Η ΠΑΛΙΝΟΡΘΩΣΗ ΤΩΝ ΠΡΩΤΩΝ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΩΝ: ΜΙΧΑΗΛ Η ΚΑΙ ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΣ Β ( )

Transcript

1 Η ΠΑΛΙΝΟΡΘΩΣΗ ΤΩΝ ΠΡΩΤΩΝ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΩΝ: ΜΙΧΑΗΛ Η ΚΑΙ ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΣ Β ( ) Οι πρώτες απώλειες στους Οθωµανούς στη Μικρά Ασία Μιχαήλ Η Παλαιολόγος ( ) Η ανόρθωση της Κωνσταντινούπολης Τρεις εβδοµάδες µετά την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους στρατιώτες του καίσαρα Αλέξιου Στρατηγόπουλου, στις 15 Αυγούστου 1261 εισήλθε πεζός ο Μιχαήλ Παλαιολόγος από τη Χρυσή Πύλη στη Βασιλεύουσα µε προποµπό την εικόνα της Οδηγήτριας και έφθασε στην Αγία Σοφία, για να αναπέµψει ευχαριστίες για το µεγάλο γεγονός. Σε αυτόν, τον σφετεριστή του θρόνου των Λασκαριδών, έλαχε η τιµή να αποκαταστήσει την αυτοκρατορία των Ρωµαίων στην «κοινή των Ρωµαίων πατρίδα» και να ονοµαστεί Νέος Κωνσταντίνος, τιµή ισάξια µε εκείνη του ιδρυτή της πόλης. Η βασιλεύουσα των πόλεων, όµως, ήταν γεµάτη ερείπια, κατεστραµµένες οικίες και εκκλησίες, οικοδοµήµατα µαυρισµένα από τις παλαιές και πρόσφατες πυρκαγιές. Ο Μιχαήλ επέλεξε να µείνει στο Μεγάλο Παλάτιο, καθώς εκείνο των Βλαχερνών, αν και νεότερο, «ήταν γεµάτο καπνό και ιταλικό ρύπο που οι υπηρέτες του Βαλδουίνου επέθεταν στους τοίχους του ανακτόρου». Λίγο αργότερα έφθασε στην Κωνσταντινούπολη ο πατριάρχης Αρσένιος και τον Σεπτέµβριο του 1261 έστεψε τον Μιχαήλ Η για δεύτερη φορά βασιλέα και αυτοκράτορα των Ρωµαίων στην Αγία Σοφία µαζί µε τη σύζυγό του Θεοδώρα. Το όνοµα του Ιωάννη Δ Λάσκαρη δεν µνηµονεύτηκε διόλου κατά την τελετή της στέψης. Καθώς το κύρος του Μιχαήλ αυξήθηκε, προχώρησε σε µέτρα για τη στερέωση της εξουσίας του. Πάντρεψε τις τρεις κόρες του Θεόδωρου Β Λάσκαρη µε ξένους ευγενείς Στις 15 Αυγούστου 1261 ο αυτοκράτορας της Νίκαιας Μιχαήλ Η εντυπωσιακή αυτή εικόνα θυµίζει τις αριστουργηµατικές

2 και τις αποµάκρυνε από τη Βασιλεύουσα, ώστε να µην υπάρχει δυνατότητα να διεκδικήσουν τον θρόνο. Τα Χριστούγεννα του 1261 διέταξε να τυφλώσουν τον νεαρό Ιωάννη Δ στο φρούριο Χηλή της Θράκης, οπότε έπαυε να είναι αρτιµελής και δεν θα µπορούσε να βασιλεύσει. Από εκεί τον µετέφεραν στο φρούριο Δακίβυζα της Μικράς Ασίας. «Κατακυρίευσαν τον βασιλέα οι λογισµοί αυτοί», παρατηρεί ο Γεώργιος Παχυµέρης, «καθώς τον έκαιε ο έρωτας της µοναρχίας, κι έβαλε την εφήµερη δόξα πάνω από τον φόβο του Θεού και πήρε απόφαση που τον αποµάκρυνε από τον Θεό, κι έστειλε να τυφλώσουν το παιδί, παιδί απαλό που ακόµη δεν είχε µάθει να χαίρεται ή να λυπάται». Με την τύφλωση του Ιωάννη ολοκληρώθηκε ο σφετερισµός του θρόνου. Η ενέργεια όµως αυτή του Μιχαήλ υπήρξε η αφετηρία µεγάλων συµφορών. Προκάλεσε την αντίδραση του λαού της Βιθυνίας καθώς και του πατριάρχη Αρσένιου (1254/5-1259/60 και ), που θα πάρει απρόβλεπτες διαστάσεις λίγο αργότερα, θα διχάσει τον λαό και την Εκκλησία και θα οδηγήσει σε σχίσµα. Ο Μιχαήλ Η, µε τον οποίο εγκαθιδρύεται στον θρόνο η δυναστεία των Παλαιολόγων, η τελευταία δυναστεία του Βυζαντίου, είχε να αντιµετωπίσει πλήθος εσωτερικών και εξωτερικών προβληµάτων. Καταρχάς έπρεπε να ασχοληθεί µε την ανοικοδόµηση της Κωνσταντινούπολης και την επανοίκισή της, την οχύρωση και την ασφάλειά της από ξηρά και θάλασσα. Η ναυπήγηση στόλου και η στρατολόγηση εµπειροπόλεµων στρατιωτών ήταν απαραίτητα για την αντιµετώπιση των Λατίνων που δεν έπαψαν να διεκδικούν την Κωνσταντινούπολη, αλλά και των Τούρκων και των Μογγόλων που προήλαυναν στη Μικρά Ασία. Η ανοικοδόµηση της καθηµαγµένης πρωτεύουσας κράτησε αρκετό καιρό. Κλήθηκαν να επιστρέψουν οι παλιοί κάτοικοι και αποδόθηκαν στις αριστοκρατικές οικογένειες τα αρχοντικά και τα κτήµατά τους. Για την εγκατάσταση των υπηρεσιών του κράτους και των αξιωµατούχων πολλά ελληνικά ή λατινικά οικήµατα κατασχέθηκαν από την κυβέρνηση. Δηµόσια κτίρια, αγορές, στοές, δικαστήρια, γηροκοµεία επισκευάστηκαν. Ιδιαίτερη προσοχή δόθηκε στην αποκατάσταση των εκκλησιών, καθώς οι Λατίνοι τις είχαν απογυµνώσει από τα ιερά σκεύη, τον εσωτερικό διάκοσµο αλλά και από το µολύβι στις στέγες για να εξασφαλίσουν χρήµατα για την άµυνα και τις δαπάνες της Αυλής. Λέγεται µάλιστα πως κατά τη διάρκεια της λατινικής κατοχής ο Ιωάννης Γ Δούκας Βατάτζης είχε στείλει από τη Νίκαια χρήµατα στους Λατίνους, για να µην καταστρέψουν τους ναούς. Μολυβδόβουλλο της Θεοδώρας Δούκαινας Παλαιολογίνας,

3 Πολλοί ναοί επισκευάστηκαν ή ξαναχτίστηκαν, ιδιαίτερα η Αγία Σοφία, την οποία ο αυτοκράτορας κόσµησε και πάλι µε ιερά σκεύη και πολύτιµους θησαυρούς. Ιδιαίτερα φιλόδωρος ήταν ο Μιχαήλ και προς τα µοναστήρια. Στο ανοικοδοµητικό έργο χρησιµοποίησε ελαφρά οπλισµένους στρατιώτες. Ένας από τους υµνητές του, ο Μανουήλ Ολόβωλος, εκθειάζει το ανοικοδοµητικό έργο του Μιχαήλ: «ωραϊσµοί δηµοσίων κατασκευών ιππόδροµοι, θαύµα ιδείν αγορά πλήθουσα θέατρα, δικαστήρια, στενωποί κάλλη στοών αφθονία λουτρών, γηροτροφεία πανταχού». Παρ όλα αυτά η Πόλη δεν ανέκτησε ποτέ την παλαιά της µεγαλοπρέπεια και αίγλη. Μπροστά στον ναό των Αγίων Αποστόλων ο αυτοκράτορας έστησε σε στήλη χάλκινο άγαλµα του προστάτη του αρχαγγέλου Μιχαήλ. Στη βάση του αγάλµατος ορθωνόταν άγαλµα που παρίστανε τον ίδιο τον αυτοκράτορα να κρατά στα χέρια του το οµοίωµα της πόλης και να το προσφέρει στον αρχάγγελο, για να θυµίζει ότι µε θεία εύνοια ο Μιχαήλ Παλαιολόγος κατέλαβε την αυτοκρατορική εξουσία και επανίδρυσε ως Νέος Κωνσταντίνος την Πόλη. Με την άνοδό του στον θρόνο αποκαταστάθηκε η τάξη που είχε διαταραχτεί µε την Άλωση. Όπως διέδιδε εξάλλου η αυτοκρατορική προπαγάνδα, η µεγαλύτερη αδελφή του, Ειρήνη-Ευλογία Παλαιολογίνα, έλεγε πως ο αδελφός της δεν κοιµόταν όταν ήταν παιδί, παρά µόνο όταν τον νανούριζε µε τραγούδια για την ανακατάληψη της Πόλης. Η ίδια µάλιστα, όπως αναφέρει ο Γεώργιος Παχυµέρης, όταν πληροφορήθηκε την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης, ενώ κοιµόταν ο Μιχαήλ, τον ξύπνησε τρίβοντάς του το µεγάλο δάχτυλο του ποδιού και του ανήγγειλε το χαρ- µόσυνο µήνυµα. Ο Μιχαήλ προχώρησε στη ναυπήγηση στόλου και τον επάνδρωσε µε Τσάκωνες που τους µετέφερε µαζί µε τις οικογένειές τους από την Πελοπόννησο. Προέρχονταν από τη Λακωνία και την περιοχή της Μονεµβασιάς. Γασµούλοι, που κατάγονταν από Λατίνο πατέρα και Ελληνίδα µητέρα, χρησίµευαν ως κωπηλάτες και διακρίνονταν για την πειθαρχία και την τόλµη τους. Ο Μιχαήλ φρόντισε επίσης για την ενίσχυση των χερσαίων τειχών της πόλης και των θαλάσσιων κατά µήκος του Κεράτιου κόλπου και της θάλασσας του Μαρµαρά. Εκβάθυνε το µεγάλο λιµάνι, το Κοντοσκάλιο στην Προποντίδα, που έγινε ο µεγάλος ναύσταθµος του βυζαντινού στόλου. Το περιέβαλε κυκλοτερώς µε ογκώδεις λίθους, κατασκεύασε στέγαστρα και νεώρια για τα πλοία και προστάτευσε την είσοδο του λιµανιού µε σιδερένιο κιγκλίδωµα. Οι Μογγόλοι και οι Τούρκοι κατάγονταν από την ίδια γεω-

