ. Οργανισµός της Αθήνας, Επικαιροποίηση και εξειδίκευση της µελέτης γενικής διάταξης και πρόγραµµα ανάπτυξης της συνολικής έκτασης του πρώην αεροδροµίου του Ελληνικού, 3 η φάση, Τελική έκθεση, Ανάδοχοι: David Serero, Elena Fernandez, Philippe Coignet / OLM, Ιανουάριος Οι Γάλλοι ανάδοχοι συνεργάσθηκαν µε ελληνικά γραφεία συµβούλων για θέµατα συγκοινωνιακού σχεδιασµού, νερών άρδευσης, αποχέτευσης οµβρίων, αντιπληµµυρικής προστασίας και ανασύστασης ρεµάτων. Τα γραφεία αυτά ήταν ανάδοχοι χωριστών µελετών του Οργανισµού Αθήνας. Βλ. (α) Οργανισµός Αθήνας, Επικαιροποιηµένη και κατά τοµείς εξειδικευµένη µελέτη γενικής διάταξης και πρόγραµµα ανάπτυξης της συνολικής έκτασης του χώρου του πρώην αεροδροµίου Ελληνικού Μελέτη Συγκοινωνιακού Σχεδιασµού Τεχνική Έκθεση, Α φάση, Κ. Ζέκκος, Πολιτικός Μηχανικός Συγκοινωνιολόγος, εκέµβριος 2006, (β) Οργανισµός Αθήνας, Επικαιροποίηση και εξειδίκευση της µελέτης γενικής διάταξης και πρόγραµµα ανάπτυξης της συνολικής έκτασης του πρώην αεροδροµίου του Ελληνικού Αποχέτευση Οµβρίων, Αντιπληµµυρική Προστασία και Ανασύσταση Ρεµάτων Τεχνική Έκθεση, Εξάρχου Νικολόπουλος Μπενσασσών / Σύµβουλοι Μηχανικοί ΕΠΕ, Ιανουάριος 2007, και (γ) Οργανισµός Αθήνας, Επικαιροποιηµένη και κατά τοµείς εξειδικευµένη µελέτη γενικής διάταξης και πρόγραµµα ανάπτυξης της συνολικής έκτασης του χώρου του πρώην αεροδροµίου Ελληνικού Πηγές Νερού Άρδευσης Τεχνική Έκθεση, Ν. Κατσάκος Μαυροµιχάλης, Πολιτικός Μηχανικός Υδραυλικός, Ιανουάριος

6 ειδικών µελετών και ενεργειών που θα απαιτηθούν για την ολοκλήρωση του έργου». Η ανωτέρω παράγραφος (1) αποτελούσε αντικείµενο της α φάσης του παρόντος προγράµµατος, ενώ η παράγραφος (2) αναφέρεται στην β φάση. Σε ό,τι αφορά την β φάση, το αντικείµενο εξειδικεύεται στο παράρτηµα της σύµβασης ως εξής: «Η εξέταση θεµάτων του Φορέα ιαχείρισης ώστε αν χρειαστεί να γίνει θεσµική ρύθµιση και ο καθορισµός και προγραµµατισµός των περαιτέρω ειδικών µελετών και ενεργειών που θα απαιτηθούν για την ολοκλήρωση του έργου. Ειδικότερα πρέπει να: διερευνηθεί η σύσταση Φορέα ιαχείρισης σύµφωνα µε τους Ν.2338/95 και 2742/97 εξεταστεί η σύσταση Φορέα ιαχείρισης σύµφωνα µε τις ειδικές απαιτήσεις της Ζώνης Πρασίνου και της Πολεοδοµικής Ανάπτυξης Ελληνικού, και η αναγκαία θεσµική ρύθµιση. περιγραφεί ο σκοπός του Φορέα και οι επί µέρους στόχοι προταθεί η διοικητική δοµή του Φορέα προταθούν οι αρµοδιότητες του Φορέα προταθεί η διαχειριστική λειτουργία του φορέα από την άποψη διαχείρισης πόρων. προταθούν περαιτέρω ειδικές µελέτες και ενέργειες που θα απαιτηθούν για την ολοκλήρωση του έργου που θα αναληφθούν από τον ως άνω Φορέα ή τον Οργανισµό Αθήνας έως ότου συσταθεί ο Φορέας». Ευχαριστίες Η ερευνητική οµάδα του παρόντος ερευνητικού προγράµµατος, που αναφέρεται στο παράρτηµα 2, επιθυµεί να ευχαριστήσει την διοίκηση και τα στελέχη του Οργανισµού της Αθήνας για την συνεργασία που είχαν σε όλο το διάστηµα επεξεργασίας της παρούσας έκθεσης. Ειδικότερα ευχαριστεί την κ. Αικ. Συκιανάκη, Πρόεδρο του Οργανισµού της Αθήνας, την κ. Ελ. Ηλιοπούλου, Υπεύθυνη του Τοµέα Ρυθµιστικού Σχεδίου Αθήνας και συντονίστρια του προγράµµατος του Μητροπολιτικού Πάρκου Ελληνικού, και τον κ. Σ. Μέντο. Σοφία Αυγερινού - Κολώνια, Καθηγήτρια Ε.Μ.Πολυτεχνείου, Επιστηµονική Υπεύθυνη του Ερευνητικού Προγράµµατος Μάϊος

7 Κεφάλαιο 1: Επισκόπηση της διεθνούς εµπειρίας 1.1. Η συνεισφορά των αστικών πάρκων και οι ευθύνες των φορέων διαχείρισης Οι παραδοσιακή αντίληψη της αξίας των πάρκων ήταν ότι συνεισφέρουν στην αισθητική των πόλεων και στις δυνατότητες αναψυχής. Σήµερα όµως επικρατεί η αντίληψη ότι η συµβολή τους εκτείνεται και σε άλλους τοµείς της πολιτικής για τις πόλεις, π.χ. στην καλλιέργεια των νέων, στην δηµόσια υγεία, στην συµµετοχή και συνεργασία των πολιτών, στην κοινωνική συνοχή, και στην δηµιουργία θέσεων απασχόλησης (Walker 2004). Τα πάρκα συµβάλλουν έτσι στον σχηµατισµό πολύτιµου κοινωνικού κεφαλαίου. Αποτελούν επίσης µεγάλης σηµασίας εργαλείο στην διάθεση πρωτοβουλιών αστικής αναζωογόνησης (Walker 1999). Η διεύρυνση των δραστηριοτήτων σε ένα πάρκο δηµιουργεί δεσµούς µε ευρύτερες κοινωνικές οµάδες και διευκολύνει την αναζήτηση πόρων των οποίων έχει ανάγκη ο διαχειριστικός φορέας του πάρκου. Το πρόβληµα που αντιµετωπίζει ο φορέας είναι ότι ενώ το κόστος ανάπτυξης και συντήρησης του πάρκου είναι συγκεντρωµένο και σχετικά εύκολα µετρήσιµο, το όφελος είναι διάχυτο και δεν ποσοτικοποιείται εύκολα (Walker 2004). Όµως, η σφυρηλάτηση δεσµών µε την κοινωνία διευκολύνει το αίτηµα για οικονοµική στήριξη ενός πάρκου. Κατά συνέπεια, οι δεσµοί αυτοί δεν είναι µόνο κοινωνικά επιθυµητοί, αλλά καθιστούν ευκολότερη και την εξασφάλιση της οικονοµικής βιωσιµότητας της λειτουργίας του πάρκου. Άποψη του Central Park της Νέας Υόρκης: Ηλιοθεραπεία και ουρανοξύστες! Roller skating στο Central Park της Νέας Υόρκης 7

8 Ανάµεσα στα οφέλη που είναι δύσκολο, αν όχι αδύνατο, να ποσοτικοποιηθούν είναι η γενικότερη συµβολή ενός πάρκου στην ζωντάνια µιας πόλης. Κατά τον Hubbard (1994) εκεί ακριβώς βρίσκεται η σηµασία του Central Park, του διάσηµου πάρκου των στρεµµάτων 9 στην καρδιά της Νέας Υόρκης. O Hubbard επισηµαίνει ότι τα πάρκα είναι ένας τόπος όπου οι διαχωριστικές γραµµές µεταξύ κοινωνικών και φυλετικών οµάδων εξαφανίζονται. Αν και προφανώς προέχει η ευρύτερη κοινωνική συµβολή των πάρκων, πρέπει να σηµειωθεί ότι για τους ιδιοκτήτες γης στις αστικές περιοχές όπου δηµιουργείται ένα πάρκο, µεγάλη σηµασία έχει η ανοδική τάση των αξιών γης και της ζήτησης, που ακολουθεί την δηµιουργία ή αναβάθµιση του πάρκου, µια τάση που έχει τεκµηριωθεί σε πολλές µελέτες που έγιναν στις ΗΠΑ (Phillips 2001 και Walker 2004). Οι φορείς διαχείρισης των πάρκων, προκειµένου να προσφέρουν καλύτερες υπηρεσίες στην τοπική κοινωνία, έχουν ανάγκη συλλογής πληροφοριών και συστηµατικών ερευνών, ώστε να γνωρίζουν: Ποιοί επισκέπτονται το πάρκο, Πώς χρησιµοποιούν τον χώρο του πάρκου, Για ποιόν λόγο τον χρησιµοποιούν (ή δεν τον χρησιµοποιούν), Ποιά χαρακτηριστικά του πάρκου έχουν θετική αξιολόγηση από τους χρήστες (Walker 2004). Οι πιέσεις που δέχονται τα πάρκα από πλήθη επισκεπτών δηµιουργούν αυξηµένες υποχρεώσεις καλής συντήρησης. Ο κίνδυνος της υποβάθµισης είναι µεγάλος και υπάρχουν ήδη πολλά παραδείγµατα αυτού του κινδύνου, π.χ. του Seton Falls Park, ενός πάρκου στην Νέα Υόρκη που αναφέρει ο Hubbard (1994). Τέτοια παραδείγµατα αναφέρουν και άλλοι σχολιαστές, που επισηµαίνουν ακόµη τόσο τον κίνδυνο εισβολής µη συµβατών χρήσεων σε ένα πάρκο, όσο και την σηµασία της προσέλκυσης ενός ευρέος φάσµατος επισκεπτών. Γι αυτό, κατά τον Kent (2003) 10, η διαχείριση ενός πάρκου χρειάζεται αφοσιωµένους ανθρώπους, ικανούς να σκέπτονται δηµιουργικά, να καινοτοµούν και να ακροάζονται τις επιθυµίες όλων των πιθανών χρηστών του πάρκου. Με κακή χρήση και διαχείριση, ένα αξιόλογο πάρκο κινδυνεύει να χάσει τον χαρακτήρα του δηµόσιου χώρου. Μπορεί ακόµη να γίνει κέντρο διακίνησης ναρκωτικών, όπως συνέβη επανειληµµένως σε πάρκα των ΗΠΑ (Phillips 2001). Ακόµη και σε περιπτώσεις όπου η χρήση ναρκωτικών είναι ελεγχόµενη από τις αρχές, όπως σε ένα κεντρικό πάρκο της Ζυρίχης 11, το θέαµα δεν παύει να ξενίζει. Για τους λόγους αυτούς η φύλαξη των πάρκων είναι ένα κρίσιµο, όσο και ευαίσθητο, θέµα. Είναι χαρακτηριστική η έµφαση που δίνει ο δήµος του Southwark (Σάδαρκ) του Λονδίνου, στην συνεργασία των ειδικών φυλάκων (wardens) των πάρκων του µε την τοπική κοινωνία, ώστε να αποτρέπεται η αντι-κοινωνική και εγκληµατική συµπεριφορά στα πάρκα πρασίνου και να εξασφαλίζεται η ασφάλεια των επισκεπτών 12. Σε µεγάλα πάρκα, όπως στο Bois de Boulogne του Παρισιού κυκλοφορεί έφιππη αστυνοµία! 9 Για την ακρίβεια 843 acres (Hubbard 1994). Σε µια επιλογή των καλύτερων αστικών πάρκων του κόσµου, το Central Park βρίσκεται στην 2 η θέση, µε το Hyde Park του Λονδίνου στην 3 η και το Stanley Park του Vancouver (Καναδάς) στην 1 η! Βλ Πρόεδρος του Project for Public Spaces της Νέας Υόρκης. 11 Σχετικό άρθρο, µε διόλου ευχάριστες φωτογραφίες, δηµοσιεύθηκε σε εφηµερίδες των ΗΠΑ (Baltimore Sun, San Francisco Chronicle κ.ά.), τον Φεβρουάριο 1990 (βλ Βλ. 8

9 Ναρκοµανής σε πάρκο της Ζυρίχης Έφιππη αστυνοµία στο Bois de Boulogne (Παρίσι) Ο χαρακτήρας ενός πάρκου είναι µια σύνθετη πραγµατικότητα, µεταξύ φύσης και απόλυτα ελεγχόµενου αστικού περιβάλλοντος. Αν και αναφέρεται σε µη αστικά πάρκα, αλλά µάλλον σε εθνικούς δρυµούς, ο Joe Hermer (2002) κάνει µια εξαιρετική ανάλυση της αντίφασης ανάµεσα στην (δήθεν) άγρια φύση, που έχει όµως «ιδρυµατοποιηθεί», φαινόµενο που χαρακτηρίζει ως «παρκοποίηση» (emparkment), και στην αυστηρή επιβολή κανονισµών λειτουργίας και ποικίλων απαγορεύσεων, που ταιριάζουν µάλλον στο περιβάλλον της πόλης, από το οποίο υποτίθεται ότι ο επισκέπτης του πάρκου θέλει να δραπετεύσει. Οι διαπιστώσεις του ισχύουν κατά µείζονα λόγο σε ένα αστικό πάρκο. Άσχετα προς τον φιλοσοφικό προβληµατισµό, στον οποίο οδηγούν αυτές οι παρατηρήσεις, το γεγονός παραµένει ότι αναγκαστικά, για λόγους προστασίας του πάρκου και της ευαίσθητης βλάστησης του, απαιτείται µια αυστηρή προστασία και φύλαξη. Ο Hermer (2002: 36-42) σχολιάζει τον διφορούµενο και συχνά αντιφατικό ρόλο των δασοφυλάκων 13 των εθνικών δρυµών της Βόρειας Αµερικής, που από την µια λειτουργούν ως αστυφύλακες (µπορούν να κάνουν και αστυνοµικές ανακρίσεις), από την άλλη πρέπει να αντιµετωπίζουν τον επισκέπτη σαν να τον φιλοξενούσαν στο σπίτι τους! Η αντίφαση δίνει πάντως το µέτρο της δυσκολίας αποτελεσµατικής φύλαξης και υπογραµµίζει τις δυσκολίες εκπαίδευσης των φυλάκων. Αντιφάσεις λειτουργικού χαρακτήρα εµφανίζονται και σε αστικά πάρκα, όπου πρέπει να συµβιβασθούν η αναψυχή των επισκεπτών, που συχνά έχουν συγκρουόµενες ανάγκες και τρόπους συµπεριφοράς, και η προστασία του πάρκου. Ο κανονισµός ενός πάρκου πρέπει να βρίσκει µια χρυσή τοµή ώστε να εξασφαλίζεται η απόλαυση όλων και να επιτυγχάνονται πολλαπλοί στόχοι 14. Ειδικές αναφορές υπάρχουν σε κανονισµούς πάρκων, π.χ. στην κυκλοφορία σκυλιών, είτε δεµένων σε λουρί, είτε όχι, και στις περιοχές όπου µπορούν να κυκλοφορούν. Πινακίδες προειδοποιούν τους ιδιοκτήτες σκυλιών για τις ευθύνες τους. 13 Foresters ή rangers. 14 Βλ. π.χ. τον κανονισµό των πάρκων του νοµού Val-de-Marne στην Γαλλία: 9

10 Ένα σκυλάκι στο Central Park της Νέας Υόρκης Ενηµερωτική πινακίδα στο Central Park της Νέας Υόρκης: Είστε υπεύθυνος για τις ακαθαρσίες του σκύλου σας. Η ανάγκη συνεργασίας των φορέων διαχείρισης των πάρκων µε την κοινωνία και µη κυβερνητικές οργανώσεις αποτελεί κοινό παρονοµαστή πολλών άρθρων και εκθέσεων για τα αστικά πάρκα. Ο Chris Kahle (2001), αναφερόµενος στην παράδοση αρχιτεκτονικής τοπίου και σχεδιασµού πάρκων στην Γαλλία, σηµειώνει ότι µέχρι το 1990 οι αρχιτέκτονες τοπίου (paysagistes) στερούνταν γνώσεων στις κοινωνικές επιστήµες, µε αποτέλεσµα να παράγονται καλλιτεχνικά σχέδια χωρίς προηγούµενη διαβούλευση µε το κοινό. Στην περίοδο άρχισαν να αναγνωρίζονται η ανάγκη σύνδεσης του σχεδιασµού περιοχών πρασίνου µε την συµµετοχή των πολιτών, η συµβολή των πάρκων στην επίλυση κοινωνικών προβληµάτων και η σχέση τους µε την προστασία της παράδοσης. Ένα σχετικό συνέδριο που έλαβε χώρα το 1997 στην Νάντη σηµατοδότησε, κατά τον Kahle, την αρχή µιας νέας εποχής. Ο Kahle δανείζεται την άποψη του Didier Pourré, διευθυντή των «υπηρεσιών ζωής» (service vie) των πάρκων του νοµού Val-de-Marne, ότι χρειάζεται πλέον ένα νέο σχήµα «αλυσίδας δεξιοτήτων» για να απεικονισθεί το γεγονός ότι στον σχεδιασµό ενός πάρκου όλοι συνδέονται µεταξύ τους και όλοι έχουν ίση βαρύτητα. Κατά τον Pourré, το κυκλικό διάγραµµα που απεικονίζει την αλυσίδα των αλληλένδετων δραστηριοτήτων είναι το ακόλουθο 15 : 15 Οι τίτλοι των δραστηριοτήτων αποδίδονται ελεύθερα. 10

11 . Βασική ιδέα. Σχεδιασµός Πάρκου. Υλοποίηση. Κατασκευή. ιαχείριση. Συντήρηση. Αποφάσεις. Πολιτικές κατευθύνσεις. ραστηριότητες & υπηρεσίες: Η «ζωή» του πάρκου. Ο Kahle επισηµαίνει ότι πολλά προβλήµατα δηµιουργούνται από την απόκλιση των οραµάτων του σχεδιαστή και του πολίτη, του δηµόσιου και του ιδιωτικού, και παραθέτει πρόσφατα παραδείγµατα τέτοιας αποτυχίας σύγκλισης σε σχεδιασµό πάρκων. Αντίθετα, παρουσιάζει το επιτυχηµένο παράδειγµα της δηµιουργίας του Parc des Cormailles στο Ivry-sur-Seine, που ολοκληρώθηκε το Βλ. Πρόκειται για µικρό πάρκο έκτασης 9 εκταρίων. 11

12 Άποψη του γαλλικού πάρκου των Cormailles Στην περίπτωση αυτή, οι νοµαρχιακές αρχές έθεσαν σε εφαρµογή συστηµατικές διαδικασίες διαβούλευσης, οργάνωσαν εκθέσεις και πραγµατοποίησαν δηµοσκοπήσεις, που αποτέλεσαν την βάση ενός διεθνούς διαγωνισµού αρχιτεκτονικής τοπίου. Αν και ο συµβιβασµός των συχνά ετερόκλητων απόψεων κινδύνευσε να οδηγήσει σε ένα µωσαϊκό στοιχείων, το Πάρκο της Cormailles θεωρείται ένα νέο µοντέλο «ενσωµάτωσης» του πολίτη. Πρότυπο συµµετοχικών διαδικασιών θεωρεί ο Kahle και το Parc de Haute-Île, στον νοµό Seine-Saint Denis, όπου 10 ενώσεις πολιτών έλαβαν µέρος στην σύλληψη, τον σχεδιασµό και την εφαρµογή του πάρκου. Ο Walker (1999) επισηµαίνει µε έµφαση την σηµασία συνεργασίας µε τον µη κυβερνητικό, µη κερδοσκοπικό τοµέα και την ανάγκη δηµιουργίας εταιρικών συµπράξεων (partnerships), παρά τις δυσκολίες που αντιµετωπίζουν αυτές οι πρωτοβουλίες, δυσκολίες που όχι µόνο δεν κρύβει, αλλά και αναλύει διεξοδικά. Το σχετικό άρθρο του βασίζεται σε µια εκτενή, διάρκειας 4 ετών, αξιολόγηση πάρκων στις ΗΠΑ, που έγινε στο πλαίσιο της Πρωτοβουλίας για τα Αστικά Πάρκα (Urban Parks Initiative) µιας ιδιωτικής, µη κερδοσκοπικής οργάνωσης 17, κατόπιν ανάθεσης από το Urban Institute το Συµπέρασµα της αξιολόγησης είναι ότι οι φορείς των πάρκων µπορούν να δηµιουργήσουν, ανανεώσουν, συντηρήσουν και διαχειρισθούν τα πάρκα πολύ πιο αποτελεσµατικά αν σχηµατίσουν συµπράξεις µε µη κερδοσκοπικές οργανώσεις, απ ό,τι εάν λειτουργήσουν αυτόνοµα. Ανάλογες θέσεις 17 Lila Wallace Reader s Digest Fund. 12

13 έχουν διατυπωθεί από την αρχή της δεκαετίας του 1990 για την ανάγκη συνεργασίας δηµόσιων και ιδιωτικών φορέων σε προγράµµατα αστικής αναγέννησης, που πρέπει να χαρακτηρίζονται από οριζόντιες σχέσεις µεταξύ παραδοσιακών τοµέων πολιτικής (Bailey et al., 1995: 226). Οι φορείς περιφερειακής ανάπτυξης (regional development agencies) που δηµιουργήθηκαν το 1999 στην Μεγάλη Βρετανία έχουν διοικήσεις µε πολύ µεγάλη συµµετοχή µελών από τον ιδιωτικό τοµέα και εµπειρία συµπράξεων. Σε ένα σύνολο 99 µελών των διοικητικών συµβουλίων 8 φορέων, τα 37 προήλθαν από τον ιδιωτικό τοµέα, 30 από την τοπική αυτοδιοίκηση και τα υπόλοιπα από συνδικάτα, εθελοντικούς φορείς, διάφορους δηµόσιους οργανισµούς και την εκπαιδευτική κοινότητα (Robson et al., 2000: 10-11). Αν και περιφερειακοί, οι φορείς αυτοί είχαν ως βασικό αντικείµενο, που απορροφούσε το µεγαλύτερο µέρος των δαπανών τους, την τοπική αναγέννηση (όπ.αν.: viii). Η αξιολόγηση πάρκων, στην οποία αναφέρεται ο Walker, ακολούθησε την µεθοδολογία που χαρακτηρίζει γενικά την βιβλιογραφία περί εταιρικών συµπράξεων και εστιάσθηκε σε 4 χαρακτηριστικά των συµπράξεων που αφορούν πάρκα: οµή, Έλεγχος, Πλεονεκτήµατα / µειονεκτήµατα (των εταίρων), ιακινδύνευση (ρίσκο). Ο Walker υπενθυµίζει κατ αρχάς την διάδοση των συµπράξεων σε πρωτοβουλίες τοπικής ανάπτυξης, η εµπειρία των οποίων διδάσκει ότι απαιτείται µια «συστηµική» αλλαγή, δηλ. µια αναδιάταξη του συστήµατος πολιτικών και προγραµµάτων. Σ αυτή την αναδιάταξη κεντρική θέση έχει η συνεργασία. Ο Walker αποδέχεται τον εξής ορισµό των συµπράξεων: ηµόσιες ιδιωτικές συµπράξεις είναι συµφωνίες µεταξύ πολλών δηµόσιων και ιδιωτικών φορέων για να επιδιωχθούν κοινοί στόχοι, διακινδυνεύοντας χρήµα, χρόνο, επιρροή και άλλους πόρους. Ως προς την δοµή των συµπράξεων πάρκων που µελετήθηκαν, κάνει διάκριση µεταξύ «γενικών» και «περιορισµένων» εταίρων. Στους πρώτους συγκαταλέγονται οι ίδιοι οι φορείς διαχείρισης και οι κυριότερες µη κερδοσκοπικές οργανώσεις, που επενδύουν περισσότερα (όχι µόνο σε χρήµα), αλλά χάνουν και περισσότερα σε περίπτωση αποτυχίας. Τον έλεγχο έχουν βέβαια κυρίως οι «γενικοί» εταίροι, αλλά όσο εξελίσσεται ένα έργο, τόσο αυξάνει και η επιρροή των «περιορισµένων» εταίρων. Ως προς τα πλεονεκτήµατα και µειονεκτήµατα του κάθε εταίρου (κάτι σαν το «ενεργητικό» και «παθητικό» που ο καθένας προσκοµίζει), ο συγγραφέας διευκρινίζει ότι τα πλεονεκτήµατα και µειονεκτήµατα αφορούν διαθέσιµους πόρους (όχι µόνο οικονοµικούς), οργανωτική ικανότητα, δηµόσια προβολή και «εικόνα» και επιρροή σε κοινωνικές οµάδες που µπορούν να στηρίξουν το εγχείρηµα. Το ρίσκο οφείλεται στον βαθµό στον οποίο οι εταίροι είναι πραγµατικά αφοσιωµένοι στο έργο και στις υποχρεώσεις που αναλαµβάνουν, στην ικανότητα τους να φέρουν σε πέρας το έργο που τους αναλογεί, στην δυνατότητα της σύµπραξης να χαράξει µια εφικτή στρατηγική για να πετύχει τους κοινούς στόχους, στην πιθανότητα να παραχθούν τα αποτελέσµατα που προσδοκά ο κάθε εταίρος, και, στην ύπαρξη ουσιαστικής επικοινωνίας µεταξύ των εταίρων, των οποίων η νοοτροπία και κουλτούρα ενδέχεται να διαφέρουν. Οι δηµόσιοι φορείς έχουν κατά κανόνα µια πιο καθιερωµένη δοµή και µια µεγαλύτερη πιθανότητα να στηριχθούν σε σταθερή χρηµατοδότηση, αν και αυτό δεν είναι πάντα ο κανόνας. Αντίθετα, χαρακτηρίζονται συχνά από αργές και γραφειοκρατικές διαδικασίες και µια κουλτούρα ρουτίνας. Οι µη κερδοσκοπικοί οργανισµοί διακρίνονται από µεγαλύτερη ευελιξία και ικανότητα να κινητοποιούν την κοινωνία ή 13

14 διακριτές κοινωνικές οµάδες, έχουν όµως το µειονέκτηµα ότι συχνά η δράση τους δεν έχει διάρκεια και δεν µπορούν να εξασφαλίσουν συνεχή ροή πόρων σε βάθος χρόνου. Η δηµιουργία και λειτουργία αστικών πάρκων µπορεί «εν δυνάµει» να συγκεντρώσει το ενδιαφέρον οµάδων και κοινοτήτων µε διάφορα ενδιαφέροντα, που συνδέονται π.χ. µε την συνοχή τοπικών κοινωνιών και γειτονιών, µε την εξάλειψη των διακρίσεων, µε περιβαλλοντικά προβλήµατα, µε προστασία παραδοσιακής κληρονοµιάς ή µε την φυσική ιστορία. Αυτές οι οµάδες κινητοποιούνται πιο εύκολα, ως µηχανισµός στήριξης ενός πάρκου, αν τις προσεγγίσει ένας εθελοντικού και µη κερδοσκοπικού χαρακτήρα φορέας. Επιµέρους δραστηριότητες που αναπτύσσονται σε ένα πάρκο ενδιαφέρουν ένα πολύ µεγάλο φάσµα πολιτών και οργανώσεων, π.χ. δασκάλους που διδάσκουν περιβαλλοντική εκπαίδευση, οργανώσεις που ασχολούνται µε τα προβλήµατα της νεολαίας, πανεπιστηµιακούς που αναπτύσσουν προγράµµατα κοινωνικής πολιτικής, αρχιτεκτονικής τοπίου κ.ά., δηµόσιους λειτουργούς που υπηρετούν πολιτικές αστικής ανάπτυξης, φορείς και οργανώσεις προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος κοκ. Για να δώσουµε ένα συγκεκριµένο παράδειγµα, ένας βοτανικός κήπος σε ένα πάρκο µπορεί να γίνει πραγµατικό εργαστήριο περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και προαγωγής της γνώσης της φύσης. Η προσέγγιση αυτών των ποικίλων «ακροατηρίων» είναι ευκολότερη µέσα από ένα ευρύ φάσµα εταίρων σε µια σύµπραξη που υπηρετεί κοινούς στόχους. Ορισµένοι µη κερδοσκοπικοί οργανισµοί έχουν µεγαλύτερη πιθανότητα να πλησιάσουν και αξιοποιήσουν ιδιωτικές χορηγίες, όπως επίσης να συνεισφέρουν καινοτοµικές ιδέες για νέες πρωτοβουλίες, που µε την σειρά τους να κεντρίσουν το ενδιαφέρον πιθανών χορηγών. Πάνω απ όλα όµως, οι µη κυβερνητικοί φορείς, που αποτελούν ενώσεις πολιτών, µπορούν να πλησιάσουν ένα ευρύ κοινό, όχι για να βρουν οικονοµική ενίσχυση, αλλά για να οικοδοµήσουν την αναγκαία συναίνεση και να εξασφαλίσουν κοινωνική στήριξη. Ο τρόπος µε τον οποίο οι πολεοδοµικοί φορείς αναπτύσσουν (ή δεν αναπτύσσουν!) τις σχέσεις τους µε την τοπική κοινωνία ποικίλει. Όπως εύστοχα επισηµαίνει ο James Cook (1993), συνήθως η ταξινόµηση τέτοιων φορέων ακολουθεί τυπικά χαρακτηριστικά, π.χ. την δοµή της οργάνωσης τους, τις θεσµοθετηµένες αρµοδιότητες τους και την σύνθεση και ρόλο των οργάνων τους. Αυτό όµως δεν εκφράζει ούτε την επιθυµητή δηµοκρατικότητα της λειτουργίας τους, ούτε την ικανότητα τους να παρακολουθούν τι συµβαίνει στην τοπική κοινωνία και ποιά είναι τα ενδιαφέροντα της. Φορείς µε παρόµοια τυπική οργάνωση έχουν τελείως διαφορετικές σχέσεις µε την κοινωνία. Αυτές εξαρτώνται από τα προβλήµατα των πολιτών, τον βαθµό συνοχής της τοπικής κοινότητας, την αποδοχή των αποφάσεων του φορέα και τους στόχους του. Με βάση αυτό το σκεπτικό, ο Cook προτείνει µια τελείως διαφορετική ταξινόµηση πολεοδοµικών φορέων ανάπτυξης σε 5 κατηγορίες 18, που παρουσιάζει µεγάλο ενδιαφέρον. Σε µια πρώτη κατηγορία τοποθετεί τους «αποµονωµένους» φορείς, που αν και αναπτύσσουν δραστηριότητα, συγκεντρώνουν στοιχεία και παράγουν αξιόλογα σχέδια, τα αποτελέσµατα της δραστηριότητας παραµένουν εσωτερική υπόθεση και δεν διαχέονται στην τοπική κοινότητα, που αγνοεί πώς και γιατί λαµβάνονται οι αποφάσεις. Στην δεύτερη κατηγορία ανήκουν φορείς που είναι «υπηρεσιακά προσανατολισµένοι», µε την έννοια ότι η δραστηριότητα τους 18 Κατά τον Cook, οι κατηγορίες φορέων, ως προς τις σχέσεις τους µε την τοπική κοινότητα, είναι (1) The Isolated, (2) The Agency Oriented, (3) The Imposing, (4) The Imposed Upon και (5) The Immersed. 14

