απορία... Μήπως τα παιδιά βιώνουν τη βία

Transcript

1 Αντί προλόγου ΣΧΟΛΙΚΗ ΒΙΑ Η εκπαίδευση δεν εξημερώνει τα ήθη, όπως μας έλεγαν και στο σχολείο? Θα πρέπει να ανησυχούμε? Από τη δεκαετία του 70 όταν το ενδιαφέρον για τη σχολική βία και τη μελέτη της εκδηλώθηκε ενεργά, παρατηρήθηκε μια δραματική αύξηση της βίαιης εγκληματικότητας των ανηλίκων. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι στις Ηνωμένες Πολιτείες περίπου 3 εκατομμύρια εγκλήματα συμβαίνουν εντός ή γύρω από σχολικά κτήρια κάθε χρόνο! απορία... Είναι η βία ένα σχολικό φαινόμενο? Ή, πόσο νόημα έχει να μιλάμε για «σχολική» βία? Είναι τα παιδιά θύματα και θύτες μόνο σε αυτό το πλαίσιο? Reality sucks Μήπως τα παιδιά βιώνουν τη βία εντός του οικογενειακού πλαισίου? στο ευρύτερο κοινοτικό πλαίσιο? π.χ.στις γειτονιές στο γενικότερο κοινωνικό πλαίσιο? Π.χ. στην τηλεόραση, στον κινηματογράφο, τις εφημερίδες, στο διαδίκτυο, τη μουσική? Μήπως θα μπορούσαμε να μιλάμε για κοινωνικά διαχυμένη καθημερινή βία? 1

2 Γιατί το πλαίσιο του σχολείου θα έπρεπε να αποτελεί εξαίρεση? Γιατί θα έπρεπε να μην επηρεάζεται από την διάχυτη κοινωνική βία? Αλλά μάλλον θα πρέπει και να ξανασκεφτούμε τι σημαίνει βία? Τι αποτελεί βία και τι όχι? Ας δούμε για τι μιλάμε ορισμοί της σχολικής βίας Πολύπλοκο και δύσκολο ζήτημα Ο ορισμός της σχολικής βίας έχει αλλάξει πολλές φορές κατά το πέρασμα του χρόνου. Ποικίλει ανάλογα με την προοπτική, δηλαδή μεταξύ των ερευνητών, των εκπαιδευτικών, των πολιτικών και του κοινού. Ο όρος βία εμπεριέχει μια πολλαπλότητα νοημάτων, ιστορικά και πολιτισμικά προσδιορισμένων, που περιλαμβάνουνμιαποικιλίαμια ποικιλία καταστάσεων. Η βία ορίζεται γενικά ως η χρήση ισχύος προς κάποιον άλλο που έχει ως αποτέλεσμα κάποια βλάβη (Henry, 2000). Η βία περιλαμβάνει μόνο την χρήση φυσικής ισχύος? Ένας mainstream ορισμός Elliott, Hamburg, & Williams (1998): «η απειλή ή η χρήση φυσικής βίας με πρόθεση την πρόκληση σωματικού τραυματισμού, βλάβης, ή εκφοβισμό κάποιου άλλου προσώπου. Μας ενδιαφέρουν οι διαπροσωπικές μορφές βίας δολοφονία, βλαπτική επίθεση, ένοπλη ληστεία και βιασμός σπρώξιμο, γρονθοκόπημα, χτύπημα, και πέταγμα αντικειμένων όπου η πρόθεση είναι να βλάψει ή να εκφοβίσει ένα άλλο ανθρώπινο ον. Η λεκτική και ψυχολογική κακοποίηση δεν περιλαμβάνονται στον ορισμό μας για τη βία. Μορφές φυσικής βίας που εν γένει δεν περιλαμβάνουν τη σκόπιμη βλάβη ή εκφοβισμό, π.χ. χτύπημα, χαστούκι, εξαναγκασμό, και σπρώξιμο, που είναι κοινές μεταξύ αδερφιών και φίλων, αποκλείονται επίσης» (σελ ) 2