4 Η πολιτική του Μιχαήλ απέναντι στους Λατίνους που ήταν εγκατεστηµένοι στην πρωτεύουσα υπήρξε ρεαλιστική. Με βάση τη συνθήκη του Νυµφαίου (1261) που είχε υπογράψει µε τους Γενουάτες, τους παραχώρησε στην Πόλη το παλάτι των Βενετών. Επέτρεψε σε όσους Λατίνους ήθελαν να παραµείνουν στην Πόλη σε προκαθορισµένες συνοικίες, όπου θα διατηρούσαν τα δικά τους ήθη και έθιµα µε επικεφαλής αξιωµατούχο που θα έστελνε η πατρίδα τους. Ο πρωτεύων των Γενουατών αποκαλείτο podestà, των Πιζάνων κόνσολος και των Βενετών βάιλος. Ήλθε επίσης σε διαπραγµατεύσεις µε τις αντίστοιχες κυβερνήσεις και έστελνε πολύτιµα δώρα σε διάφορους αξιωµατούχους. Με τον τρόπο αυτό προσπάθησε να αποφύγει έναν συνασπισµό των ιταλικών πόλεων εναντίον του και συγχρόνως ήλεγχε τις κινήσεις των ξένων εµπόρων στην πρωτεύουσα. Το οικοδοµικό έργο του Μιχαήλ για την αποκατάσταση της Κωνσταντινούπολης, η ναυπήγηση στόλου αλλά και η δωροδοκία των ξένων ηγεµόνων απαιτούσαν τεράστια χρηµατικά ποσά. Οι θησαυροί που είχαν αποταµιευθεί στη Νίκαια, χάρη στη σώφρονα πολιτική του Ιωάννη Γ Δούκα Βατάτζη και του Θεόδωρου Β Λάσκαρη, δαπανήθηκαν από τον Μιχαήλ, ο οποίος αναγκάστηκε να προβεί σε νοθεία και υποτίµηση του χρυσού νοµίσµατος. Το βυζαντινό υπέρπυρο αποτελείτο πλέον από 15 µέρη χρυσού και 9 µέρη άλλων µετάλλων. Με τα µέτρα αυτά αποκαταστάθηκε η εξουσία στην έδρα του βυζαντινού θρόνου και ενισχύθηκε η ψυχολογία του ελληνικού λαού. Όπως αναφέρει ο ίδιος ο Μιχαήλ στο Τυπικό της Μονής που ο ίδιος ίδρυσε: «Τότε η Κωνσταντινούπολη, η Μεγαλόπολις, η Βασιλεύουσα, η Νέα Ιερουσαλήµ εµφανίσθηκε ένδοξη και περήφανη όπως παλιά, και δεν ακούει πια τη συγκεχυµένη γλώσσα ενός µιξοβάρβαρου λαού, αλλά την ελληνική (τήν Ἑλλάδα γλῶτταν), που την µιλούν όλοι ορθά». Με την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης το κέντρο βάρους της αυτοκρατορίας µετατοπίστηκε από τη Μικρά Ασία στην ευρωπαϊκή ακτή του Βοσπόρου. Η ανάγκη να αντι- µετωπιστεί η εχθρότητα και η απειλή της Δύσης, που επιδίωκε την αποκατάσταση της λατινικής αυτοκρατορίας, θα στρέψει το ενδιαφέρον του Μιχαήλ προς τη Δύση και θα οδηγήσει στην εγκατάλειψη της Μικράς Ασίας. Τα γεγονότα που ακολούθησαν έδειξαν πόσο δίκιο είχε ένας εκπρόσωπος της αριστοκρατίας της Νίκαιας, ο πρωτοασηκρήτις Σεναχηρείµ, όταν έφθασε η είδηση ότι οι Βυζαντινοί ανακατέλαβαν την Πόλη. Βρισκόταν στη Νικοµήδεια, στην πανήγυρη του αγίου Παντελεήµονος, όταν έµαθε τα νέα. Το Ευαγγέλιο που έχει δηµιουργηθεί για κάποια Παλαιολογίνα,

5 Τραβώντας τα γένια του και µε τα δύο του χέρια από την απελπισία αναφώνησε: «γιατί έπρεπε να ζήσω να δω τόσες συµφορές; Στο εξής τίποτε καλό να µην ελπίζει κανείς, αφού οι Ρωµαίοι πατούν και πάλι την Πόλη». Η εξωτερική πολιτική του Μιχαήλ Η Οι σχέσεις µε την Ήπειρο Ο Μιχαήλ Η είχε να αντιπαλέψει µε τα επιθετικά σχέδια της Δύσης και να αποκαταστήσει τη βυζαντινή κυριαρχία σε όλες τις πριν από την Άλωση του 1204 βυζαντινές κτήσεις, στην Ήπειρο και στις λατινικές ηγεµονίες του ελλαδικού και νησιωτικού χώρου. Στην Ήπειρο, ο δεσπότης Μιχαήλ Β Δούκας (1230/ /68 ή 1271), αφού ανέκαµψε µετά την ήττα του στη µάχη της Πελαγονίας, κατόρθωσε να ανακαταλάβει την Άρτα, χάρη στην υποστήριξη των κατοίκων της και του γιου του Ιωάννη Δούκα που εγκατέλειψε τη συµµαχία του µε τα στρατεύµατα της Νίκαιας. Έπειτα κατευθύνθηκε προς τα Ιωάννινα, την πολιορκία των οποίων έλυσε ο Αλέξιος Στρατηγόπουλος, και επέστρεψε στη Θεσσαλία. Ο Μιχαήλ Β εξασφάλισε επίσης τη σύµπραξη του γαµπρού του Μαµφρέδου της Σικελίας, ο οποίος ενδιαφερόταν, επίσης, για την ανακατάληψη των ακτών της Ηπείρου έως και το Δυρράχιο. Μετά την ήττα των στρατευµάτων της Νίκαιας από τον γιο του Μιχαήλ Β, Νικηφόρο Α (1267/68 ή /6 ή 1297), στο Τρίκορφο της Ναυπακτίας, την αιχµαλωσία και την απελευθέρωση του Αλέξιου Στρατηγόπουλου, το κράτος της Ηπείρου ανέκτησε πολλά από τα εδάφη του και έθεσε ως στόχο τη Θεσσαλονίκη. Η ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης, την οποία όλοι θεωρούσαν τυχαίο γεγονός, και η στέψη του Μιχαήλ Η δεν ανέκοψαν τα σχέδια του δεσπότη της Ηπείρου, ο οποίος συνέχισε τις επιχειρήσεις. Εναντίον του εκστράτευσε και πάλι ο καίσαρας Αλέξιος Στρατηγόπουλος, ο οποίος αιχµαλωτίστηκε για δεύτερη φορά και τον έστειλαν ως όµηρο στη Σικελία. Λίγο αργότερα ο Μαµφρέδος τον αντάλλαξε µε την αδελφή του Κωνσταντίνα-Άννα, χήρα του Ιωάννη Γ Δούκα Βατάτζη, που παρέµεινε στο Βυζάντιο. Την εξοµάλυνση των σχέσεων Ηπείρου-Κωνσταντινούπολης ανέλαβε και πάλι η θεοσεβής σύζυγος του Μιχαήλ Β, Θεοδώρα, η οποία µαζί µε τον µικρότερο γιο της Ιωάννη έφθασε στην Κωνσταντινούπολη. Ύστερα από διαπραγµατεύσεις η Θεοδώρα άφησε τον γιο της Ιωάννη ως εγγύηση για την τήρηση της ειρήνης από την πλευρά του Μιχαήλ Ο Μιχαήλ Η Παλαιολόγος για να αυξήσει τα αποθέµατα του Η αυτοκράτειρα Θεοδώρα επέκτεινε τον ναό που είχε χτίσει