15 αναφέρεται σε κάποιο άλλο φορέα (δηµόσια αρχή ή οργανισµό χρηµατοδότησης). Το ενδιαφέρον του φορέα είναι πώς θα ικανοποιήσει τα κριτήρια κάποιου άλλου οργανισµού, ώστε να εξασφαλίσει την υποστήριξη ή χρηµατοδότηση του. Και πάλι, ελάχιστοι είναι εκείνοι που ενηµερώνονται για τα σχέδια του φορέα. Βασιλικός Βοτανικός Κήπος της Canberra στην Αυστραλία Στην τρίτη κατηγορία εντάσσονται φορείς που ενδιαφέρονται απλώς να βρουν τρόπους να «επιβάλλουν» τις απόψεις τους στην τοπική κοινωνία. Αναζητούν δηλαδή µεθοδεύσεις επιβολής ή έστω πειθούς για να γίνουν δεκτά τα ήδη αποφασισµένα σχέδια τους. Ενδιαφέρονται µόνο πώς θα «πλασάρουν» τα σχέδια τους στους πολίτες. Αντίθετα, οι φορείς της τέταρτης κατηγορίας αποδέχονται «να τους επιβληθούν» οι απόψεις τρίτων, δηλαδή ενεργούν µόνο σε ανταπόκριση πιέσεων των οποίων γίνονται δέκτες, χωρίς να έχουν διαµορφωµένη άποψη. Γίνονται έτσι συχνά όργανα ισχυρών οµάδων πίεσης. Αν µάλιστα οι πιέσεις είναι πολλαπλές και αντιφατικές, ένας τέτοιος φορέας οδηγείται σε παράλυση, διότι δεν παράγει δικές του θέσεις που να αποτελέσουν εισροή στον προβληµατισµό της κοινωνίας. Ο τύπος φορέα, που εµφανώς ευνοεί ο Cook, ανήκει στην πέµπτη κατηγορία. Είναι ο φορέας που «βυθίζεται» στην τοπική κοινότητα, µε την έννοια ότι αποτελεί µέρος της. ιατηρεί στενές σχέσεις µε τοπικές αρχές, εξωτερικούς τοπικούς φορείς, οµάδες ενδιαφερόντων και οργανώσεις πολιτών, συντηρεί πολλαπλούς διαύλους επικοινωνίας µε την κοινωνία και την τροφοδοτεί τακτικά µε πληροφόρηση για το τι συµβαίνει στο εσωτερικό του. Για να είναι αποτελεσµατικός, ο φορέας πρέπει να διατυπώνει τις απόψεις του σε προτάσεις και σχέδια, να αναζητεί πόρους από εξωτερικές πηγές, να δίνει ευκαιρίες σε όσους έχουν γνώση για τα προβλήµατα να εκφράζουν τις απόψεις τους, και να είναι δεκτικός σε απόψεις και γνώµες διαφόρων οµάδων ενδιαφερόντων, διότι αφορούν όλους. Έτσι µπορεί να γίνει πιο προσαρµοστικός στις αναµενόµενες εξελίξεις, πιο ικανός να σχεδιάζει επιθυµητές κατευθύνσεις και πιο ευέλικτος, ώστε να αποφεύγει τις ανεπιθύµητες καταστάσεις. 15

16 Αν και τα πάρκα χρειάζονται φαντασία, καινοτοµία και ευέλικτες πρωτοβουλίες, έχουν βέβαια ανάγκη και σταθερής και αξιόπιστης διαχείρισης. Οι φορείς ανάπτυξης και διαχείρισης ενός πάρκου έχουν κατά κανόνα τµήµατα διαχείρισης ακριβού παγίου κεφαλαίου, σχεδιασµού τοπίου, φυτεύσεων, συντήρησης εγκαταστάσεων, και προγραµµάτων αναψυχής. Έχουν ακόµη γραφεία στρατηγικού σχεδιασµού, προϋπολογισµού και λογιστικής διαχείρισης, προσωπικού και ανθρώπινων πόρων, σύναψης συµβάσεων και εκτέλεσης έργων. Όλα αυτά απαιτούν σταθερή και υπεύθυνη δοµή, που πρέπει να συνυπάρχει µε την άλλη πλευρά της δραστηριότητας τους, εκείνη της επαφής και συνεργασίας µε την κοινωνία. Σ αυτή την δραστηριότητα, πολύτιµος σύµµαχος είναι οι µη κυβερνητικοί και µη κερδοσκοπικοί εταίροι, που αν δεν µπορούν να εξασφαλίσουν µια σταθερή και διαχρονική διαχείριση, µπορούν όµως να προσφέρουν αυτή την επαφή και συνεργασία. Χρειάζονται βέβαια, και αναµφίβολα απαιτούν, απτά αποτελέσµατα, διότι το ρίσκο που παίρνουν είναι η απώλεια της έγκυρης εκπροσώπησης και η καλή θέληση των κοινωνικών οµάδων τα ενδιαφέροντα, αλλά και συµφέροντα, των οποίων εκφράζουν. Αυτές οι αναγκαιότητες βάζουν το πλαίσιο της πρόκλησης που αντιµετωπίζει ο φορέας διαχείρισης. Στην συνέχεια γίνεται µια επισκόπηση εµπειριών και παραδειγµάτων από την Μεγάλη Βρετανία, την Ιταλία, την Σουηδία, την Γερµανία και την Αυστραλία. Τα παραδείγµατα παρέχουν πληροφορίες και στοιχεία για ένα µεγάλο φάσµα θεµάτων, που δεν συνδέονται αποκλειστικά µε την οργάνωση των φορέων διαχείρισης, αλλά αγγίζουν και ζητήµατα της ζωής των πάρκων, του κοινωνικού ρόλου τους, της συνεργασίας µε την κοινωνία, των λειτουργιών των ελεύθερων χώρων γενικότερα, της έννοιας των αστικών πάρκων κοκ Μεγάλη Βρετανία: Το Strategic Parks Project του Λονδίνου και το Stratford Park Η Στρατηγική Μελέτη των Πάρκων του Λονδίνου (Greater London Authority 2006) είναι το αποτέλεσµα της διαπίστωσης ότι αν και το Λονδίνο είναι διάσηµο για τα πάρκα του, π.χ. το Regent s Park ή το Hyde Park, µαζί µε τα Kensington Gardens, µε οποία αποτελεί ενιαίο σύνολο, το σύστηµα µητροπολιτικών και περιφερειακών πάρκων πρέπει να αντιµετωπισθεί στο πλαίσιο µιας ευρύτερης χωροταξικής πολιτικής, µε έµφαση στην δηµιουργία ενός αειφόρου κοινωνικού περιβάλλοντος. Χάρτης του Hyde Park και των Kensington Gardens στο Λονδίνο 16

17 Η σηµασία των ανοικτών χώρων αναγνωρίζεται σε πολλά κείµενα πολιτικής για το Λονδίνο, όπου τονίζονται οι ωφέλειες που προκύπτουν για την βιώσιµη ανάπτυξη, την ποιότητα ζωής, την υγιεινή διαβίωση, την βελτιωµένη προσπελασιµότητα και την καταπολέµηση του κοινωνικού αποκλεισµού. Τα πρότυπα για τους ελεύθερους χώρους σε περιφερειακό και τοπικό επίπεδο έχουν ήδη τεθεί στο στρατηγικό σχέδιο του Λονδίνου (London Plan) της Αρχής του Μείζονος Λονδίνου. Η στρατηγική µελέτη των πάρκων συντάχθηκε από µια εταιρεία συµβούλων (EDAW Ltd) σε στενή συνεργασία µε την Greater London Authority, το Forum των Πάρκων και Χώρων Πρασίνου του Λονδίνου (London Parks and Green Spaces Forum), και πολλούς ακόµη κρατικούς ή ηµικρατικούς φορείς και µη κυβερνητικές οργανώσεις. Μεταξύ αυτών είναι και ο φορέας διαχείρισης των 8 βασιλικών πάρκων του Λονδίνου 19 Royal Parks 20, που έχει και την ευθύνη µερικών ακόµη µικρών πάρκων πρασίνου, δηλ. συνολικά στρεµµάτων πρασίνου. Hyde Park και λίµνη Serpentine στο Λονδίνο Η αξία των ελεύθερων χώρων συνδέεται στην σχετική µελέτη µε µια πληθώρα παραµέτρων: Πολιτισµός, παιδεία, δοµική (χωρική) οργάνωση, κοινωνικές υπηρεσίες, υγεία, άθληση και αναψυχή, παιδικά παιχνίδια, αστική αναγέννηση, οικονοµία, περιβάλλον και βιοποικιλότητα. Κατά συνέπεια οι λειτουργίες των ελεύθερων χώρων ταξινοµούνται στις ακόλουθες κατηγορίες: Αστική αναγέννηση, Οικονοµική αναζωογόνηση, Υγεία και ευηµερία, Καταπολέµηση κοινωνικού αποκλεισµού και κοινωνική ανάπτυξη, Παιδεία και δια βίου µάθηση, Περιβάλλον και οικολογία, Παραδοσιακή κληρονοµιά και πολιτισµός. 19 Hyde Park, Regent s Park (µε Primrose Hill), Kensington Gardens, Green Park, St. James s Park, Bushy Park (µε Longford River), Greenwich Park και Richmond Park. 20 Βλ. 17

18 Σ αυτό το πλαίσιο, στην σχετική έκθεση της στρατηγικής µελέτης, επισηµαίνεται η σηµασία των διασυνδέσεων στο δίκτυο ελευθέρων χώρων, η συµφιλίωση στρατηγικών και τοπικών αναγκών σε ελεύθερους χώρους, η ιδιαίτερη ταυτότητα των ελεύθερων χώρων στρατηγικής σπουδαιότητας, και ο ρόλος τους στην αστική αναγέννηση. Ο καθένας από τους χώρους αυτούς έχει χαρακτηριστικά που τον προσδιορίζουν ως προς το µέγεθος του, τις υπηρεσίες που προσφέρει, την αναψυχή, την παραδοσιακή κληρονοµιά, το οικολογικό κεφάλαιο, την διαχείριση των φυσικών πόρων, το τοπίο, την προσβασιµότητα και την ποιότητα του. Η ικανοποίηση όµως των προσδοκιών που υπάρχουν από τους ελεύθερους χώρους συναντά δυσκολίες, λόγω Κατακερµατισµού καθεστώτων ιδιοκτησίας και διαχείρισης, Εµποδίων συντονισµού µεταξύ όµορων διοικητικών αρχών, Συγκρούσεων διαχειριστικών προτεραιοτήτων, Έλλειψης κινήτρων, Ανταγωνιστικών πιέσεων για την διάθεση πόρων. Στην έκθεση γίνεται και επισκόπηση των εναλλακτικών δυνατοτήτων διαχείρισης και επισηµαίνονται 5 γενικές κατηγορίες: Μεµονωµένοι (παράλληλοι) φορείς, Άτυπα εταιρικά σχήµατα φορέων, Ηµι-αυτόνοµα, θεσµικά κατοχυρωµένα εταιρικά σχήµατα, Ανεξάρτητες εταιρείες (ιδιωτικού χαρακτήρα), Ανεξάρτητες (δηµόσιες) αρχές. Οι γενικές αυτές διαπιστώσεις είναι χρήσιµες σε οποιοδήποτε διάλογο για τον ρόλο όχι µόνο των πάρκων γενικά, αλλά, ειδικότερα, για τον ρόλο των φορέων διαχείρισης. Ένα παράδειγµα εξαιρετικά αναλυτικού και χρήσιµου σχεδίου διαχείρισης και συντήρησης ενός µικρού αστικού πάρκου στην περιοχή του Λονδίνου είναι εκείνο του Stratford Park του ήµου του Newham (London Borough of Newham 2004). Το πάρκο έχει έκταση 43 στρεµµάτων και βρίσκεται στο Stratford, σε απόσταση περίπου 8 χλµ. από το κέντρο του Λονδίνου, ειδικότερα από την επιχειρηµατική ζώνη του City του Λονδίνου. Οι στόχοι του σχεδίου είναι οι εξής: ιατύπωση πολιτικής για το µέλλον του πάρκου, στο πλαίσιο του στρατηγικού σχεδίου ανάπτυξης του δήµου, Επισήµανση προβληµάτων που επηρεάζουν την διαχείριση και συντήρηση του πάρκου και συµβολή στην επίλυση τους, ιαµόρφωση ενός καθαρού «οράµατος» και ενός πολιτιστικού πλαισίου λειτουργίας του πάρκου, Εξασφάλιση συµµετοχής της κοινωνίας και όλων των ενδιαφεροµένων (stakeholders), Προβολή της φυσιογνωµίας του πάρκου και αύξηση της χρήσης του, Ανάπτυξη στην τοπική κοινωνία ενός αισθήµατος επιτυχίας και υπερηφάνειας, ιατύπωση ενός πλαισίου επιλογής προτεραιοτήτων, Εξασφάλιση πόρων για την βιώσιµη ανάπτυξη και συντήρηση του πάρκου. Προκειµένου το σχέδιο να είναι φιλικό προς τον χρήστη και ένα χρήσιµο κείµενο αναφοράς, επιδιώχθηκε να: ιατυπωθεί σε απλή και κατανοητή γλώσσα, 18

19 Έχει καθαρούς στόχους και να περιλαµβάνει ένα σχέδιο δράσης µε συγκεκριµένες και ποσοτικοποιηµένες επιδιώξεις, Γίνει επισήµανση των αναγκαίων πόρων, Υπάρχει σαφές χρονοδιάγραµµα, ώστε να είναι δυνατή η παρακολούθηση της προόδου του έργου (monitoring), Ενσωµατωθεί µια ευέλικτη διαδικασία που θα µεταβάλλεται στο µέλλον. Το πάρκο ανήκει στον ήµο του Newham που έχει την ευθύνη της διαχείρισης του, όπως και όλων των πάρκων και ανοικτών χώρων του δήµου. Το σχέδιο διαχείρισης περιλαµβάνει συγκεκριµένα οργανογράµµατα, εκ των οποίων το βασικό (µε την απαραίτητη αφαίρεση) θα παρατεθεί ως παράδειγµα στο παράρτηµα 3. Ένα ειδικό τµήµα του δήµου έχει την ευθύνη των συµβάσεων για τους χώρους πρασίνου (greenspace contracts). Ο δήµος, µε την ιδιότητα του «πελάτη» έχει συνάψει πολυετή σύµβαση µε ιδιώτη εργολάβο, που έχει αναλάβει την συντήρηση του πάρκου 21. O δήµος και η ιδιωτική εταιρεία έχουν σχηµατίσει ένα εταιρικό σχήµα (Newham Greenspace Partnership) και έχουν από κοινού καταστρώσει ένα επιχειρησιακό σχέδιο, που αναφέρεται σε πληθώρα θεµάτων, π.χ. φυτεύσεις, δραστηριότητες στο πάρκο, αντιµετώπιση κινδύνων και βανδαλισµού, καθαριότητα, ανακύκλωση, εκπαίδευση προσωπικού, τήρηση προτύπων κ.ά Μεγάλη Βρετανία: Το Forum των Πάρκων και Χώρων Πρασίνου του Λονδίνου To London Parks and Green Spaces Forum 22 αναφέρθηκε ως ένας από τις µη κυβερνητικές οργανώσεις που συνεργάσθηκε για την µελέτη του Strategic Parks Project. Το Forum ήταν το αποτέλεσµα της αυξηµένης συνειδητοποίησης της σηµασίας των πράσινων χώρων στην σύγχρονη κοινωνία και της σοβαρής και διαρκούς µείωσης των πόρων, που είναι διαθέσιµοι για επένδυση στους χώρους αυτούς. Το Forum του Λονδίνου είναι ένας από τους παρόµοιους περιφερειακούς φορείς του Ηνωµένου Βασιλείου που µετέχουν στην GreenSpace 23, µια οργάνωση που έχει ως στόχο την βελτίωση των πάρκων και περιοχών πρασίνου. To Forum συσπειρώνει φορείς και πρόσωπα µε ενδιαφέροντα που ανήκουν σε 4 κατηγορίες: Πολεοδοµικός σχεδιασµός και σύνθεση πάρκων Πρόσβαση µε τα πόδια όλων των κατοίκων της πόλης σε πάρκα πρασίνου. ιαχείριση Βιώσιµη παροχή υπηρεσιών και συντήρηση, µε αποτελεσµατική διαχείριση, που περιλαµβάνει ασφάλεια, εκδηλώσεις, εκπαίδευση και κατάρτιση. Βιοποικιλότητα Εξασφάλιση βιοποικιλότητας στους χώρους πρασίνου και επαφή όλων των κατοίκων µε την φύση. Χρήστες 21 Βλ. παρακάτω παρόµοια διαδικασία που ακολουθείται στα πάρκα της Canberra της Αυστραλίας. 22 Βλ Πρόκειται για νοµικό πρόσωπο φιλανθρωπικού χαρακτήρα (registered charity). Βλ. 19

20 ιάλογος µε οργανώσεις πολιτών και χρηστών για την βελτίωση της πρόσβασης (µε βιώσιµα µέσα µεταφοράς), ιδίως για πρόσωπα µε προβλήµατα κινητικότητας, την καταπολέµηση του κοινωνικού αποκλεισµού, την συµµετοχή της τοπικής κοινωνίας, την ενίσχυση του τουρισµού και την ικανοποίηση των αναγκών των χρηστών. Οι κύριες δραστηριότητες και εργασίες του Forum εντάσσονται σε 4 κατηγορίες: Παροχή συµβουλών στα µέλη του για την ενθάρρυνση καλών πρακτικών και ενηµέρωση για τις τελευταίες εξελίξεις σε θέµατα πολιτικής του κεντρικού ή τοπικού κράτους και ευκαιριών χρηµατοδότησης, Συντονισµός διαφόρων οργανώσεων µελών του Forum, ώστε να δρα ως µια ενιαία οµάδα πίεσης και να τις αντιπροσωπεύει σε επαφές µε κρατικούς ή αυτοδιοικητικούς φορείς, ιασύνδεση µεταξύ χρηστών των πάρκων, διαχειριστικών οργανισµών και φορέων άσκησης πολιτικής και κατά το δυνατό εκπροσώπηση των εκατοµµυρίων επισκεπτών των πάρκων, ικτύωση του άνω των 35 διαφορετικών φορέων µε αρµοδιότητες διαχείρισης πάρκων πρασίνου, λαµβάνοντας υπόψη ότι πολλές κρίσιµες αποφάσεις λαµβάνονται σε περιφερειακό επίπεδο. Οι στόχοι του Forum είναι οι εξής: Προώθηση της αναγέννησης, της καλής διαχείρισης και του αειφόρου µέλλοντος των πάρκων πρασίνου του Λονδίνου, Εξασφάλιση ότι οι χώροι πρασίνου ανταποκρίνονται στις επιθυµίες και ανάγκες των κατοίκων του Λονδίνου και των επισκεπτών, Ανάπτυξη δικτύου ανταλλαγής τεχνογνωσίας, εµπειρίας και πληροφοριών, Συστηµατική και ενηµερωµένη προσέγγιση του σχεδιασµού και διαχείρισης των πάρκων, περιλαµβανοµένων της συλλογής δεδοµένων και της ανάπτυξης δεικτών απόδοσης σε όλο το Λονδίνο, Επισήµανση και προβολή καλών πρακτικών σχεδιασµού, αρχιτεκτονικής τοπίου και διαχείρισης των πάρκων, Εκπροσώπηση των µελών του σε εθνικές διαδικασίες διαβούλευσης και πρωτοβουλίες, Εκπροσώπηση των µελών του σε στρατηγικού χαρακτήρα (µητροπολιτικές και περιφερειακές) διαδικασίες, ιδίως αυτές που αφορούν σε διαβουλεύσεις µε τον µητροπολιτικό φορέα διοίκησης (Greater London Authority), Συνηγορία για επαρκή έσοδα και χρηµατοδότηση των πάρκων πρασίνου, από τους προϋπολογισµούς των δήµων ή από εθνικές πηγές, Προσέλκυση χρηµατοδότησης για πιλοτικά προγράµµατα «επίδειξης», που ενισχύουν το προφίλ των πάρκων και προωθούν τους στόχους του Forum, Εξασφάλιση καλύτερων προτύπων κατά την κατάρτιση προσωπικού σχεδιασµού και διαχείρισης των πάρκων. Το Forum έχει ένα πολύ µεγάλο αριθµό µελών, που περιλαµβάνουν την Greater London Authority, τους 33 δήµους του Λονδίνου και τους φορείς διαχείρισης µεµονωµένων πάρκων. Στα µέλη του επίσης συγκαταλέγονται µη κυβερνητικές οργανώσεις µεγάλου κύρους, µε τεράστιο έργο στην προστασία της παραδοσιακής κληρονοµιάς, της φύσης και της υπαίθρου. Η χρηµατοδότηση του Forum προέρχεται τόσο από την µητροπολιτική διοίκηση και τους δήµους, όσο και από εταιρείες του ιδιωτικού τοµέα, που είναι µέλη του ή ενισχύουν κατά περίπτωση τις δραστηριότητες του. 20

21 Το Forum διοικείται από την συνέλευση των µελών του, µια συντονιστική οµάδα (που συνεδριάζουν 2 και 4 φορές τον χρόνο αντίστοιχα), µια διοικούσα επιτροπή και τον διευθυντή συντονιστή. Η εργασία του διεκπεραιώνεται από 5 βασικές οµάδες εργασίας (βιοποικιλότητα, χρηµατοδότηση, προσπελασιµότητα και καταπολέµηση αποκλεισµού, τοπική κοινωνία και ασφάλεια, στρατηγικός σχεδιασµός), ενώ υπάρχουν και «συνδεδεµένες» οµάδες εργασίας, που λειτουργούν σε συνεργασία µε άλλους φορείς, για ειδικά θέµατα, όπως πρότυπα και δείκτες, κατάρτιση και «πράσινες» ειδικεύσεις ή δάση. Οι συντονιστές των οµάδων εργασίας είναι στελέχη διαφόρων δηµόσιων και µη φορέων Μεγάλη Βρετανία: Το Bankside Urban Park του Λονδίνου Οι παρεµβάσεις για την δηµιουργία αστικών πάρκων εκφράζουν σήµερα µια διαρκώς διευρυνόµενη προβληµατική για την συνεισφορά των χώρων πολιτισµού και πρασίνου στην σύγχρονη κοινωνία. Ακόµη και η έννοια του αστικού πάρκου δεν περιορίζεται πλέον αποκλειστικά σε µια επιφάνεια πρασίνου, αλλά συνδέεται µε την αστική ζωή, την παραδοσιακή κληρονοµιά των πόλεων και, φυσικά, µε το πράσινο και την φύση που επιβιώνει σ αυτές. Χαρακτηριστικό παράδειγµα αυτής της τάσης είναι το αστικό πάρκο του Bankside (Bankside Urban Park 24 ) του Λονδίνου, δηλ. της περιοχής της νότιας όχθης του Τάµεση που εκτείνεται από την διάσηµη πινακοθήκη Tate Modern µέχρι τα ενδότερα του δήµου του Southwark (Σάδαρκ), περί τον κόµβο του Elephant and Castle. Το ίδιο το κτίριο της πινακοθήκης, που αποτελεί διαµόρφωση ενός τεράστιου σταθµού ηλεκτροπαραγωγής στο Bankside, έργο των διάσηµων αρχιτεκτόνων Herzog και de Meuron, είναι ένα τοπόσηµο της περιοχής, η οποία περιλαµβάνει επιπλέον δοµηµένες εκτάσεις, ιστορικά κτίρια και θύλακες πρασίνου. Κτίριο της πινακοθήκης Tate Modern στο Λονδίνο 24 Βλ. 21

22 Τον Νοέµβριο 2006 αποφασίσθηκε η ανάθεση σε ένα αρχιτεκτονικό γραφείο (Witherford Watson Mann) της εκπόνησης των σχετικών σχεδίων του Bankside Urban Park. Οι αρχιτέκτονες παρουσίασαν την προµελέτη τους τον Μάρτιο Η πρωτοβουλία της ανάθεσης του σχεδίου και της προώθησης της ανάπλασης της περιοχής ανήκε αρχικά στην Tate Modern, τώρα όµως ανήκει σε εταιρικό σχήµα επιχειρήσεων της περιοχής του δήµου του Southwark του Λονδίνου. Το εταιρικό σχήµα δεν έχει µετοχικό κεφάλαιο και επενδύει τα πλεονάσµατα της διαχείρισης των εισφορών των µελών του αποκλειστικά στην βελτίωση της περιοχής. Το σχήµα αυτό ονοµάζεται Better Bankside 25 και ιδρύθηκε µε το νοµικό περίβληµα µιας Business Improvement District, σύµφωνα µε σχετικό νόµο του 2004, και αρχική χρηµατοδότηση από τον προϋπολογισµό του προγράµµατος αστικής αναγέννησης (Single Regeneration Budget), µέσω της London Development Agency. Το σχέδιο ανάπλασης, το οποίο πήρε το συµβολικό όνοµα Bankside Urban Forest, επιχειρεί να αναδείξει την ιδιαίτερη ταυτότητα του πολύπλοκου αστικού ιστού της περιοχής και να εκµεταλλευθεί την κοινωνική συνοχή που την χαρακτηρίζει. Οι αρχιτέκτονες στοχεύουν στην προστασία και ανάδειξη ενός πλέγµατος τοποσήµων, µικρών πάρκων, διαδροµών και διατηρητέων κτιρίων, µέσα από την συµµετοχή όλων των κατοίκων και µικρών επιχειρήσεων της περιοχής. Η πρώτη µελέτη για το Bankside, γνωστή ως Bankside Urban Study είχε γίνει από το αρχιτεκτονικό γραφείο του Richard Rogers µε ανάθεση της Tate Modern 26. Και σε αυτήν την µελέτη, όπως και στην µεταγενέστερη, στόχος ήταν να αναζητηθούν οι στρατηγικές πρωτοβουλίες που θα µπορούσαν να βελτιώσουν τον δηµόσιο χώρο, να αυξήσουν το πράσινο και να ενισχύσουν την τοπική ταυτότητα της γειτονιάς (Tate Modern and Richard Rogers Partnership 2001). Της µελέτης προηγήθηκε µια εκτεταµένη συµµετοχική διαδικασία και διαβούλευση. Ένα συντονιστικό όργανο αποτελούµενο από εκπροσώπους της πινακοθήκης Tate Modern, του δήµου του Southwark, τοπικών επιχειρήσεων και κατοίκων έδωσε τις αρχικές κατευθύνσεις της µελέτης Ιταλία:Ο Περιφερειακός Φορέας Πάρκων της Περιφέρειας Lazio 27 Στην Ιταλία υπάρχουν 21 Εθνικά Πάρκα, που καλύπτουν το 5% του εδάφους της χώρας 28, και ένας πολύ µεγάλος αριθµός Περιφερειακών Πάρκων, στα οποία συγκαταλέγεται και το Parco Nord Milano, στην Περιφέρεια της Λοµβαρδίας, σε επαφή µε την µητροπολιτική περιοχή του Μιλάνου. Στην Περιφέρεια του Λάτσιο, όπου ανήκει και η Ρώµη, υπάρχουν 14 τέτοια πάρκα. Υπάρχουν ακόµη διαφόρων κατηγοριών προστατευόµενες περιοχές. Η Agencia Regionale Parchi (ARP), είναι ο φορέας που έχει την ευθύνη της διαχείρισης των προστατευόµενων περιοχών και πάρκων της Regione Lazio. Έχει δύο βασικούς στόχους: 25 Η πλήρης ονοµασία του είναι Bankside Local Management Board. Βλ Βλ. Στον διαδικτυακό αυτό τόπο πρέπει να αναζητηθούν τα εξής αρχεία της Bankside Urban Study: Introduction, The Bankside Triangle, Tate Modern Neigbourhood και Appendix. 27 Βλ Βλ. Σ αυτά περιλαµβάνονται και δύο θαλάσσια πάρκα. 22

23 Την συνεχή κατάρτιση του προσωπικού των πάρκων, και Την ανάδειξη και αειφόρο χρήση των φυσικών πόρων. Το οργανόγραµµα της ARP περιλαµβάνει 6 τµήµατα: Επικοινωνία / κατάρτιση, Αειφόρος ανάτπυξη, ιοίκηση, Σχεδιασµός, Εκπαίδευση, Βιοποικιλότητα και γαιοποικιλότητα. Σύµφωνα µε τον καταστατικό του χάρτη 29, ο φορέας ακολουθεί τις κατευθύνσεις της περιφερειακής διοίκησης του Lazio και εξασφαλίζει τα απαραίτητα τεχνικά, επιστηµονικά και διοικητικά εργαλεία και υπηρεσίες, για την ανάπτυξη και λειτουργία του περιφερειακού συστήµατος προστατευόµενων περιοχών. Στο πλαίσιο αυτό: Εκπονεί µελέτες και έρευνες διαχείρισης και ανάδειξης των προστατευόµενων περιοχών, µε δική του πρωτοβουλία ή µετά από αίτηµα της περιφέρειας του Lazio, Συνεργάζεται µε άλλους περιφερειακούς φορείς, Παρέχει συµβουλευτικές υπηρεσίες, Αναλαµβάνει υπηρεσίες διαχείρισης για λογαριασµό άλλων φορέων, και Αναλαµβάνει προγράµµατα κατάρτισης. Ειδικότερα, το τµήµα επικοινωνίας και κατάρτισης: Συντονίζει και οργανώνει προγράµµατα κατάρτισης προσωπικού, µε ιδιαίτερη αναφορά στις προστατευόµενες περιοχές της ARP, ιαχειρίζεται τις δραστηριότητες επικοινωνίας, προβολής και πληροφόρησης, µέσω της δικτυακής πύλης της ARP, παραγωγής πολυµέσων και δηµοσιεύσεων, για το ευρύ κοινό και ειδικότερα για νέους και παιδιά, Εξασφαλίζει την επικοινωνία µε τα µέσα µαζικής ενηµέρωσης, Φροντίζει την συνολική εικόνα του συστήµατος των προστατευόµενων περιοχών, Βοηθάει τις προστατευόµενες περιοχές σε θέµατα εµπορικής εκµετάλλευσης και χρήσης γης, Οργανώνει και διαχειρίζεται πολιτιστικές δραστηριότητες (εκθέσεις, συνέδρια, σεµινάρια), Παρέχει υπηρεσίες υποστήριξης σε φορείς προστατευόµενων περιοχών ή στην περιφερειακή διοίκηση. Το τµήµα αειφόρου ανάπτυξης: Οργανώνει και συντονίζει βιώσιµες και συµβατές οικονοµικές δραστηριότητες (γεωργίας, τουρισµού ή υπηρεσιών), µέσα στις προστατευόµενες περιοχές, συµβάλλοντας ταυτόχρονα στην υλοποίηση των πάρκων, Παρέχει βοήθεια σε φορείς διαχείρισης σε θέµατα προγραµµατισµού και marketing, Προάγει παραδοσιακά, τοπικά και βιολογικά προϊόντα, Παράγει προτάσεις για την χρήση αχρησιµοποίητων εκτάσεων, Παρέχει υπηρεσίες υποστήριξης σε φορείς προστατευόµενων περιοχών ή στην περιφερειακή διοίκηση. 29 Regione Lazio Agenzia Regionale per i Parchi (1994). 23