3 μια κριτική (Henry, 2000) Αν και ένας τέτοιος ορισμός είναι πολύ ακριβής, τι αφήνει απ έξω? Τέτοιου είδους ορισμοί, αγνοούν πολλά σημαντικά χαρακτηριστικά της βλάβης που προκαλεί η βία. 1. δεν περιλαμβάνουν τον συναισθηματικό και ψυχολογικό πόνο που προκαλεί η επιβολή του ενός επί κάποιου άλλου. 2. εστιάζουν κυρίως στην ορατή, εμπρόθετη διαπροσωπική βλάβη μεταξύ ατόμων, αλλά αποκλείουν την βλάβη που μπορεί να προκληθεί στα υποκείμενα από ιδρύματα ή οργανισμούς. 3. αγνοούν την βία που ενυπάρχει στην κοινωνική διαδικασία και παράγει συστηματικά κοινωνικές βλάβες όπως ο ρατσισμός και ο σεξισμός. 4. αποκλείει την «συμβολική βία» της κυριαρχίας, η οποία προκαλεί με μη ορατό τρόπο τον εξαναγκασμό μέσω της ισχύος που ασκείται στις ιεραρχικές σχέσεις. Henry (2000) δομική σχολική βία Αυτή που προκαλείται από τους δομικά κατέχοντες ισχύ στις κοινωνίες. συμβολική βία = ασκείται από τους εκπαιδευτικούς προς τους μαθητές, από τους σχολικούς διαχειριστές (διευθυντές κ.λπ.) προς τους εκπαιδευτικούς όσο και προς τους μαθητές και από την οργάνωση του σχολικού περιβάλλοντος το οποίο βλάπτει την δημιουργικότητα των μαθητών και την εκπαιδευτική διαδικασία. Π.χ. ο ιδρυματικός ρατσισμός και σεξισμός, η ετικετοποίησης και η παρακολούθηση των μαθητών, η πειθαρχία, οι μιλιταριστικές προσεγγίσεις της σχολικής ασφάλειας η σεξουαλική παρενόχληση. Π.χ. η διάκριση των φύλων βλαπτικές συνέπειες που έχει στην μαθησιακή εμπειρία των κοριτσιών. Όταν οι δάσκαλοι ευνοούν τους άρρενες μαθητές (γιατί αυτού φαίνεται να έχουν μια πιο εξωστρεφή συμμετοχή στην τάξη) τότε ταυτόχρονα θέτουν σε μειονεκτική θέση τα κορίτσια και καταπιέζουν την δυνητική τους ανάπτυξη, προκαλώντας αισθήματα ανεπάρκειας, θυμού και μακροχρόνιας κατάθλιψης. Προς έναν διαφορετικό και πιο επαρκή ορισμό της (σχολικής) βίας (Henry, 2000) ΒΙΑ: η χρήση ισχύος από κάποιον για την πρόκληση βλάβης σε κάποιον άλλο, με οποιαδήποτε μορφή και αν αυτή μπορεί να λάβει. 2 είδη βλαβών βλαβών: τις βλάβες μείωσης (harms of reduction): Αυτέςαφαιρούν κάτι από την υπάρχουσακατάσταση ενός προσώπουως ανθρώπινου όντος. π.χ.οι φυσικές βλάβες αναγωγής/ μείωσης παράγουν σωματικό πόνο και απώλεια (π.χ. αίματος, οργάνων, σωματική λειτουργικότητας κ.λπ.). Οι υλικές βλάβες αναγωγής/ μείωσης αφαιρούν κάτι από την οικονομική κατάσταση του προσώπου (π.χ. ιδιοκτησία, χρήματα). Οι ψυχολογικές βλάβες αναγωγής/ μείωσης έχουν καταστροφικές συνέπειες στον ανθρώπινο νου και εξασθενούν την συναισθηματική και νοητική λειτουργία του προσώπου (π.