6 Β. Η προσπάθειά της, όµως, δεν είχε µόνιµα αποτελέσµατα. Μόνο όταν ο Μιχαήλ Β εγκαταλείφθηκε από τον Μαµφρέδο, το 1265, υπέγραψε συµφωνία µε τον Μιχαήλ Η µε την υποχρέωση να παραδώσει τα Ιωάννινα. Συµφωνήθηκε επίσης ο γάµος του γιου του Νικηφόρου Α, που είχε στο µεταξύ χηρέψει, µε την ανιψιά του αυτοκράτορα Άννα Παλαιολογίνα, κόρη της αδελφής του Ευλογίας και του Ιωάννη Καντακουζηνού. Ο Νικηφόρος προσκλήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, όπου του επιβεβαιώθηκε ο τίτλος του δεσπότη, και επέστρεψε στην Άρτα µε πλούσια δώρα. Μετά τον θάνατο του Μιχαήλ Β, το 1271, τον διαδέχθηκε ο γιος του και δεσπότης Νικηφόρος Α στα εδάφη της Παλαιάς Ηπείρου και της Αιτωλοακαρνανίας, ενώ στη Θεσσαλία κυβερνούσε ο νόθος γιος του, Ιωάννης Α Δούκας (1268/ /90 ή 1296), µε έδρα τις Νέες Πάτρες (Υπάτη). Η Άννα Παλαιολογίνα, ως βασίλισσα της Ηπείρου, διαδραµάτισε τα επόµενα σαράντα χρόνια σηµαντικό ρόλο στη διευθέτηση των σχέσεων της Ηπείρου µε την αυτοκρατορία. Την ίδια εποχή µε τις συγκρούσεις στην Ήπειρο κινήθηκαν εναντίον του Βυζαντίου και οι Βούλγαροι. Όταν µαθεύτηκε η είδηση της τύφλωσης του νόµιµου αυτοκράτορα Ιωάννη Δ Λάσκαρη, η αδελφή του, Ειρήνη, που είχε παντρευτεί τον Βούλγαρο τσάρο Κωνσταντίνο Τιχ ( ), παρακίνησε τον σύζυγό της να πάρει εκδίκηση. Οι Βούλγαροι µε τη σύµπραξη του ηγεµόνα των Σέρβων Στέφανου Ούρεση Α ( ) εισέβαλαν στα βυζαντινά εδάφη. Έχασαν, ωστόσο, δύο σπουδαία λιµάνια του Εύξεινου Πόντου, τη Μεσηµβρία και την Αγχίαλο, που καταλήφθηκαν από τον Μιχαήλ Η. Στην προσπάθειά τους να ανακαταλάβουν τα λιµάνια αυτά, οι Βούλγαροι συµµάχησαν µε τους Μογγόλους της Χρυσής Ορδής της νότιας Ρωσίας. Το 1265 αιφνιδίασαν τον Μιχαήλ Η στη Θράκη, όπου µετά βίας διασώθηκε φεύγοντας από την Αίνο µε πλοίο στην Κωνσταντινούπολη. Ο Γεώργιος Παχυµέρης που είναι επικριτικός στις επιλογές του Μιχαήλ Παλαιολόγου, αµφισβητεί την πολιτική του προς τους Τατάρους και τους Μαµελούκους, ιδιαίτερα για τις διευκολύνσεις που παρέσχε στον Μαµελούκο σουλτάνο της Αιγύπτου, Μπάυπαρς Α ( ), να διέρχονται τα πλοία του ελεύθερα από τον Βόσπορο και να ενισχύει τα στρατεύµατά του µεταφέροντας Κοµάνους από τη νότια Ρωσία. Επιχειρήσεις για την αποκατάσταση της βυζαντινής κυριαρχίας στην Πελοπόννησο Στην προσπάθειά του να αποκαταστήσει τη βυζαντινή κυριαρχία στις λατινοκρατού- Δαχτυλίδι της βασίλισσας Θεοδώρας (Εθνικό Μουσείο, Βελι- Μολυβδόβουλλο του Μιχαήλ Η Παλαιολόγου αξιοσηµείωτη

7 µενες περιοχές, ο Μιχαήλ Η εκµεταλλεύτηκε την αιχµαλωσία του πρίγκιπα της Αχαΐας Γουλιέλµου Β Βιλεαρδουίνου ( ) µετά τη µάχη της Πελαγονίας και του πρότεινε να τον ελευθερώσει µε αντάλλαγµα την παραχώρηση της Πελοποννήσου. Ο Γουλιέλµος αρχικά αρνήθηκε, το 1262, όµως, καταπονηµένος δέχθηκε να παραδώσει τη Μονεµβασία, το Γεράκι, τη Μάνη και τον Μιστρά, που έχτισε στα τέλη του 1248 αρχές του 1249 στους πρόποδες του Ταΰγετου. «Λαµπρόν κάστρον τό ἔποικεν καί µέγαν δυναµάριν», όπως αναφέρει το Χρονικόν του Μορέως. Η συµφωνία επισφραγίστηκε µε την ανταλλαγή όρκων, ο πρίγκιπας βάφτισε έναν γιο του Μιχαήλ και έλαβε τον τίτλο του µεγάλου δοµέστικου. Η συµφωνία επικυρώθηκε το 1262 στο Νίκλι της Πελοποννήσου από τη Συνέλευση των Κυριών, που συγκροτήθηκε από τις συζύγους των Φράγκων φεουδαρχών που είχαν αιχµαλωτιστεί στη µάχη της Πελαγονίας. Η απόσπαση των σηµαντικών αυτών κάστρων θα συµβάλει στον περιορισµό της φραγκικής κυριαρχίας στην Πελοπόννησο και στην εδραίωση και επέκταση της εξουσίας των Βυζαντινών. Όµως, όταν επέστρεψε ο Γουλιέλµος Β στην Πελοπόννησο, ο πάπας Ουρβανός Δ (1261-4) τον αποδέσµευσε από τους όρκους που είχε δώσει στους «σχισµατικούς Έλληνες». Τον Μάιο του 1262 ο Γουλιέλµος συνήψε στη Θήβα συµµαχία µε τους Βενετούς της Εύβοιας, εγκαινιάζοντας την αντιβυζαντινή συµµαχία των δυτικών δυνάµεων. Τον Ιούλιο του ίδιου έτους στο Βιτέρµπο της Ιταλίας ο πάπας Ουρβανός Δ, ο Λατίνος αυτοκράτορας Βαλδουίνος Β ( ) που προσπαθούσε να συγκροτήσει στρατό για να ανακαταλάβει την Κωνσταντινούπολη, η Βενετία και διάφοροι Λατίνοι βαρόνοι αποφάσισαν να αναλάβουν επιχειρήσεις εναντίον του Μιχαήλ Η, κηρύσσοντας µια νέα σταυροφορία. Στα τέλη του 1262 και την άνοιξη του 1263 γενουατικά πλοία µετέφεραν βυζαντινά στρατεύµατα στη Μονεµβασία για την εγκαθίδρυση της βυζαντινής κυριαρχίας. Η δεύτερη αποστολή µε αρχηγό τον αδελφό του αυτοκράτορα, τον σεβαστοκράτορα Κωνσταντίνο και Τουρκοµάνους µισθοφόρους, αναγκάστηκε να έρθει σε σύγκρουση µε τους Φράγκους που προσπάθησαν να αποτρέψουν την εγκατάσταση των Βυζαντινών. Το 1263 οι Βυζαντινοί ηττήθηκαν στην κλεισούρα Αγρίδι (Πρινίτσα) και το 1264 στο Μακρυπλάγι και αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν. Την άνοιξη του 1265 ο γενουατικός στόλος νικήθηκε από τον βενετικό ανοιχτά του Σετεπότσι (Σπέτσες) στον κόλπο του Ναυπλίου, γεγονός που ανάγκασε τον αυτοκράτορα να ακυρώσει την ασύµφορη συµφωνία του Νυµφαίου µε τη Γένουα. Ο βυζαντινός στόλος, όµως, µε αρχηγό τον πρωτοστρά- Το επιστήλιο αρχικά διακοσµούσε τον ναό των Αγίων Θεο-

8 τορα Αλέξιο Φιλανθρωπηνό άρχισε τις επιθέσεις εναντίον των βενετοκρατούµενων νησιών του Αιγαίου (Νάξου, Πάρου, Τζιας) και της Εύβοιας και κατέλαβε τα νότια παράλια της Λακωνίας, ενισχύοντας τη βυζαντινή παρουσία στη νοτιοανατολική Πελοπόννησο. Διπλωµατικές ενέργειες του Μιχαήλ Η µε τη Δύση Η ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Βυζαντινούς προκάλεσε την άµεση αντίδραση του πάπα Ουρβανού Δ, ο οποίος κήρυξε µία νέα σταυροφορία για την αποκατάσταση στον θρόνο της Κωνσταντινούπολης του Λατίνου αυτοκράτορα Βαλδουίνου Β αλλά και την ανόρθωση του πολιτικού και πνευµατικού κύρους της Αγίας Έδρας. Οι εκκλήσεις του όµως δεν είχαν απήχηση. Με επιστολή του προς τον βασιλιά Λουδοβίκο Θ τον Άγιο της Γαλλίας ( ) ζητούσε βοήθεια, γιατί αν οι Βυζαντινοί καταλάµβαναν όλη τη Ρωµανία, θα εµποδιζόταν ο δρόµος προς τα Ιεροσόλυµα. Απαίτησε µε την απειλή του αφορισµού από τη Γένουα την ανάκληση κάθε ναυτικής βοήθειας προς τον Μιχαήλ Η. Αλλά και η Βενετία ανέλαβε διπλωµατικές ενέργειες για να διασπάσει τη συµµαχία του Μιχαήλ µε τη Γένουα. Εξάλλου η εχθρότητα του πάπα προς τον δυναστικό οίκο των Χοένστάουφεν δεν του επέτρεπε να δεχθεί τη βοήθεια του βασιλιά της Σικελίας Μαµφρέδου ( ) και απέρριψε κάθε ιδέα συνεργασίας µαζί του. Ο Μιχαήλ Η προσπάθησε να εκµεταλλευτεί τη διάσταση ανάµεσα στον πάπα και τον Μαµφρέδο και άρχισε τις διαβουλεύσεις µε τον πάπα µε δέλεαρ την ένωση των Εκκλησιών. Δύο µήνες µετά την είσοδό του στην Κωνσταντινούπολη, ο Μιχαήλ έστειλε δύο πρέσβεις στην Αγία Έδρα, όταν όµως έφθασαν στην Ιταλία, τον έναν οι οργισµένοι Ιταλοί τον έγδαραν ζωντανό, ενώ ο άλλος κατόρθωσε να διαφύγει. Υπάρχει µια σύγχυση σχετικά µε τον αριθµό των επιστολών και των πρεσβειών του Μιχαήλ Η προς τον πάπα Ουρβανό Δ. Ο σύγχρονος Γεώργιος Παχυµέρης αναφέρει γενικά ότι συχνά ανταλλάσσονταν πρεσβείες από και προς τον πάπα, γιατί ο Μιχαήλ φοβόταν ότι δεν θα ηρεµούσαν οι Λατίνοι. Όπως συνάγεται από επιστολές του πάπα, έγινε δεκτή η πρόταση του Μιχαήλ το καλοκαίρι του 1262 για επιστροφή της Ανατολικής Εκκλησίας στον καθολικισµό και η δήλωσή του ότι σε περίπτωση διαφωνίας µεταξύ του ίδιου και των Λατίνων θα δεχόταν την διαιτησία του πάπα. Ο Ουρβανός, µάλιστα, σε απαντητική επιστολή το καλοκαίρι του 1262 προσαγόρευσε τον Μιχαήλ Η αυτοκράτορα των Ελλήνων, ενώ σε επιστολές του προς Λατίνους ηγεµόνες τον χαρακτήριζε «σφετεριστή που αποκαλεί τον εαυτό του Ο βασιλιάς της Σικελίας Μαµφρέδος σε χειρόγραφο από