24 Το τµήµα διοίκησης: Ασχολείται µε θέµατα προσωπικού, διοίκησης και γραµµατειακής υποστήριξης, Επιβλέπει την εφαρµογή κανονισµών και συµβατικών υποχρεώσεων, Συντάσσει τον προϋπολογισµό και παρακολουθεί την εφαρµογή του, Εχει τις αρµοδιότητες λογιστηρίου και διαχείρισης ακινήτων, Εχει την ευθύνη επικοινωνίας µε την διοίκηση της περιφέρειας σε θέµατα οικονοµικής διαχείρισης, Παρέχει υποστήριξη στα όργανα διοίκησης, Συµβάλλει στην κατάστρωση προγράµµατος έργων, Παρέχει υπηρεσίες υποστήριξης σε φορείς προστατευόµενων περιοχών ή στην περιφερειακή διοίκηση. Το τµήµα σχεδιασµού: Παρέχει τεχνική βοήθεια στους φορείς διαχείρισης, σύµφωνα µε τις κατευθύνσεις της περιφέρειας, για την εκτέλεση δραστηριοτήτων σχεδιασµού, ανάπτυξης και διαχείρισης της γης και των υποδοµών, Προβαίνει σε τοπογραφήσεις, χαρτογραφήσεις και στην εκπόνηση µελετών εφικτότητας, Υποβάλλει προτάσεις κήρυξης, οροθέτησης και «ζωνοποίησης» (zoning) νέων προστατευόµενων περιοχών, όπως και προτάσεις για το σχέδιο των περιφερειακών πάρκων, Επεξεργάζεται και διαχειρίζεται πολιτικές σε θέµατα ασφάλειας εργασίας και προσπελασιµότητας, Παρέχει υπηρεσίες υποστήριξης σε φορείς προστατευόµενων περιοχών ή στην περιφερειακή διοίκηση. Το τµήµα εκπαίδευσης: Οργανώνει και συντονίζει προγράµµατα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, που εφαρµόζονται στις προστατευόµενες περιοχές, σε συνεννόηση µε τις υπηρεσίες της περιφέρειας, Εχει την ευθύνη της επικοινωνίας µε τα σχολεία της περιφέρειας, Προτείνει κοινά προγράµµατα διαφόρων φορέων εκπαίδευσης και έρευνας, προσαρµοσµένα στις κοινωνικές και θεσµικές συνθήκες της περιοχής, Ασχολείται µε την επικαιροποίηση διδακτικών µεθόδων και της πολιτικής συνεχιζόµενης εκπαίδευσης, Παρακολουθεί τα αποτελέσµατα των εφαρµοζόµενων προγραµµάτων, Συντονίζει την δράση των εκπροσώπων περιβαλλοντικής εκπαίδευσης στις διάφορες προστατευόµενες περιοχές, Μετέχει σε δίκτυα (τοπικά, περιφερειακά, εθνικά, διεθνή) περιβαλλοντικής εκπαϊδευσης, Αναπτύσσει δραστηριότητες έρευνας και ανάλυσης, ακόµη και µέσω συνεργασίας µε πανεπιστήµια, Παρέχει υπηρεσίες υποστήριξης σε φορείς προστατευόµενων περιοχών ή στην περιφερειακή διοίκηση. Το τµήµα βιοποικιλότητας και γαιοποικιλότητας: Βελτιώνει, αξιοποιεί και συστηµατοποιεί την γνώση χλωρίδας και πανίδας του περιφερειακού συστήµατος προστατευόµενων περιοχών, σε συνεργασία µε τους επιµέρους φορείς διαχείρισης, Αναλαµβάνει δραστηριότητες ενεργοποίησης του Οικολογικού ικτύου της περιφέρειας και του δικτύου Natura 2000, 24

25 Ασχολείται µε την επικαιροποίηση µεθοδολογίας ανάλυσης, παρακολούθησης, µελέτης και έρευνας για τα θέµατα αρµοδιότητας του, Αναλαµβάνει παρεµβάσεις σε θέµατα αρµοδιότητας του, Υποβάλλει προτάσεις για το σχέδιο των περιφερειακών πάρκων, Αναπτύσσει και συντηρεί βάσεις δεδοµένων και συλλέγει δηµοσιεύσεις σχετικές µε την περιφέρεια, Παρέχει υπηρεσίες υποστήριξης σε φορείς προστατευόµενων περιοχών ή στην περιφερειακή διοίκηση. Ο φορέας (ARP) δραστηριοποιείται τόσο µε το δικό του προσωπικό, όσο και µε ειδικούς συνεργάτες. ιατηρεί στενές σχέσεις µε ερευνητικά ινστιτούτα και µε άλλους παρόµοιους φορείς. Το διοικητικό συµβούλιο της ARP διορίζεται από το συµβούλιο της περιφέρειας και αποτελείται από ένα πρόεδρο και 4 µέλη αποδεδειγµένης ειδίκευσης σε θέµατα περιβάλλοντος, διαχείρισης πάρκων και προστατευόµενων περιοχών της φύσης. Το διοικητικό συµβούλιο καταρτίζει πολυετή και ετήσια προγράµµατα, εγκρίνει τον σχετικό προϋπολογισµό, διορίζει τον διευθυντή του φορέα, αποφασίζει για την αγορά ή πώληση ακινήτων και εξοπλισµού του φορέα κλπ. Κάθε πάρκο ή προστατευόµενη περιοχή, που ανήκει στην εποπτεία της ARP της Περιφέρειας του Lazio, έχει τα δικά του όργανα διοίκησης. Π.χ. ο φορέας του Περιφερειακού Πάρκου της Appia Antica στην Ρώµη (Ente Parco Regionale dell'appia Antica) διοικείται από την Comunità, που έχει συµβουλευτικό χαρακτήρα, και το ιοικητικό Συµβούλιο, που διορίζεται από τον Πρόεδρο της Περιφέρειας. Η Comunità αποτελείται από τον Πρόεδρο της Επαρχίας της Ρώµης και τους δηµάρχους των δήµων στην περιοχή των οποίων ανήκει το πάρκο. Το ιοικητικό Συµβούλιο αποτελείται από 7 µέλη και έχει ευθύνη της ουσιαστικής διαχείρισης και σχεδιασµού του πάρκου. Η λειτουργία του πάρκου και οι αρµοδιότητες των οργάνων του διέπονται από τις διατάξεις του κανονισµού του, που έχει συνταχθεί σύµφωνα µε την περιφερειακή νοµοθεσία του Ας σηµειωθεί ότι το πάρκο της Appia Antica, που περιλαµβάνει τόσο εκτάσεις φυσικού τοπίου, όσο και αρχαιολογικούς χώρους, φθάνει πολύ κοντά στο κέντρο της Ρώµης και έχει έκταση εκταρίων. Parco Appia Antica (Roma) Μια άποψη τοπίου Parco Appia Antica (Roma Μια άποψη µε αρχαιότητες 30 Parco Regionale dell Appia Antica (2002). 25

26 1.6. Ιταλία: Το Μητροπολιτικό Πάρκο Nord Milano 31 Το Parco Nord Milano είναι ένα πρόσφατα δηµιουργηµένο µητροπολιτικό πάρκο µέσα στην πόλη του Μιλάνου και στην βόρεια ενδοχώρα της, που προέκυψε από ανάκτηση πρώην βιοµηχανικής και / ή ακαλλιέργητης αγροτικής γης. Περιβάλλεται από 6 δήµους, µεταξύ των οποίων και ο δήµος του Μιλάνου. Parco Nord Milano Χάρτης ευρύτερης περιοχής µε θέση Μιλάνου και πάρκου Το Parco Nord Milano είναι τώρα ένα πάρκο µε δάσος, λειβάδια, ένα λόγο, υδάτινες επιφάνειες, περιπάτους µε δεντροστοιχίες και κήπους. Θεωρείται µοναδικό στην Ιταλία, ίσως και λόγω της πρόσφατης δηµιουργίας του, και εφάµιλλο µεγάλων αστικών πάρκων πόλεων όπως το Λονδίνο, το Παρίσι ή το Μόναχο. Η ιδέα για την δηµιουργία του πάρκου πρωτοεµφανίσθηκε το 1967, όταν οι δήµαρχοι που µετείχαν σε ένα κέντρο σπουδών για τον διαδηµοτικό σχεδιασµό του Μιλάνου ενέκριναν ένα προκαταρκτικό σχέδιο µητροπολιτικής εµβέλειας. Το σχέδιο προέβλεπε και ένα πάρκο πνεύµονα του Μιλάνου σε µια περιοχή που κινδύνευε µε αστική επέκταση στα βόρεια της πόλης. Η ιδέα έγινε πιο συγκεκριµένη το 1970, όταν µε απόφαση του νοµάρχη (prefetto) της επαρχίας του Μιλάνου σχηµατίσθηκε µια εταιρεία ή Consortium για την δηµιουργία του πάρκου (Consorzio Parco Nord Milano). Το πάρκο αναγνωρίσθηκε ως «περιφερειακό» από την Περιφέρεια της Λοµβαρδίας το Η πρώτη δεκαετία ( ) αφιερώθηκε σε 31 Βλ. και 26

27 δραστηριότητες σχεδιασµού. Η πρώτη ουσιαστική ενέργεια ήταν η αγορά 120 εκταρίων από µια ιδιωτική εταιρεία το Ακολούθησαν συστηµατική αναδάσωση και αποµάκρυνση / αποκατάσταση εδαφών, ιδίως στην περιοχή µιας πρώην µεταλλουργικής υψικαµίνου. Σήµερα το πάρκο, αν και δεν έχει ακόµη ολοκληρωθεί, έχει µια έκταση 620 εκταρίων, από τα οποία περίπου 310 είναι ήδη δηµόσιες εκτάσεις πρασίνου ανοικτές στο κοινό. 32 εκτάρια χρησιµοποιούνται ως αθλητικά γήπεδα, δύο (υφιστάµενα) νεκροταφεία και χώροι στάθµευσης. Στο πάρκο υπάρχουν εκτεταµένα άλση και ξέφωτα, λίµνες και επιφάνειες νερού, ένας τεχνητός λόφος 32, αµιγείς ποδηλατόδροµοι και πεζόδροµοι ποδηλατόδροµοι συνολικού µήκους 20 χλµ., 6 παιδότοποι, ένα στάδιο θέσεων, πολλά ελεύθερα γήπεδα µπάσκετ και ποδοσφαίρου, περιοχές εξοπλισµένες για πικνίκ, 16 γήπεδα bowling για ηλικιωµένους, 350 κήποι για ηλικιωµένους 33, «γήπεδα» για σκάκι επί του εδάφους, µια διαδροµή αναζήτησης βοτανικών ειδών, περιοχές για σκύλους, µια διαδροµή µε σταθµούς εξοπλισµένους για γυµναστική, ένα γήπεδο baseball, ένα ποδηλατοδρόµιο για προπόνηση νέων ποδηλατών, ανοικτό θέατρο και εκατοντάδες παγκάκια ανάπαυσης. Στο πάρκο λειτουργούν κέντρα επισκεπτών, τεκµηρίωσης και εκπαίδευσης. Η είσοδος στο πάρκο είναι ελεύθερη. Parco Nord Milano Γενική άποψη Μπάσκετ στο Parco Nord Milano Στο Parco Nord Milano οργανώνονται πολλές εκπαιδευτικές δραστηριότητες, µε συστηµατικά προγράµµατα για παιδιά σχολικής ηλικίας, της πρωτοβάθµιας ή δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης. Π.χ. το διδακτικό περιβαλλοντικό πρόγραµµα για το σύστηµα πάρκων της Λοµβαρδίας δίνει την ευκαιρία απόκτησης γνώσεων µέσα από 32 Ο λόφος είχε αρχικά σχηµατισθεί από αποθέσεις σκωριών υψικαµίνου, πριν λάβει χώρα καθαρισµός και εξυγίανση του εδάφους και στην συνέχεια δενδροφύτευση. 33 Πρόκειται για µικρούς «αστικούς» κήπους (orti urbani), που σχηµατίζουν 9 µεγαλύτερα σύνολα, όπου δίνεται η δυνατότητα καλλιέργειας από ηλικιωµένα πρόσωπα σε εθελοντική βάση. 27

28 δραστηριότητες ανακάλυψης, παιχνίδια, εξερευνήσεις κλπ., για την κατανόηση της πολυπλοκότητας του φυσικού περιβάλλοντος. Parco Nord Milano: Κήπος λαχανικών καλλιεργούµενος από ηλικιωµένους Parco Nord Milano: Υπαίθριο σκάκι Οι διάφορες διαδροµές και µονοπάτια του πάρκου παρέχουν την ευκαιρία για άσκηση και απόκτηση γνώσεων για το περιβάλλον. Η µία διαδροµή άσκησης (percorso podistico), για δροµείς ή βαδιστές, προσφέρεται σε δύο εναλλακτικούς δακτυλίους, 5 ή 10 χλµ. Μια άλλη διαδροµή άσκησης (percorso vita), µήκους 2 χλµ., χαρακτηρίζεται από 13 σταθµούς άσκησης και γυµναστικής. Η βοτανική διαδροµή, που διανύεται σε µόλις 30 λεπτά, προσφέρει µια γνωριµία µε διάφορα φυτικά είδη. Η διαχείριση του πάρκου, µε βάση ένα νόµο της περιφέρειας της Λοµβαρδίας του 2000, ανήκει στο consortium, που αναφέρθηκε ήδη και στο οποίο µετέχουν η επαρχία του Μιλάνου και 6 δήµοι, µεταξύ των οποίων και ο δήµος του Μιλάνου. Τα διοικητικά όργανα είναι το διοικητικό συµβούλιο µε 5 µέλη, µε τετραετή θητεία, και η συνέλευση, στην οποία µετέχουν ο πρόεδρος (νοµάρχης) της επαρχίας και οι 6 δήµαρχοι. Στον φορέα διαχείρισης του πάρκου λειτουργούν 3 τµήµατα, τεχνικών, διοικητικών και οικονοµικών υπηρεσιών. Στο τεχνικό τµήµα υπάγονται οι λειτουργικές µονάδες (ή υπηρεσίες) ανάπτυξης, διαχείρισης και «ζωής» του πάρκου, όπως και η υπηρεσία «φυλάκων εθελοντών οικολόγων» (Guardie Ecologiche Volontarie). Η υπηρεσία ανάπτυξης ασχολείται µε την βαθµιαία µεγέθυνση και ανάπτυξη του πάρκου, µέσω της προσθήκης και διαµόρφωσης νέων εκτάσεων, που αποκτώνται µε απαλλοτριώσεις ή παραχωρήσεις, την κατασκευή υποδοµών, τον σχεδιασµό και τον προγραµµατισµό παρεµβάσεων. Έτσι, σε κάθε δεδοµένη στιγµή, υπάρχουν: Έργα σε στάδιο σχεδιασµού, που αναµένουν χρηµατοδότηση, Έργα που έχουν προγραµµατισθεί για εκτέλεση και αναµένουν τις απαραίτητες διοικητικές πράξεις, Έργα υπό εκτέλεση, Έργα µόλις ολοκληρωµένα, που βρίσκονται σε στάδιο δοκιµαστικής χρήσης, και Έργα που ολοκληρώθηκαν τουλάχιστον ένα χρόνο νωρίτερα και είναι στην πλήρη διάθεση του κοινού. 28

29 Η υπηρεσία διαχείρισης έχει ως αντικείµενο την καθηµερινή διοίκηση, συντήρηση και καθαριότητα του πάρκου, ως ενός συνόλου βλάστησης, χώρου και κτιρίων ή, µε άλλα λόγια, ως µιας φυσικής και ανθρωπογενούς κληρονοµιάς. Βρίσκεται προφανώς σε στενή συνεργασία µε την υπηρεσία ανάπτυξης. Οι δραστηριότητες της περιλαµβάνουν: Συντήρηση, τακτική ή έκτακτη, των φυσικών αγαθών χαρακτήρα δασικού, οικολογικού ή γεωργικού, ώστε να αναδεικνύονται και προστατεύονται τα εγγενή χαρακτηριστικά τους, Εργασίες φυτεύσεων κάθε είδους, Συντήρηση κτιρίων και υποδοµών και εργασίες αποτροπής ατυχηµάτων. Η υπηρεσία της «ζωής» του πάρκου έχει την ευθύνη των σχέσεων µε το κοινό και της προβολής της «εικόνας» του πάρκου σε επισκέπτες, οργανώσεις ή θεσµικούς φορείς. Στόχος της είναι να αναπτύξει πρωτοβουλίες αναψυχής, πολιτιστικές και συµµετοχικές και γενικότερα να δηµιουργήσει την «κουλτούρα του πάρκου». Λειτουργεί µε ελάχιστο µόνιµο προσωπικό και χρησιµοποιεί κυρίως εξωτερικούς συνεργάτες, κατά θέµατα. Ειδικότερα, προωθεί και οργανώνει: Θεατρικές και µουσικές εκδηλώσεις, κατάλληλες για το περιβάλλον του πάρκου, Θεµατικές εκθέσεις, Την λειτουργία «αστικών κήπων» (εκπαίδευση, δηµοσιεύσεις, ηµερίδες), Συνέδρια και άλλες εκδηλώσεις για περιβαλλοντικά θέµατα, Εκδηλώσεις διεθνούς συνεργασίας, Παραγωγή δηµοσιεύσεων και γενικά έντυπου υλικού, Εκπαιδευτικά προγράµµατα για σπουδαστές και / ή µαθητές, Αρχείο περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, ιαδικτυακό τόπο επικοινωνίας. Το τµήµα οικονοµικών υπηρεσιών του φορέα του πάρκου του Μιλάνου διαχειρίζεται τις χρηµατικές ροές που απαιτούνται για την ανάπτυξη και την συντήρηση του πάρκου. Ειδικότερα: Συντάσσει τον προϋπολογισµό και χειρίζεται τα εργαλεία οικονοµικού προγραµµατισµού, που απαιτούν οι µεταβαλλόµενες περιστάσεις, Εγγυάται την πιστή εφαρµογή του προϋπολογισµού, σύµφωνα µε τις ισχύουσες διατάξεις περί δαπανών, Συνεργάζεται µε τις αρµόδιες υπηρεσίες δηµοσιονοµικής διαχείρισης και µε την εξωτερική ελεγκτική επιτροπή, που προβλέπεται στο καταστατικό του φορέα διαχείρισης, Παρακολουθεί τις ταµειακές εισροές και εκροές κλπ., Το τµήµα διοικητικών υπηρεσιών ασχολείται µε οριζόντιες δραστηριότητες υποστήριξης του έργου του φορέα, ιδίως των διοικητικών οργάνων, µε θέµατα νοµικά και προσωπικού, µε συνάψεις συµβάσεων κοκ. Οι «εθελοντές φύλακες οικολόγοι» στους οποίους αναφερθήκαµε νωρίτερα, αν και είναι εθελοντές, παρακολουθούν πρώτα ένα πρόγραµµα κατάρτισης, περνούν εξετάσεις και αναλαµβάνουν σηµαντικά καθήκοντα, π.χ. Παρέχουν πληροφόρηση για τις ισχύουσες διατάξεις σε θέµατα περιβαλλοντικής προστασίας, Συµβάλλουν στην προστασία του περιβάλλοντος, Καταλογίζουν τις παραβιάσεις των σχετικών διατάξεων, 29

30 Βοηθούν τις αρµόδιες υπηρεσίες στην αντιµετώπιση φυσικών καταστροφών οικολογικού χαρακτήρα, Προσφέρουν τουλάχιστον 10 ώρες υπηρεσίας τον µήνα, Συντάσσουν υπηρεσιακές εκθέσεις κλπ. Από το 1990 έχουν ολοκληρωθεί 6 προγράµµατα εκπαίδευσης εθελοντών φυλάκων. Στο Parco Nord Milano είναι επίσης δυνατό να προσφέρουν πολιτικές υπηρεσίες οι υπόχρεοι στρατιωτικής θητείας, αντί των στρατιωτικών υπηρεσιών. Το πάρκο είναι διαπιστευµένο κέντρο υποχρεωτικής πολιτικής υπηρεσίας για τις περιπτώσεις αυτές Σουηδία: Το Εθνικό Αστικό Πάρκο της Στοκχόλµης Η κοµητεία της Στοκχόλµης έχει πληθυσµό 1,8 εκ. και µια από τις καλύτερες αναλογίες πρασίνου προς συνολική έκταση στην Ευρώπη: 26% µε πάρκα και εκτάσεις πρασίνου και 13% µε υδάτινες επιφάνειες. Το 1995 απέκτησε το µεγαλύτερο αστικό πάρκο, µε τον επίσηµο χαρακτηρισµό µιας έκτασης εκταρίων ως Εθνικού Αστικού Πάρκου. Το πάρκο έχει ζωή πολλών αιώνων, αλλά οι αντιθέσεις συµφερόντων οδήγησαν τελικά στην κήρυξη του ως θεσµικά προστατευόµενου χώρου. Υπολογίζεται ότι δέχεται 15 εκ. επισκέπτες τον χρόνο 34. Ας σηµειωθεί ότι την ίδια περίπου εποχή, για την ακρίβεια το 2000, έγινε δυνατή η κήρυξη εθνικών αστικών πάρκων και στην Φινλανδία, µε τον Νόµο περί Χρήσεων Γης και Κατασκευών 35, σύµφωνα µε τον οποίο είναι δυνατή η κήρυξη ενός εθνικού αστικού πάρκου για να προστατευθούν και διατηρηθούν το κάλλος ενός πολιτιστικού ή φυσικού τοπίου, ιστορικά χαρακτηριστικά ή άλλες αξίες, που σχετίζονται µε το αστικό τοπίο και µε άλλα θέµατα, κοινωνικά, αναψυχής ή λοιπά, µιας περιοχής µέσα στο αστικό περιβάλλον. Ο βασικός φορέας διαχείρισης Εθνικού Αστικού Πάρκου της Στοκχόλµης (Stockholm National Urban Park), που έχει την ευθύνη για το 70% της έκτασης του πάρκου είναι η «Βασιλική ιοίκηση του Djurgårds 36» (Kungliga Djurgårds förvaltningen ή KDF). Ο δήµος Στοκχόλµης και ένας ακόµη δήµος συγκαταλέγονται µεταξύ των φορέων διαχείρισης. Σε ένα χωριστό φορέα υπάγεται η διαχείριση των ρεµάτων. Οι φορείς διαχείρισης έχουν σχηµατίσει µια οµάδα συνδιαχείρισης, µε επικεφαλής την κοµητεία της Στοκχόλµης, στην οποία µετέχουν και άλλοι οργανισµοί. Υπάρχουν επιπλέον διάφορες ενώσεις ειδικών ενδιαφερόντων (π.χ. αθλητικοί σύλλογοι, λέσχη παρατήρησης πουλιών, διάφορες µη κυβερνητικές οργανώσεις κ.ά.), που µετέχουν στην διαχείριση των περιοχών πρασίνου και ανοικτών χώρων. Η ιδιοκτησία της γης ανήκει κυρίως στο κεντρικό κράτος, στην KDF, στον δήµο Στοκχόλµης και δύο εταιρείες ακινήτων. Η ανάληψη κυρίαρχου ρόλου από την κοµητεία της Στοκχόλµης επικρίνεται από τον Lennart Holm 37, που έχει την άποψη ότι οι πολλαπλές αρµοδιότητες της κοµητείας, µεταξύ άλλων για θέµατα οικονοµικής ανάπτυξης, δηµιουργούν συγκρούσεις προτεραιοτήτων που αποβαίνουν σε βάρος του πάρκου. Οι συγκρούσεις αυτές, π.χ., οδήγησαν στην καθυστέρηση εκπόνησης ενός καθολικού σχεδίου για το πάρκο. 34 Βλ. Borgstrøm, S.T. et al. (2006), και 35 Land Use and Building Act (βλ Η λέξη Djurgårds (Γύργκροντς) σηµαίνει «πάρκο ζώων», είναι όµως και η ονοµασία µιας περιοχής της Στοκχόλµης. Η περιοχή ήταν κάποτε (τον 16 ο και 17 ο αιώνα) κυνηγετικό πάρκο 37 Βλ. συµπεράσµατα στο Schantz

31 Παρά την ύπαρξη τεράστιων εκτάσεων πρασίνου στην µητροπολιτική περιοχή της Στοκχόλµης, κυριαρχεί η αίσθηση ότι υπάρχει πολύ µεγάλη φθορά των οικοσυστηµάτων και απώλεια βιοποικιλότητας, διαπίστωση που προκάλεσε την εκπόνηση µια µεγάλης µελέτης αστικής περιβαλλοντικής εκτίµησης. Ο στόχος της Αστικής Εκτίµησης της Στοκχόλµης (Stockholm Urban Assessment ή SUA) ήταν να ερευνηθεί πώς θα αναπτυχθεί η ικανότητα καλύτερης προσαρµογής στις µεταβαλλόµενες συνθήκες και να εξευρεθούν τρόποι καλύτερης διαχείρισης των υπηρεσιών προστασίας των αστικών οικοσυστηµάτων (Colding, J. et al., 2003). Το ενδιαφέρον της µελέτης έγκειται στην έµφαση που δίνεται στον ρόλο του κατάλληλου συστήµατος διακυβέρνησης (governance system) στην προώθηση «προσαρµοστικής ικανότητας» (adaptive capacity), δια µέσου της µάθησης από τις υπάρχουσες εµπειρίες, και της συσσώρευσης γνώσης από όλα τα οργανωτικά επίπεδα που επηρεάζουν το σύστηµα. Αυτή η έµφαση στην οργανωτική, και όχι στενά τεχνική, διάσταση της διαχείρισης είναι ένα ουσιαστικό µήνυµα για οποιοδήποτε φορέα διαχείρισης ενός πάρκου ή φυσικού περιβάλλοντος. Αναφερόµενοι ειδικά στο Εθνικό Αστικό Πάρκο της Στοκχόλµης, οι Colding κ.ά. τονίζουν ότι η µελλοντική του διαχείριση πρέπει να στρέψει την προσοχή της και σε οικοσυστήµατα και κοινωνικά συστήµατα έξω από την περίµετρο του πάρκου, διότι από αυτά επηρεάζεται η λειτουργία του. Η προσαρµοστική συν-διαχείριση είναι γι αυτούς ένα απαραίτητο συµπλήρωµα της συµβατικής διαχείρισης Γερµανία: Η ανάπλαση του χώρου του αεροδροµίου Riem του Μονάχου 38 Με τη µεταφορά του αεροδροµίου του Μονάχου στις νέες εγκαταστάσεις στην περιοχή Erding, δόθηκε το πράσινο φως για τον ανασχεδιασµό της περιοχής του παλαιού αεροδροµίου Riem, συνολικής έκτασης 556 εκταρίων (5.560 στρεµµάτων). Ο σχεδιασµός αυτός περιελάµβανε τη χωροθέτηση των νέων εγκαταστάσεων της εµπορικής έκθεσης του Μονάχου (Messe), συµπεριλαµβανοµένου και ενός νέου συνεδριακού κέντρου, την δηµιουργία µια νέας πολεοδοµικής ενότητας µε κατοικίες για κατοίκους και επαγγελµατικές / επιχειρηµατικές / παραγωγικές δραστηριότητες µε θέσεις εργασίας, καθώς επίσης παράλληλα και τη διαµόρφωση ενός σηµαντικής έκτασης µητροπολιτικού πάρκου πρασίνου και αναψυχής. Ο σχεδιασµός για το χώρο αυτό ξεκίνησε το 1987 µε µια σειρά προπαρασκευαστικών διερευνήσεων, καθώς και µε τη µελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων, που ακλούθησε. Στη συνέχεια προκηρύχθηκε το 1990 ένας πολεοδοµικός και περιβαλλοντικός διαγωνισµός ιδεών µε θέµα την «µελλοντική χρήση του χώρου του πρώην αεροδροµίου του Μονάχου Riem». Η µελέτη που βραβεύθηκε (µελετητές: Frauenfeld und Partner) καθόρισε προσβάσεις, την βασική κατανοµή των χρήσεων 38 Βλ. Landeshaupstadt München (2005), Socialdata / Gabi Ferber, Parker D. (1997), International Urban Landscape Award 2006, και City of Munich. 31

32 Πολεοδοµικό σχέδιο της Messestadt Riem του Μονάχου Ανασχεδιασµός του παλαιού αεροδροµίου Riem (Μόναχο) συνολικής έκτασης 556 ha. Α: Εµπορική έκθεση (Messe), Β, D: Παραγωγικές / επιχειρηµατικές δραστηριότητες µε θέσεις εργασίας, C: Ελεύθεροι χώροι ειδικών χρήσεων, Ε: Neuriem-Mitte: Νέα οικιστική ενότητα για άτοµα (κατοικίες και εµπορικό κέντρο), F: Πάρκο πρασίνου και αναψυχής. και δραστηριοτήτων, την βασική δοµή των χώρων της εµπορικής έκθεσης, καθώς επίσης και το βασικό κάναβο (110 x 110 µέτρων) της νέας οικιστικής ενότητας, και αποτέλεσε την βάση για όλους τους επόµενους σχεδιασµούς. Σύµφωνα µε αυτή την πρωταρχική µελέτη ο χώρος του παλιού αεροδροµίου Riem διατηρείται ως µια αυτοτελής ενότητα, προσβάσιµη µέσω αυτοκινητοδρόµου και µετρό από το βορρά. Βασικοί στόχοι είναι, η οικονοµία στη χρήση του εδάφους (συµπαγής πόλη), η ποικιλία των χρήσεων και λειτουργιών, οι µικρές διαδροµές, η κατά το δυνατόν εξασφάλιση αυτάρκειας όσον αφορά την τροφοδοσία της νέας πολεοδοµικής ενότητας, η εξασφάλιση χώρων πρασίνου κοντά στις κατοικίες και τέλος η πολεοδοµική και αρχιτεκτονική της ελκυστικότητα. Μια σειρά εξειδικευµένων τοµεακών σχεδίων, όπως για παράδειγµα το περιβαλλοντικό / οικολογικό σχέδιο-πλαίσιο, το ενεργειακό σχέδιο, το σχέδιο ελευθέρων χώρων, το σχέδιο κυκλοφορίας και στάθµευσης κλπ., συντάχθηκαν στη συνέχεια παράλληλα µε την πορεία υλοποίησης του όλου σχεδιασµού. Αναλυτικά τα σχέδια που εκπονήθηκαν ήταν τα εξής: Περιβαλλοντικό / οικολογικό σχέδιο πλαίσιο (κλίµα, οικοδοµικός πλούτος, κυκλοφορία, ελεύθεροι χώροι πρασίνου, έδαφος και ρύπανση, νερό και απόβλητα, ενέργεια, ατµόσφαιρα, απορρίµµατα, κλπ.) 32