χ. το σύνδρομο μετατραυματικού στρες). Οι κοινωνικές και συμβολικές βλάβες αναγωγής/ μείωσης μειώνουν το κοινωνικό status του προσώπου (π.χ. παραβιάζοντας τα ανθρώπινα δικαιώματα του προσώπου, την σεξουαλικότητα και την κοινωνική του ταυτότητα). Οι ηθικές βλάβες αναγωγής/ μείωσης διαφθείρουν τα καθιερωμένα κριτήρια του ενδιαφέροντος για την ευημερία του προσώπου(π.χ.όπως στο μίσος,στην στην πίεση προς διάπραξη απάτης κ.λπ.). τις βλάβες καταστολής βλάβες καταστολής (harms of repression): Αυτές αφορούν την άσκηση δύναμης για τον συστηματικό περιορισμό της δυνατότητας κάποιου να πετύχει κάποια ανώτερα επίπεδα επίτευξης (φυσικό, υλικό, ψυχολογικό και κοινωνικό). Πρόκειται για πράξεις βίας που καθιστούν τους άλλους αδύναμους στο να διατηρήσουν ή να εκφράσουν την ανθρώπινή τους φύση, δηλαδή πρόκειται για πράξεις που αρνούνται την ικανότητα των άλλων να διαφέρουν και να διαφοροποιούνται. 3

4 Henry (2000) ορισμός σχολικής βίας : «σχολική βία είναι η άσκηση δύναμης πάνω στους άλλους σε σχετικά με το σχολικό περιβάλλον, από κάποιο υποκείμενο, οργανισμό, ή κοινωνική διαδικασία, που αρνείται από αυτά τα υποκείμενα την ανθρώπινη υπόσταση τους να διαφοροποιούνται, είτε μειώνοντας τα από αυτό που είναι είτε περιορίζοντας τα από το να γίνουν αυτό που θα μπορούσαν να γίνουν» (σελ. 21). Οι Abramovay & Rua (παρατίθεται από τον Werthein, 2003): κάθε πράξη βίας φυσικό, ηθική ή ιδρυματική ενάντια στην ακεραιότητα ατόμων ή ομάδων. MacDonald (1998): «οι συμπεριφορές που μπορεί να έχουν ως αποτέλεσμα είτε φυσική είτε ψυχολογική ήβλάβη» βη (σελ. 17). Σε αυτό τον ορισμό περιλαμβάνονται πράξεις εκφοβισμού, παρενόχλησης και διακρίσεων (MacDonald, dacosta, & Maynes, 1996). Besag (1989): η σχολική επιθετικότητα (bullying) είναι συχνά μια διάθεση παρά μια δράση. Σχολική επιθετικότητα: «επαναλαμβανόμενη επίθεση φυσική, ψυχολογική, κοινωνική, λεκτική από εκείνους που είναι σε θέση ισχύος σε εκείνους που είναι αδύναμοι να αντισταθούν, με την πρόθεση να προξενήσουν δυστυχία για το δικό τους καλό και για τη δική τους ευχαρίστηση» (σελ. 4). Και λίγα λόγια για τον ορισμό του σχολικού «εκφοβισμού» (bullying) πρωτοχρησιμοποιήθηκε και καθιερώθηκε στο Ηνωμένο Βασίλειο. Τρεις από τους ορισμούς που παρατίθενται συχνότερα στην βιβλιογραφία: Α. «Ένας μαθητής εκφοβίζεται η θυματοποιείται όταν αυτός ή αυτή εκτίθεται, επαναλαμβανόμενα και σε μάκρος χρόνου, σε αρνητικές πράξεις από τη μεριά ενός ή περισσότερων άλλων μαθητών μια πράξη είναι αρνητική όταν κάποιος σκόπιμα επιβάλλει, ή προσπαθεί να επιβάλλει, τραυματίσει ή ενοχλήσει κάποιον άλλο. Οι αρνητικές πράξεις μπορούν