9 αυτοκράτορα των Ελλήνων». Τον Ιούλιο του 1263 ο Ουρβανός εξέφραζε σε επιστολή τη χαρά του για την επιθυµία του Μιχαήλ να προχωρήσει στην ένωση των Εκκλησιών και να αναγνωρίσει τον υπέρτατο ρόλο του πάπα. Διαβεβαίωνε τον Μιχαήλ ότι θα αναγνώριζε τους κληρονόµους του, ζητούσε όµως να σταµατήσει τις επιθέσεις εναντίον του Γουλιέλµου Β της Αχαΐας. Ο πάπας έστειλε µάλιστα στην Κωνσταντινούπολη πρεσβεία από τέσσερις επίλεκτους Φραγκισκανούς µοναχούς, οι οποίοι θα στάθµευαν στην Πελοπόννησο για να ενηµερώσουν τον Γουλιέλµο σχετικά µε την αλλαγή της στάσης του πάπα και να πετύχουν ανακωχή των πολεµικών επιχειρήσεων. Επίσης ήταν εξουσιοδοτηµένοι να άρουν τον αφορισµό για τους Έλληνες σχισµατικούς που θα δήλωναν υποταγή στην Αγία Έδρα. Η πρεσβεία ξεκίνησε από το Ορβιέτο και πριν φθάσει στην Κωνσταντινούπολη, νέα πρεσβεία του Μιχαήλ έφθασε στη Ρώµη µε αρχηγό τον επίσκοπο Κρότωνος Νικόλαο, για να πείσει τον Ουρβανό για την ειλικρίνεια των προθέσεων του αυτοκράτορα. Στην επιστολή του ο Μιχαήλ αναγνώριζε το πρωτείο του Ρωµαίου Ποντίφικα και δήλωνε ότι επιθυµούσε να υπαγάγει όλα τα ορθόδοξα πατριαρχεία στην Εκκλησία της Ρώµης. Οι δύο πλευρές συµφώνησαν τη σύγκληση συνόδου κατά τα πρότυπα των οικουµενικών συνόδων, για την επίλυση όλων των κοσµικών και εκκλησιαστικών ζητηµάτων. Είναι φανερό όµως ότι η Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης δεν είχε ανάµειξη στη σύνταξη των επιστολών του Μιχαήλ, καθόσον είχε προηγηθεί η ρήξη στις σχέσεις του αυτοκράτορα και του πατριάρχη Αρσένιου µετά την τύφλωση του νεαρού Ιωάννη Δ Λάσκαρη και τον αφορισµό του Μιχαήλ Η από τον πατριάρχη. Ο θάνατος του Ουρβανού Δ (2 Οκτωβρίου 1264) διέκοψε τη ροή των διαπραγµατεύσεων, ενώ οι πολιτικές εξελίξεις στην Ιταλία δυσχέραναν ακόµη περισσότερο τη θέση του Μιχαήλ Παλαιολόγου και απείλησαν τη νεοσύστατη Βυζαντινή αυτοκρατορία. Το Βυζάντιο και ο Κάρολος Α Ανδεγαυός Ο διάδοχος του Ουρβανού Δ, ο Γάλλος πάπας Κλήµης Δ ( ), συνέχισε την πολιτική των διαπραγµατεύσεων µε τον αυτοκράτορα του Βυζαντίου µε κύριο στόχο την υποταγή της Ορθόδοξης Ανατολικής Εκκλησίας στην Αγία Έδρα αλλά και την ενίσχυση και ανεξαρτησία της κοσµικής εξουσίας του πάπα στη Δύση. Την πολιτική αυτή επηρέασαν καθοριστικά οι πολιτικές εξελίξεις στην Ιταλία µε την εµφάνιση στο πολιτικό προσκήνιο του φιλόδοξου Καρόλου Α του Ανδεγαυού ( ), αδελφού του βασιλιά

10 της Γαλλίας Λουδοβίκου Θ του Αγίου. Ήδη ο Ουρβανός Δ αναζητούσε στη Δύση τον κατάλληλο ηγεµόνα που θα τον απάλλασσε από τον Μαµφρέδο και τον εχθρικό οίκο των Χοένστάουφεν. Έτσι άρχισαν οι διαπραγµατεύσεις µε τον Κάρολο, τις οποίες συνέχισε και ο πάπας Κλήµης Δ. Ο κόµης της Προβηγκίας Κάρολος (Κάρολος ντ Ανζού) εµφανίστηκε λοιπόν στην Ιταλία ύστερα από πρόσκληση του πάπα ως αντίπαλος του Μαµφρέδου της Σικελίας. Στη µάχη του Βενεβέντου, στις 22 Φεβρουαρίου 1266, ο Μαµφρέδος ηττήθηκε και µαζί µε τη ζωή του χάθηκε και το βασίλειό του που περιήλθε στον Κάρολο. Οι προσπάθειες του δεσπότη Μιχαήλ Β της Ηπείρου να διασφαλίσει τις περιοχές της Ηπείρου και την Κέρκυρα, που είχε δώσει ως προίκα στην κόρη του Ελένη κατά τον γάµο της µε τον Μαµφρέδο, απέτυχαν και ο Ανδεγαυός έγινε κύριος των κτήσεων αυτών µε την επίνευση της Αγίας Έδρας. Οι επεκτατικές βλέψεις του Καρόλου ενισχύθηκαν, όταν υπογράφηκαν στην κατοικία του πάπα, στο Βιτέρµπο της Ιταλίας, οι δύο συνθήκες του Μαΐου του 1267, µε τις οποίες συσπειρώθηκαν οι εχθροί του Μιχαήλ Η µε τελικό στόχο την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης. Με την πρώτη συµφωνία εκχωρείτο η επικυριαρχία της Πελοποννήσου στον Κάρολο. Συµφωνήθηκε ο γάµος της κόρης και κληρονόµου του Γουλιέλµου Β Βιλεαρδουίνου, Ισαβέλλας, µε τον γιο του Καρόλου, Φίλιππο. Ο Γουλιέλµος θα διατηρούσε εφ όρου ζωής την επικαρπία της Αχαΐας. Μετά τον θάνατό του η ηγεµονία θα περιερχόταν στον Φίλιππο ή στα τέκνα του και, αν δεν υπήρχαν διάδοχοι, στον ίδιο τον Κάρολο. Η δεύτερη συµφωνία της 27ης Μαΐου 1267 ήταν η πιο σηµαντική, γιατί ουσιαστικά αποτελούσε το σχέδιο για την κατάκτηση και τον διαµελισµό της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Στην Εισαγωγή διακηρύσσεται ο στόχος της συµφωνίας: «Ο Μιχαήλ Παλαιολόγος, ο σχισµατικός, που σφετερίστηκε τον τίτλο του αυτοκράτορα κατέλαβε την αυτοκρατορική πόλη της Κωνσταντινούπολης και ολόκληρη την αυτοκρατορία, εξεδίωξε τον αυτοκράτορα Βαλδουίνο και τους Λατίνους που διέµεναν εκεί, και τώρα µόνον ένα τµήµα µένει από το πριγκιπάτο της Αχαΐας και του Μορέως, του οποίου επίσης έχει υποτάξει σηµαντική περιοχή. Είµαστε έτοιµοι, εποµένως, µε τη βοήθεια του Θεού να αναλάβου- µε το ευσεβές έργο της ανασύνδεσης του ευγενούς µέλους, που αποκόπηκε από τους σχισµατικούς από το σώµα της κοινής µας µητέρας, της Αγίας Ρωµαϊκής Εκκλησίας». Ο Κάρολος υποσχόταν να οργανώσει σε διάστηµα έξι ή επτά ετών σώµα από Νωπογραφία που απεικονίζει τον πάπα Κλήµεντα Δ να στέ-