33 Σχέδιο καταγραφής και ανάπλασης περιβαλλοντικών επιβαρύνσεων (περιοχές ρύπανσης Altlasten - κυρίως στο έδαφος και στον υδροφόρο ορίζοντα λόγω της λειτουργίας του αεροδροµίου). Σχέδιο κυκλοφοριακών προσβάσεων (πόλη «των µικρών διαδροµών»). Σχέδιο στάθµευσης µε στόχο την κατά το δυνατόν µικρότερη επιβάρυνση του δηµόσιου χώρου από σταθµευµένα αυτοκίνητα. Σχέδιο διαχείρισης απορριµµάτων (περιορισµός και αξιοποίηση απορριµµάτων). Σχέδιο ενεργειακής διαχείρισης (παραγωγή και κατανάλωση ενέργειας, αξιοποίηση γεωθερµίας). Σχέδιο χρήσεων γης µε έµφαση στην ικανοποιητική παροχή κοινωνικών υποδοµών. Σχέδιο παιδοτόπων, σε σχέση µε τη δικτύωση των ελευθέρων χώρων. Σχέδιο πλαίσιο για τους ελεύθερους χώρους. Κατευθύνσεις για την αρχιτεκτονική διαµόρφωση κτιρίων και ελευθέρων χώρων, µέσω των θεσµοθετηµένων και δεσµευτικών Πολεοδοµικών Σχεδίων (Bebauungspläne). Η υλοποίηση των επιµέρους, διακριτών µεταξύ τους ζωνών του βασικού σχεδίου προετοιµάστηκε µέσω τριών περισσότερο εξειδικευµένων αρχιτεκτονικών / πολεοδοµικών διαγωνισµών που ακολούθησαν, το 1992 για την περιοχή της εµπορικής έκθεσης (Neue Messe München), το 1993 για τη νέα πολεοδοµική ενότητα (Neuriem-Mitte) και το 1995 για το Πάρκο πρασίνου και αναψυχής, συνολικής έκτασης 200 περίπου εκταρίων (2.000 στρεµµάτων), το οποίο περιλαµβάνει επιπλέον και µια τεχνητή λίµνη κολύµβησης. Οι σχετικές µελέτες οδήγησαν τελικά στην διαµόρφωση, έγκριση και θεσµοθέτηση δεσµευτικών πλέον Πολεοδοµικών Σχεδίων (Bebauungspläne). Το πάρκο της Messestadt Riem βραβεύθηκε το 2006 µε το International Urban Landscape Award 39. Μια ακόµη εικόνα του πολεοδοµικού σχεδίου της Messestadt Riem 39 Βλ. International Urban Landscape Award

34 Για την υλοποίηση του πολεοδοµικού σχεδίου Messestadt Riem, αναπτύχθηκε ένα µοντέλο ιδιωτικοοικονοµικού φορέα. Ο ήµος του Μονάχου (Landeshauptstadt München) προκήρυξε στη συνέχεια έναν διεθνή διαγωνισµό για την επιλογή του κατάλληλου σχήµατος που θα µπορούσε να αποτελέσει τον παραπάνω φορέα. Ο διαγωνισµός αυτό κατακυρώθηκε υπέρ µιας κοινοπραξίας υπό µια τράπεζα, την Bayerische Landesbank (BayernLB), κάτι που οδήγησε στη συνέχεια στην ίδρυση της εταιρείας MRG Maßnahmeträger München-Riem GmbH, η οποία αποτελεί από το 1994 και τον φορέα διαχείρισης και υλοποίησης του σχεδιασµού, µε έµφαση στην τεχνική, κοινωνική και πολιτιστική υποδοµή στο χώρο της Messestadt Riem. Στα παραπάνω συγκαταλέγονται η κατασκευή δρόµων και πλατειών, δικτύων και χώρων πρασίνου, η υλοποίηση µητροπολιτικού πάρκου, καθώς επίσης και η κατασκευή σχολείων, παιδικών σταθµών και αθλητικών εγκαταστάσεων στην περιοχή της νέας οικιστικής ενότητας. Μέσω της MRG γίνεται η προπληρωµή των υλοποιουµένων µέτρων, τα οποία οφείλουν να εξοφληθούν τελικά, µέχρι την ολοκλήρωση του όλου έργου από το ήµο του Μονάχου, µε τη βοήθεια κερδών που θα προκύψουν από την υπεραξία της γης, καθώς επίσης και κρατικών επιχορηγήσεων. Η τήρηση του δηµόσιου συµφέροντος κατά την υλοποίηση των διαφόρων µέτρων από την MRG εξασφαλίζεται µέσω ενός «συµβούλου» (Riembeirat), ο οποίος απαρτίζεται κυρίως από εκπροσώπους του ήµου και ενεργεί ως εποπτικό συµβούλιο της MRG. Ο ίδιος ο ήµος του Μονάχου διατηρεί τη δικαιοδοσία σχεδιασµού και την αρµοδιότητα εκποίησης οικοπέδων. Messestadt Riem (Μόναχο): Γενική άποψη 1.9. Αυστραλία: Τα αστικά πάρκα της κεντρικής περιοχής της Canberra Το σχέδιο διαχείρισης (Plan of Management) των πάρκων της πρωτεύουσας της Αυστραλίας Canberra 40 διέπεται από την σχετική νοµοθεσία 41 για το Australian 40 Βλ. Canberra Urban Parks and Places (2000). 41 Land (Planning and Environment) Act 1991 ή Land Act για συντοµία. 34

35 Capital Territory, δηλαδή την εδαφική ενότητα της Canberra 42, και από το αντίστοιχο χωροταξικό σχέδιο (Territory Plan). Το σχέδιο διαχείρισης περιγράφει τον τρόπο µε τον οποίο πρέπει να γίνεται η διαχείριση των αστικών ελεύθερων χώρων της κεντρικής (Inner) Canberra 43 για την δηµόσια χρήση τους και την ικανοποίηση κοινωνικών αναγκών. Ως ελεύθεροι χώροι θεωρούνται τα πάρκα, γήπεδα αθλητισµού, διαδροµές (µονοπάτια) πεζών περιπατητών και τοπία διαχωρισµού (buffers) µεταξύ αστικών περιοχών. Το δίκτυο των αστικών πάρκων θεωρείται η βάση της ταυτότητας της κηπούπολης της Canberra. Η λογική του σχεδίου διαχείρισης είναι ότι αυτό το δίκτυο προσφέρει ευκαιρίες για ενεργή και παθητική αναψυχή, προστατεύει φυσικά και πολιτιστικά χαρακτηριστικά και διατηρεί µια ωφελιµιστική χρησιµότητα για την κίνηση των πεζών και την διαχείριση επιφανειακών απορροών οµβρίων υδάτων. Στις προθέσεις του σχεδίου διαχείρισης είναι να εφαρµόσει τις πολιτικές του χωροταξικού σχεδίου της περιοχής της Canberra και να παράσχει το πλαίσιο των διαδικασιών διαβούλευσης, ώστε η τοπική κοινωνία να αποκτήσει λόγο για τις υπό διαχείριση ζώνες. Λίµνη σε πάρκο της Canberra Στο σχέδιο διαχείρισης έχουν ταξινοµηθεί οι δραστηριότητες διαχείρισης, που αντιστοιχούν σε υπηρεσίες τις οποίες προσφέρουν οι ελεύθεροι χώροι. Οι δραστηριότητες εντάσσονται σε 3 κατηγορίες: Τοπίο και περιβάλλον, άνθρωποι (χρήστες) και διοίκηση. 42 Η Australian Capital Territory (ACT), δηλ. η περιφέρεια της πρωτεύουσας της Αυστραλίας, έχει καθεστώς παρόµοιο µε εκείνο των οµόσποδων πολιτειών της Αυστραλίας, π.χ. της Victoria ή της New South Wales, δηλ. έχει δική της νοµοθεσία, κυβέρνηση και υπουργεία. 43 Η Canberra είναι µια κηπούπολη εξαιρετικά χαµηλής οικιστικής πυκνότητας, της οποίας ο κεντρικός πυρήνας περιβάλλεται από µεγάλες εκτάσεις πρασίνου. Η διαχείριση της γης στην ACT ανήκει στην αρµοδιότητα της κυβέρνησης της, εκτός από ορισµένες εκτάσεις που ανήκουν στην αρµοδιότητα της οµοσπονδιακής κυβέρνησης. Το 2004, ο συνολικός πληθυσµός της Canberra ήταν περίπου κάτοικοι, από τους οποίους στο κεντρικό τµήµα της πόλης κατοικούσαν περίπου ( 35

36 Τοπίο και περιβάλλον Άνθρωποι (χρήστες) ιοίκηση (management) ιαχείριση βλάστησης ηµιουργία και συντήρηση τοπίων (landscape settings) Προστασία και βελτίωση οικοτόπων άγριας ζωής Προστασία και βελτίωση ζωνών αστικής επιρροής (urban catchments) Περιβαλλοντικός έλεγχος σοβαρών προβληµάτων ζιζανίων Έλεγχος πυρικής διακινδύνευσης Παροχή ευκαιριών για οργανωµένη άθληση Παροχή και συντήρηση ευκαιριών άτυπης αναψυχής Ρύθµιση χρήσεων Παροχή ελεύθερου χώρου για πρόσβαση και κίνηση Παροχή ευκαιριών για «ανακάλυψη» φυσικών και πολιτιστικών στοιχείων Παροχή πληροφόρησης Σχεδιασµός management Συµµετοχή πελατών (χρηστών) και τοπικής κοινωνίας ιαχείριση κεφαλαίου (πόρων) Ανάθεση υπηρεσιών συντήρησης Στο σχέδιο διαχείρισης γίνεται µια αδροµερής αξιολόγηση της σηµασίας των ανωτέρω δραστηριοτήτων ανάλογα µε τον τύπο ελευθέρου χώρου, π.χ. αστικών πάρκων, πάρκων περιοχής ή γειτονιάς, διαδροµών περιπάτου, αθλητικών γηπέδων, και άλλων ειδικών περιπτώσεων. Οι στόχοι του σχεδίου διαχείρισης είναι: Η διατύπωση και τεκµηρίωση ενός πλαισίου πολιτικής για την διαχείριση των ελεύθερων χώρων, Η τεκµηρίωση του συνολικού «οράµατος» (vision) του σχεδίου, των στόχων και υπηρεσιών, που εκφράζουν τόσο την ευρύτερη πολιτική, όσο και τις απόψεις των εµπλεκόµενων φορέων (stakeholders), Η κατάστρωση «δεικτών απόδοσης» (performance indicators) ώστε να καταστεί δυνατή η παρακολούθηση (monitoring) της υλοποίησης των στόχων, Η ενηµέρωση των εµπλεκόµενων φορέων (stakeholders) για τα θέµατα και το περιεχόµενο της διαχείρισης. Οι φορείς διαχείρισης της γης που καλύπτει το σχέδιο διαχείρισης είναι δύο: Ο φορέας Canberra Urban Parks and Places, του υπουργείου Urban Services του Australian Capital Territory (ACT), Το Γραφείο Αθλητισµού και Αναψυχής (ACT Bureau of Sport and Recreation), του υπουργείου Παιδείας και Κοινωνικών Υπηρεσιών (Community Services) 44, που έχει την ευθύνη των αθλητικών εγκαταστάσεων. Ενδιαφέρον έχει η αναδιοργάνωση της παλιότερης υπηρεσίας των Αστικών Πάρκων, η οποία διαχωρίσθηκε σε purchaser (τον µετέπειρα φορέα Canberra Urban Parks and Places ) και providers. Ο purchaser (επί λέξει «αγοραστής», αλλά στην ουσία και «εκµισθωτής» ή «πάροχος» υπηρεσιών) είναι ο φορέας φύλακας της γης και ο αγοραστής υπηρεσιών, µεταξύ άλλων και υπηρεσιών συντήρησης, τόσο µέσα από την κυβερνητική διοίκηση, όσο και από φορείς εκτός διοίκησης. Οι providers είναι οι προµηθευτές υπηρεσιών, που παρέχουν υπηρεσίες, π.χ. συντήρησης, στον 44 Από την εποχή δηµοσιοποίησης του σχεδίου διαχείρισης των ελεύθερων χώρων της Canberra έχει µεταβληθεί η οργάνωση της κυβέρνησης της ACT. Τα νέα υπουργεία που σχετίζονται µε το αντικείµενο που εξετάζουµε είναι: Planning and Land, Education and Training Territory and Municipal Services (βλ. 36

37 αγοραστή ή σε άλλους οργανισµούς. Παράδειγµα τέτοιου προµηθευτή είναι ο φορέας ACT Landscape που παρέχει υπηρεσίες κηποτεχνίας. Οι δύο συνεργαζόµενοι φορείς διαχείρισης ( Canberra Urban Parks and Places και ACT Bureau of Sport and Recreation ): Παρέχουν υπηρεσίες στην τοπική κοινωνία, Συνάπτουν συµφωνίες µε την κυβέρνηση, που αναφέρονται στο «προϊόν» που παράγουν, ιασυνδέονται µε άλλες κρατικές υπηρεσίες, Αναθέτουν υπηρεσίες συντήρησης σε εργολάβους - προµηθευτές υπηρεσιών. Το σχέδιο διαχείρισης των ελεύθερων χώρων και πάρκων δέχεται συνεπώς επιδράσεις και εισροές Από τις συµφωνίες που οι φορείς διαχείρισης έχουν συνάψει µε την κυβέρνηση του ACT, Από τις διαβουλεύσεις µε τους χρήστες και την τοπική κοινωνία. Παράλληλα, αλληλεπιδρά µε δραστηριότητες Παροχής υπηρεσιών συντήρησης, ιαχείρισης του παγίου κεφαλαίου των ελεύθερων χώρων (π.χ. υποδοµών). Έγινε ήδη αναφορά στο χωροταξικό σχέδιο (Territory Plan) της περιοχής της πρωτεύουσας. Στο σχέδιο αυτό περιλαµβάνονται πολιτικές που αφορούν ειδικά στις χρήσεις γης σε ελεύθερους χώρους. Οι στόχοι των πολιτικών αυτών είναι: Η εξασφάλιση ελεύθερων χώρων σε κατάλληλη ποιότητα και ποσότητα για την ικανοποίηση των κοινωνικών αναγκών και αναγκών αναψυχής της τοπικής κοινωνίας, Η παροχή ευκαιριών για υπαίθρια, ενεργή και παθητική δραστηριότητα αναψυχής σε ποικιλία περιβάλλοντος, προσβάσιµης από τους χρήστες και σε κατάλληλες θέσεις, Η βελτίωση της ποιότητας ζωής και της αισθητικής εικόνας της πόλης, Η προστασία των περιβαλλοντικών χαρακτηριστικών του αστικού τοπίου και η προαγωγή ενός συνεχούς συστήµατος φυσικού περιβάλλοντος, Η ενσωµάτωση σηµαντικών φυσικών και πολιτιστικών στοιχείων στους ελεύθερους χώρους, για να εξασφαλισθούν η προστασία, κατάλληλη χρήση και ερµηνεία τους ή για να αναδειχθούν θεµατικά στοιχεία του τοπίου, Η δηµιουργία ευκαιριών για περιβαλλοντική διατήρηση, π.χ. για προστασία «διαδρόµων άγριας ζωής», µε βοτανικό ή ζωολογικό ενδιαφέρον, Η διαχείριση των επιφανειακών απορροών όµβριων υδάτων και η προστασία της ποιότητας του νερού και των ρεµάτων, Η παροχή συµβατών χρήσεων, κατάλληλων, από την άποψη των χαρακτηριστικών και της κλίµακας τους, για τον ελεύθερο χώρο που θα τις περιβάλλει, περιλαµβανοµένων µικρής κλίµακας κοινωνικών υπηρεσιών, και Η εξασφάλιση ανάπτυξης που δεν θα έχει απαράδεκτες συνέπειες για την αισθητική του τοπίου, την επάρκεια των ελεύθερων χώρων, την πρόσβαση σε αυτούς και την ποιότητα ζωής των κατοίκων των γειτονικών περιοχών. Με βάση αυτές τις ευρύτερες πολιτικές, ο φορέας διαχείρισης (δηλ. ο φορέας Canberra Urban Parks and Places ) ακολουθεί επιµέρους πολιτικές που αναφέρονται στα παρακάτω θέµατα: Ασφάλεια προσώπων και ακινήτων, Συντήρηση (κλάδεµα, κούρεµα) µη αρδευόµενων εκτάσεων, Συντήρηση (κλάδεµα, κούρεµα) αρδευόµενων εκτάσεων, 37

38 ιαχείριση προγραµµατισµός άρδευσης, Έλεγχος σκυλιών, Χρήση λιπασµάτων, Αντιµετώπιση ζιζανίων (weeds), Αντιµετώπιση προσβολών (pest management), ιαχείριση απορριµµάτων, Παιδότοποι - χώροι παιχνιδιού, Αθλητικές δραστηριότητες, Κίνδυνος πυρκαγιών, ηµόσιες τουαλέτες, Οργάνωση εκδηλώσεων, υπαίθριων ή σε προσωρινές κατασκευές, Εµπορικές δραστηριότητες, ιαχείριση δέντρων. Ποδηλασία σε πάρκο της Canberra Στο σχέδιο διαχείριση των ελεύθερων χώρων ακολουθούνται ορισµένες βασικές αρχές: Προσπελασιµότητα: Ασφαλής και εύκολη πρόσβαση µεταξύ περιοχών κατοικίας και πάρκων, λαµβάνοντας υπόψη και τα προβλήµατα ατόµων µε δυσκολίες κινητικότητας. Ισορροπία και ποικιλότητα: Ισόρροπη και ποικίλη προσφορά ευκαιριών αναψυχής και αθλητισµού, σύµφωνα µε τις ανάγκες των χρηστών και στο πλαίσιο των υφιστάµενων οικονοµικών δυνατοτήτων. Συµµετοχή τοπικής κοινωνίας: Ενθάρρυνση της συµµετοχής, όπου αυτή είναι εφικτή και κατάλληλη, στον σχεδιασµό και διαχείριση. Πολιτιστικές και περιβαλλοντικές αξίες: ιαχείριση σύµφωνη µε τα προβλεπόµενα στις διατάξεις για την παραδοσιακή κληρονοµιά. Ισότητα: ίκαιη και ισότιµη αντιµετώπιση των αναγκών άθλησης και αναψυχής όλων των κοινωνικών οµάδων. Πληροφόρηση: 38

39 Επάρκεια παροχής πληροφοριών στους κατοίκους της πόλης για τις δυνατότητες και την χρήση των υποδοµών αναψυχής και άθλησης. ιαχείριση και διοίκηση: Αποτελεσµατικός συντονισµός, αποφυγή περιττών επικαλύψεων λειτουργιών και κόστους, επάρκεια συντήρησης και αποδοτική διαχείριση εγκαταστάσεων. Πολλαπλή χρήση: Κοινή χρήση χώρων και υποδοµών από διάφορους χρήστες, πλην εξαιρέσεων για λόγους ασφάλειας ή καλής διαχείρισης (εναλλασσόµενη χρήση, κατά εποχές, ηµέρες, ώρες κλπ.). Ποιότητα: Ελκυστικός σχεδιασµός και χωροθέτηση. Ασφάλεια και ευθύνη: Εξασφάλιση ασφάλειας µε κατάλληλο σχεδιασµό, χωροθέτηση, διαχείριση και συντήρηση πάρκων και εγκαταστάσεων. Οµάδες ειδικών αναγκών: Ιδιαίτερη προσοχή σε ευαίσθητες οµάδες µε ειδικές ανάγκες, όπως ηλικιωµένους, άτοµα µε προβλήµατα όρασης ή κινητικότητας, άτοµα µε διανοητικά προβλήµατα, και άτοµα µε οικονοµικές δυσκολίες ή περιορισµένη γνώση της αγγλικής γλώσσας. Βιώσιµη χρήση: Αειφορικότητα, βιοποικιλότητα, περιβαλλοντική ποιότητα, σχεδιασµός τοπίου, για χάρη τοπικής κοινωνίας και στο πλαίσιο οικονοµικών δυνατοτήτων Αυστραλία: Τα αστικά πάρκα του Belconnen Το Belconnen είναι ουσιαστικά µια ανεξάρτητη πόλη 45 στο πολεοδοµικό συγκρότηµα της Canberra, µε πληθυσµό περίπου κατοίκων το Το σχέδιο σχέδιο διαχείρισης των πάρκων του 46 ακολουθεί τις ίδιες προδιαγραφές µε εκείνες των πάρκων της κεντρικής περιοχής της Canberra, ορισµένα όµως σηµεία παρουσιάζουν πρόσθετο ενδιαφέρον. Σε ένα πίνακα, που αναφέρεται γενικά στα πάρκα της πρωτεύουσας της Αυστραλίας, οι αξίες που συνδέονται µε τους αστικούς ελεύθερους χώρους συνοψίζονται ως εξής: Μέγεθος και προσπελασιµότητα ελεύθερου χώρου Το µέγεθος του ελεύθερου χώρου χαρίζει στον επισκέπτη µια αίσθηση ελευθερίας και µειώνει το στρες. Οι ελεύθεροι χώροι της Canberra έχουν υψηλή προσπελασιµότητα διότι βρίσκονται σε εγγύτητα µε όλα τα νοικοκυριά και άριστη εξυπηρέτηση από το οδικό δίκτυο. Συστηµατικός σχεδιασµός, προσφορά και συντήρηση Ο ελεύθερος χώρος χαρακτηρίζεται από καλό σχεδιασµό και παρέχει υψηλή ποιότητα ζωής, πράγµα για το οποίο οι κάτοικοι είναι ιδιαιτέρως υπερήφανοι. Οι υποδοµές, κυρίως οι χώροι παιχνιδιού, έχουν καλό σχεδιασµό και συντήρηση. Συµβολή στην δηµόσια και περιβαλλοντική υγεία Βλ. Canberra Urban Parks and Places (1998). 39

40 Τα πάρκα θεωρούνται ως οι φυσικοί πνεύµονες της Canberra και ως ζώνες διαχωρισµού από την οπτική, ηχητική και ατµοσφαιρική ρύπανση. Στην καλή υγεία συµβάλλει η ανανέωση που αισθάνεται ο επισκέπτης που τα βλέπει και τα επισκέπτεται. Εύρος ευκαιριών αναψυχής Οι κάτοικοι αντιλαµβάνονται ότι διατίθεται ένα ασυνήθιστα µεγάλο εύρος ευκαιριών αναψυχής. Οι ευκαιρίες περιλαµβάνουν αθλητικές δραστηριότητες, ενεργή αναψυχή, παιχνίδι, κοινωνικοποίηση, πολιτιστικά δρώµενα και παθητική αναψυχή. Αίσθηση ασφάλειας Οι κάτοικοι αισθάνονται ασφαλείς όταν επισκέπτονται τα πάρκα. Αυτή η αίσθηση συγκρίνεται συχνά µε την έλλειψη ασφάλειας που χαρακτηρίζει τα πάρκα άλλων πόλεων. Παρά την υψηλή ποιότητα για την οποία καυχώνται οι Αυστραλοί, στο σχέδιο διαχείρισης των πάρκων του Belconnen τονίζεται ότι µε βάση την συσσωρευµένη εµπειρία και τις διαδικασίες διαβούλευσης µε τους χρήστες έχουν επισηµανθεί ορισµένες δυνατές βελτιώσεις στα πάρκα της Canberra: Πληροφόρηση Απαιτείται βελτίωση της σήµανσης µε βάση θεµατικές ενότητες. Τα πάρκα πρέπει να έχουν ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό (brand), ώστε οι δυνατότητες που το καθένα προσφέρει να είναι σαφείς στους επισκέπτες. Καλύτερη πληροφόρηση πρέπει να παρέχεται µέσω του ιαδικτύου. Υγεία Χρειάζεται βελτίωση της καθαριότητας στις δηµόσιες τουαλέτες, όπως και συστηµατική παρακολούθηση της ποιότητας του πόσιµου νερού στις πηγές. ιαχείριση χώρων και υποδοµών Τα προγράµµατα βελτίωσης των χώρων παιχνιδιού πρέπει να συνεχισθούν. Απαιτείται ενίσχυση του προγράµµατος «υιοθέτησης» των πάρκων από κατοίκους και φορείς ( Adopt-a-park program), προφανώς για λόγους οικονοµικούς. Είναι αναγκαία η αισθητική βελτίωση των χώρων εµπορικής εκµετάλλευσης. Στο σχέδιο διαχείρισης δίνεται επίσης έµφαση στην συστηµατική παρακολούθηση της ποιότητας των παρεχόµενων υπηρεσιών και στην ανάγκη ύπαρξης δεικτών ποιότητας. Για τον σκοπό αυτό τονίζεται η χρησιµότητα τηλεφωνικών ετήσιων ερευνών αγοράς και ερευνών ανά τριετία µε ερωτηµατολόγια µέσα στα πάρκα, που θα απευθύνονται στους επισκέπτες, ούτως ώστε να γίνονται ποσοτικές µετρήσεις της ικανοποίησης των χρηστών. 40

41 Κεφάλαιο 2: Ο σκοπός και η οργάνωση του φορέα ανάπτυξης του Μητροπολιτικού Πάρκου Ελληνικού 2.1. Στόχοι του φορέα Ο πολυσύνθετος χαρακτήρας του «Μητροπολιτικού Πάρκου Ελληνικού» µας θέτει προ µιας σειράς διληµµάτων. Η έκταση ( στρέµµατα) και το εύρος των λειτουργιών και χρήσεων του πάρκου επιβάλλουν την προσπάθεια επίτευξης στόχων, που σε µεγάλο βαθµό είναι ανταγωνιστικοί. Αρκεί να το αντιπαραθέσει κανείς µε ένα µικρό και συµβατικό πάρκο της Αθήνας, για να συνειδητοποιήσει τις διαφορές ποιοτικού και ποσοτικού χαρακτήρα. Ένα συνηθισµένο πάρκο, επιφάνειας το πολύ στρεµµάτων, προσφέρει απλώς ένα ευχάριστο πράσινο περιβάλλον, όπου µπορεί ο επισκέπτης να ξεκουραστεί και να ηρεµήσει, αν και η απόσταση από το πολύβουο αστικό περιβάλλον είναι ελάχιστη, και στην καλύτερη περίπτωση να βρει τις υπηρεσίες µιας καφετέριας, ενός εστιατορίου και ενός κινηµατογράφου, ή, αν είναι ακόµη παιδί, µιας παιδικής χαράς, ενός υποτυπώδους ζωολογικού κήπου (µάλλον του χώρου διαβίωσης µερικών ζώων!), και µιας µικρής λίµνης µε πάπιες. Το «Μητροπολιτικό Πάρκο Ελληνικού», στην τελική του µορφή, θα είναι ένας χώρος περίπου στρεµµάτων, το φάσµα λειτουργιών του οποίου θα ξεκινά από «σκληρές» αστικές χρήσεις, όπως το Επιχειρηµατικό Κέντρο, και θα καταλήγει σε ήπιες χρήσεις πρασίνου, ανάπαυσης και ενατένισης. Το ΜΠΕ θα περιλαµβάνει το Πάρκο Πρασίνου (που περιέχει και λειτουργίες πολιτισµού, αναψυχής και αθλητισµού) και τις αναπτυξιακές ζώνες επιχειρηµατικής δραστηριότητας. Ανάµεσα σ αυτά τα άκρα θα βρίσκει κανείς πληθώρα λειτουργιών κατοίκησης, εµπορίου, διασκέδασης, µάθησης, άθλησης κ.ά., πολλές από τις οποίες θα είναι πολύ εντατικού χαρακτήρα, µε την έννοια της συγκέντρωσης πλήθους επισκεπτών, θορύβου ή όγκου υποδοµών, όπως το Canoe Kayak Slalom, τα γήπεδα επαγγελµατικής αθλητικής χρήσης, τα εµπορικά κέντρα, το ξενοδοχείο και το Εκθεσιακό Κέντρο. Στο άλλο άκρο, πάντα σε σύγκριση µε το συνηθισµένο αθηναϊκό πάρκο ή κήπο, θα υπάρχουν µεγάλες εκτάσεις πρασίνου υψηλών προδιαγραφών, προσεκτικά σχεδιασµένοι κήποι, περίπατοι για επισκέπτες που αναζητούν αποµόνωση και ηρεµία και εξειδικευµένες πολιτιστικές υποδοµές, όπως τα µουσεία, ο βοτανικός κήπος, η περιοχή προστασίας πτηνών κ.ά., µε τις δικές τους απαιτήσεις ανάδειξης και προστασίας. 41

42 Canoe Slalom στο Ελληνικό κατά τους Ολυµπιακούς Αγώνες της Αθήνας Εχουµε ήδη επισηµάνει ότι η «δηµιουργία ενός πάρκου δεν είναι απλή αναδάσωση και κάλυψη µιας εδαφικής έκτασης µε στοιχειώδη φυτοκάλυψη» 47. Από την άλλη µεριά, πρέπει να γίνει κατανοητό από όλους ότι το πάρκο δεν θα αποτελέσει ένα άθροισµα χώρων µε πράσινο, αθλοπαιδιές, αναψυκτήρια κλπ., αλλά κάτι πάνω από αυτό, ένα «αστικό πόρο» που ο χαρακτήρας του θα διαπερνά και θα καθορίζει όλες τις επί µέρους δοµές του. Είναι πολύ εύκολο ωστόσο να καταντήσει ένας αχανής χώρος όπου θα απλώνονται ανώνυµα γήπεδα, φυτά και χώροι χωρίς ταυτότητα. Σε κάθε σκέψη, συζήτηση, σχεδιασµό και απόφαση σχετική µε το πάρκο δεν θα πρέπει να διαφεύγει από κανέναν ότι στο πάρκο, το κυρίαρχο στοιχείο είναι η βλάστηση και όχι οι διάφορες κατασκευές στους χώρους του, όπου θα λαµβάνουν χώρα διάφορες δραστηριότητες, των οποίων η βλάστηση θα είναι απλώς ο διάκοσµος. Το µέγεθος και η ποικιλία µορφών και δραστηριοτήτων δεν θα είναι οι µόνες ιδιοµορφίες, για τα ελληνικά δεδοµένα, του Μητροπολιτικού Πάρκου Ελληνικού. Υπάρχει και µια άλλη ιδιοτυπία του, τόσο σε σχέση µε το τυπικό πάρκο της Αθήνας, όσο και µε πολλά ξένα πάρκα, που είναι µόνο πάρκα πρασίνου. Πρόκειται για την παρουσία µεγάλης έκτασης, της τάξης των στρεµµάτων, αφιερωµένης σε εµπορική εκµετάλλευση, κυρίως γραφείων και κατοικιών. Το χαρακτηριστικό αυτό απουσιάζει σε πολλά παραδείγµατα γνωστών πάρκων του εξωτερικού. Το πάρκο Ελληνικού δεν είναι βέβαια µοναδικό. Το παράδειγµα της Messestadt Riem, που δηµιουργήθηκε στο παλιό αεροδρόµιο του Μονάχου, παρόµοιας µε το Ελληνικό έκτασης, έχει πολλές οµοιότητες. Στο Riem, όπως είδαµε ήδη, προβλέφθηκε χώρος για την έκθεση του Μονάχου, επιχειρηµατικό πάρκο, έκταση για εταιρείες υψηλής τεχνολογίας, επιχειρήσεις παραγωγής αγαθών και κατοικίες. Ο σαφής στόχος ήταν να µην επιβαρύνει το έργο των προϋπολογισµό των δηµόσιων αρχών. Η ανάπτυξη της Messestadt Riem έπρεπε, κατά την εύγλωττη διατύπωση µιας σχετικής επίσηµης έκθεσης, να είναι «ουδέτερη» από την άποψη αυτή (budget neutral) 48. Για τον φορέα ανάπτυξη του Ελληνικού, ο χειρισµός της ανάπτυξης επιχειρηµατικών ζωνών αποτελεί µια σοβαρότατη παράµετρο, διότι η ανάπτυξη αυτή πρέπει να καταστήσει το έργο budget neutral. 47 Οργανισµός Ρυθµιστικού Σχεδίου και Προστασίας του Περιβάλλοντος της Αθήνας, Ολοκλήρωση και επικαιροποίηση του ερευνητικού προγράµµατος «Ανάπτυξη του χώρου του Αεροδροµίου του Ελληνικού», Έκθεση α φάσης ερευνητικού προγράµµατος, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Μάρτιος 2007 (164 σελίδες). 48 Βλ. City of Munich, Assessment of Messestadt Riem: Sustainable urban development in Munich, σελ