να λάβουν χώρα είτε μέσω λέξεων (λεκτικές), για παράδειγμα, μέσω απειλής, εμπαιγμού, πειράγματος και ύβρεων. Μια πράξη είναι αρνητική όταν κάποιος χτυπά, σπρώχνει, κλωτσά, ή περιορίζει κάποιον άλλο μέσω φυσικής επαφής. Είναι επίσης πιθανό να λάβουν χώρα αρνητικές πράξεις χωρίς τη χρήση λέξεων ή φυσικής επαφής, όπως κάνοντας γκριμάτσες ή άσεμνες χειρονομίες, αποκλείοντας σκόπιμα κάποιον από την ομάδα, ή αρνούμενοι να συμμορφωθούμε με τις επιθυμίες ενός άλλου προσώπου.» (Olweus, 1993). 4

5 Β. «Ένας μαθητής εκφοβίζεται ή περιπαίζεται όταν ένας άλλος μαθητής λέει πρόστυχα και δυσάρεστα πράγματα σε αυτόν ή αυτήν. Πρόκειται επίσης για εκφοβισμό όταν ένας μαθητής χτυπιέται, κλωτσιέται, απειλείται, κλειδώνεται μέσα σε ένα δωμάτιο, λαμβάνει πρόστυχα σημειώματα, και όταν κανένας δεν του μιλάει» (Smith & Sharp, 1994). Γ. «Ο εκφοβισμός αποτελεί μακροχρόνια βία,,φυσική ήήή πνευματική, που διεξάγεται από ένα άτομο ή μια ομάδα και κατευθύνεται ενάντια σε ένα άτομο που δεν είναι ικανό να υπερασπίσει τον εαυτό του στην παρούσα κατάσταση» (Roland, 1989). Ανακεφαλαιώνοντας τους ορισμούς για το bullying ο εκφοβισμός εμπεριέχει ταυτόχρονα φυσική και λεκτική βία, η οποία αποτελεί ένα συστηματικό, διαρκές σύνολο συμπεριφορών που προκαλείται από ένα άτομο ή μια ομάδα προκειμένου να αποκτήσουν δύναμη, γόητρο, ή αγαθά. ο εκφοβισμός περιλαμβάνει μια ανισορροπία δύναμης = οι μαθητές που εκτίθενται σε αρνητικές συμπεριφορές δυσκολεύονται να υπερασπίσουν τους εαυτούς τους. Η ανισορροπία δύναμης περιλαμβάνει διαφορές στην σωματική ισχύ, την εμπιστοσύνη, στην κοινωνική θέση (status), ή στην επιθετικότητα. Έχει διάρκεια στο χρόνο. Η εμπειρία του εκφοβισμού είναι ιδιαίτερα επίπονη και τρομακτική από την πλευρά του θύματος. Cyber bullying (κυβερνο εκφοβισμός) «Η χρήση ενός ηλεκτρονικού μέσου, όπως ή γραπτών μηνυμάτων, για την απειλή ή το βλάψιμο άλλων» (Koswic & Diaz 2006, σελ. 27). Το 41% των LGBT μαθητών έχει βιώσει τέτοιου είδους παρενόχληση τον τελευταίο χρόνο. Αυτή η συχνότητα είναι 4 φορές πιο υψηλή από τον εθνικό μέσο όρο στις ΗΠΑ, όπως διαπιστώθηκε από μια μεγάλης κλίμακας μελέτη του Πανεπιστημίου του New Hamshire (Wolak, Mitchell, & Finkelhor, 2006). Είδη Cyberbullying (Β. Γκουντσίδου) 1. Χρήση κλεμμένου προσωπικού λογαριασμού (Impersonation): όταν σπάζει κανείς τον κωδικό κάποιου, κάνει υποκλοπή ή τον αλλάζει, ή χρησιμοποιεί το λογαριασμό κάποιου που του τον εμπιστεύθηκε, με σκοπό να στέλνει μηνύματα σε άλλους χωρίς να το γνωρίζει ο χρήστης. 