11 ιππότες, για να πολεµήσουν επί ένα έτος στη Ρωµανία. Σε ανταπόδοση της βοήθειας ο Λατίνος αυτοκράτορας Βαλδουίνος Β θα αναγνώριζε την επικυριαρχία του Καρόλου στην Αχαΐα και στις προικώες κτήσεις της Ελένης της Ηπείρου. Από τα εδάφη που θα καταλάµβαναν το ένα τρίτο θα περιερχόταν στον Κάρολο, τα άλλα δύο τρίτα µε την Κωνσταντινούπολη και τα νησιά Λέσβο, Σάµο, Χίο και Κω στον Βαλδουίνο. Το πιο σηµαντικό, σε περίπτωση θανάτου του Βαλδουίνου και του γιου του Φιλίππου χωρίς νόµιµους κληρονόµους, ήταν ότι ο αυτοκρατορικός θρόνος θα περιερχόταν στον Κάρολο και στον Ανδεγαυικό οίκο. Η συµφωνία επισφραγίστηκε µε την υπόσχεση γάµου του Φιλίππου µε την κόρη του Καρόλου Βεατρίκη, όταν θα έφτανε σε ηλικία γάµου. Από τη συνθήκη ικανοποιήθηκε και η Βενετία, καθώς οι συµβαλλόµενοι της εγγυώντο όλα τα παλαιά δικαιώµατα που είχε στη λατινική αυτοκρατορία. Ο Μιχαήλ Η βρισκόταν σε εξαιρετικά δύσκολη θέση. Σε απάντηση στις επιστολές που είχε στείλει στον πάπα Κλήµη, ο πάπας απέρριπτε τις προτάσεις του Μιχαήλ για σύγκληση οικουµενικής συνόδου και πρόβαλλε τις δικές του απαιτήσεις για την ένωση των Εκκλησιών. Απαιτούσε τη χρήση του άζυµου άρτου στη Θεία Ευχαριστία και την απόλυτη αποδοχή του λατινικού Συµβόλου της Πίστεως και του δόγµατος του filioque (της εκπόρευσης δηλαδή του Αγίου Πνεύµατος όχι µόνο από τον Πατέρα αλλά και από τον Υιό). Θα έπρεπε επίσης όλοι οι ορθόδοξοι επίσκοποι να αποδεχθούν το πρωτείο του πάπα σε θέµατα εκκλησιαστικής δικαιοδοσίας. Σε αντίθετη περίπτωση θα ενθάρρυνε τις φιλοδοξίες και τα σχέδια του Καρόλου εναντίον της Κωνσταντινούπολης. Η απειλή πραγµατοποιήθηκε αργότερα µε τη συµµετοχή του πάπα στην υπογραφή της συνθήκης του Βιτέρµπο. Σε νέα επιστολή του ο Μιχαήλ, παρακάµπτοντας το ζήτηµα του πρωτείου του πάπα, εξέθετε την άρνηση των ιεραρχών και του κλήρου στην ένωση των Εκκλησιών και δήλωνε ότι ήταν πρόθυµος να προσφέρει τη βοήθειά του σε µια σταυροφορία εναντίον των µουσουλµάνων των Αγίων Τόπων. Σε ιδιαίτερα σκληρή επιστολή ο Πάπας απαίτησε από τον Μιχαήλ να εκδιώξει ως σχισµατικούς όσους αντιδρούσαν στην ένωση των Εκκλησιών. Τον θάνατο του πάπα Κλήµη Δ στις 29 Νοεµβρίου 1268 ακολούθησε µία περίοδος κωλυσιεργιών και διαµάχης των καρδιναλίων για την εκλογή νέου πάπα που κράτησε τρία χρόνια. Υπήρχαν δύο παρατάξεις, των Φράγκων από τη µία και των Ιταλών από την άλλη. Τη διαµάχη υπέθαλπε και ο Κάρολος, καθώς η χηρεία του παπικού θρόνου

12 εξυπηρετούσε τα σχέδιά του. Ο Μιχαήλ τότε ζήτησε την υποστήριξη του βασιλιά της Γαλλίας, ο οποίος είχε ολοκληρώσει τις ετοιµασίες για µια σταυροφορία στους Αγίους Τόπους. Ο Λουδοβίκος Θ, για να µη στερηθεί τη βοήθεια του Μιχαήλ αλλά ούτε του Καρόλου, έπεισε τον αδελφό του να αναβάλει τα σχέδιά του για επίθεση εναντίον της Κωνσταντινούπολης και να τον ακολουθήσει το 1270 σε µία σταυροφορία στην Τύνιδα. Οι Βυζαντινοί πρέσβεις συνάντησαν τον Λουδοβίκο στην Καρχηδόνα και υποσχέθηκε να καταβάλει κάθε προσπάθεια για να αποτρέψει τα κατακτητικά σχέδια του αδελφού του. Την άλλη ηµέρα όµως πέθανε και οι πρέσβεις επέστρεψαν άπρακτοι. Η καταστροφή από σφοδρή θύελλα του ανδεγαυικού στόλου στο λιµάνι Τραπάνι της Σικελίας, τον Νοέµβριο του 1270, ανέστειλε τις προετοιµασίες του Καρόλου. Τον Σεπτέµβριο του 1271 στον θρόνο της Ρώµης ανήλθε ο Ιταλός Γρηγόριος Ι (1271-6) που είχε διατελέσει παπικός λεγάτος στους Αγίους Τόπους και ήταν ένθερµος υποστηρικτής µιας σταυροφορίας για την ανακατάληψη της Ιερουσαλήµ. Θεωρούσε ότι η εκκλησιαστική ένωση θα εξασφάλιζε την υποστήριξη των Βυζαντινών προς τον σκοπό αυτό. Οι καρδινάλιοι, ωστόσο, και ο Κάρολος Ανδεγαυός αντέδρασαν στον ενθουσιασµό του και του επέστησαν την προσοχή στην πανουργία του Μιχαήλ Η και στις διαπραγ- µατεύσεις που είχαν γίνει µε τους προηγούµενους πάπες. Οι διαβουλεύσεις επανήλθαν στο επίπεδο των προηγούµενων ετών. Παρότι ο Μιχαήλ προωθούσε την ένωση των Εκκλησιών, η Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης τηρούσε ουδέτερη στάση, και, όπως αναφέρει ο Γεώργιος Παχυµέρης, οι επίσκοποι καθησύχαζαν µε την ιδέα ότι η Εκκλησία ήταν ασφαλής και το ότι πηγαινοέρχονταν οι πρεσβείες δεν επρόκειτο να καταλήξει στην ένωση. Είχαν εξάλλου υπόψη και τις προσπάθειες που είχαν γίνει παλαιότερα από τον Ιωάννη Γ Δούκα Βατάτζη. Η πρώτη βυζαντινή αντιπροσωπεία έφθασε στη Ρώµη το καλοκαίρι του Αρχηγός της αντιπροσωπείας ήταν ο Ιωάννης Παράστρων, φραγκισκανός, γεννηµένος στην Κωνσταντινούπολη, που γνώριζε καλά τα ελληνικά και ήταν υπέρµαχος της ένωσης. Ο Γρηγόριος Ι, παρά τις πιέσεις που δεχόταν από το Ανδεγαυικό κόµµα ότι µόνο αν καταλάµβαναν την Κωνσταντινούπολη θα πετύχαιναν την ένωση, συνέχισε τις διαβουλεύσεις και απαίτησε από τον Μιχαήλ την υποταγή της Βυζαντινής Εκκλησίας στη Ρώµη. Ο Μιχαήλ δεν είχε πολλά περιθώρια, γιατί οι στρατιωτικές προετοιµασίες του Καρόλου είχαν σχεδόν τελειώσει και επέκειτο η εκστρατεία του εναντίον της Κωνσταντινούπο- Οι δύο γραφές στη φωτογραφία εκδόθηκαν επί Μιχαήλ Η