43 Ενας ακόµη λόγος για τον οποίο η αντιµετώπιση της ανάπτυξης επιχειρηµατικών ζωνών είναι ένα κρίσιµο θέµα είναι, πρώτον, η επίπτωση που θα έχει αυτή η ανάπτυξη στις γειτονικές περιοχές και στην αγορά γης, και, δεύτερον, η ύπαρξη ζήτησης ή µη για τους γραφειακούς χώρους και τις κατοικίες, που προβλέπεται να κατασκευασθούν στο Μητροπολιτικό Πάρκο. Το θέµα αυτό σχολιάσθηκε ήδη στο κεφάλαιο 17 της έκθεσης α φάσης του ερευνητικού προγράµµατος, λόγω όµως της σπουδαιότητας του σχολιάζεται περαιτέρω στο παράρτηµα 1 της παρούσας έκθεσης. Για τους παραπάνω λόγους, τα προβλήµατα που πρέπει να χειρισθεί ο φορέας του πάρκου του Ελληνικού είναι και πρωτόγνωρα για την χώρα µας και πολύπλοκα, για οποιοδήποτε πάρκο. Υπάρχουν όµως κι άλλες εγγενείς δυσκολίες που ισχύουν για τα πάρκα γενικά, όπου κι αν βρίσκονται. Η δηµιουργία του πάρκου είναι ένα δύσκολο τεχνικό έργο, τόσο από άποψη τεχνικών υποδοµών (µεταφορών, αποχετεύσεων, αντιπληµµυρικών, ενέργειας κ.ά.), όσο και από άποψη φυτεύσεων και κηποτεχνίας. Στο πάρκο θα αναπτυχθεί ένα πολύτιµο και δαπανηρό πάγιο κεφάλαιο, η κατασκευή, αλλά και συντήρηση, του οποίου απαιτεί όλα τα χαρακτηριστικά ενός τεχνικού οργανισµού παραγωγής υποδοµών. Η δηµιουργία και κατόπιν η λειτουργία του πάρκου είναι επίσης ένα σύνθετο εγχείρηµα οικονοµικής διαχείρισης και διοικητικού συντονισµού. Όπως αναφέραµε και στην επισκόπηση της διεθνούς εµπειρίας, οι φορείς ανάπτυξης και διαχείρισης ενός πάρκου έχουν κατά κανόνα τµήµατα κατασκευής και συντήρησης τεχνικών δικτύων, διαχείρισης ακριβού και ευαίσθητου παγίου κεφαλαίου, σχεδιασµού τοπίου, φυτεύσεων, συντήρησης εγκαταστάσεων, και προγραµµάτων αναψυχής. Έχουν ακόµη γραφεία στρατηγικού σχεδιασµού, προϋπολογισµού και λογιστικής διαχείρισης, προσωπικού και ανθρώπινων πόρων, σύναψης συµβάσεων και εκτέλεσης έργων. Άρα χρειάζονται τις υπηρεσίες ενός αντίστοιχου ειδικευµένου ανθρώπινου δυναµικού, όπως και αν αυτό εξασφαλίζεται, δηλαδή µέσω προσλήψεων ή µέσω συµβάσεων παραχώρησης και προσφυγής σε υπεργολαβίες. Παράλληλα όµως µε αυτή την τεχνική πλευρά των πάρκων, υπάρχει µια άλλη εξίσου σηµαντική, ίσως σηµαντικότερη διότι αφορά στον τελικό προορισµό τους. Είναι εκείνη που έχει να κάνει µε την καθηµερινή ζωή του πάρκου, µε την ανταπόκριση του στις επιθυµίες και ανάγκες της κοινωνίας και των κάθε λογής χρηστών, µε τον κοινωνικό του ρόλο, µε την συµβολή του σε ευρύτερους κοινωνικούς, περιβαλλοντικούς και αναπτυξιακούς στόχους, και µε τις δραστηριότητες που αναπτύσσονται µέσα σ αυτό. Έχει πλέον επικρατήσει διεθνώς η άποψη ότι τα πάρκα παίζουν µεγάλο ρόλο όχι µόνο για την αισθητική απόλαυση και την ψυχική ηρεµία των χρηστών τους, για την προστασία και αναδηµιουργία της φύσης στις πόλεις, για την ποιότητα ζωής, και για την βελτίωση του αστικού περιβάλλοντος, αλλά και για την επίλυση κοινωνικών προβληµάτων, την καταπολέµηση του κοινωνικού αποκλεισµού και την προστασία της παράδοσης, και την βιώσιµη ανάπτυξη. Τα πάρκα θεωρούνται ως ένας βασικός συντελεστής της βιώσιµης ανάπτυξης των πόλεων (Chiesura 2004). Είδαµε ήδη, πώς σε µια στρατηγική µελέτη των πάρκων του Λονδίνου, µιας πόλης ιδιαίτερα προικισµένης σε χώρους πρασίνου, οι ελεύθεροι χώροι αναδεικνύονται σε σηµαντικούς παράγοντες από την οπτική του πολιτισµού, του περιβάλλοντος και της βιοποικιλότητας, της υγείας, της άθλησης και αναψυχής, των παιδιών, αλλά επιπροσθέτως της χωρικής οργάνωσης της πόλης, της αστικής αναγέννησης, της οικονοµίας και οικονοµικής αναζωογόνησης, και, τέλος, της κοινωνικής ισότητας και της κοινωνικής πολιτικής. Όλα αυτά σηµαίνουν ότι ένας φορέας της σηµασίας που αναπόφευκτα θα έχει ο φορέας διαχείρισης και ανάπτυξης του µοναδικού για την Αθήνα, αλλά και για την χώρα, πάρκου του Ελληνικού επωµίζεται ένα πολλαπλό και βαρύ ρόλο. Ο φορέας, τα στελέχη του και οι συνεργάτες τους πρέπει να διακρίνονται για το υψηλό 43

44 επιστηµονικό τους επίπεδο, την φαντασία και δηµιουργικότητα τους και την ικανότητα τους να επικοινωνούν µε την κοινωνία και να ανταποκρίνονται στις ανάγκες της. Σ αυτό το έργο χρειάζονται συµµάχους, υποστηρικτές, δωρητές, χορηγούς και εθελοντές βοηθούς. Κατά συνέπεια πρέπει να µπορούν να προστρέξουν σ αυτό το κοινό, από τον εθελοντή φύλακα µέχρι τον ευεργέτη, που θα χρηµατοδοτήσει νέες πρωτοβουλίες. Όσοι όµως συµβάλλουν στο έργο του πάρκου, από την µια πρέπει να προσφέρουν την βοήθεια τους µε ένα minimum σταθερότητας και συνέχειας, από την άλλη χρειάζονται ένα πλαίσιο που να τους εγγυάται την αξιοποίηση της συνεισφοράς τους και την αναγνώριση της. Η «επένδυση» τους, επένδυση προσωπικής εργασίας, κοινωνικής υποστήριξης, εξασφάλισης κοινωνικής συναίνεσης ή χρηµατικής ενίσχυσης, σηµαίνει ότι διακινδυνεύουν πόρους σηµαντικούς γι αυτούς, που θα σπαταληθούν άσκοπα, αν ο αποδέκτης δεν είναι σε θέση να τους αξιοποιήσει µε την απαραίτητη οργανωτική ευελιξία. Αυτή η ευθύνη βαρύνει τον φορέα διαχείρισης του πάρκου. Ο δυϊσµός του χαρακτήρα του φορέα, που έγινε εµφανής µε τα παραπάνω σχόλια, είναι κάτι που θα επηρεάσει και την επιλογή της µορφής του. Όπως θα φανεί αργότερα, οδηγεί στο ερώτηµα αν θα πρέπει να υπάρξουν δύο φορείς, αντί ενός. Στην συνέχεια όµως αναφερόµαστε γενικά στους στόχους που πρέπει να επιδιώξει ο φορέας, όποιος και αν είναι αυτός. Προς τα έξω ο φορέας του Μητροπολιτικού Πάρκου του Ελληνικού, λόγω της ιδιαίτερης σηµασίας του πάρκου στον ελληνικό χώρο, και ειδικά στην Αθήνα, πρέπει να επιδιώξει τους ακόλουθους στόχους, κυρίως κατά την φάση λειτουργίας του πάρκου: Συγκέντρωση και ανάπτυξη τεχνογνωσίας και δεδοµένων για τον σχεδιασµό και διαχείριση πάρκων, Επαφή και δικτύωση µε αντίστοιχους φορείς στην Ελλάδα και στο εξωτερικό και συµµετοχή σε διεθνή προγράµµατα, φορείς και δίκτυα 49, Εκπόνηση µεθόδων παρακολούθησης, ανάπτυξη συστήµατος δεικτών απόδοσης και διάδοση καλών πρακτικών στην Ελλάδα, Ανάληψη πρωτοβουλιών στήριξης των αστικών πάρκων της Αττικής και γενικότερα της χώρας, εκπροσώπηση ενώπιον εθνικών αρχών και διεκδίκηση ενισχύσεων, Ανάπτυξη πρωτοβουλιών εκπαίδευσης / κατάρτισης / ενηµέρωσης για µαθητές, φοιτητές, στελέχη πάρκων και ενδιαφερόµενους πολίτες, Προώθηση διαβούλευσης µε οργανώσεις πολιτών, κοινωνία και πολιτιστικούς / περιβαλλοντικούς φορείς για την διαπίστωση αναγκών και επιθυµιών, Παροχή συµβουλευτικών υπηρεσιών και ανάληψη υπηρεσιών διαχείρισης για λογαριασµό άλλων φορέων πάρκων. Ως προς το Μητροπολιτικό Πάρκο Ελληνικού, του οποίου θα έχει την άµεση ευθύνη, ο φορέας ανάπτυξης και λειτουργίας θα έχει τους στόχους που αναφέρονται παρακάτω. Από αυτούς, άλλοι αφορούν περισσότερο την φάση ανάπτυξης και κατασκευής, άλλοι θα αποτελέσουν οδηγό κυρίως στην φάση λειτουργίας, ενώ πολλοί θα πρέπει να επιδιώκονται και στις δύο. 49 Αναφέρεται ενδεικτικά το δίκτυο πάρκων της Fédération Européenne des Espaces Naturels et Ruraux Métropolitains et Périurbains ( στην οποία µετέχει µεταξύ άλλων και το Parco Nord Milano, που αναφέραµε στην επισκόπηση της διεθνούς εµπειρίας. 44

45 Αποτελεσµατική, υψηλής ποιότητας και συνεπής ως προς το σχετικό χρονοδιάγραµµα κατασκευή υποδοµών µεταφορών, τεχνικών δικτύων και κτιριακών υποδοµών, Καλή και τακτική συντήρηση υποδοµών, ώστε να παρέχεται πλήρης στήριξη στην λειτουργία του πάρκου πρασίνου, των πολιτιστικών εγκαταστάσεων και τις επιχειρηµατικές ζώνες, ηµιουργία πάρκου πρασίνου και ήπιων υποδοµών σύµφωνα µε χρονοδιάγραµµα και υψηλού επιπέδου προδιαγραφές, Αειφόρος διαχείριση και καλή συντήρηση πάρκου πρασίνου, συνοδευόµενη από συνεχή ανανέωση και εφαρµογή δηµιουργικών και ευφάνταστων κηποτεχνικών διαµορφώσεων, Προώθηση ανάπτυξης επιχειρηµατικών ζωνών, µε εξισορρόπηση στόχων βραχυπρόθεσµου σχηµατισµού αρχικού κεφαλαίου εργασίας και µακροπρόθεσµης ωφέλειας από δηµιουργούµενες υπεραξίες, Αποτελεσµατική οικονοµική διαχείριση, µε τήρηση µακροπρόθεσµου σχεδίου διαχείρισης που θα εξασφαλίζει οµαλές και ισόρροπες χρηµατικές εισροές και εκροές, ιαφάνεια λειτουργίας και τακτική ενηµέρωση εποπτικών αρχών, φορέων που µετέχουν στην διοίκηση, βασικών εταίρων και πολιτών, Συνεργασία µε τον ιδιωτικό επιχειρηµατικό τοµέα, τόσο µε τις επιχειρήσεις που αναπτύσσουν δραστηριότητα σε επιχειρηµατικές ζώνες του πάρκου, όσο και µε παραχωρησιούχους των πάσης φύσεως έργων, Συστηµατική προσέγγιση, προσέλκυση και συνεργασία µε χορηγούς και εξωτερικές πηγές χρηµατοδότησης, για την διαρκή ανάληψη καινοτοµικών πρωτοβουλιών, δραστηριοτήτων και έργων στο πάρκο, Καλή συνεργασία µε όλα τα κυβερνητικά επίπεδα, ιδιαίτερα µε κρατικές υπηρεσίες που µετέχουν στην διοίκηση, εποπτικές αρχές και δηµόσιους φορείς χρηµατοδότησης, Καλή επικοινωνία µε κοινωνία, διαρκής ενηµέρωση πολιτών, ανάπτυξη καινοτοµικών συστηµάτων πληροφόρησης και συνεχής διαδικασίες διαβούλευσης, Ανταπόκριση στις ανάγκες και επιθυµίες των πολιτών και χρηστών και διατήρηση υψηλού επιπέδου αποδοχής από κοινωνία, ώστε να µεγιστοποιείται και η προσφορά εθελοντικής βοήθειας και συνεισφοράς πόρων, Εξασφάλιση συµµετοχής στις δραστηριότητες και στα δίκτυα στήριξης του πάρκου ενός ευρύτατου φάσµατος ενδιαφεροµένων (stakeholders), Εξασφάλιση της καλής λειτουργίας του πάρκου, µε τον µέγιστο δυνατό επαγγελµατισµό, αλλά και µε προσεκτική και ευαίσθητη εξασφάλιση της τήρησης των κανονισµών λειτουργίας και της προστασίας του φυσικού κεφαλαίου του πάρκου, Τακτική εκπαίδευση και µετεκπαίδευση στελεχών και προσωπικού, ώστε να επιτυγχάνεται καλή λειτουργία του πάρκου, ικανοποίηση των επιθυµιών των χρηστών και προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος, Προώθηση ερευνητικών δραστηριοτήτων, µε αξιοποίηση του χαρακτήρα του πάρκου ως εργαστηρίου έρευνας και καινοτοµίας, Συνεργασία µε εκπαιδευτικούς, πολιτιστικούς, αθλητικούς και ερευνητικούς φορείς και παροχή υψηλού επιπέδου εκπαιδευτικών και ενηµερωτικών προγραµµάτων, Υψηλού επιπέδου και καινοτοµική οργάνωση δραστηριοτήτων στο πάρκο, ώστε να εξασφαλίζεται η συνεχής ζωή και απόλαυση του χώρου για ένα ευρύτατο φάσµα κατηγοριών χρηστών. 45

46 2.2. Βιωσιµότητα της ανάπτυξης και ο φορέας του πάρκου Η συνθετότητα του εγχειρήµατος, η οποία απεικονίζεται στους παραπάνω στόχους, η συνύπαρξη στόχων δηµόσιας ωφέλειας και επιχειρηµατικής ανάπτυξης και η ανάγκη επιτυχούς ανταπόκρισης τόσο στην φάση ανάπτυξης, όσο και σε εκείνη της λειτουργίας του πάρκου, οδηγούν στο ερώτηµα της βιωσιµότητας του έργου. Αναφερθήκαµε στην οικονοµική βιωσιµότητα στην αρχική έρευνα του ΕΜΠ για το Ελληνικό και εκ νέου στα κεφάλαια 12 και 17 της έκθεσης α φάσης του παρόντος προγράµµατος. Το θέµα θίγεται εκ νέου στο Παράρτηµα 1 αυτής της έκθεσης, ειδικά σε σχέση µε την απορρόφηση από την αγορά της προσφοράς γραφείων και κατοικιών που θα κατασκευασθούν στο Ελληνικό. Θεωρούµε όµως αναγκαίο να διατυπώσουµε µερικές σκέψεις για το πρόβληµα, αυτή τη φορά σε σχέση µε την µορφή και τις αρµοδιότητες του φορέα ανάπτυξης και λειτουργίας του πάρκου, διότι φρονούµε πως η οργάνωση και λειτουργία της ανάπτυξης συνολικά συνδέονται στενά µε την περί βιωσιµότητας αντίληψη του όλου εγχειρήµατος. Η βιωσιµότητα θα πρέπει καταρχήν να θεωρηθεί ότι αφορά το σύνολο της ανάπτυξης. Εποµένως υπολογίζεται ως άθροισµα των επιµέρους στοιχείων του και σε ένα εύλογο χρονικό διάστηµα. Η πρόθεση αυτή, όµως, πρέπει να συνοδεύεται από µια αποσαφήνιση του περιεχοµένου µιας σειράς όρων. Στη συνολική προσέγγιση του έργου εµπεριέχεται η εξέταση και της ανάπτυξης και της λειτουργίας, δύο περιόδων οι οποίες αποτελούν οικονοµικά µια ενότητα, ενώ σε πολλές περιπτώσεις, για λόγους άσκησης πολιτικής, διαχείρισης, αλλά και για την αντιµετώπιση οικονοµικών και χρηµατοδοτικών ζητηµάτων, είναι πρόσφορο να διαχωρίζονται οργανωτικά. Η περίοδος ανάπτυξης προσδιορίζεται από τα τεχνικά στοιχεία της ανάπτυξης και από ζητήµατα χρηµατοδότησης. Τεχνικά στοιχεία και χρηµατοδοτικές δυνατότητες και σχήµατα προσδιορίζουν τι πρέπει να γίνει και µε ποιό τρόπο, την τεχνική σειρά των έργων, τις ενδεχόµενες αλλαγές που προκαλεί η συνεκτίµηση οικονοµικών και κοινωνικών παραµέτρων, τον στρατηγικό χαρακτήρα κάθε επιµέρους στοιχείου για την ανάπτυξη συνολικά, τη διάρκεια κατασκευής και τις επιπτώσεις που αυτή µπορεί να έχει στη λειτουργία των λοιπών στοιχείων, τις δυνατότητες χρηµατοδότησης και τις επιπτώσεις που αυτές συνεπάγονται. Η περίοδος λειτουργίας, µέρος της οποίας για ορισµένα στοιχεία της ανάπτυξης µπορεί να επικαλύπτεται µε µέρος της κατασκευής, πρέπει, για να ενταχθεί στον περί βιωσιµότητας προβληµατισµό, να προσδιοριστεί µε τη βοήθεια συγκεκριµένων καθοριστικών για τη στρατηγική ανάπτυξης, την λειτουργία και την ποιότητα του έργου παράγοντες. Τέτοιους παράγοντες αποτελούν ο τρόπος χρηµατοδότησης, η χρονική περίοδος και οι χρόνοι των δανείων, οι όροι και οι χρόνοι ενδεχοµένων παραχωρήσεων, οι συνθήκες συντήρησης και διασφάλισης της ποιότητας του έργου συνολικά, κ.λπ. Ως περίοδος λειτουργίας θα πρέπει να προσδιοριστεί ένας χρονικός κύκλος ο οποίος σε συνδυασµό µε τον τρόπο χρηµατοδότησης του έργου επιτρέπει την απόσβεσή του συµπεριλαµβανοµένης σε αυτή και των δαπανών συντήρησης, ώστε το πάρκο να παραµένει λειτουργικό. Όλα τα παραπάνω στοιχεία θα πρέπει να συνεκτιµώνται σε στενή σχέση µε τις αποφάσεις που συνδέονται µε τα ζητήµατα συγκρότησης του φορέα. 46

47 Η συνολική αντιµετώπιση του έργου ως προς την βιωσιµότητα του προκύπτει και ως καταρχήν επιταγή από την θεσµικά αγκυρωµένη υποχρέωση άντλησης πόρων από την όλη ανάπτυξη για αντισταθµιστικές µεταβιβάσεις που συνδέονται µε το χαρακτήρα της ανάπτυξης συνολικά. Είναι προφανές ότι η πρόθεση αυτή άρρητα εµπεριέχει και µια αντίληψη ως προς την απόδοση της ανάπτυξης. Το µέγεθος και η ποικιλοµορφία του αντικειµένου επιβάλλουν την συνολική αντιµετώπιση της ανάπτυξης όχι µόνο σε ό,τι αφορά στην βιωσιµότητα αλλά και σε ό,τι αφορά στην οργάνωση του εγχειρήµατος. Η συνολική αντιµετώπιση του είναι αναγκαία. Αυτή η αντίληψη δεν αποκλείει την αντιµετώπιση του έργου κάτω από ένα ενιαίο πλαίσιο µεν, αλλά κατά πρόσφορα τµήµατα, όπως π.χ. η κατασκευή και η λειτουργία. Ο µεγάλος χρονικός ορίζοντας, όπως αυτός προσδιορίζεται από την περίοδο ανάπτυξης και την πρώτη περίοδο λειτουργίας µέρους µόνο του πάρκου, η οποία θα είναι και αυτή µεγάλη, προκαλεί προβλήµατα κατά τον προσδιορισµό των σηµαντικών παραµέτρων και τους υπολογισµούς που είναι αναγκαίοι για τη συναγωγή συµπερασµάτων. Οι συγκρίσεις είτε αυτές γίνονται σε µια χρονική στιγµή που αντιστοιχεί στο παρόν, είτε αυτές γίνονται στο µέλλον είναι δυνατές, τελικά, µόνο µε παραδοχές ρυθµών µεταβολής των βασικών παραµέτρων και του επιτοκίου, δηλ. δεικτών της ίδιας τάξεως. Όσο πιο µεγάλος ο χρονικός ορίζοντας τόσο πιο µικρός είναι ο έλεγχος που έχουµε επί των παραγόντων. Στην λογική αυτή, η προσέγγιση της βιωσιµότητας καταλήγει σε µια καταγραφή των καθοριστικών για την ανάπτυξη παραµέτρων, η χρησιµότητα της οποίας συνίσταται στην συνεχή παρακολούθηση των εξελίξεων και στην αναπροσαρµογή των αποφάσεων. Η κατ αρχάς διερεύνηση πρέπει να συνεχίζεται, διότι ενδέχεται να οδηγεί σε προσαρµογές επιχειρηµατικού τύπου και, αν χρειασθεί, προσαρµογές οργανωτικού τύπου. Στην συγκεκριµένη ανάπτυξη η διερεύνηση της βιωσιµότητας γίνεται ιδιαίτερα σύνθετη εξ αιτίας του µικτού χαρακτήρα της ανάπτυξης. Το έργο συντίθεται από στοιχεία που αποτελούν δηµόσια αγαθά, από επιχειρηµατικά στοιχεία και από στοιχεία που συνενώνουν σε διαφορετικό βαθµό στοιχεία επιχειρηµατικά µε στοιχεία δηµοσίων αγαθών. Αυτά τα τελευταία εντάσσονται ως αποκλίνουσες από τον κανόνα ειδικές περιπτώσεις. Καθώς η αρχική ιδέα της ανάπτυξης στηρίζεται σε έναν συγκεκριµένο ποσοτικό και ποιοτικό συνδυασµό των στοιχείων αυτών και, επιπλέον, επιβαρύνει κατά κάποιο τρόπο την οικονοµική βιωσιµότητα του µε την υποχρέωση και αντισταθµιστικών µεταβιβάσεων, η ευελιξία περιορίζεται και ως προς την µεταβλητή του χρόνου (πότε θα γίνουν τα διάφορα συγκεκριµένα στοιχεία της ανάπτυξης) και ως προς τις οργανωτικές επιλογές. ύο σηµαντικά ζητήµατα θα πρέπει να επιλυθούν µε στρατηγικού τύπου αποφάσεις: Το ζήτηµα της επιλογής του χρόνου και του τρόπου ανάπτυξης των επιχειρηµατικών στοιχείων, στην λογική ότι όσο πιο αργά αξιοποιούνται οι πόροι τόσο πιο υψηλή είναι η τιµή τους, όπως τουλάχιστο προκύπτει για τις τιµές της γης στην Αττική και ειδικότερα στην περιβάλλουσα το πρώην αεροδρόµιο ζώνη. Το ζήτηµα της ένταξης στο εγχείρηµα των επιχειρήσεων που θα αναλάβουν τις αναπτύξεις που κατευθύνονται στην αγορά. Ο προβληµατισµός εδώ παραπέµπει και σε ζητήµατα κυριότητας, νοµής και χρόνου χρήσης. 47

48 Καθοριστικό για τους υπολογισµούς της βιωσιµότητας είναι το ζήτηµα της ένταξης της γης στην όλη διαδικασία, δηλ. οι σχέσεις κυριότητας, οι θεσµικά καθορισµένες χρήσεις και συνεπώς ο προσδιορισµός της τιµής της γης. Αν η γη αποτιµηθεί, όπως φαίνεται συνετό, στα επιχειρηµατικά στοιχεία της ανάπτυξης (κατοικίες και επιχειρηµατικό κέντρο) αγοραία, τότε η αποτίµηση της γης για το πάρκο καθιστά την ανάπτυξη του µάλλον απαγορευτική µε αγοραία κριτήρια. Άρα για να έχει λογική µια προσέγγιση της βιωσιµότητας του πάρκου πρέπει το στοιχείο της αποτίµησης της γης να αντιµετωπιστεί µε ιδιαίτερο τρόπο. Ειδικές ρυθµίσεις της κυριότητας και των χρήσεων της γης θα µπορούσαν να συµβάλλουν στην αντιµετώπιση του ιδιαίτερα κρίσιµου αυτού ζητήµατος. Οι ρυθµίσεις αυτές συνδέονται στενά µε τα ζητήµατα του φορέα. Εποµένως το όλο ζήτηµα της βιωσιµότητας της ανάπτυξης θα πρέπει να βρίσκεται σε στενή σχέση µε τα οργανωτικά ζητήµατα του φορέα και να αποτελεί µέρος των δραστηριοτήτων του. Η προσέγγιση της βιωσιµότητας θα πρέπει να γίνει κατά στάδια ως εξής: Βιωσιµότητα κάθε στοιχείου της ανάπτυξης χωριστά και προσδιορισµός των κατά περίπτωση κρίσιµων παραδοχών και αναγκαίων ρυθµίσεων, Συνολική βιωσιµότητα, καθοριστικά στοιχεία (παράµετροι), ρυθµίσεις, οργανωτικές συνέπειες και ενδεχόµενες αλλαγές, Επανεξέταση της βιωσιµότητας µε την εκπόνηση ενός συνετού αριθµού εναλλακτικών σεναρίων που στηρίζονται σε παραδοχές για σηµαντικές οικονοµικές παραµέτρους, Παρακολούθηση των εξελίξεων παράλληλα µε την υλοποίηση της ανάπτυξης και προσαρµογές της πολιτικής ανάπτυξης και των δράσεων. Η προσέγγιση αυτή θα πρέπει να αποτελέσει µέληµα του φορέα ανάπτυξης εξαρχής και να ενταχθεί στο σχέδιο διαχείρισης του πάρκου και στον συνολικό στρατηγικό σχεδιασµό, στον οποίο αφιερώνουµε µια ενότητα παρακάτω Μορφή του φορέα Στο θέµα της µορφής, οργάνωσης και θεσµικού χαρακτήρα του φορέα θα επανέλθουµε και σε επόµενο κεφάλαιο, είναι όµως χρήσιµο να παραθέσουµε µια προκαταρκτική ανάλυση, αξιοποιώντας και την επισκόπηση της διεθνούς εµπειρίας που προηγήθηκε. Επαναλαµβάνουµε κατ αρχάς ένα απόσπασµα από την έκθεση α φάσης του παρόντος ερευνητικού προγράµµατος, που είχε ληφθεί από την παλιότερη ερευνητική εργασία του Ε.Μ. Πολυτεχνείου για το πάρκο Ελληνικού 50. «εν είναι... µόνο ο καλός σχεδιασµός του πάρκου πρασίνου που θα εξασφαλίσει την επιτυχηµένη λειτουργία του. Σοβαρότατο πρόβληµα είναι και η µελλοντική διαχείριση του χώρου. Η διαχείριση του χώρου ενός αστικού πάρκου και γενικότερα µιας ζώνης πρασίνου, περιλαµβάνει διάφορες λειτουργίες, που εξαρτώνται βέβαια από το διαχειριστικό σχήµα που έχει υιοθετηθεί στην κάθε συγκεκριµένη περίπτωση. 50 Οργανισµός Ρυθµιστικού Σχεδίου και Προστασίας του Περιβάλλοντος της Αθήνας, Ανάπτυξη του Χώρου του Αεροδροµίου του Ελληνικού, Εκθεση β φάσης ερευνητικού προγράµµατος, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σεπτέµβριος 1999, (356 σελίδες). 48