2. Outing: αποστολή σε τρίτους προσωπικών μηνυμάτων, μ φωτογραφιών φ και βίντεο που ήταν για ιδιωτική χρήση και είχε εμπιστευτεί οχρήστης σε γνωστούς του. 3. Trickery: όταν κάποιος παγιδεύει το χρήστη για να του αποσπάσει στοιχεία τα οποία στη συνέχεια διοχετεύει στο διαδίκτυο. 4. Εξοστρακισμός (Exclusion): όταν κάποιος αποκλείει το χρήστη από το διαδίκτυο. 5. Παρενόχληση μέσα από τα ηλεκτρονικά μέσα, με την αποστολή προσβλητικών, αγενών, επιζήμιων κ.λ.π. μηνυμάτων. 6. Happy slapping: λήψηφωτογραφιώνήβίντεοανθρώπωνπουτυχαίαήκατόπιν στημένης φάρσας βρίσκονται σε δυσχερή θέση και η δημοσιοποίησή τους σε ηλεκτρονικά μέσα για «πλάκα». Πολύ πρόσφατο και διαδεδομένο είδος ιδιαίτερα μετά τη διάδοση των κινητών με κάμερα. 7. Αποστολή ιών για να αχρηστευτεί ο υπολογιστής του θύματος. 5

6 Εξατομίκευση του εκφοβισμού Εστιάζουν στην «κακή» πρόθεση Παθολογικοποίηση (του θύτη & του θύματος) Ο εκφοβισμός ως διασάλευση /κατάρρευση της κοινωνικής τάξης Όμως, ο εκφοβισμός αφορά έναν μεγάλο αριθμό μαθητών (Πρόγραμμα ΔΑΦΝΗ 2012, Δράστες: 30.2%, Θύματα: 32%). Στην Ε.Ε. το 55% των μαθητών έχουν υπάρξει θύματα εκφοβισμού. Pew Internet Research Center (2011): 9 στους 10 εφήβους υπήρξαν μάρτυρες εκφοβισμού σε κοινωνικά δίκτυα Ditch the Label (2014): 7στους10 Το 54% αυτών έλαβε χώρα στο Facebook Το 84% των χρηστών είδαν κάποιον να υπερασπίζεται το θύμα. Το 90% των μαρτύρων κυβερνοεκφοβισμού, αγνόησαν αυτή τη συμπεριφορά. ΔΑΦΝΗ ΙΙΙ (2012) Που; Στο σπίτι 6.41% Έξω από το σχολείο 35.38% 38% Στο internet 20.93% Στην τάξη 24.40% Στους διαδρόμους του σχολείου 32.70% Στην τραπεζαρία του σχολείου 2.16% Στη γειτονιά στο πάρκο 21.84% Στο δρόμο από και προς το σχολείο 13.34% Άλλο 25.77% Πώς Χρήση κοροϊδευτικών ονομάτων παρατσούκλια 60.69% Αποκλεισμός από δραστηριότητες απομόνωση 27.40% Σπρωξίματα χτυπήματα 45.39% Εξαναγκασμός σε πράξεις με χρήση βίας 21.91% Εξιστόρηση περιπαιχτικών/κοροϊδευτικών ιστοριών 27 60% Εξιστόρηση περιπαιχτικών/κοροϊδευτικών ιστοριών 27.60% Ελαφριά σεξουαλική παρενόχληση, διάδοση φημών με αντίστοιχο περιεχόμενο 21.06% Αφαίρεση προσωπικών ειδών/χρημάτων 19.69% Διάδοση κοροϊδευτικών μηνυμάτων e mails 19.16% Εξαναγκασμός σε πράξεις παρά τη θέλησή μου 20.54% Πειράγματα εξαιτίας της εξωτερικής εμφάνισης 36.30% Ανάρτηση ή απειλή ανάρτησης εξευτελιστικών video ή φωτογραφιών στο internet 14.26% Διάδοση εξευτελιστικών video ή φωτογραφιών μέσω κινητών τηλεφώνων 12.82% 6