13 λης. Τον Οκτώβριο του 1272 έφθασε πρεσβεία του πάπα µε τον Ιωάννη Παράστρωνα και τέσσερις Μινορίτες µοναχούς και ανήγγειλαν τη σύγκληση µιας οικουµενικής συνόδου στη γαλλική πόλη Λυών. Στόχοι της συνόδου θα ήταν η αναδιοργάνωση της Εκκλησίας, η πραγµατοποίηση της ένωσης των δύο Εκκλησιών και η οργάνωση σταυροφορίας για την απελευθέρωση των Αγίων Τόπων. Με επιστολές µεταξύ του Μιχαήλ και του πάπα ρυθµίστηκαν τα της συµµετοχής και της αντιπροσώπευσης του αυτοκράτορα και του πατριάρχη, της συνοδείας των αντιπροσώπων µε τον όρο ο αυτοκράτορας και ο πατριάρχης να υπογράψουν τη λατινική οµολογία Πίστεως και ότι θα αναγνώριζαν τον Ρωµαίο Ποντίφικα ως κεφαλή όλων των Εκκλησιών στα διοικητικά ζητήµατα. Ο πάπας έπεισε τον Κάρολο να αναβάλει την εκστρατεία έως τον Μάιο του 1275, ενώ σύστησε στους Βενετούς να µην ανανεώσουν τη συνθήκη µε τον Μιχαήλ πριν από την ένωση. Η σύνοδος της Λυών (1274) Ο Μιχαήλ Η ανέλαβε µια προσπάθεια ενηµέρωσης των ιεραρχών και του λαού για την πολιτική σκοπιµότητα της ένωσης. Πριν από τη σύνοδο της Λυών συγκάλεσε στα ανάκτορα σύνοδο των αρχιερέων και δήλωσε ότι οι ενωτικές διαπραγµατεύσεις απέβλεπαν στην ειρήνη και στην αποτροπή πολέµων και αιµατοχυσιών. Η ένωση των Εκκλησιών θα σήµαινε µόνο τρεις παραχωρήσεις: α) το πρωτείον, την αναγνώριση δηλαδή των πρωτείων της Εκκλησίας της Ρώµης, β) το έκκλητον, το δικαίωµα δηλαδή προσφυγής των κληρικών στη Ρώµη και γ) το µνηµόσυνον, τη µνηµόνευση των παπών στα δίπτυχα, που δεν ήταν αντίθετη προς τους κανόνες. Τόνισε επίσης ότι θα µπορούσε να γίνεται χρήση της οικονοµίας που εφαρµοζόταν στην Ανατολική Εκκλησία, που της επέτρεπε να πολιτεύεται µε ελαστικότητα και πνεύµα επιείκειας σε θέµατα εκκλησιαστικής διοίκησης, για να µη διαταραχθεί η ειρήνη της Εκκλησίας. Είναι φανερό πως ο αυτοκράτορας προσπάθησε να υποβαθµίσει τη σηµασία της ένωσης. Μέσα σε κλίµα αντιπαράθεσης συνόδου και αυτοκράτορα κλήθηκε ο χαρτοφύλακας της Αγίας Σοφίας Ιωάννης Βέκκος, που διακρινόταν για την υψηλή του µόρφωση, να διατυπώσει τις απόψεις του για την ένωση. Ο Βέκκος, ύστερα από κάποιο δισταγµό, υποστήριξε τελικά τις απόψεις της συνόδου και του πατριάρχη Ιωσήφ Α ( και ) εξοργίζοντας τον αυτοκράτορα. Έπεσε σε δυσµένεια και φυλακίστηκε στον πύργο του Ανεµά. Κατά τη διάρκεια Μολυβδόβουλλο του πατριάρχη Ιωσήφ Α ( ), στο

14 της φυλάκισής του µεταστράφηκε στη φιλενωτική παράταξη, οι πηγές όµως δεν διαφωτίζουν τις συνθήκες και τα αίτια της µεταστροφής. Έγιναν επίσης προσπάθειες προετοιµασίας του κλήρου για την ένωση, µε την παρουσία Ελλήνων µοναχών στην Κάτω Ιταλία και Λατίνων στην Κωνσταντινούπολη, που συµµετείχαν στις ακολουθίες στην Αγία Σοφία σύµφωνα µε τις ελληνικές συνήθειες, εκτός από τη Θεία Κοινωνία. Παρ όλα αυτά οι περισσότεροι αρχιερείς, ο κλήρος και το µεγαλύτερο τµήµα του λαού ήταν αντίθετοι προς την ένωση, καθώς θεωρούσαν ότι µε την ένωση θα τους επιβαλλόταν το δόγµα του filioque αλλά και η υιοθέτηση λατινικών τύπων στη Θεία Λειτουργία. Υπό την πίεση του αυτοκράτορα και καθώς πλησίαζε ο χρόνος για τη σύγκληση της συνόδου της Λυών ο Ιωάννης Βέκκος υπαναχώρησε και ηγήθηκε της φιλολατινικής µερίδας. Τότε ο πατριάρχης Ιωσήφ Α, για να προστατεύσει την Ορθόδοξη Εκκλησία, κυκλοφόρησε δηµόσια ένα έγγραφο (ένορκος γνώµη), µε το οποίο ενηµέρωνε τον λαό για την αρνητική του θέση στο ζήτηµα της ένωσης. Ο όρκος υπογράφηκε από το µεγαλύτερο µέρος των αρχιερέων. Σύµφωνα µάλιστα µε τον φιλενωτικό Γεώργιο Μετοχίτη, ο όρκος οφειλόταν στην πίεση που άσκησε στον πατριάρχη η αδελφή του αυτοκράτορα Ευλογία, που υπήρξε σθεναρή αντίπαλος της φιλενωτικής πολιτικής του αδελφού της. Ύστερα από την απόλυση χρυσόβουλου του αυτοκράτορα, µε το οποίο ο Μιχαήλ διαβεβαίωνε ότι δεν θα πίεζε την Εκκλησία να αποδεχθεί κάτι διαφορετικό από την πίστη και την παράδοση, ένα µεγάλο µέρος των συνοδικών υποχώρησε και στις 24 Δεκεµβρίου 1273 έστειλε επιστολή προς τον αυτοκράτορα, µε την οποία δεχόταν την ένωση που θα βασιζόταν στα τρία σηµεία που όριζε εκείνος. Ο Μιχαήλ µε δεύτερο χρυσόβουλο του Ιανουαρίου του 1274 διαβεβαίωνε τους ιεράρχες και τον κλήρο για την ακεραιότητα της ορθόδοξης πίστης. Τον Φεβρουάριο του 1274 είκοσι έξι µητροπολίτες, εννέα αρχιεπίσκοποι και κληρικοί και αξιωµατούχοι της Αγίας Σοφίας και του παλατιού υπέγραψαν επιστολή προς τον πάπα, µε την οποία αποδέχονταν τα προνόµια που είχε ο πάπας πριν από το Σχίσµα του Επεσήµαιναν επίσης την άρνηση ορισµένων επισκόπων και του πατριάρχη να υπογράψουν την ένωση. Η συνοδική επιστολή µαζί µε τις οµολογίες πίστεως του αυτοκράτορα και του γιου του Ανδρόνικου που είχε στεφθεί συµβασιλεύς το 1272, προσκοµίστηκαν στη σύνοδο της Λυών από την αυτοκρατορική αντιπροσωπεία, την οποία αποτελούσαν ο µέγας λογοθέτης Γεώργιος Ακροπολίτης, που

15 εκπροσωπούσε τον αυτοκράτορα, ο προκαθήµενος του βεστιαρίου Νικόλαος Πανάρετος, ο µέγας διερµηνευτής Γεώργιος Βερροιώτης και ως εκπρόσωποι του κλήρου ο πρώην πατριάρχης Γερµανός Γ (1265-6) και ο αρχιεπίσκοπος Νικήτας Θεοφάνης. Τους συνόδευαν ο Ιωάννης Παράστρων και δύο παπικοί απεσταλµένοι. Αναχώρησαν από την Κωνσταντινούπολη τον Μάρτιο του Όταν όµως έπλεαν έξω από το ακρωτήριο Ταίναρο, το ένα από τα δύο πλοία µε τον Πανάρετο και τον Βερροιώτη βυθίστηκε. Σε αυτό υπήρχαν και διάφορα κειµήλια και εικόνες καθώς και κάλυµµα της Αγίας Τράπεζας από τον ναό της Αγίας Σοφίας που θα προσφέρονταν ως δώρα στον πάπα. Η βυζαντινή αποστολή έφθασε στη Λυών στις 24 Ιουνίου, οι εργασίες όµως της συνόδου είχαν αρχίσει από τις 7 Μαΐου 1274 στον καθεδρικό ναό του Αγίου Ιωάννη. Στη σύνοδο µετείχαν άτοµα, µεταξύ των οποίων εκπρόσωποι των Δυτικών ηγεµόνων, κορυφαίοι Λατίνοι κληρικοί µε επικεφαλής τον πάπα Γρηγόριο Ι. Ο µεγάλος σχολαστικός φιλόσοφος Θωµάς Ακινάτης είχε κληθεί στη σύνοδο, αλλά πέθανε καθώς κατευθυνόταν στη Λυών στις 7 Μαρτίου Οι Βυζαντινοί απεσταλµένοι επέδωσαν στον πάπα τη χρυσόβουλη γραφή του αυτοκράτορα και τις δύο επιστολές του Ανδρόνικου και του βυζαντινού κλήρου. Στις 29 Ιουνίου, την εορτή των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου, τελέστηκε πανηγυρική Θεία Λειτουργία, κατά την οποία διαβάστηκαν ο Απόστολος και το Ευαγγέλιο στα λατινικά και στα ελληνικά και ακολούθησε το κήρυγµα του διάσηµου καρδιναλίου, συγγραφέα και ποιητή Μποναβεντούρα, ο οποίος εξήρε τη σηµασία της ένωσης των Εκκλησιών. Στη συνέχεια εκφωνήθηκε το Σύµβολο της Πίστεως στα λατινικά από τους Δυτικούς επισκόπους και στα ελληνικά από τους Έλληνες αντιπροσώπους και τους δύο Λατίνους διερµηνείς µε την προσθήκη του filioque. Η επίσηµη πράξη της ένωσης πραγµατοποιήθηκε στις 6 Ιουλίου, κατά την τέταρτη συνεδρία. Ο πάπας εξέφρασε την ικανοποίησή του για την «επιστροφή των Ελλήνων εις την υποταγήν της Ρωµαϊκής Εκκλησίας που συντελέσθηκε εθελουσίως και χωρίς εγκόσµιο αντιστάθµισµα». Κατόπιν διαβάστηκαν οι επιστολές µε την οµολογία πίστεως του Μιχαήλ και του Ανδρόνικου, µε τις οποίες αποδέχονταν το filioque, το Καθαρτήριον Πυρ, τα άζυµα και το πρωτείο του πάπα. Στο τέλος ο Μιχαήλ ζητούσε να διατηρήσει η Εκκλησία του το Σύµβολο αναλλοίωτο και να συνεχίσει να τελεί τη Θεία Λειτουργία σύµφωνα µε το τελετουργικό της Ανατολικής Εκκλησίας. Διαβάστηκε τέλος η επιστολή