49 Τέτοιες λειτουργίες είναι: ιαχείριση κοινού, δηλ. επισκεπτών, ιαχείριση υπηρεσιών αναψυχής, ιαχείριση περιβάλλοντος, εξωτερικού και εσωτερικού, ιαχείριση τεχνικών εγκαταστάσεων. Σ αυτές πρέπει να προστεθούν και οι λειτουργίες διαχείρισης των απαραίτητων διοικητικών υπηρεσιών. Για τις διαχειριστικές αυτές λειτουργίες, ο φορέας διαχείρισης διαχειρίζεται πόρους: Ανθρώπινου δυναµικού, Μηχανικού εξοπλισµού, Υλικών, Μεθόδων εργασίας, Βοηθηµάτων διαχείρισης, Χρηµατικών εισροών και εκροών, ιευθυντικών ικανοτήτων. Μπορεί αυτοί οι πόροι να είναι οι ίδιοι που χρειάζονται σε οποιαδήποτε µορφή διαχείρισης, τονίζονται όµως για να δοθεί έµφαση στον σύνθετο χαρακτήρα του διαχειριστικού έργου του πάρκου και να υποµνησθούν οι µελλοντικές οργανωτικές δυσκολίες, που πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπόψη στο στάδιο του σχεδιασµού του φορέα διαχείρισης». Οι δυνατές εναλλακτικές προσεγγίσεις του θεσµικού χαρακτήρα των φορέων διαχείρισης πάρκων είναι πολλές και ποικίλλουν ανάλογα µε το θεσµικό περιβάλλον που επικρατεί σε κάθε χώρα. Σύµφωνα πάντως µε µια γενικού χαρακτήρα ταξινόµηση είναι δυνατό να διακρίνουµε τις ακόλουθες περιπτώσεις: ηµόσιοι φορείς, ελεγχόµενοι από την κεντρική, περιφερειακή και / ή τοπική διοίκηση, µε πλήρη αρµοδιότητα διαχείρισης του πάρκου στο σύνολο του, Κατακερµατισµένη διοίκηση διαφόρων εδαφικών τµηµάτων ή τοµέων δραστηριότητας του πάρκου, από διάφορους φορείς ή διοικήσεις, Εταιρικά σχήµατα χωρίς σαφή θεσµική υπόσταση, που περιλαµβάνουν άτυπα συνεργαζόµενους φορείς, ενδεχοµένως µε βάση κάποιο κοινό σχέδιο, Εταιρικά σχήµατα µε θεσµικά αναγνωρισµένη µορφή, που διακρίνονται σε υποπεριπτώσεις, ανάλογα µε τον βαθµό αυτονοµίας τους, Ιδιωτικοί φορείς, συνήθως ιδρύµατα µη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, αν και αυτό δεν είναι απαραίτητη προϋπόθεση. Ο γενικός κανόνας, τουλάχιστον σε ευρωπαϊκές χώρες, είναι η περίπτωση φορέων εποπτευόµενων από την περιφερειακή ή τοπική διοίκηση. Αυτό δεν σηµαίνει ότι δεν χαίρουν σηµαντικής αυτονοµίας. Είδαµε περιπτώσεις όπου ναι µεν το διοικητικό συµβούλιο διορίζεται από µια περιφερειακή αρχή, αλλά έχει µεγάλη ελευθερία αποφάσεων και αποτελείται όχι από στελέχη της δηµόσιας διοίκησης, αλλά από ειδικούς σε θέµατα περιβάλλοντος και πάρκων πρασίνου. Ο φορέας είναι ελεύθερος, προφανώς εντός των υφιστάµενων δηµοσιονοµικών περιορισµών, να συντάσσει και εγκρίνει τον προϋπολογισµό του και να ελέγχει τις υπηρεσίες του. Παραλλαγές υπάρχουν ανάλογα µε το εάν η διοίκηση του φορέα έχει δύο επίπεδα, δηλ. ένα εποπτικό συλλογικό όργανο που δίνει στρατηγικές κατευθύνσεις και ένα επίσης συλλογικό όργανο που αποφασίζει και διοικεί. 49

50 Είναι χαρακτηριστικό πως όταν υπάρχει θέµα επιχειρηµατικής ανάπτυξης τµήµατος του χώρου, όπως στην περίπτωση του παλιού αεροδροµίου του Μονάχου, την πρωτοκαθεδρία στο εταιρικό σχήµα διοίκησης έχει ένας επιχειρηµατικός οργανισµός. Πράγµατι, στην οργάνωση και διοίκηση της Messestadt Riem, την ευθύνη έχει µια κοινοπραξία, της οποίας ηγείται µια τράπεζα. Η κλασική και απλή διοικητική οργάνωση του φορέα είναι σε τµήµατα τεχνικών, διοικητικών και οικονοµικών υπηρεσιών. Στην περίπτωση όµως αυτή υπάρχουν περαιτέρω υποδιαιρέσεις. Με διάφορες παραλλαγές συναντά κανείς περιπτώσεις τµηµάτων διοίκησης, οικονοµικών υπηρεσιών, σχεδιασµού, αειφόρου ανάπτυξης - φυσικού περιβάλλοντος - βιοποικιλότητας, επικοινωνίας, εκπαίδευσης, κατάρτισης προσωπικού, σχέσεων µε κοινωνία και καταπολέµησης κοινωνικού αποκλεισµού. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το σχέδιο διαχείρισης των πάρκων της Canberra, όπου οι διάφορες δραστηριότητες διαχείρισης έχουν ταξινοµηθεί σε 3 γενικές κατηγορίες: Τοπίο και περιβάλλον, άνθρωποι (χρήστες) και διοίκηση. Στην κατηγορία του τοπίου υπάγονται η διαχείριση της βλάστησης, οι δραστηριότητες αρχιτεκτονικής τοπίου, οι περιβαλλοντικοί έλεγχοι (π.χ. καταπολέµηση ζιζανίων), η πρόληψη πυρκαγιών και άλλα θέµατα που ελάχιστα αφορούν τα αστικά πάρκα. Στην κατηγορία «χρήστες» υπάγονται η άθληση και αναψυχή, η ρύθµιση χρήσεων γης, η κίνηση, οι δραστηριότητες αναζήτησης και η πληροφόρηση. Στην διοίκηση εντάσσονται θέµατα διαχείρισης, συµµετοχής τοπικής κοινωνίας, οικονοµικών υπηρεσιών και συµβάσεων µε εξωτερικούς εργολάβους. Η στελέχωση των φορέων έχει επίσης παραλλαγές. Σε πολλές περιπτώσεις γίνεται ευρεία χρήση εξωτερικών συνεργατών. Εξάλλου αποκεντρωτικές λύσεις ευνοούνται σε περιπτώσεις όπου διάφοροι φορείς µοιράζονται αρµοδιότητες, π.χ. όταν µια περιβαλλοντική οργάνωση αναλαµβάνει την ευθύνη µιας ορισµένης δραστηριότητας. Υπάρχουν κι άλλες µορφές αποκεντρωτικής οργάνωσης, όταν π.χ. ο φορέας διοίκησης δραστηριοποιείται κυρίως µέσω φορέων στους οποίους εκχωρεί αρµοδιότητες ή αναθέτει διάφορες εργασίες, µε µορφή παραχώρησης ή µε διάφορα σχήµατα συνεργασίας. Π.χ., στην περίπτωση της διαχείρισης των ελεύθερων χώρων και πάρκων της Canberra. οι φορείς διαχείρισης συνάπτουν ειδικές συµφωνίες είτε µε κρατικούς, είτε µε ιδιωτικούς φορείς παροχής υπηρεσιών, που αφορούν υπηρεσίες συντήρησης ή διαχείρισης υποδοµών. Μεγάλο ερώτηµα, που πρέπει να απασχολήσει τις αρµόδιες υπηρεσίες και στην περίπτωση της δηµιουργίας του φορέα του πάρκου του Ελληνικού, είναι η υιοθέτηση ή µη ενός εταιρικού σχήµατος διοίκησης (partnership). Το πρόβληµα εν προκειµένω δεν είναι απλώς ιδεολογικό ή δηλωτικό µιας δηµοκρατικότερης και πιο συµµετοχικής λύσης. Είναι σε τελική ανάλυση πολύ πρακτικό λόγω της επίδρασης που µπορεί να έχει στην αποτελεσµατικότητα του φορέα. Ο λόγος είναι η ηθική, κοινωνικο-πολιτική και οικονοµική στήριξη, που συνεπάγεται η παρουσία µιας διευρυµένης σύµπραξης εταίρων στην διοίκηση του φορέα, αν και η δυσκολία µιας τέτοιας σύµπραξης δεν πρέπει να υποτιµηθεί στις ελληνικές συνθήκες. Η γενικότερη διεθνής τάση που διαπιστώσαµε είναι προς την κατεύθυνση µιας συµµετοχικής διαχείρισης των πάρκων, που ακολουθεί την τάση της διακυβέρνησης (governance) που έχει ευρύτερα υιοθετηθεί σε Αµερική και Ευρώπη στην διοίκηση των δηµοσίων πραγµάτων. Κοµβικό σηµείο της προσέγγισης της governance είναι η σύσταση συµπράξεων, που θεωρούνται ότι µπορούν να διαχειρισθούν αποτελεσµατικότερα τα σύνθετα προβλήµατα των σύγχρονων κοινωνιών. Οι συµπράξεις αυτές βασίζονται σε συµφωνίες µεταξύ πολλών δηµόσιων και ιδιωτικών φορέων για να επιδιωχθούν κοινοί στόχοι. Προσχωρώντας σε µια σύµπραξη, οι 50

51 εταίροι παίρνουν ένα ρίσκο, διότι διακινδυνεύουν χρήµα, χρόνο, επιρροή και άλλους πόρους. Παρατηρήσαµε νωρίτερα σε µια αξιολόγηση πάρκων των ΗΠΑ, ότι κατέληξε στο συµπέρασµα πως «οι φορείς των πάρκων µπορούν να δηµιουργήσουν, ανανεώσουν, συντηρήσουν και διαχειρισθούν τα πάρκα πολύ πιο αποτελεσµατικά αν σχηµατίσουν συµπράξεις µε µη κερδοσκοπικές οργανώσεις, απ ό,τι εάν λειτουργήσουν αυτόνοµα». Το επιχείρηµα υπέρ των εταιρικών συµπράξεων (partnerships) είναι ότι ευνοούν τις συνέργειες και την συγκέντρωση τεχνογνωσίας και πόρων, µε ένα συµπληρωµατικό και όχι ανταγωνιστικό τρόπο, αυξάνοντας την θετική επίδραση ενός έργου, στο οποίο το σύνολο γίνεται µεγαλύτερο του απλού αθροίσµατος των συστατικών του (Bailey et al., 1995: 11). O Bailey παραθέτει και µια ταξινόµηση εταιρικών συµπράξεων, όπου διασταυρώνει τους τύπους συµπράξεων µε τα διάφορα χαρακτηριστικά τους (όπ.αν.: 30). εδοµένου του ρίσκου που αναλαµβάνουν οι εταίροι, τίθεται το ερώτηµα ποιό είναι το κίνητρο της συµµετοχής τους και υπό ποιές προϋποθέσεις θα µετάσχουν. Η απάντηση βρίσκεται στην άνοδο της εθελοντικής δράσης που παρατηρείται διεθνώς, µε επίκεντρο τα περιβαλλοντικά κινήµατα, αλλά και στην διάθεση οργανισµών και ιδρυµάτων να συµβάλλουν οικονοµικά σε εγχειρήµατα που αφορούν στην προστασία της φύσης, στην οικολογία και στον πολιτισµό. Τέτοια δραστηριότητα είναι ήδη συνηθισµένη σε πολλές αναπτυγµένες χώρες, αναπτύσσεται όµως και στην χώρα µας µε καλά και αξιοσηµείωτα αποτελέσµατα. Αυτή η τάση θα µπορούσε να αξιοποιηθεί δηµιουργικά και στην περίπτωση του πάρκου του Ελληνικού. Η πρόσφατη εµπειρία µε φορείς διαχείρισης που ιδρύθηκαν στην Ελλάδα δεν είναι ενθαρρυντική. Η άποψη που εκφράζεται από ορισµένους είναι ότι αυτό οφείλεται στην αδυναµία των δηµόσιων αρχών που µετέχουν στην διοίκηση των φορέων να λάβουν αποφάσεις, να συνεργασθούν και να ξεπεράσουν πολιτικές, ανταγωνιστικές αγκυλώσεις. Η συµµετοχή της τοπικής αυτοδιοίκησης στους φορείς ερµηνεύεται ως ένας αρνητικός παράγοντας, που αποβαίνει σε βάρος της αποτελεσµατικότητας. Πρέπει όµως να αναγνωρισθεί ότι αυτοί οι φορείς δεν υπήρξαν ποτέ πραγµατικές συµπράξεις, µε την έννοια που δώσαµε παραπάνω, όπως επίσης και ότι µεγάλο µέρος του σχετικού διαλόγου αναλώνεται στο θέµα του ελέγχου. Αναµφίβολα, ένας φορέας που δεν µπορεί να λάβει αποφάσεις οδηγείται σε παράλυση. Εξίσου όµως, ένας φορέας που δεν µπορεί να πείσει ότι ανταποκρίνεται σε ευρύτερα αιτήµατα της κοινωνίας, π.χ. µητροπολιτικής στην περίπτωση ενός πάρκου όπως το Ελληνικό, και σε επιθυµίες των χρηστών, κινδυνεύει να καταδικασθεί σε ένα διεκπεραιωτικό και γραφειοκρατικό ρόλο. Για ένα πάρκο, όπου το ζητούµενο δεν είναι η εκτέλεση και συντήρηση ενός δηµόσιου έργου, αλλά η καθηµερινή ζωή των πολιτών σ αυτό και ο πλούτος των δραστηριοτήτων του, µια τέτοια εξέλιξη θα είναι µια θλιβερή κατάληξη. Το ερώτηµα είναι λοιπόν πώς και µέσα από ποιό θεσµικό σχήµα µπορεί κανείς να ανοίξει το πάρκο και τον φορέα του προς τα έξω, προς την κοινωνία. εν υπάρχει ασφαλώς µια θεσµική «ρετσέτα», αλλά αυτό που είναι βέβαιο είναι ότι ο τρόπος διαχείρισης και διοίκησης (για να µην χρησιµοποιήσουµε τον περιοριστικό όρο «ο φορέας») πρέπει να επιτρέπει την αξιοποίηση ενός ευρύτατου φάσµατος δυνάµεων, που µπορούν να βοηθήσουν στην επίτευξη των στόχων του πάρκου. Μιλώντας για «τρόπο διαχείρισης και διοίκησης» εννοούµε ένα ύφος και «στυλ», που να διακρίνονται για την πρόθεση ανοίγµατος προς την κοινωνία και για την αναγνώριση των δυνατοτήτων που έχουν οι εκτός δηµόσιας διοίκησης δυνάµεις να συµβάλλουν στο έργο. Αυτό τελικά µπορεί να επιτευχθεί είτε ο φορέας έχει µια συµβατική µορφή, είτε έχει την θεσµική υπόσταση µιας partnership. Μπορεί εξίσου να µην επιτευχθεί ποτέ και στις δύο περιπτώσεις. Οι κίνδυνοι και οι δυνατότητες, είτε έτσι, είτε αλλιώς, αφορούν, όπως είδαµε ήδη στους διαθέσιµους πόρους (όχι µόνο οικονοµικούς), στην οργανωτική ικανότητα του σχήµατος διοίκησης, στην δηµόσια προβολή και «εικόνα» 51

52 του πάρκου και στην επιρροή που διαθέτουν οι εµπλεκόµενοι πάνω σε κοινωνικές οµάδες, άτοµα και οργανώσεις, που µπορούν να βοηθήσουν µε οποιοδήποτε τρόπο. Κάποιοι από αυτές τις οµάδες, άτοµα και οργανώσεις µπορούν να έχουν αυξηµένο και καθοριστικό ρόλο στην δηµιουργία και λειτουργία του πάρκου. Άλλοι θα έχουν ένα περιορισµένο ρόλο, αν και πάντα θα υπάρχει η ανάγκη καλής ενηµέρωσης τους, αναζήτησης των απόψεων τους και εξασφάλισης της συναίνεσης τους. Οι πρώτοι, που κατά τον ορισµό ενός σχολιαστή που αναφέραµε θα είναι οι «γενικοί εταίροι», µπορούν είτε να γίνουν θεσµικοί εταίροι σε µια τυπικά κατοχυρωµένη σύµπραξη, είτε να αναλάβουν αυτοτελείς δραστηριότητες που θα τους εκχωρηθούν, µε κριτήριο την ικανότητα και οικονοµική τους επάρκεια να τις φέρουν σε πέρας. Όµως, αυτοί οι «γενικοί εταίροι», όποια και αν είναι η θεσµική τους υπόσταση, θα απαιτούν δικαιολογηµένα να έχουν την σιγουριά ότι οι πόροι που θα διαθέσουν (οικονοµικοί, οργανωτικοί ή πόροι επιρροής στην κοινωνία) δεν θα πάνε χαµένοι. Μια µηχανιστική, συγκεντρωτική και γραφειοκρατική διοικητική οργάνωση ενδέχεται να τους αποτρέψει από την απόφαση να µετάσχουν στο έργο. Υπάρχουν όµως και κίνδυνοι στην εµπλοκή εταίρων από την ευρύτερη κοινωνία, είτε αυτοί µετέχουν σε όλες τις αποφάσεις διότι συνεισφέρουν στο εγχείρηµα, είτε αναλαµβάνουν µια αυτοτελή δραστηριότητα. Όπως επισηµάναµε, οι κίνδυνοι, που χαρακτηρίζουν όλες τις συµπράξεις ή συνεργασίες αυτού του είδους, οφείλονται στην πραγµατική διάθεση των εταίρων να τιµήσουν τις υποχρεώσεις που αναλαµβάνουν, στην ικανότητα τους να φέρουν σε πέρας το έργο που τους αναλογεί, στην ετοιµότητα τους να συµβάλλουν στην συναίνεση πάνω σε κοινούς στόχους, στην πιθανότητα να παραχθούν τα αποτελέσµατα που οι ίδιοι προσδοκούν, και στην ύπαρξη ουσιαστικής επικοινωνίας µεταξύ τους. Οι συµβατικοί φορείς, στους οποίους είµαστε περισσότερο εθισµένοι στην Ελλάδα, συνήθως απόλυτα ελεγχόµενοι από την κυβερνητική εξουσία, έχουν ασφαλώς κάποια προτερήµατα. Έχουν µια πιο δοκιµασµένη δοµή και η κατά άλλα αρνητική τους εξάρτηση από την κεντρική εξουσία τους εξασφαλίζει πρόσβαση σε πιο σίγουρη στήριξη και χρηµατοδότηση, αρκεί να στελεχώνεται η διοίκηση τους µε κατάλληλα πρόσωπα και να διατηρούνται στενές σχέσεις µε την εκάστοτε εξουσία. ιατρέχουν όµως τον κίνδυνο αποµάκρυνσης από τις ζωντανές δυνάµεις της κοινωνίας, τυπολατρίας και ανάπτυξης µιας κουλτούρας ρουτίνας. Συχνά ενδιαφέρονται πρωτίστως «να τα έχουν καλά» µε τους κρατούντες. Αυτό που τους λείπει είναι η κοινωνική εγρήγορση, η ευελιξία και η προσέγγιση ευρύτερων κοινωνικών δυνάµεων. Αντίθετα, οι εκτός δηµόσιας διοίκησης, κοινωνικοί και ιδιωτικοί (αλλά µη κερδοσκοπικοί φορείς) οργανισµοί είναι πιο ευέλικτοι και ανοικτοί, αρκεί να είναι συνεπείς στις υποχρεώσεις που αναλαµβάνουν, µε διάρκεια και αφοσίωση. Μπορούν ακόµη ευκολότερα να βρουν χρηµατικούς πόρους από δωρεές και χορηγίες, αρκεί να παράγουν καινοτοµικό έργο µε ευρύτερη απήχηση στην κοινωνία. Τελικά αυτό που προέχει είναι να βρεθεί, κατά την φάση λειτουργίας του πάρκου, ένα σχήµα µε µια κουλτούρα συνεργασίας και ανοίγµατος στην κοινωνία, που κατά την έκφραση ενός σχολιαστή που παραθέσαµε να «βυθίζεται» στην κοινωνία που εξυπηρετεί και της οποίας αισθάνεται µέρος. Η κοινωνία του πάρκου περιλαµβάνει οµάδες µε ευρύτατο φάσµα αναγκών και επιθυµιών και αυτό αποτελεί µεγάλη πρόκληση. Ο µελλοντικός φορέας πρέπει να έχει την ευελιξία να ανταποκρίνεται στην πρόκληση, µε όπλο την δηµιουργικότητα, την συνεχή εγρήγορση, τις καινοτοµικές ιδέες και την κοινωνική και περιβαλλοντική ευαισθησία. Εάν απλώς προσπαθεί να ικανοποιήσει τις εποπτεύουσες αρχές διεκπεραιώνοντας κάποιες υπηρεσίες, εάν αποµονωθεί από την κοινωνία των χρηστών του πάρκου, εάν εξυπηρετεί µόνο κάποιες οµάδες πίεσης, σε βάρος της ισότητας υπηρεσιών που παρέχει, και εάν 52

53 τείνει να επιβάλλει τις επιλογές του, οσοδήποτε καλοπροαίρετες, χωρίς να «ακούει» το κοινό του, θα αποτύχει. Το εύρος και η πολυπλοκότητα των αρµοδιοτήτων που θα πρέπει να αναλάβει ο φορέας του Ελληνικού, αν πρόκειται να αναλάβει τόσο την αρχική οργάνωση και ανάπτυξη του πάρκου, όσο και την διαχείριση και διοίκηση κατά την µελλοντική λειτουργία του, θέτουν το εύλογο ερώτηµα αν θα πρέπει να διαχωρισθούν οι δύο αυτοί ρόλοι και να αναληφθούν από διαφορετικούς φορείς, από τους οποίους ο πρώτος θα παραδώσει την σκυτάλη στον δεύτερο, σε µια κατάλληλη στιγµή προόδου του έργου. Το θέµα αυτό θα µας απασχολήσει εκ νέου αργότερα στο κεφάλαιο 5. 53

54 Κεφάλαιο 3: Λειτουργίες του φορέα 3.1. Ταξινόµηση λειτουργιών Ανεξάρτητα προς την απόφαση για την δηµιουργία ενός ή περισσότερων φορέων, είναι σκόπιµο να αναλύσουµε τις λειτουργίες του Μητροπολιτικού Πάρκου του Ελληνικού, τόσο στο στάδιο δηµιουργίας, όσο και σ αυτό της απόδοσης του στην κοινωνία και στους χρήστες. Κάνουµε διάκριση τριών βασικών κατηγοριών λειτουργιών: 1. Σχεδιασµός, προγραµµατισµός και τεχνικές δραστηριότητες, 2. ιοικητικές και οικονοµικές λειτουργίες, 3. Πάρκο πρασίνου, ζωή του πάρκου και επαφή µε την κοινωνία. Αν και θα µπορούσαµε να οµαδοποιήσουµε τις λειτουργίες µε διαφορετικό τρόπο, εντούτοις φρονούµε πως αυτή η διαίρεση υπακούει σε µια καθαρή λογική. Η τρίτη κατηγορία αφορά κατά κύριο λόγο την φάση λειτουργίας του πάρκου, άρα και τον φορέα που θα έχει την ευθύνη της. Πρέπει όµως να µην λησµονούµε πως, σύµφωνα µε τον αρχικό προγραµµατισµό έργων που θα εκπονηθεί, τµήµατα του πάρκου θα έχουν αποδοθεί στο κοινό, ενώ ακόµη θα εκτελούνται έργα σε εκείνα που αναπτυχθούν τελευταία. Η λογική αυτή είναι εµφανής και στην µελέτη γενικής διάταξης των Γάλλων αρχιτεκτόνων. Για τον ίδιο λόγο, η πρώτη κατηγορία αφορά µεν την φάση οργάνωσης και κατασκευής, άρα και τον αντίστοιχο φορέα, είτε αυτός καλύπτει και την φάση λειτουργίας, είτε όχι, αλλά οι σχετικές δραστηριότητες θα συνεχίζονται ακόµη και όταν τµήµα του πάρκου θα λειτουργεί κανονικά. Εκτός αυτού, οι δραστηριότητες σχεδιασµού και τεχνικών έργων δεν θα εκλείψουν ποτέ. Θα συνεχίσουν να υπάρχουν πάντα, έστω και σε πολύ περιορισµένο βαθµό. Η δεύτερη κατηγορία λειτουργιών θα είναι επίσης πάντοτε παρούσα. Βεβαίως, οι δραστηριότητες οικονοµικής διαχείρισης που σχετίζονται µε την ανάπτυξη επιχειρηµατικών ζωνών και µε τα βασικά έργα υποδοµής θα αφορούν την φάση κατασκευής του έργου, διότι θα πρέπει να έχουν ολοκληρωθεί σχεδόν εξ ολοκλήρου πριν τεθεί σε λειτουργία το πάρκο. Για λόγους ανάλυσης και ταξινόµησης υποδιαιρέσαµε τις παραπάνω τρεις κατηγορίες σε επιµέρους ενότητες λειτουργιών, ως εξής: 1. Σχεδιασµός, προγραµµατισµός και τεχνικές δραστηριότητες Στρατηγικός σχεδιασµός, Τεχνικές δραστηριότητες και έργα, 2. ιοικητικές και οικονοµικές λειτουργίες ιοίκηση Οικονοµική διαχείριση 3. Πάρκο πρασίνου, ζωή του πάρκου και επαφή µε την κοινωνία Κηποτεχνικές και φυτοτεχνικές λειτουργίες Αειφόρος ανάπτυξη του πάρκου πρασίνου, ραστηριότητες ζωής του πάρκου, Επικοινωνία και επαφή µε την κοινωνία. Αυτή η ταξινόµηση θα µπορούσε να αποτελέσει την βάση ενός µελλοντικού οργανογράµµατος, µε τις τρεις βασικές κατηγορίες να αντιστοιχούν σε διευθύνσεις του φορέα και τις υπο-κατηγορίες να αντιστοιχούν σε τµήµατα. Αν και γίνονται κάποιες τέτοιες νύξεις σε τµήµατα στο κείµενο αυτού του κεφαλαίου που ακολουθεί, σκοπός µας εδώ δεν είναι να δώσουµε τελική µορφή στο οργανόγραµµα, στο οποίο 54

55 θα επανέλθουµε στο κεφάλαιο 5, αλλά να αναπτύξουµε κατηγορίες δραστηριοτήτων που κατά την άποψη µας θα πρέπει να αναληφθούν από τον φορέα (ή τους φορείς). Όπως και µε τις βασικές κατηγορίες, έτσι και µε τις υπο-κατηγορίες, ο διαχωρισµός σε φάση κατασκευής και φάση λειτουργίας δεν είναι απόλυτος. Ο στρατηγικός σχεδιασµός θα αρχίσει βέβαια µόλις δηµιουργηθεί ο αρχικός φορέας (στην ουσία έχει ήδη αρχίσει προ πολλού), αλλά θα χρειάζεται πάντοτε αναθεώρηση, εφόσον βέβαια εντάξουµε σ αυτόν το σχέδιο διαχείρισης (management plan) του πάρκου. Οι τεχνικές δραστηριότητες και τα τεχνικά έργα αφορούν κατά κύριο λόγο την φάση κατασκευής, αλλά και αυτές θα απασχολούν πάντοτε τις αρχές του πάρκου, κυρίως όµως µε την µορφή µικρών έργων και συντήρησης. Το ίδιο ισχύει και για τις φυτοτεχνικές και κηποτεχνικές δραστηριότητες, αλλά καλό είναι να τονισθεί ότι ένα πάρκο πρασίνου είναι ένας ζωντανός οργανισµός, που δεν παραµένει ποτέ στατικός, και η αειφορική διαχείριση του θα απαιτεί διαρκείς παρεµβάσεις και ανανέωση. Οι δραστηριότητες «ζωής του πάρκου» αναφέρονται σε φάση λειτουργίας, που και αυτή όµως θα αρχίσει, έστω και τµηµατικά, πριν ολοκληρωθούν τα έργα της φάσης κατασκευής. Η ανάγκη επικοινωνίας µε την κοινωνία θα γίνει ιδιαίτερα εµφανής όταν το πάρκο αποδοθεί στο κοινό, αλλά θα πρέπει και αυτή να αρχίσει πολύ νωρίς, µε συνεχή προβολή και ενηµέρωση για την πρόοδο του έργου, αλλά και για κινητοποίηση των δυνάµεων που µπορούν να βοηθήσουν το πάρκο. Όσο για τα θέµατα διοίκησης και οικονοµικής διαχείρισης ισχύουν όσα αναφέραµε παραπάνω Σχεδιασµός, προγραµµατισµός και τεχνικές δραστηριότητες Στρατηγικός σχεδιασµός Η διαδικασία του στρατηγικού σχεδιασµού του πάρκου είναι τόσο µια αρχική προϋπόθεση της δηµιουργίας του, όσο και µια συνεχιζόµενη λειτουργία του φορέα ανάπτυξης και διαχείρισης, που δεν θα διακοπεί ουσιαστικά ποτέ. Θα αποτελεί συνεπώς αντικείµενο ενός τµήµατος του φορέα, το οποίο θα παρακολουθεί τις εξελίξεις, τόσο µέσα στο πάρκο, όσο και στο εξωτερικό περιβάλλον, και θα σχεδιάζει τις µελλοντικές κατευθύνσεις. Εντούτοις, όπως έχουµε ήδη παρατηρήσει, στην επισκόπηση της διεθνούς εµπειρίας, ο σχεδιασµός του πάρκου είναι µια συνεχής, κυκλική πορεία (και σύνθεση) αλληλένδετων δραστηριοτήτων, δηλ. της αρχικής σύλληψης και σχεδιασµού, της υλοποίησης, της διαχείρισης, της λειτουργίας και ζωής του πάρκου και της λήψης αποφάσεων. Ο στρατηγικός σχεδιασµός περνάει διαρκώς από όλα αυτά τα στάδια. Στην περίπτωση του Ελληνικού ο κύκλος έχει αρχίσει από το 1995, µε την αρχική έρευνα του Ε.Μ. Πολυτεχνείου, και έχει ήδη περιλάβει µια προκαταρκτική διερεύνηση, την διατύπωση εναλλακτικών σεναρίων, ένα διεθνή αρχιτεκτονικό διαγωνισµό ιδεών και την τελική µελέτη γενικής διάταξης των Γάλλων αρχιτεκτόνων. εν έχει περάσει όµως ακόµη από στάδια διαβούλευσης, στην οποία θα συµβάλλει και το παρόν ερευνητικό πρόγραµµα, υλοποίησης και συνεχούς αναθεώρησης. Μέσα στις πρώτες δραστηριότητες του κύκλου στρατηγικού σχεδιασµού, που θα αναλάβει ο νέος φορέας, θα είναι και το σχέδιο διαχείρισης του πάρκου. Το σχέδιο αυτό αφορά και στην βιωσιµότητα της ανάπτυξης του πάρκου, στην οποία αναφερθήκαµε ήδη σε προηγούµενη ενότητα (2.2). Στην επισκόπηση της διεθνούς εµπειρίας διαπιστώσαµε τι θα πρέπει να επιδιώξει το σχέδιο διαχείρισης, ως ένα συνεχώς ανανεούµενο στρατηγικό κείµενο: 55