7 Ο εντοπισμός των εκφοβιστών είναι εξαιρετικά δύσκολος. Ο εκφοβισμός είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο μεταξύ των συνηθισμένων παιδιών σε συγκεκριμένες συνθήκες (Horton, 2011). Αναδιατύπωση του βασικού ερωτήματος: Από: Τι πάει λάθος με τα παιδιά; Σε: Γιατί αυτά τα παιδιά κάνουν ότι κάνουν; Αντί να σκεφτόμαστε τα ατομικά χαρακτηριστικά του εκφοβιστή (επιθετικότητα) και του εκφοβιζόμενου (ευαλωτότητα), θα πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι τα παιδιά κατά την ανάπτυξή τους θα πρέπει να διαπραγματευτούν ένα τεράστιο εύρος ζητημάτων σχετικά με την συγκρότηση της ταυτότητας και την διαμόρφωση των σχέσεων. Αυτά τα ζητήματα εξαρτώνται από τους τρόπους που κατανοούμε το φύλο, την σεξουαλικότητα, την ηλικία, την τάξη και την εθνικότητα. Η έκταση του εκφοβισμού εξαρτάται από τους τρόπους που τα παιδιά θα διαπραγματευτούν τα παραπάνω (και θα διαμορφώσουν τις σχέσεις ιεραρχίας /εξουσίας μεταξύ τους). Τα παιδιά διαμορφώνουν και διαπραγματεύονται τις σχέσεις και συγκροτούν τις ταυτότητές τους, μέσω της αναγνώρισης, ααγώρισης, του σχολιασμού, της σύγκρισης και της διαφοροποίησης μιας ποικιλίας κυρίως σωματικών δεικτών (James, 2013). Διαδικασίες αναγνώρισης (π.χ. ποιοι θα παίξουν μπάσκετ;) και συμμόρφωσης (αυτός που θα κάτσει στον πάγκο, αναγνωρίζει τον εαυτό του ως κοντό ). Οι ορισμοί του εκφοβισμού αναφέρονται συχνά στην ύπαρξη μιας «ασυμμετρίας ως προς την δύναμη/εξουσίας» μεταξύ των μαθητών. Π.χ. Rigby (2008): Σωματική ισχύ Αριθμητική υπεροχή Εμπιστοσύνη στον εαυτό, διεκδικητικότητα Λεκτική επιδεξιότητα Υπεροχή στις κοινωνικές δεξιότητες, στην ικανότητα επηρεασμού Ανωτερότητα της κοινωνικής θέσης, δυνατότητα επιβολής 7

8 Εξηγούν αυτές οι διαφορές τον εκφοβισμό; Ή μπορούμε, να σκεφτούμε αυτή τη σχέση αντίστροφα; Μήπως, ο εκφοβισμός παράγει αυτές τις διαφορές; Άρα, μήπως, οι διαφορές ως προς την δύναμη μεταξύ των μαθητών εξαρτώνται από τις κοινωνικές τους σχέσεις και την θέση που κατέχουν εντός αυτών; Η δυνατότητα κάποιου να ασκήσει εξουσία, εξαρτάται από τη θέση που κατέχει εντός της κοινωνικής και ηθικής τάξης, με βάση την ηλικία, την τάξη, την εθνικότητα, το φύλο, την σεξουαλικότητα κ.α. «κοινωνικές διαστάσεις ανισότητας» (Whitehead 2002). Μπορεί ο εκφοβισμός να καταδικάζεται, αλλά οι σχέσεις που αναπαράγει και αστυνομεύει μπορεί να είναι ευρύτατα αποδεκτές. Μελέτες στην Ευρώπη, τις ΗΠΑ και την Ιαπωνία δείχνουν ότι ο σχολικός εκφοβισμός είναι ένας τρόπος επιβολής και συμμόρφωσης προς τις κυρίαρχες κοινωνικές νόρμες, που ασκείται προς αυτούς που γίνονται αντιληπτοί ως να διαφέρουν (Bansel και συν., 2009; Davies 2011; Horton 2014, 2011; Miller, 2012; Yoneyama & Naito 2003; Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, 