16 του βυζαντινού κλήρου, µε την οποία αναγνώριζαν τα δικαιώµατα που είχε η Εκκλησία της Ρώµης πριν από το Σχίσµα. Ο πάπας Γρηγόριος εκφώνησε εγκωµιαστικό λόγο και εξήρε την ένωση και τόνισε την ανάγκη να αναληφθεί εκστρατεία για να ανακαταληφθούν και οι Άγιοι Τόποι. Η βυζαντινή αντιπροσωπεία αναχώρησε από τη Λυών στα τέλη Ιουλίου του 1274 και µετέφερε πλούσια δώρα και επιστολές του πάπα προς τον Μιχαήλ και την Εκκλησία, µε τις οποίες εξέφραζε την ικανοποίησή του για την ένωση των δύο Εκκλησιών. Η επιστροφή της βυζαντινής αντιπροσωπείας προκάλεσε στην Κωνσταντινούπολη θύελλα διαµαρτυριών. Χαρακτήριζαν τη σύνοδο της Λυών ληστρική και απέρριπταν τον οικου- µενικό της χαρακτήρα, εφόσον δεν συµµετείχαν και τα άλλα πατριαρχεία. Ο Μιχαήλ διέταξε την τύφλωση και την εξορία πολλών ανθενωτικών κυρίως µοναχών, κατέσχε τις περιουσίες επιφανών πολιτών, ενώ πολλοί βρήκαν καταφύγιο στην Αυλή του Νικηφόρου Α της Ηπείρου και του Ιωάννη Α Δούκα στη Θεσσαλία. Στη σύνοδο της Λυών του 1274 ο φραγκισκανός θεολόγος καρ- Το κίνηµα των αρσενιατών και η Εκκλησία στα χρόνια του Μιχαήλ Η Παλαιολόγου Η διαταγή που έδωσε ο Μιχαήλ Η να τυφλώσουν τον νεαρό αυτοκράτορα Ιωάννη Δ Λάσκαρη, παραβαίνοντας τους όρκους που είχε δώσει ότι θα του παρέδιδε τον θρόνο όταν ενηλικιωνόταν, οδήγησε τον πατριάρχη Αρσένιο Αυτωρειανό (1254/5-1259/60, ) να συγκαλέσει σύνοδο και να αφορίσει τον αυτοκράτορα. Ο Μιχαήλ προσεταιρίστηκε τα µέλη της συνόδου για την άρση του αφορισµού, ο Αρσένιος όµως αρνήθηκε να παρουσιαστεί ενώπιον της συνόδου και µέσα σε κλίµα τροµοκρατίας οι ιεράρχες αποφάσισαν την καθαίρεση και την εξορία του πατριάρχη για φυγοδικία. Η καθαίρεση του Αρσένιου προκάλεσε την αντίδραση των κληρικών και των µοναχών που µε το σύνθηµα «µή ἅψη, µηδέ θίγης», να αποφεύγουν δηλαδή κάθε επαφή µε όσους είχαν συµφωνήσει στην αποποµπή του Αρσένιου και µε την επίσηµη Εκκλησία, δηµιούργησαν σχίσµα στην Εκκλησία και στην κοινωνία. Ο Μιχαήλ προειδοποίησε ότι όσοι παρέµεναν πιστοί στον Αρσένιο και στο στρατόπεδο του σχίσµατος θα αντιµετωπίζονταν ως εχθροί του αυτοκράτορα. Η κίνηση των αρσενιατών απέκτησε πολλούς οπαδούς ακόµη και ανάµεσα σε µέλη της βασιλικής οικογένειας και, όπως αφηγείται ο Γεώργιος Παχυµέρης, «µπήκε η διχόνοια ακόµη και στα σπίτια, άλλα πρέσβευε ο πατέρας και άλλα ο γιος». Το αρχοντικό

17 της αδελφής του αυτοκράτορα, της χήρας Μαρίας Παλαιολογίνας Ταρχανειώτισσας, που όταν έγινε µοναχή πήρε το όνοµα Μάρθα, υπήρξε ορµητήριο των Αρσενιατών και του πρωτεργάτη του κινήµατος µοναχού Υάκινθου. Η κίνηση των αρσενιατών αναπτύχθηκε στη Μικρά Ασία αλλά και στην Κωνσταντινούπολη και στρεφόταν εναντίον του πατριαρχικού κλήρου. Ο πατριάρχης Γερµανός Γ Γαβράς (1265-6) δεν έλαβε δραστικά µέτρα εναντίον τους. Ο πατριάρχης Ιωσήφ Α ( ), όµως, ζήτησε την επέµβαση της πολιτικής εξουσίας. Όπως αφηγείται ο Γεώργιος Παχυ- µέρης, ιδιαίτερα σκληρός υπήρξε ο µέγας λογοθέτης Γεώργιος Ακροπολίτης, ο γνωστός ιστοριογράφος, ο οποίος εισέβαλλε στα σπίτια των αρσενιατών, τους έδερνε, τους κρεµούσε και τους µαστίγωνε, ενώ τους πιο σηµαντικούς τους διαπόµπευε στην αγορά και µε πλαστές και κάκιστες κατηγορίες τους καταδίκαζε σε εξορία ή σε θάνατο. Πολλοί µοναχοί αυτοεξορίστηκαν και µοναχές εκδιώχθηκαν µέσα στον χειµώνα. Το ίδιο σκληρά φέρθηκε και ο πρωτοσεβαστός Νεστόγγος στη Μικρά Ασία. Η ένωση της Ορθόδοξης Εκκλησίας µε την Εκκλησία της Ρώµης στη σύνοδο της Λυών ενδυνάµωσε την αντίθεση των Αρσενιατών εναντίον του αυτοκράτορα, δηµιούργησε όµως και νέο ρήγµα στην Εκκλησία. Ο πατριάρχης Ιωσήφ, ο οποίος είχε αποσυρθεί στη µονή της Περιβλέπτου, συνέχιζε να ασκεί από εκεί τα καθήκοντά του έως την επιστροφή της πρεσβείας από τη Λυών. Θα επέστρεφε στο πατριαρχείο µόνο αν δεν πραγµατοποιείτο η ένωση, διαφορετικά θα παραιτείτο. Όταν επέστρεψε η αντιπροσωπεία (αρχές του 1275), και ενώ είχε συντελεστεί η ένωση της Λυών, ο Ιωσήφ δεν ήταν διατεθειµένος να παραιτηθεί. Υπό την πίεση του αυτοκράτορα η σύνοδος τον θεώρησε παραιτηµένο και αποφάσισαν να µνηµονεύσουν τον πάπα. Γεννήθηκε µία νέα κίνηση, των ιωσηφιτών, από κληρικούς του πατριαρχείου που έµεναν πιστοί στον πατριάρχη Ιωσήφ, δεν διαχώρισαν όµως τη θέση τους από την επίσηµη Εκκλησία. Πολλοί οπαδοί του Ιωσήφ διώχθηκαν και τιµωρήθηκαν µε τύφλωση, κοπή της γλώσσας κ.ά. ως ανθενωτικοί µε απόφαση όχι της Εκκλησίας αλλά του αυτοκράτορα. Η άρνησή τους να αποδεχθούν την ένωση θεωρήθηκε πολιτικό έγκληµα που στρεφόταν κατά του αυτοκράτορα. Οπαδός του Ιωσήφ υπήρξε και η αδελφή του Μιχαήλ, Ειρήνη-Ευλογία Παλαιολογίνα, όπως και ο γιος της Ιωάννης Καντακουζηνός. Με την ένωση των Εκκλησιών ξεκίνησε ένα κύµα διωγµών που θύµατά τους ήταν τόσο οι αρσενιάτες όσο και οι οπαδοί του Ιωσήφ. Στη διαθήκη του ο Ιωσήφ, που είχε χρηµατίσει και πνευµατικός του Μιχαήλ, αναφέρει

18 πως αν και υπέστη διώξεις (ἐξεθλίβην παρά τοῦ ἁγίου βασιλέως διά λόγου καί ἔργου), τον συγχωρεί. Οι σχέσεις του Μιχαήλ Η µε τη Βενετία, τη Γένουα και τους βαλκανικούς λαούς Η συνθήκη του Νυµφαίου που είχε υπογράψει ο Μιχαήλ Η µε τη Γένουα το 1261, για να τον βοηθήσει µε τον στόλο της να ανακαταλάβει την Κωνσταντινούπολη, ουσιαστικά δεν χρησίµευσε ως προς τον κύριο στόχο της, εφόσον η Κωνσταντινούπολη ανακαταλήφθηκε χάρη σε τυχαίο γεγονός. Οι Γενουάτες όµως απολάµβαναν τους καρπούς της συνθήκης, και καθώς µε τη φυγή των Βενετών από την Πόλη ο εφοδιασµός της στηριζόταν στα πλοία των Γενουατών, οι τελευταίοι άρχισαν να συµπεριφέρονται µε αλαζονεία που ενοχλούσε τους Βυζαντινούς. Μετά την ήττα τους µάλιστα από τον βενετικό στόλο στη ναυµαχία του Σετεπότσι και µία συνωµοσία του Γενουάτη ποτεστάτου ο Μιχαήλ εκδίωξε τους Γενουάτες από την Κωνσταντινούπολη και αποµάκρυνε τον στόλο τους. Παράλληλα ήρθε σε διαπραγµατεύσεις µε τη Βενετία, η οποία είχε ιδιαίτερα πληγεί από την απώλεια της Κωνσταντινούπολης, ο δόγης Ρενιέρης Ζένο ( ), όµως δεν φάνηκε πρόθυµος για τη σύναψη συνθήκης, καθώς ανέµενε την εξέλιξη της διαµάχης µεταξύ Μαµφρέδου και Καρόλου Ανδεγαυού. Η επικράτηση του Καρόλου, που αναδείχθηκε ο απειλητικότερος εχθρός της νεοσύστατης Βυζαντινής αυτοκρατορίας, ανάγκασε τον Μιχαήλ να έρθει και πάλι σε διαπραγµατεύσεις µε τους Γενουάτες, που κατέληξαν στη συµφωνία του 1267, µε την οποία επικυρώθηκε η συνθήκη του 1261 το κυριότερο όµως είναι ότι εκχωρήθηκε στους Γενουάτες η συνοικία του Γαλατά (του Πέραν) στην απέναντι ακτή του Κεράτιου, που σηµατοδοτεί µία νέα φάση στην εµπορική κυριαρχία των Γενουατών. Η συµφωνία αυτή και οι κατακτήσεις του Καρόλου στις ακτές της Αδριατικής, που απειλούσαν την ελεύθερη ναυσιπλοΐα των Βενετών, ανάγκασαν τον δόγη να υπογράψει τον Απρίλιο του 1268 συνθήκη µε τον Μιχαήλ, σύµφωνα µε την οποία Βενετοί έµποροι θα γίνονταν δεκτοί σε ορισµένα λιµάνια της βυζαντινής επικράτειας, θα απαλλάσσονταν από τα τελωνειακά τέλη, θα κατέβαλλαν όµως ενοίκιο για τα καταλύµατά τους. Εκτός όµως από τις επίσηµες συνθήκες, ο Μιχαήλ κατέφυγε στη χρησιµοποίηση ορισµένων Ιταλών τυχοδιωκτών και πειρατών, που µε πλούσια δώρα και παροχές γαιών Η εµπλοκή της Βυζαντινής αυτοκρατορίας στον πόλεµο του