56 Κατάστρωση ενός πλήρως τεκµηριωµένου πλαισίου πολιτικής για την διαχείριση του πάρκου, ιατύπωση και αποσαφήνιση ενός συνόλου προγραµµατικών στόχων που θα απορρέουν τόσο από την επίσηµη πολιτική, όσο και από τις διαβουλεύσεις µε τους ενδιαφερόµενους φορείς και οργανώσεις πολιτών, Οργάνωση ενός συστήµατος παρακολούθησης της εφαρµογής και απόδοσης του σχεδίου, µε συγκεκριµένους δείκτες, που θα εκφράζουν την πορεία του έργου, Προώθηση µιας διαδικασίας συστηµατικής ενηµέρωσης των εµπλεκόµενων φορέων (stakeholders) και του κοινού. Οι δύο τελευταίες δραστηριότητες, αν και αποτελούν βασικά στοιχεία του σχεδίου διαχείρισης, θα προωθηθούν από το τµήµα εκείνο του φορέα που θα ασχοληθεί µε την επικοινωνία και επαφή µε την κοινωνία. Το σχέδιο διαχείρισης θα είναι ένα είδος «µανιφέστου» στο οποίο θα πρέπει να αποσαφηνισθούν εξ αρχής οι βασικές αρχές της πολιτικής που θα ακολουθήσει ο φορέας. Αυτό θα είναι ένα κρίσιµο σηµείο για την µελλοντική πορεία του πάρκου, διότι θα δοθεί ένα στίγµα για το µέλλον. Ο φορέας θα πρέπει να εκφράσει τις θέσεις του ως προς τα παρακάτω θέµατα: Προγραµµατισµός ενεργειών και διατύπωση χρονοδιαγράµµατος, το οποίο θα εξειδικεύεται ανάλογα µε την πορεία της χρηµατοδότησης και εκτέλεση έργων, Σχέσεις µε κοινωνία, συµµετοχικές διαδικασίες, σύστηµα πληροφόρησης, και συνεργασία µε εξωτερικούς φορείς και εταίρους, που βέβαια συναρτώνται και µε την θεσµική µορφή του φορέα και τις δυνατότητες ενεργού συµµετοχής µη κερδοσκοπικών ιδιωτικών εταίρων και οργανώσεων, Σχέσεις µε φορείς των οποίων οι ανάγκες θα καλύπτονται κατά προτεραιότητα, π.χ. µε εκπαιδευτική κοινότητα, για την ανάληψη εκπαιδευτικών πρωτοβουλιών, Αντιµετώπιση αναγκών διαφόρων κοινωνικών οµάδων και χρηστών του πάρκου, µε τρόπο ισότιµο, αλλά και µε έµφαση στις ανάγκες µειονεκτουσών οµάδων, µε κριτήριο την καταπολέµηση κοινωνικού αποκλεισµού και των ανισοτήτων, Πολιτική στο θέµα της παραχώρησης εκτάσεων προς επιχειρηµατική εκµετάλλευση, µε εξισορρόπηση ταµειακών αναγκών για υλοποίηση έργων και µακροπρόθεσµου οφέλους για τον φορέα, Πολιτική εσωτερικής διαχείρισης του πάρκου, κατά στάδια υλοποίησης, µε ισόρροπη αντιµετώπιση ικανοποίησης αναγκών και εξασφάλισης αειφόρου ανάπτυξης, Καθορισµός σχέσεων µε δηµόσιους φορείς, ιδίως µε τους φορείς του κεντρικού κράτους και της τοπικής αυτοδιοίκησης, Καθορισµός σχέσεων µε τρίτους που θα έχουν την ευθύνη συγκεκριµένων υποδοµών και εγκαταστάσεων, ώστε να µην αλλοιωθεί ο χαρακτήρας του πάρκου και, αντιθέτως, να µεγιστοποιείται η συµβολή τους στην ζωή του πάρκου, Οργάνωση µε σαφή οργανωτική δοµή και εσωτερική κατανοµή αρµοδιοτήτων, ώστε να εξασφαλίζεται η αποτελεσµατικότητα του φορέα, Καθορισµός προτύπων ποιότητας στον σχεδιασµό, υλοποίηση και συντήρηση του πάρκου, όπως και µηχανισµών παρακολούθησης της πορείας υλοποίησης, ιδίως ως προς τις πολιτιστικές και περιβαλλοντικές αξίες του πάρκου, 56

57 Καθορισµός προτύπων ασφάλειας των χρηστών, ιδίως ευαίσθητων κοινωνικών οµάδων, και λήψης µέτρων αντιµετώπισης έκτακτων συνθηκών ή καταστροφών. Επαναλαµβάνουµε ότι η αντιµετώπιση των θεµάτων αυτών στο στρατηγικό πρόγραµµα και σχέδιο διαχείρισης είναι απαραίτητη, ανεξάρτητα από την κατανοµή ευθυνών σε τµήµατα του φορέα. Όπως επισηµάναµε παραπάνω, ο στρατηγικός σχεδιασµός του πάρκου είναι τόσο µια απαραίτητη αρχική συνθήκη, όσο και µια λειτουργία που θα συνεχίζεται σε όλη την ζωή του πάρκου. Θα αποτελεί κατά συνέπεια αρµοδιότητα του φορέα ανάπτυξης και διαχείρισης και διακριτή δραστηριότητα µέσα στο οργανόγραµµα του Τεχνικές δραστηριότητες και έργα Οι αρµοδιότητες της τεχνικής υπηρεσίας του φορέα ανάπτυξης και διαχείρισης του πάρκου αφορούν τόσο στο στάδιο δηµιουργίας και κατασκευής του, όσο και στο στάδιο λειτουργίας του. Αναµφίβολα, στο πρώτο στάδιο θα κυριαρχήσουν µελετητικές δραστηριότητες και κατασκευές έργων, ενώ στο δεύτερο η έµφαση θα δοθεί κυρίως στην συντήρηση. Εντούτοις πρέπει να τονισθεί ότι οι ανάγκες συντήρησης θα εµφανισθούν πριν από την απόδοση του πάρκου σε πλήρη λειτουργία, ενώ η ανάγκη νέων µελετών και κατασκευών δεν θα εκλείψει ποτέ. Εάν πάντως επιλεγεί µια λύση δηµιουργίας δύο χωριστών φορέων, σε διαφορετικές βέβαια χρονικές στιγµές, τότε ο φορέας διαµόρφωσης / κατασκευής του πάρκου θα σηκώσει το κύριο βάρος των µελετών και κατασκευών (ανεξάρτητα από το εάν θα τις αναθέτει σε τρίτους) και ο φορέας λειτουργίας θα έχει κατά κύριο λόγο ευθύνες συντήρησης. Οι εργασίες µε τις οποίες θα ασχοληθούν οι τεχνικές υπηρεσίες, µε ρόλο µελέτης, εκτέλεσης και / ή ανάθεσης και επίβλεψης, και µε γνώµονα πάντοτε την οικολογική διαχείριση του χώρου, µπορούν να ταξινοµηθούν σε γενικές γραµµές σε: Τοπογραφικές και κτηµατογραφικές εργασίες, Πολεοδοµήσεις, Προγραµµατισµός, παραχωρήσεις και αναθέσεις έργων, Αντιπληµµυρικές, γεωτεχνικές και άλλες υποδοµές, Τεχνικά δίκτυα, Συγκοινωνιακά έργα, Κτιριακά έργα υπαίθριοι χώροι. Στον τοµέα των πολεοδοµήσεων εντάσσονται: Η εφαρµογή του θεσµοθετηµένου πολεοδοµικού σχεδίου και οι εισηγήσεις για απαραίτητες προσαρµογές και τροποποιήσεις, Η εξασφάλιση αδειών δόµησης, Οι συνεννοήσεις µε τις αρµόδιες πολεοδοµικές υπηρεσίες. Στα θέµατα προγραµµατισµού, παραχωρήσεων και αναθέσεων έργων περιλαµβάνονται τα εξής: Προγραµµατισµός διαδικασίας υλοποίησης έργου, Εκπόνηση προδιαγραφών, ιαχείριση σχέσεων µε παραχωρησιούχους, σε τεχνικά θέµατα, 57

58 Επίβλεψη έργων τρίτων, ηµοπρατήσεις έργων και σχετικός προγραµµατισµός. Στις αντιπληµµυρικές, γεωτεχνικές και άλλες υποδοµές περιλαµβάνονται: Έργα αντιπληµµυρικής προστασίας, Κατασκευή τεχνητών λιµνών, Εµπλουτισµός υπόγειου υδροφόρου ορίζοντα, εξαµενές αποθήκευσης νερού, Επεξεργασία λυµάτων και βιολογικός καθαρισµός, Γεωτρήσεις για άντληση αρδευτικού νερού, Κατασκευή µονάδας επεξεργασίας λυµάτων, Κατασκευή αποστραγγιστικών τάφρων, Χωµατουργικά και γεωτεχνικά έργα (εκσκαφές, επιχώσεις, έργα ευστάθειας επιχωµάτων και πρανών) Τα θέµατα των τεχνικών δικτύων, αν και εν µέρει συνδέονται άµεσα µε τις ανωτέρω υποδοµές, διαχωρίσθηκαν σε ιδιαίτερη κατηγορία (χωρίς τα δίκτυα µεταφορών) και περιλαµβάνουν τα δίκτυα και / ή έργα: Αποχέτευσης οµβρίων, Αποχέτευσης ακαθάρτων, Αποκοµιδής και διαχείρισης απορριµµάτων, Άρδευσης, Ύδρευσης, Ενέργειας Πυροπροστασίας, Ηλεκτροµηχανολογικά, Φωτισµού, Τηλεπικοινωνίας, Τηλοψίας - ραδιοφωνίας Στην κατηγορία των συγκοινωνιακών έργων εντάσσονται: Χώροι στάθµευσης (υπαίθριοι και µη) και σταθµοί µετεπιβίβασης, Εσωτερικό οδικό δίκτυο και δίκτυο πεζοδρόµων και ποδηλατόδροµων, Τροχιές για ενδεχόµενο µέσο σταθερής τροχιάς, Γραµµές τραµ (ενδεχόµενη συµµετοχή φορέα). Στην κατηγορία των κτιριακών έργων και των υπαίθριων χώρων εντάσσουµε: Κοινόχρηστες κτιριακές εγκαταστάσεις, ιαµορφώσεις κοινόχρηστων χώρων, παιδοτόπων κ.ά. Προώθηση βιοκλιµατικών λύσεων, χρήσης ανανεώσιµων πηγών ενέργειας και εξοικονόµησης ενέργειας, θέµα που αφορά γενικότερα και τα δίκτυα, Έργα σήµανσης, φύλαξης και περιφράξεων, Βοήθεια σε φυτοτεχνικά έργα και έργα υποστήριξης διαχείρισης πάρκου πρασίνου (π.χ. θερµοκήπια), αν και αυτά εµπίπτουν κατ αρχήν στην αρµοδιότητα ειδικού τµήµατος. 58

59 Η παραπάνω ταξινόµηση είναι ενδεικτική. Στην επισκόπηση της διεθνούς εµπειρίας διαπιστώσαµε ότι ορισµένες αρµοδιότητες που εντάξαµε στο τµήµα διοίκησης (π.χ. της φύλαξης) αναλαµβάνονται από τεχνικές υπηρεσίες ιοικητικές και οικονοµικές λειτουργίες του φορέα ιοίκηση Βασικός στόχος ενός τµήµατος διοίκησης είναι να διασφαλίζει την οµαλή λειτουργία του φορέα και την νοµιµότητα των ενεργειών του. Το τµήµα συγκεντρώνει αρµοδιότητες: Εφαρµογής του κανονισµού λειτουργίας του πάρκου, Προσωπικού, Εκπαίδευσης προσωπικού, Νοµικών υπηρεσιών (που είναι προτιµότερο να αποτελέσουν αυτόνοµη µονάδα, υπαγόµενη κατ ευθείαν στην διοίκηση του φορέα), Σύναψης συµβάσεων, σε συνεργασία µε το τµήµα οικονοµικής διαχείρισης, Παρακολούθησης της εφαρµογής ισχυουσών διατάξεων και συµβατικών υποχρεώσεων, Επαφής µε εποπτεύουσες αρχές, Παροχής βοήθειας σε άλλα τµήµατα του φορέα, σύνδεσης µε συγγενικούς φορείς στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, και Συντονισµού έργων και παρεχόµενων υπηρεσιών σε τρίτους, Γραµµατειακής υποστήριξης, Φύλαξης και καθαριότητας του πάρκου. Έργο του τµήµατος είναι και η διαρκής παρακολούθηση (monitoring) της λειτουργίας του πάρκου, της ποιότητας των υπηρεσιών που προσφέρει, και η κατάστρωση συστήµατος παρακολούθησης µε ποιοτικούς και ποσοτικούς δείκτες, σε συνεργασία µε τα υπόλοιπα τµήµατα. Είτε αυτόνοµα, είτε σε συνεργασία µε τα τµήµατα «ζωής» του πάρκου και επικοινωνίας µε την κοινωνία, το τµήµα θα αναλάβει την (ή θα συµβάλλει στην) οργάνωση ερευνών µε ερωτηµατολόγια ή τηλεφωνικές επαφές, ώστε να διαπιστώνονται κατά τακτά χρονικά διαστήµατα, οι επιθυµίες, ο βαθµός ικανοποίησης και ανταπόκριση των επισκεπτών και χρηστών του πάρκου. Ο διαρκής ποιοτικός έλεγχος των υπηρεσιών και της λειτουργίας του πάρκου απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή στους κινδύνους: Αλλοιώσεων από ανεπιθύµητες και µη συµβατές χρήσεις και δραστηριότητες, Απώλειας του χαρακτήρα του δηµόσιου χώρου, Παρουσίας αντικοινωνικών συµπεριφορών, βανδαλισµών κλπ.,που θα δυσφηµίσουν το πάρκο, Υποβάθµισης του πάρκου, που αποτελεί µόνιµη απειλή για τα πάρκα πρασίνου. Γενικότερα, ο φορέας θα πρέπει να έχει µια συγκεκριµένη πολιτική διαχείρισης κινδύνων (risk management). Οι κίνδυνοι σε ένα πάρκο δεν οφείλονται µόνο σε ανεπιθύµητη συµπεριφορά ή σε σοβαρά συµβάντα (π.χ. πυρκαγιάς), αλλά ακόµη και σε κινδύνους που προέρχονται από την βλάστηση. Ο Welch, που αφιερώνει ένα 59

60 ακαλαίσθητες κατασκευές, που αλλοιώνουν την ποιότητα του περιβάλλοντος. Μόνιµη απειλή όµως αποτελούν και οι αµέλειες, π.χ. εκείνων που ανάβουν µια φωτιά, που µπορεί να έχει τραγικές συνέπειες. Πολλές από τις παραπάνω υποχρεώσεις του φορέα συναρτώνται µε την κρίσιµη λειτουργία φύλαξης του πάρκου, της οποίας το τµήµα διοίκησης θα έχει την εποπτεία. Το θέµα της φύλαξης δεν είναι απλώς θέµα αστυνόµευσης και παρεµπόδισης της έκνοµης και αντικοινωνικής συµπεριφοράς κάποιων επισκεπτών, αν και αυτή, αν δεν ελεγχθεί έγκαιρα, µπορεί να καταστρέψει την εικόνα και ελκυστικότητα του πάρκου. Ο ρόλος των στελεχών φύλαξης είναι επίσης να λειτουργούν ως κρίκος µεταξύ των αρχών του πάρκου και των επισκεπτών. Οι φύλακες πρέπει να έχουν: Καλή εκπαίδευση, Στοιχειώδεις γνώσεις της βλάστησης και των πολιτιστικών στοιχείων του πάρκου, Γνώση του κανονισµού λειτουργίας του πάρκου, Καλή ενηµέρωση για τους ενδεχόµενους κινδύνους από αντικοινωνική συµπεριφορά, Γνώση του τρόπου αντιµετώπισης έκτακτων καταστάσεων (π.χ. πυρκαγιάς) Οι φύλακες: Λειτουργούν ως σύνδεσµοι µε την τοπική κοινωνία και τους χρήστες του πάρκου, Επικοινωνούν µε τους επισκέπτες και παρέχουν πληροφόρηση, βοήθεια και καθοδήγηση, Προστατεύουν το περιβάλλον, Βοηθούν την οµαλή εξέλιξη δραστηριοτήτων στο πάρκο, Ελέγχουν ιδιαίτερα τις συνθήκες λειτουργίας χώρων που χρησιµοποιούνται από ευαίσθητες οµάδες πληθυσµού (π.χ. παιδιά και ηλικιωµένους), Ελέγχουν την παρουσία ζώων (π.χ. σκυλιών), ανάλογα µε τα προβλεπόµενα στον κανονισµό του πάρκου, Μεταφέρουν τις παρατηρήσεις και επιθυµίες των επισκεπτών στην διοίκηση, Τηρούν ηµερολόγιο λειτουργίας και συµβάντων, Αναλαµβάνουν πρωτοβουλίες σε περίπτωση εµφάνισης κινδύνων και σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης, Προσφεύγουν σε έκτακτες περιπτώσεις στην συνδροµή ειδικών υπηρεσιών (π.χ. πυροσβεστικής υπηρεσίας ή αστυνοµίας), Σε συνεννόηση µε εθελοντικές περιβαλλοντικές οργανώσεις ή τοπικές ενώσεις πολιτών, το τµήµα διοίκησης µεριµνά για την εξασφάλιση υπηρεσιών από εθελοντές, στους οποίους προσφέρεται µια ηθική αναγνώριση του έργου τους Οικονοµική διαχείριση Το τµήµα οικονοµικής διαχείρισης του φορέα ανάπτυξης και διαχείρισης του πάρκου ενδέχεται να είναι ανεξάρτητο ή να ανήκει σε ενιαία υπηρεσία µε το τµήµα διοίκησης. Ανεξάρτητα πάντως προς αυτή την ρύθµιση, το τµήµα οικονοµικής διαχείρισης: Έχει την ευθύνη του µακροπρόθεσµου οικονοµικού προγραµµατισµού του φορέα, 61

61 Συντάσσει τον ετήσιο προϋπολογισµό του φορέα, Συνεργάζεται µε τις κρατικές υπηρεσίες χρηµατοδότησης του φορέα, Συνεργάζεται µε τις αρµόδιες υπηρεσίες δηµοσιονοµικής διαχείρισης και µε τις εποπτεύουσες και / ή ελεγκτικές αρχές, σύµφωνα µε την νοµοθεσία που διέπει τον φορέα, Παρακολουθεί την εφαρµογή του προϋπολογισµού και τις ταµειακές εισροές και εκροές, Παρακολουθεί την εφαρµογή ισχυουσών διατάξεων και συµβατικών υποχρεώσεων, Εχει τις αρµοδιότητες λογιστηρίου, Πραγµατοποιεί τις απαραίτητες προµήθειες (αν και αυτή η λειτουργία ενδέχεται να ανατεθεί σε χωριστό τµήµα), ιαχειρίζεται την ακίνητη περιουσία του φορέα, Προετοιµάζει την σύναψη οικονοµικών συµβάσεων, σε συνεργασία µε το τµήµα διοίκησης, µεταξύ άλλων και µε επιχειρηµατίες που θα αναλάβουν την παροχή υπηρεσιών στο πάρκο, π.χ. εστιατορίων, Εισηγείται για τις οικονοµικές σχέσεις του φορέα µε οργανισµούς που αναλαµβάνουν την ανάπτυξη και / ή διαχείριση µεµονωνένων ζωνών του χώρου και / ή έργων, Αναζητεί χορηγίες και αναλαµβάνει την διαχείριση δωρεών, Προετοιµάζει τις συµβάσεις παραχώρησης για την εκτέλεση, εκµετάλλευση και / ή συντήρηση έργων και εγκαταστάσεων, Χειρίζεται τα θέµατα εκµετάλλευσης ζωνών επιχειρηµατικής χρήσης στο πάρκο, Παρακολουθεί τις µεταβολές στην αγορά γης, που αφορούν την ανάπτυξη του πάρκου, και κάνει σχετικές προβλέψεις, Χειρίζεται τα θέµατα ανταποδοτικών πληρωµών και µεταβιβάσεων προς χρήση σε υποβαθµισµένες περιοχές της Αθήνας, εκτός του πάρκου, Ασχολείται µε θέµατα σύναψης δανείων, ιδίως στην πρώτη φάση της λειτουργίας του φορέα, Παρακολουθεί τις επιχειρηµατικές δραστηριότητες του φορέα, ιδίως εάν αυτός µετέχει στην ανάπτυξη και επιχειρηµατική εκµετάλλευση των επιχειρηµατικών ζωνών του πάρκου. Garden café στο Regent s Park του Λονδίνου 62

62 Μεγάλο θέµα που θα απασχολήσει τον φορέα ανάπτυξης και διαχείρισης είναι η ανάπτυξη των επιχειρηµατικών ζωνών, από την οποία θα προέλθουν οι πόροι ανάπτυξης του πάρκου. Είναι όµως προφανές ότι το θέµα αυτό εξαρτάται από την στρατηγική που θα υιοθετηθεί από την κεντρική διοίκηση, ενδεχοµένως και προ της δηµιουργίας του φορέα. Είναι αναγκαίο λοιπόν να γίνει διάκριση εναλλακτικών περιπτώσεων: 1. Εάν αποφασισθεί η παραχώρηση από το κράτος των σχετικών ζωνών σε ιδιώτες παραχωρησιούχους προ της ίδρυσης φορέα, οι σχετικές χρηµατικές εισροές θα τεθούν εξαρχής στην διάθεση του για την υλοποίηση του έργου του πάρκου. Οι πόροι αυτοί θα αποτελέσουν αρχικό κεφάλαιο, από το οποίο θα χρηµατοδοτείται σταδιακά η εκτέλεση έργων. Προκύπτει φυσικά, στην περίπτωση αυτή, η επωφελής διαχείριση των εκάστοτε ταµειακών υπολοίπων, την οποία µπορεί να αναλάβει ο φορέας, εκτός και εάν η σχετική ευθύνη παραµείνει στην κεντρική διοίκηση. 2. Παραλλαγή της προηγούµενης περίπτωσης είναι να µην χειρισθεί το θέµα των επιχειρηµατικών ζωνών ο φορέας ανάπτυξης και διαχείρισης του πάρκου, αλλά ένας χωριστός φορέας, που θα ασχοληθεί αποκλειστικά µε αυτό το αντικείµενο. 3. Εάν αποφασισθεί, σε πρώτο στάδιο, η παραχώρηση µέρους µόνο των σχετικών ζωνών, ώστε να σχηµατισθεί ένα πιο περιορισµένο αρχικό κεφάλαιο, θα εναπόκειται στον φορέα ανάπτυξης και διαχείρισης του πάρκου να ρυθµίσει τα επόµενα στάδια ανάπτυξης των επιχειρηµατικών ζωνών. Στην περίπτωση αυτή θα έχει την δυνατότητα να καρπωθεί πιο αποτελεσµατικά τις εν τω µεταξύ δηµιουργούµενες υπεραξίες, αλλά θα υποχρεωθεί να λειτουργήσει και ως επιχειρηµατικός φορέας. Κάτι τέτοιο θα µπορούσε να γίνει και µε την δηµιουργία θυγατρικού επιχειρηµατικού φορέα. 4. Τέλος, µια διαφορετική ρύθµιση θα προκύψει εάν διαχωρισθεί το στάδιο ανάπτυξης και διαµόρφωσης του πάρκου, από εκείνο της λειτουργίας του, και αναληφθούν τα δύο αυτά στάδια, τα οποία πιθανώς θα αλληλοκαλύπτονται χρονικά, από διαφορετικούς, αντίστοιχους φορείς. Στην περίπτωση αυτή, ο φορέας ανάπτυξης θα µπορούσε να αναλάβει πλήρως και το αντικείµενο των επιχειρηµατικών ζωνών. Τα έσοδα του από την µε οποιοδήποτε τρόπο εκµετάλλευση των ζωνών αυτών θα χρησιµοποιούνται για την κατασκευή του έργου, αλλά θα τροφοδοτούν και τον φορέα λειτουργίας στα πρώτα στάδια της ζωής του. Μέρος τους θα µπορούσε να συγκροτήσει ένα αποθεµατικό, η εκµετάλλευση του οποίου θα παρέχει µελλοντικά έσοδα στον φορέα λειτουργίας. Η τελευταία από τις παραπάνω εναλλακτικές λύσεις έχει και τις περισσότερες πιθανότητες εφαρµογής και προσαρµόζεται ευκολότερα προς τις επιδιώξεις αποτελεσµατικότερης υλοποίησης του έργου. Το οικονοµικό τµήµα του φορέα είναι επίσης εκείνο που θα χειρίζεται πιθανές δωρεές και χορηγίες, των οποίων έχει ανάγκη το πάρκο κυρίως, αν και όχι αποκλειστικά, κατά την φάση λειτουργίας. Σε αντίθεση όµως προς την περίπτωση της εκµετάλλευσης των επιχειρηµατικών ζωνών, η δραστηριότητα αυτή θα απασχολήσει µάλλον τον φορέα λειτουργίας του πάρκου, σε περίπτωση που υπάρξει διαχωρισµός σε δύο φορείς, όπως αναφέρθηκε παραπάνω στην τελευταία των εναλλακτικών περιπτώσεων. Αυτό θα δώσει την δυνατότητα περισσότερο ενεργού συµµετοχής στον φορέα λειτουργίας µη κερδοσκοπικών οργανισµών, που έχουν πλεονέκτηµα στην προσέγγιση ιδιωτών χορηγών. 63

63 3.4. Πάρκο πρασίνου, ζωή του πάρκου και επαφή µε την κοινωνία Κηποτεχνικές και φυτοτεχνικές λειτουργίες Αειφόρος ανάπτυξη του πάρκου πρασίνου Το πάρκο πρασίνου είναι ο λόγος ύπαρξης του Μητροπολιτικού Πάρκου Ελληνικού και κατά συνέπεια οι λειτουργίες του φορέα που αφορούν σε φυτοτεχνικά έργα, αρχιτεκτονική τοπίου και κηποτεχνικές δραστηριότητες βρίσκονται στο επίκεντρο του έργου του. Η δηµιουργία αυτού του µητροπολιτικής εµβέλειας πάρκου είναι για τη χώρα µας ένα πολύ µεγάλο και πρωτόγνωρο εγχείρηµα. Η κοινή γνώµη δεν είναι συνηθισµένη σε τέτοια έργα. Η δηµιουργία χώρων πρασίνου ακούγεται συχνά ως αίτηµα αλλά συνήθως µένει ως ευχή όταν συγκρούεται µε µικρά ή µεγάλα οικονοµικά συµφέροντα. Το πράσινο είναι γενικώς συνδεδεµένο στην αντίληψη του κοινού µε τη διακόσµηση των δοµηµένων χώρων και στις περιπτώσεις που υπάρχει σε οργανωµένη µορφή για χρήση, συχνά απαξιώνεται και φθίνει µάλλον από συλλογική αµέλεια. Ωστόσο είναι παρήγορο ότι τα τελευταία χρόνια γίνονται σηµαντικά έργα πρασίνου, εφαρµόζονται νέες τεχνικές, περισσότεροι νέοι ασχολούνται µε σχετικές παραγωγικές δραστηριότητες και σπουδάζουν σχετικά αντικείµενα, υπάρχει ήδη επιστηµονικό δυναµικό εξειδικευµένο σε υψηλό βαθµό και η εγκατάσταση και συντήρηση του πρασίνου κινητοποιεί πνευµατική εργασία και δηµιουργεί θέσεις εργασίας. Για την πραγµατοποίησή του έργου θα πρέπει να εξασφαλισθεί η αυστηρή εφαρµογή της καινοτοµικής µελέτης των Γάλλων αρχιτεκτόνων 51, που εκπονήθηκε µετά από ανάθεση του Οργανισµού της Αθήνας. Ο συνδυασµός της θετικής προοπτικής δηµιουργίας του πάρκου από το µηδέν, της εκφρασµένης πολιτικής βούλησης για την επιτυχία του και της τεχνογνωσίας που έχει αποκτηθεί από µεγάλα φυτοτεχνικά έργα (Ολυµπιακό πράσινο, Εγνατία οδός κλπ), µπορεί να εγγυηθεί ότι θα υπάρξει εν τέλει θετικό αποτέλεσµα. Λαµβάνοντας υπόψη την κλίµακα και τις ιδιοµορφίες του έργου καθώς και τις εξειδικευµένες απαιτήσεις των διαφόρων σταδίων της επέµβασης θα πρέπει να προωθηθούν οι απαραίτητες µελέτες και εργασίες που θα προηγηθούν των φυτευτικών επεµβάσεων, οι οποίες όµως συνδέονται και µε τον τρόπο οργάνωσης και την στελέχωση του φορέα του πάρκου. Οι βασικές λειτουργίες του φορέα φυτοτεχνικού κηποτεχνικού χαρακτήρα, που θα αποτελέσουν το κύριο έργο ενός αντίστοιχου τµήµατος, θα είναι οι εξής: Χωµατουργικές διαµορφώσεις, εκσκαφές και γεωτεχνικά έργα, για την προετοιµασία φυτοτεχνικών επεµβάσεων, Εξεύρεση και προετοιµασία εδαφικού υλικού για τις φυτεύσεις, Οργάνωση και συντήρηση τράπεζας εδαφικού υλικού, Εµπλουτισµός, διάστρωση και σταθεροποίηση εδαφικού υλικού (φυτικής γης), Έργα (π.χ. φυτοκοµικά) για δηµιουργία αναγλύφου ικανού να δεχθεί φυτευτικές επεµβάσεις, Φυτοτεχνικές επεµβάσεις, Επιλογή ειδών και φυτεύσεις, 51 Βλ. Οργανισµός της Αθήνας, Επικαιροποίηση και εξειδίκευση της µελέτης γενικής διάταξης και πρόγραµµα ανάπτυξης της συνολικής έκτασης του πρώην αεροδροµίου του Ελληνικού, 3 η φάση, Τελική έκθεση, Ανάδοχοι: David Serero, Elena Fernandez, Philippe Coignet / OLM, Ιανουάριος

64 Εγκατάσταση - συντήρηση αρδευτικού δικτύου, σε συνεργασία µε τις τεχνικές δραστηριότητες του φορέα, Εφαρµογή προγράµµατος άρδευσης, Εργασίες συντήρησης φυτεύσεων (βοτανίσµατα, διαµορφώσεις λάκκων, λίπανση, διαµορφώσεις κόµης και εργασίες κλαδεµάτων κλπ.), ιαχείριση δέντρων, Φροντίδα των «φυσικών αγαθών» του πάρκου, µε στόχο την ανάδειξη και προστασία των ειδικών χαρακτηριστικών τους, Αντιµετώπιση - καταπολέµηση ασθενειών, προσβολών και ζιζανίων, Πρόληψη κινδύνων, π.χ. πυρκαγιών, ηµιουργία και συντήρηση φυτωρίων. Φροντίδα και συντήρηση ειδικών εγκαταστάσεων, π.χ. βοτανικού κήπου, βοτανικών διαδροµών κ.ά. Ανακύκλωση βιοµάζας, διαχείριση φυτικού υλικού απορριµµάτων και παραγωγή υλικού λίπανσης. Παρτέρια λουλουδιών στο St. James s Park του Λονδίνου Οι ευθύνες όµως του φορέα εκτείνονται πολύ πέραν εκείνων που χαρακτηρίζουν τα πάρκα µικρής κλίµακας, τα οποία συνήθως συναντούµε στις ελληνικές πόλεις. Η αειφορική διαχείριση του πάρκου και η εξασφάλιση της απαραίτητης βιοποικιλότητας 52 είναι οι κυριότερες προκλήσεις. Στην έκθεση α φάσης του παρόντος ερευνητικού προγράµµατος 53 αναφέραµε τα εξής σχόλια για το θέµα της βιοποικιλότητας, επαναλαµβάνοντας ένα απόσπασµα από την έκθεση α φάσης 54 του 1996 του 52 Για πληροφορίες σχετικά µε το θέµα της βιοποικιλότητας, βλ Οργανισµός Ρυθµιστικού Σχεδίου και Προστασίας του Περιβάλλοντος της Αθήνας, Ολοκλήρωση και επικαιροποίηση του ερευνητικού προγράµµατος «Ανάπτυξη του χώρου του Αεροδροµίου του Ελληνικού», Έκθεση α φάσης ερευνητικού προγράµµατος, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Μάρτιος 2007 (164 σελίδες). 54 Οργανισµός Ρυθµιστικού Σχεδίου και Προστασίας του Περιβάλλοντος της Αθήνας, Ανάπτυξη του Χώρου του Αεροδροµίου του Ελληνικού, Εκθεση α φάσης ερευνητικού προγράµµατος, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Μάρτιος 1996 (273 σελίδες). 65

65 ερευνητικού προγράµµατος του Ε.Μ. Πολυτεχνείου για το Ελληνικό της δεκαετίας του 1990: «Για την έννοια της ποικιλότητας (και ειδικά της βιοποικιλότητας), θα πρέπει να διακρίνουµε δύο βασικές κατηγορίες βιοποικιλότητας, που ονοµάζουµε µουσειακή βιοποικιλότητα και λειτουργική βιοποικιλότητα. Η πρώτη προκύπτει όταν απλά υπάρχει ένας µεγάλος αριθµός ειδών σ ένα χώρο (ανοικτό και ζωντανό µουσείο), ενώ η δεύτερη προκύπτει όταν τα τα διάφορα και πολυάριθµα είδη αλληλεπιδρούν µεταξύ τους µε ποικίλους τρόπους, δηµιουργώντας, σε οικολογικό και εξελικτικό χρόνο, µια λειτουργική αυτόνοµη ενότητα. Ο βαθµός της οικολογικής αυτονοµίας και ο βαθµός και η φύση της βιοποικιλότητας είναι δύο βασικές προδιαγραφές που συνδέονται µεταξύ τους και που πρέπει ν αποφασισθούν. Η απόφαση αυτή θα εξαρτηθεί από τις δυνατότητες που προσφέρει το φυσικό περιβάλλον (κλίµα, έδαφος), σε συνδυασµό µε το κόστος επεµβάσεων και τις επιθυµητές χρήσεις του πάρκου. Είναι σαφές ότι οι διάφορες παράµετροι (κλίµα έδαφος κ.ά.) συνιστούν σύστηµα. Καµιά δεν είναι a priori δεδοµένη και σταθερή. Όλες µπορούν να τροποποιηθούν, µε µεγάλο ή και απαγορευτικό κόστος. Οι ενδείξεις από την προκαταρκτική εδαφολογική µελέτη που εκπονήθηκε στο πλαίσιο της έρευνας του ΕΜΠ είναι ότι το έδαφος περιορίζεται στα λίγα µόνο επιφανειακά εκατοστά. Και αυτό διορθώνεται θεωρητικά, διότι το έδαφος µπορεί να συµπληρωθεί µε µεταφορά χώµατος. Φυσικά το κόστος µια τέτοιας ενέργειας είναι πολύ υψηλό. Είναι χαρακτηριστικό ότι το θέµα του εµπλουτισµού και της θρεπτικής ικανότητας του εδάφους καταλαµβάνει µεγάλο µέρος της πρόσφατης µελέτης των Γάλλων αρχιτεκτόνων». Σε συµπληρωµατικό κείµενο της έκθεσης του ΕΜΠ του 1996, είχαµε επίσης αναφέρει, σε σχέση µε την αδυναµία εξασφάλισης πλήρους οικολογικής αυτονοµίας, ότι: «Ενα τέτοιο [αυτόνοµο] οικοσύστηµα για να λειτουργήσει χρειάζεται όχι µόνο το "πράσινο", δηλ. τα φωτοσυνθέτοντα φυτά, αλλά και άλλους οργανισµούς σε διάφορα επίπεδα της οικολογικής πυραµίδας, που όλοι µαζί θα συνθέτουν τον τροφικό ιστό µε πολλές διαπλεκόµενες τροφικές αλυσίδες. Βασικός και αναγκαίος είναι ο ρόλος της µικρο- και µεσο-πανίδας του εδάφους και γενικά των αποδοµητών που θα ανοργανοποιούν τα νεκρά υπολείµµατα φυτών και ζώων για την ολοκλήρωση της ανακύκλωσης της ύλης. Χρειάζονται επίσης οι φυτοφάγοι και σαρκοφάγοι οργανισµοί που θα διατηρούν την οικολογική ισσοροπία (αυτορυθµιζόµενο σύστηµα), µέσω πολύπλοκων µηχανισµών (αρνητικής κυρίως) ανάδρασης. Τέτοια οικοσυστήµατα είναι τα λεγόµενα φυσικά, στα οποία η άµεση και ενεργητική επέµβαση του ανθρώπου είναι ανύπαρκτη, η δε έµµεση και παθητική είναι ελάχιστη... Η έννοια της ποικιλότητας (diversity) χρησιµοποιείται, αλλά και ποσοτικοποιείται, όχι µόνο αναφορικά µε τον αριθµό και σχετική αφθονία των ειδών, αλλά και ως ιδιότητα του χώρου (landscape diversity). Είναι ένα θέµα, το οποίο, κατά την πορεία της έρευνας, θα πρέπει να αποφασισθεί και για το µητροπολιτικό πάρκο». Παρά τις δυσκολίες αυτές, θα πρέπει να συνειδητοποιήσουµε ότι το µητροπολιτική πάρκο του Ελληνικού, λόγω της σηµασίας και µοναδικότητας του, θα πρέπει να λειτουργήσει και ως ένα «µεγάλο εργαστήριο», δηλ. ως ένας χώρος πειραµατισµού, έρευνας και εκπαίδευσης, σε συνεργασία και µε άλλους φορείς, όπως το Γεωπονικό Πανεπιστήµιο, το Τµήµα Βιολογίας του Πανεπιστηµίου Αθηνών, το ΕΘΙΑΓΕ, το 66

66 Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας, την Ορνιθολογική Εταιρεία και όλους τους οργανισµούς διαχείρισης πάρκων της Αττικής και ενδεχοµένως άλλων πόλεων. Θα πρέπει ακόµη να έχει διεθνείς συνεργασίες µε πάρκα του εξωτερικού, αλλά και µε εξειδικευµένα ελληνικά ερευνητικά κέντρα, ιδίως αν πρόκειται να λειτουργήσουν στο Ελληνικό Βοτανικός Κήπος, Φυσικό Πάρκο ασικής Βλάστησης, Ενυδρείο και Προστατευόµενη Περιοχή (reserve) Πτηνών, όπως προβλέπεται στην µελέτη των Γάλλων αρχιτεκτόνων. Ενδεικτικά αναφέρεται η δυνατότητα και ανάγκη συµµετοχής στο υπό εκκόλαψη ελληνικό δίκτυο βοτανικών κήπων και στην διεθνή Botanic Garden Conservation International. Ο βοτανικός κήπος του Ελληνικού θα µπορούσε να αποτελέσει ένα σηµαντικό πόρο αναψυχής, περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, έρευνας και εσόδων. Το ίδιο ισχύει και για την προστατευόµενη περιοχή πτηνών, που όπως και ο βοτανικός κήπος, θα µπορούσε να δώσει την δυνατότητα δηµιουργίας θερµοκηπίου και κλωβού πτηνών, που επιτρέπουν την ανέγερση αρχιτεκτονηµάτων µεγάλης πρωτοτυπίας και ελκυστικότητας. Χαρακτηριστικά παραδείγµατα, παλιά και σύγχρονα, υπάρχουν π.χ. στο Λονδίνο, στον βοτανικό κήπο Kew Gardens και στον ζωολογικό κήπο του Regent s Park, αλλά και σε διάφορες άλλες πόλεις, όπως στην Curitiba της Βραζιλίας. Kew Gardens Άποψη του παλιού glasshouse Curitiba Βραζιλίας : Θερµοκήπιο στον Βοτανικό Κήπο Kew Gardens Άποψη νέου glasshouse Regent s Park Λονδίνου: Το Aviary («Κλωβός» πτηνών) 67

67 Κατά συνέπεια οι λειτουργίες του φορέα που αναφέρονται στην δηµιουργία και συντήρηση του πάρκου πρασίνου και στα σχετικά φυτοτεχνικά κηποτεχνικά έργα θα πρέπει να περιλαµβάνουν δραστηριότητες ευρύτερης εµβέλειας, που θα αφορούν σε: Έρευνα και συστηµατοποίηση της γνώσης της χλωρίδας και πανίδας της Αττικής και γενικότερα της Μεσογείου, Συµβολή στην προστασία οικοσυστηµάτων, Παροχή συµβουλών σε σχετικούς κρατικούς φορείς και σε µικρότερους φορείς διαχείρισης πάρκων, Ανάληψη πρωτότυπων επεµβάσεων, καινοτοµικών φυτοτεχνικών έργων και υποδειγµατικών διαµορφώσεων τοπίου, Συµβολή στις δραστηριότητες της ζωής του πάρκου (αναψυχής, τουρισµού, αθλητισµού), Ανάπτυξη καινοτοµικών µεθόδων έρευνας και εφαρµογής, ραστηριότητες ταξινόµησης, δηµιουργίας βάσεων δεδοµένων, συλλογής ερευνών και δηµοσιευµάτων, και παραγωγής δηµοσιεύσεων, Οργάνωση εκπαιδευτικών προγραµµάτων για όλα τα επίπεδα εκπαίδευσης, σε συνεργασία µε αντίστοιχους εκπαιδευτικούς φορείς, σε πληθώρα θεµάτων από την ανακύκλωση βιοµάζας µέχρι την µεσογειακή βλάστηση, και από την έννοια της βιοποικιλότητας µέχρι τις τεχνικές κηποτεχνίας. Προαγωγή της γνώσης σε θέµατα αειφόρου διαχείρισης πάρκων και χώρων πρασίνου, Συνεργασία για την προστασία οικοσυστηµάτων στην ευρύτερη ζώνη του µητροπολιτικού πάρκου. Θεωρούµε απαραίτητες ορισµένες πρόσθετες επισηµάνσεις. Σε σχέση µε τα µικρά συνηθισµένα πάρκα, η συναίσθηση του µεγέθους του περιβάλλοντος χώρου του πάρκου του Ελληνικού και της ελευθερίας χρήσης του, είναι σίγουρο ότι διαφοροποιούν την αντίληψη του επισκέπτη για το νέο µεγάλο πάρκο. Για τον µέσο πολίτη το πάρκο θα είναι κάτι καινούργιο. Οι απαιτήσεις του θα είναι αυξηµένες, η φόρτιση και η ανυποµονησία αντιστοίχως µεγάλες και η δυσπιστία του για το τελικό αποτέλεσµα δεδοµένη. ύσκολα θα πεισθεί ότι το έργο θα αποδώσει σε πολλά χρόνια, διότι µέχρι την στιγµή της τελικής λειτουργίας του πάρκου η εξέλιξη θα είναι αργή και ενίοτε δυσδιάκριτη. Η πρόοδος προς τον τελικό στόχο θα πρέπει να αποδεικνύεται καθηµερινά, ώστε να διατηρείται η εµπιστοσύνη στον φορέα υλοποίησης και να µπορεί αυτός να συνεχίσει. Εάν παρατηρηθούν καθυστερήσεις και εκπτώσεις στην ποιότητα, ιδίως αν ταυτόχρονα παράγεται γρήγορα έργο στις ιδιωτικές αναπτύξεις του πάρκου και στον περιβάλλοντα χώρο τους, θα αυξηθεί η δυσπιστία και θα τραυµατισθεί η εικόνα του πάρκου. Αλλά και κατά την µελλοντική λειτουργία του πάρκου η οποιαδήποτε χαλάρωση στην συντήρηση και διατήρηση της ποιότητας του πάρκου θα προκαλέσει ρήγµα στην εµπιστοσύνη του πολίτη προς την ικανότητα της πολιτείας να κρατήσει ψηλά τα ποιοτικά πρότυπα ενός προβεβληµένου δείγµατος δηµόσιου χώρου. Ένα ενδιαφέρον παράδειγµα αστικού πάρκου πρασίνου, αν και δεν αντιµετωπίζεται σαν τέτοιο, είναι ο χώρος του Ε.Μ. Πολυτεχνείου, της λεγόµενης Πολυτεχνειούπολης, στου Ζωγράφου, όπως και της διαχείρισης του. Χωρίς τα κτίρια, δρόµους κλπ. το πράσινο καλύπτει µια έκταση περίπου 600 στρεµµάτων και περιλαµβάνει ένα εκτεταµένο καµβά από φυσική βλάστηση (πευκώνες και ανάµικτη δασική βλάστηση) και από σχεδιασµένες φυτεύσεις, όπως δενδροστοιχίες, κάλυψη πρανών, νησίδες, πλαισίωση θέσεων κλπ. Η συντήρηση του πρασίνου (συµπεριλαµβανοµένων και των επεµβάσεων στη φυσική βλάστηση) διενεργείται από εργολάβο µε σύµβαση που 68

68 ανανεώνεται κάθε δύο χρόνια, υπό την εποπτεία ενός γεωπόνου του ΕΜΠ. Το Πολυτεχνείο δεν διαθέτει εργάτες, αλλά όλες οι εργασίες (κλάδεµα, φυτεύσεις, επισκευές αρδευτικού δικτύου) εκτελούνται από τον εργολάβο. Για ειδικές εργασίες (π.χ. ψεκασµούς των πεύκων για κάµπιες και βαµβακάδα) γίνονται ξεχωριστές εργολαβίες µε εξειδικευµένα συνεργεία. Κατά πόσο µια µεθόδευση εργολαβιών φύτευσης και συντήρησης βλάστησης θα επιλεγεί και στην περίπτωση του Πάρκου Ελληνικού είναι δύσκολο να προσδιορισθεί από τώρα. Ας σηµειωθεί ότι στην Αγγλία, οι οργανισµοί τοπικής αυτοδιοίκησης, που διαχειρίζονται τα περισσότερα πάρκα (τα λεγόµενα Βασιλικά Πάρκα του Λονδίνου είναι µια ειδική περίπτωση), είναι υποχρεωµένοι να συντηρούν τα πάρκα µέσω αναγκαστικών ανταγωνιστικών προσφορών. Έχουν µάλιστα και οι ίδιοι σχηµατίσει θυγατρικούς φορείς που µπορούν να µετέχουν σε δηµοπρασίες, µε ανεξάρτητους αξιολογητές. Αναπόφευκτα, ο επιβεβληµένος διαχωρισµός «πελάτη» (π.χ. ενός δήµου) και «εργολάβου» (ιδιώτη ή δηµοτικού φορέα) δηµιουργεί ανταγωνισµό, αλλά και προβλήµατα (Welch, 1991: 47-76). ώσαµε νωρίτερα, στην ενότητα 1.2, το παράδειγµα µιας τέτοιας συνεργασίας στο πάρκο του Stratford, και γενικότερα στα πάρκα του ήµου του Newham, στο Λονδίνο ραστηριότητες ζωής του πάρκου Οι λειτουργίες του πάρκου που θα δώσουν ζωή στην καθηµερινότητα του και θα δικαιώσουν την συµβολή του στην κοινωνία αποτελούν την µεγαλύτερη πρόκληση για τον φορέα διαχείρισης. Απαιτούν µια νοοτροπία και µια ποιοτική στελέχωση που ξεφεύγουν από τον συµβατικό χαρακτήρα ενός πάρκου, που αποσκοπεί απλώς σε ένα ευχάριστο και αισθητικό περιβάλλον. Ιδιαίτερη δυσκολία προκύπτει από την ανάγκη να συνυπάρχει η απόλαυση του πάρκου από τους επισκέπτες και χρήστες µε την προστασία του φυσικού του κεφαλαίου, δηλαδή της βλάστησης και των πολιτιστικών του υποδοµών. Οι δραστηριότητες ζωής έχουν παράλληλα µεγάλη οικονοµική σηµασία για την βιωσιµότητα του πάρκου, διότι εξασφαλίζουν πολύτιµες χρηµατικές εισροές από υπηρεσίες. Αυτό είναι είναι βέβαια ένα λεπτό σηµείο, διότι δεν πρέπει να θίγεται η ελεύθερη πρόσβαση στο πάρκο. Χρηµατική επιβάρυνση πρέπει να προβλέπεται για πρόσθετες υπηρεσίες, πέραν της ελεύθερης και δωρεάν απόλαυσης του φυσικού περιβάλλοντος, κάποιων βασικών δραστηριοτήτων περιπάτου, άθλησης, παιχνιδιού και άσκησης ή εστίασης σε ελεύθερους χώρους πικνίκ. Περιοχή για πικνίκ σε πάρκο της Canberra Ποδόσφαιρο στο Hyde Park του Λονδίνου 69

69 Το τµήµα του φορέα διαχείρισης που θα επιφορτισθεί µε την εµψύχωση του πάρκου και την οργάνωση δραστηριοτήτων πρέπει να στελεχωθεί µε άτοµα καλά εκπαιδευµένα και ανοικτά σε νέες ιδέες. Στις ελληνικές συνθήκες, πρότυπο πρέπει να αποτελέσει η λειτουργία ορισµένων µουσείων, π.χ. του Μουσείου Μπενάκη, του Μουσείου Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας ή του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, ιδρυµάτων, π.χ. του Ιδρύµατος Μείζονος Ελληνισµού ή της Ελληνικής Εταιρείας Προστασίας Περιβάλλοντος και Πολιτιστικής Κληρονοµιάς, και περιβαλλοντικών φορέων. Υπάρχουν βέβαια πολλά πρότυπα πάρκων σε διάφορες χώρες του κόσµου. Αναφέραµε ήδη το παράδειγµα της υπηρεσίας «ζωής» του πάρκου του πάρκου Nord Milano, που έχει την ευθύνη των σχέσεων µε το κοινό και της προβολής της «εικόνας» του πάρκου σε επισκέπτες, οργανώσεις ή θεσµικούς φορείς. Στόχος της, όπως είδαµε, είναι να αναπτύσσει πρωτοβουλίες αναψυχής, πολιτιστικές και συµµετοχικές και γενικότερα να δηµιουργήσει την «κουλτούρα του πάρκου». Roller skating στο Hyde Park (Λονδίνο) Βραδυνή θεατρική παράσταση σε υπαίθριο θέατρο του Regent s Park του Λονδίνου Στις λειτουργίες ζωής του πάρκου περιλαµβάνουµε την οργάνωση: Θεατρικών και κινηµατογραφικών παραστάσεων και συναυλιών, δεδοµένου µάλιστα ότι στην µελέτη των Γάλλων αρχιτεκτόνων, προβλέπεται η κατασκευή υπαίθριων θεάτρου και κινηµατογράφου, έχουµε δε προτείνει στην έκθεση α φάσης του παρόντος ερευνητικού προγράµµατος την δηµιουργία µουσικού κέντρου και αίθουσας συναυλιών, Συνεδρίων, ηµερίδων και σεµιναρίων σχετικών µε τα πολλαπλά ενδιαφέροντα του πάρκου, Εκθέσεων, που θα συνδέονται προφανώς και µε την λειτουργία εκθεσιακού κέντρου στο Ελληνικό, τα προβλεπόµενα προς δηµιουργία µουσεία και την λειτουργία υπαίθριων εγκαταστάσεων, Αθλητικών γεγονότων, στις πολυάριθµες Ολυµπιακές εγκαταστάσεις που διατηρούνται στον χώρο και / ή σε γήπεδα που προβλέπονται στην µελέτη των Γάλλων αρχιτεκτόνων, Εκδηλώσεων σε συνεργασία µε οµοειδείς φορείς της Ελλάδας και του εξωτερικού, Εκδηλώσεων για ειδικές οµάδες χρηστών, κυρίως παιδιών και ηλικιωµένων, 70

70 Η πραγµατοποίηση καλλιτεχνικών εκδηλώσεων, π.χ. θεατρικών παραστάσεων, συναυλιών ή εικαστικών εκθέσεων, θα δώσει ζωντάνια στο πάρκο σε διαφορετικές εποχές, µέρες και ώρες της ηµέρας, και θα το κάνει ελκυστικό σε ευρύτερα στρώµατα του πληθυσµού. Έκθεση ζωγραφικής στην γκαλερί Serpentine του Hyde Park του Λονδίνου Όπερα σε πάρκο της Curitiba (Βραζιλία) Για την επιτυχία των δραστηριοτήτων ζωής του πάρκου, κρίσιµης σηµασίας είναι η συµβολή των υπηρεσιών δηµιουργίας και συντήρησης του πάρκου πρασίνου. Η συνεργασία θα πρέπει να είναι συνεχής. Παραδείγµατα όπου θα πρέπει να εκδηλώνεται αυτή η συνεργασία είναι οι βοτανικοί και φυσιογνωστικοί περίπατοι, η λειτουργία βοτανικού κήπου, η δασική βλάστηση, οι παιδότοποι, οι κήποι ξεκούρασης ηλικιωµένων κ.ά. Το τµήµα που θα έχει την ευθύνη της ζωής του πάρκου θα είναι υποχρεωµένο να συνεργασθεί µε µεγάλο αριθµό φορέων, πράγµα που ασφαλώς θα καταστήσει την λειτουργία του ιδιαίτερα πολύπλοκη. Θα πρέπει να συνεργασθεί µε την εταιρεία Ολυµπιακά Ακίνητα Α.Ε., το Εθνικό Αθλητικό Κέντρο Νεότητας, την Εταιρεία Τουριστικής Ανάπτυξης Α.Ε., την Γενική Γραµµατεία Αθλητισµού, αθλητικές οµοσπονδίες, το Ολυµπιακό Κέντρο Ιστιοπλοΐας Αγίου Κοσµά, όπως επίσης και µε φορείς, που θα έχουν την ευθύνη οργάνωσης και λειτουργίας µουσείων, των οποίων έχει αποφασισθεί από τον Οργανισµό Αθήνας η εγκατάσταση στο µητροπολιτικό πάρκο. Σ αυτά περιλαµβάνονται το Μουσείο Αεροπορίας και αρχαιολογικό µουσείο, των οποίων την ευθύνη θα έχουν το Γενικό Επιτελείο Αεροπορίας και η αρµόδια εφορεία αρχαιοτήτων του Υπουργείου Πολιτισµού αντίστοιχα. Σ αυτούς πρέπει να προστεθεί η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών, εάν γίνει δεκτή η πρόταση µας για δηµιουργία Κέντρου Μουσικής και Αίθουσας Συναυλιών 55, που θα αποτελούσε ένα εξαιρετικό πυρήνα πολιτιστικής δραστηριότητας στο Ελληνικό και µια ευκαιρία για ένα υψηλής ποιότητας 55 Βλ. έκθεση α φάσης του παρόντος ερευνητικού προγράµµατος. 71

71 αρχιτεκτονικό στοιχείο στο πάρκο. Μια αίθουσα µουσικής µέσα στο πάρκο µπορεί να δώσει ένα αποτέλεσµα υψηλής αισθητικής. Σηµαντικές περιβαλλοντικές και πολιτιστικές υποδοµές του πάρκου, που προβλέπονται στην µελέτη των Γάλλων αρχιτεκτόνων, ενδέχεται να αναπτυχθούν σε συνεργασία µε ιδιωτικά ιδρύµατα και / ή εταιρείες. Χαρακτηριστικά παραδείγµατα είναι ο Βοτανικός Κήπος, το Ενυδρείο και η Προστατευόµενη Περιοχή Πτηνών. Επισηµαίνεται ότι θα πρέπει να ενθαρρυνθεί στις περιπτώσεις αυτές η προσέλκυση ιδιωτικής χρηµατοδότησης. Υπάρχουν παραδείγµατα, όπου ιδιωτικά ιδρύµατα έχουν χρηµατοδοτήσει την κατασκευή και λειτουργία µουσείων ή πολιτιστικών κέντρων. Η δηµιουργία και λειτουργία π.χ. ενός Βοτανικού Κήπου, µε έµφαση στην µεσογειακή χλωρίδα, θα µπορούσε να κάλλιστα να αναληφθεί από ένα ίδρυµα. Η κατασκευή ενός θερµοκηπίου (glasshouse) µεσογειακής βλάστησης θα ήταν µια θαυµάσια προσθήκη στο πάρκο και ένα σπουδαίο στοιχείο έλξης επισκεπτών, όπως συµβαίνει σε πολλά πάρκα του εξωτερικού. Αυτό προϋποθέτει µια µορφή και λειτουργία του φορέα που να καθιστά ελκυστική για ένα ιδιωτικό ίδρυµα την ιδέα της εµπλοκής του στην λειτουργία και ζωή του πάρκου. Curitiba Άποψη βοτανικού κήπου και θερµοκήπιο Kew Gardens Άποψη παλιού glasshouse Η δραστηριότητα στην οποία θα πρέπει να δοθεί προτεραιότητα είναι η εκπαιδευτική, που συνεπάγεται στενή συνεργασία του αρµόδιου τµήµατος του φορέα µε την εκπαιδευτική κοινότητα, απαίτηση που ενδέχεται να οδηγήσει σε δηµιουργία ιδιαίτερου τµήµατος. Οι δραστηριότητες που εµπίπτουν σ αυτή την λειτουργία περιλαµβάνουν: Οργάνωση προγραµµάτων περιβαλλοντικής εκπαίδευσης για παιδιά και εφήβους σχολικής ηλικίας, Συνεργασία µε σχολεία της Αττικής, Οργάνωση προγραµµάτων για φοιτητές, σε συνεργασία µε ενδιαφερόµενα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύµατα, Ανάπτυξη διδακτικών µεθόδων, Οργάνωση προγραµµάτων συνεχιζόµενης εκπαίδευσης για ενήλικες, είτε επαγγελµατικού χαρακτήρα, είτε γενικού ενδιαφέροντος, Συνεργασία µε ερευνητικούς, εκπαιδευτικούς και πολιτιστικούς φορείς της χώρας. 72

72 Επικοινωνία και επαφή µε την κοινωνία Αν και η καλή σχέση και επικοινωνία µε την κοινωνία είναι προφανώς κεντρική προϋπόθεση της ζωής του πάρκου και κατά συνέπεια και της δραστηριότητας ενός αντίστοιχου τµήµατος του φορέα, η προβολή του πάρκου και η γενικότερη επαφή του φορέα µε την κοινωνία δικαιολογούν µια ιδιαίτερη µεταχείριση. ιαπιστώσαµε ήδη ότι η σύγχρονη αντίληψη για τα αστικά πάρκα εστιάζει το ενδιαφέρον της στον ευρύτερο κοινωνικό του ρόλο. Ακόµη και η ίδια η έννοια του αστικού πάρκου έχει πάρει προεκτάσεις πέρα από το παραδοσιακό πάρκο πρασίνου και χρησιµοποιείται για να περιγράψει σύνθετες παρεµβάσεις, που αναφέρονται στην αστικό ιστό, στην ζωή της πόλης, στην παραδοσιακή της κληρονοµιά, και στην φύση που επιβιώνει στους κόλπους της. Πολιτιστικοί µη κερδοσκοπικοί οργανισµοί που διαχειρίζονται µεµονωµένες και σηµειακές πολιτιστικές υποδοµές, όπως η πινακοθήκη Tate Modern του Λονδίνου, στην οποία αναφερθήκαµε, παίρνουν την πρωτοβουλία αναβάθµισης και ανασύνταξης της αστικής ενδοχώρας τους και πρωτοστατούν στην δηµιουργία δηµόσιων και ιδιωτικών συµπράξεων για να προωθήσουν τον στόχο τους. Παγοδρόµοι στο Central Park της Νέας Υόρκης Σ αυτό το πλαίσιο η επικοινωνία αποκτά ένα κοµβικό ρόλο. εν περιορίζεται απλώς σε πληροφόρηση για τις δραστηριότητες ενός πάρκου, αλλά επεκτείνεται σε ένα 73

73 πολύ πιο σύνθετο τοµέα, αυτόν της διάδοσης αξιών, παιδείας και συνειδητοποίησης (Konijnendijk 2000). Η επικοινωνία γίνεται ένα όπλο για την επίλυση των αναπόφευκτων διαφορών και διεκδικήσεων. Το πιο σηµαντικό είναι ότι τα αστικά πάρκα πρασίνου καλούνται να επιτελέσουν ένα ευρύτερο κοινωνικό, πολιτιστικό και οικονοµικό έργο για την πόλη τους, πέρα από την περιβαλλοντική τους αυταξία. Το ίδιο όµως το περιβάλλον τους, η φύση και η βλάστηση, είναι το εργαλείο για την ανάληψη αυτού του ευρύτερου ρόλου. Τα πάρκα καλούνται να συµβάλλουν στην αντιµετώπιση προβληµάτων κοινωνικού αποκλεισµού και ανισότητας, να τροφοδοτήσουν την πολιτιστική ζωή του τόπου και να συνεισφέρουν στην οικονοµική ανάπτυξη και αναζωογόνηση. εν είναι προφανώς από µόνα τους ικανά να λύσουν όλα αυτά τα προβλήµατα, αλλά µπορούν να προσφέρουν πολλά, διότι συγκεντρώνουν επισκέπτες και χρήστες από ευρύ κοινωνικό φάσµα. Για τους λόγους αυτούς η σύνδεση του πάρκου, άρα του φορέα διαχείρισης του πάρκου Ελληνικού, µε την κοινωνία, τοπική, µητροπολιτική, ακόµη και εθνική, είναι µεγάλης σηµασίας. Ένα τµήµα του φορέα που θα ήταν επιφορτισµένο µε αυτό το έργο, θα έχει ως έργο (σε συνεργασία µε το τµήµα διοίκησης) τα εξής: Επαφή µε κοινωνικούς και πολιτιστικούς φορείς σε συνεχή βάση, Συγκέντρωση πληροφοριών και ενηµέρωση για την µητροπολιτική περιοχή, Επικοινωνία µε τους φορείς σχεδιασµού της µητροπολιτικής περιοχής, Οργάνωση ηλεκτρονικής πύλης του πάρκου, Οργάνωση ηλεκτρονικού διαλόγου, ιδίως µε οργανώσεις νέων, Ενηµέρωση της κοινωνίας για τις δραστηριότητες του πάρκου, µε παραγωγή δηµοσιεύσεων και πολυµέσων, Προβολή του πάρκου στα µέσα µαζικής ενηµέρωσης, Οργάνωση κέντρου επισκεπτών, τεκµηρίωσης και πληροφόρησης, Συµµετοχή σε διεθνή και εθνικά δίκτυα και οργανώσεις µε ανάλογα ενδιαφέροντα, Στενή συνεργασία µε τα τµήµατα του φορέα που ασχολούνται µε την φροντίδα του πρασίνου και την ζωή του πάρκου και στήριξη του έργου τους, Έρευνες και δηµοσκοπήσεις του κοινού στο οποίο απευθύνεται εν δυνάµει το πάρκο (ποιοί, πώς και γιατί επισκέπτονται και χρησιµοποιούν το πάρκο), Αναζήτηση πόρων από εξωτερικές χορηγίες και δωρεές, Ανάπτυξη δηµόσιων σχέσεων, Οργάνωση διαδικασιών διαβούλευσης µε φορείς και οργανώσεις πολιτών. Το τµήµα αυτό θα αναλάβει και τις δηµόσιες σχέσεις του φορέα. Η ένταξη αυτής της δραστηριότητας σε ένα τµήµα που θα έχει µια ευρύτερη κοινωνική προσέγγιση και ιδεολογία θεωρείται προτιµότερη από την αποµόνωση των δηµοσίων σχέσεων σε ένα γραφείο προσαρτηµένο απ ευθείας στην διοίκηση. Όπως και στην περίπτωση των δραστηριοτήτων ζωής του πάρκου, έτσι και στην περίπτωση των ευρύτερων επαφών µε την κοινωνία, ο φορέας χρειάζεται ένα δυναµικό συνεργατών, που δεν είναι απαραίτητο να είναι µόνιµο προσωπικό πλήρους απασχόλησης, µε δηµιουργική σκέψη, αφοσίωση στους στόχους του πάρκου, και διάθεση να ακούν τις απόψεις ενός κοινού, µε ποικίλα ενδιαφέροντα, επίπεδο µόρφωσης, πολιτιστικά χαρακτηριστικά, και ηλικίες. Ο ρόλος τους θα είναι να υποδεικνύουν τρόπους ανταπόκρισης του πάρκου σε µεγάλο φάσµα πιθανών χρηστών. 74