19 µε φεουδαλική σχέση, τη χορήγηση βυζαντινής υπηκοότητας ή και τιµητικών τίτλων, παρείχαν στρατιωτικές ή διπλωµατικές υπηρεσίες στον Μιχαήλ. Ως έµπιστοι απεσταλ- µένοι του αυτοκράτορα στη Δύση χρησίµευσαν οι δύο Γενουάτες αδελφοί Zaccaria, που πήραν ως πρόνοια τη Φώκαια της Μικράς Ασίας, ενώ ο Βερονέζος πειρατής Λικάριος (Ικάριος) το 1273 έδωσε όρκο πίστης στον Βυζαντινό αυτοκράτορα και ανέλαβε τη διοίκηση του βυζαντινού στόλου για την κατάληψη της Εύβοιας. Η πολιτική του Καρόλου στη Βαλκανική και οι προετοιµασίες του για την εκστρατεία εναντίον της Κωνσταντινούπολης προκαλούσαν την έντονη ανησυχία του Βυζαντίου. Με βάση τα δικαιώµατα που απέρρεαν από τη συνθήκη του Βιτέρµπο ο Κάρολος άρχισε να µεταφέρει στρατό και µεγάλες ποσότητες τροφίµων και πολεµοφοδίων στην Αχαΐα, για να την οργανώσει ως βάση εναντίον του Βυζαντίου. Ο Μιχαήλ έστειλε στρατεύµατα και µισθοφόρους στην Πελοπόννησο, ο Γουλιέλµος Β όµως κατόρθωσε να τους αναχαιτίσει. Ο Μιχαήλ Η αναπτύσσει µία έντονη διπλωµατική δραστηριότητα στην προσπάθειά του να αποκαταστήσει τη βυζαντινή κυριαρχία στην Ήπειρο και στη Θεσσαλία µετά τον θάνατο του δεσπότη Μιχαήλ Β (1271). Απένειµε τον τίτλο του σεβαστοκράτορα στον Ιωάννη τον νόθο και πάντρεψε τον ανιψιό του Ανδρόνικο Ταρχανειώτη µε µία από τις κόρες του, ο Ιωάννης όµως εξελίχθηκε σε φοβερό εχθρό. Το 1272 ο Κάρολος Α κατέλαβε το Δυρράχιο και οι Αλβανοί τον αναγνώρισαν ως βασιλέα τους. Στον συνασπισµό του Καρόλου προσχώρησε και η Σερβία. Σε αντιστάθµισµα ο Μιχαήλ ήρθε σε διαπραγµατεύσεις µε την Ουγγαρία, που κατέληξαν στον γάµο του γιου του Ανδρόνικου, ο οποίος το 1272 στέφθηκε συναυτοκράτωρ, µε την κόρη του βασιλιά της Ουγγαρίας Στεφάνου Ε, Άννα. Οι διαπραγµατεύσεις µε τους Βουλγάρους δεν ευοδώθηκαν, παρότι η ανιψιά του Μιχαήλ, Μαρία, κόρη της αδελφής του Ευλογίας, παντρεύτηκε τον χήρο Κωνσταντίνο Τιχ. Η άρνηση του αυτοκράτορα να εκχωρήσει ως προίκα τη Μεσηµβρία και την Αγχίαλο εξόργισε τους Βουλγάρους που εισέβαλαν στα βυζαντινά εδάφη και αποσύρθηκαν χάρη στην επέµβαση των Μογγόλων της Χρυσής Ορδής της Νότιας Ρωσίας, συµµάχων του Μιχαήλ. Το 1273, όµως, οι Βούλγαροι έστελναν πρέσβεις στον Κάρολο. Αποτέλεσµα της πολιτικής του Καρόλου του Ανδεγαυού ήταν η συσπείρωση όλων των εχθρών της αυτοκρατορίας, τα σχέδιά του όµως και η επιθετικότητά του ανεστάλησαν, χάρη στην παρέµβαση του πάπα Γρηγορίου Ι που επιδίωκε την

20 ένωση των Εκκλησιών στη σύνοδο της Λυών (1274). Παρά τις αντιδράσεις κατά της ένωσης στο Βυζάντιο, ο Μιχαήλ Η αποκόµισε πολιτικά οφέλη. Καθώς αναβλήθηκε η εκστρατεία του Καρόλου Ανδεγαυού και ήταν απασχολη- µένος στην Ιταλία, τα αυτοκρατορικά στρατεύµατα κατέλαβαν τον Βουθρωτό και το Βεράτι και άρχισαν να πολιορκούν τον Αυλώνα και το Δυρράχιο. Το 1275 ο αδελφός του αυτοκράτορα, δεσπότης Ιωάννης Παλαιολόγος, εκστράτευσε εναντίον του Ιωάννη Α Δούκα της Θεσσαλίας και πολιόρκησε την πόλη των Νέων Πατρών. Ο Ιωάννης όµως κατέφυγε στο δουκάτο των Αθηνών και µε ενισχύσεις που έλαβε αιφνιδίασε και έτρεψε σε φυγή τους πολιορκητές. Οι Λατίνοι του Αιγαίου έστειλαν πλοία εναντίον του αυτοκρατορικού στόλου που ήταν αγκυροβοληµένος στη Δηµητριάδα. Εκεί κατέφθασε ο Ιωάννης Παλαιολόγος, εµψύχωσε τους Βυζαντινούς ναύτες και νίκησαν τον λατινικό στόλο. Επιτυχίες εναντίον των Βενετών είχε και ο Λατίνος Λικάριος που κατέλαβε το µεγαλύτερο τµήµα της Εύβοιας και έγινε κύριος σχεδόν όλων των νησιών του δουκάτου του Αρχιπελάγους εκτός από τη Νάξο. Ο αυτοκράτορας τον ονόµασε µέγα δούκα, διοικητή δηλαδή του στόλου. Μετά τις νίκες αυτές οι Βενετοί ζήτησαν και ανανεώθηκε το 1277 η συνθήκη του Παραχωρήθηκαν στους Βενετούς συνοικία στην Κωνσταντινούπολη, δωρεάν εµπορικά καταλύµατα και απαλλαγή από τα τέλη. Λεπτοµέρεια από πίνακα του Τζεντίλε Μπελίνι ( ), που Ο Μιχαήλ Η και οι πάπες µετά τη σύνοδο της Λυών Μετά την αποµάκρυνση του πατριάρχη Ιωσήφ Α, ο οποίος δεν είχε υπογράψει την οµολογία πίστεως στον πάπα, και την άνοδο στον πατριαρχικό θρόνο του Ιωάννη Α Βέκκου (26 Μαρτίου 1275), ελληνική πρεσβεία µε τον φιλενωτικό διάκονο Γεώργιο Μετοχίτη και τον λογοθέτη Θεόδωρο επισκέφθηκαν τον πάπα Γρηγόριο στη νότια Γαλλία το καλοκαίρι του 1275, για να του αναγγείλουν την επίσηµη ανακήρυξη της ένωσης των Εκκλησιών στην Κωνσταντινούπολη και να συζητήσουν σχετικά µε την οργάνωση σταυροφορίας για την απελευθέρωση των Αγίων Τόπων. Συµφωνήθηκε µάλιστα προσωπική συνάντηση του Μιχαήλ µε τον πάπα στον Αυλώνα. Ο θάνατος όµως του Γρηγορίου τον Ιανουάριο του 1276 ανέτρεψε τα σχέδια αυτά αλλά και την πολιτική των παπών. Ο διάδοχος του Γρηγορίου, ο Γάλλος Ιννοκέντιος Ε, δεν ενδιαφερόταν για τη σταυροφορία όσο για την ουσιαστική πραγµατοποίηση της ένωσης. Ετοιµάστηκε πρεσβεία για την Κωνσταντινούπολη από τρεις φραγκισκανούς που θα επόπτευαν την αποδοχή της