2009). Οι στάσεις των μαθητών: ο θαυμασμός για τους μαθητές που είναι έμπειροι στο να μάχονται και να χρησιμοποιούν όπλα η πεποίθηση ότι οι μαθητές θα πρέπει να υπερασπίζονται τον εαυτό τους (η αποφυγή της σύγκρουσης ισοδυναμεί με δειλία) Η πεποίθηση ότι η εμπλοκή σε διαμάχες εντυπωσιάζουν τους άλλους και καθιστούν κάποιο σημαντικό ή ισχυρό η πεποίθηση ότι οι συγκρούσεις δεν έχουν αρνητικές συνέπειες. Έχει τεκμηριωθεί ερευνητικά άότι οι θετικές στάσεις προς την επιθετικότητα σχετίζονται θετικά με την τάση προς εκφοβισμό άλλων (Espelage & Swearer, 2003). Οι θύτες εκφοβισμών είναι πιο συχνό να έχουν πεποιθήσεις που υποστηρίζουν την επιθετικότητα. Ατομικά χαρακτηριστικά των μαθητών ηλικία των μαθητών: Οι μεγαλύτεροι σε ηλικία έφηβοι μαθητές είναι πιο πιθανό να εμπλακούν σε βίαιες και παραβατικές συμπεριφορές. Οι μικρότεροι σε ηλικία μαθητές είναι πιο συχνά τα θύματα σχολικής βίας και εκφοβισμού σε μεγαλύτερο βαθμό από ότι μαθητές του λυκείου. Ο σχολικός εκφοβισμός αυξάνει σταδιακά και κορυφώνεται στην πρώιμη εφηβική ηλικία και μειώνεται κατά την περίοδο της φοίτησης στο λύκειο. Το φύλο των μαθητών: Τα κορίτσια εμπλέκονται λιγότερο συχνά σε παραβατικές συμπεριφορές στο σχολείο τα αγόρια θυματοποιούνται πιο συχνά. Τα αγόρια πέφτουν θύματα πιο συχνά φυσικής βίας τα κορίτσια θυματοποιούνται με πιο έμμεσους τρόπους (π.χ. φήμες, αποκλεισμό από την ομάδα). Στην μελέτη των Crick & Grotpeter βρέθηκε ότι τα έφηβα κορίτσια εμπλέκονταν πιο συχνά από τα αγόρια σε βία που είχε ως στόχο να προκαλέσει σοβαρή ζημιά στις φιλίες ενός άλλου παιδιού ή στο αίσθημα του ανήκειν σε μια ομάδα συνομηλίκων. 8

9 Τα φυλετικά ή εθνοτικά χαρακτηριστικά των παιδιών: Η μελέτη των Nasel και συν. στις ΗΠΑ έδειξε ότι οι μη λευκοί μαθητές αποτελούν πιο συχνά θύματα εκφοβισμού, από τους λατίνους ή τους λευκούς μαθητές μεταξύ των οποίων δεν υπάρχουν διαφορές. Σε μια άλλη μελέτη που περιλάμβανε δείγμα λευκών και ασιατών μαθητών, δεν βρέθηκαν διαφορές στη συχνότητα εκφοβισμού μεταξύ τους, αλλά βρέθηκε ότι άνω του 50% των ασιατών μαθητών που αποτέλεσαν θύματα εκφοβισμού υβρίζονταν σχετικά με το χρώμα του δέρματός τους. Αναπηρία: Τα παιδιά με αναπηρίες έχει βρεθεί σε πλήθος μελετών ότι αποτελούν πιο συχνά στόχο συμπεριφορών εκφοβισμού. Στην μελέτη των Whitney, Nabuzoka & Smith (1992): τα παιδιά με αναπηρίες ήταν πιο πιθανό να επιλεγούν ως θύματα (33%) από αυτά χωρίς (8%). Στην Ιρλανδία και την Γαλλία είναι πολύ πιο πιθανό να πέσουν θύμα εκφοβισμού μαθητές με αναπηρίες ή χρόνιες ασθένειες (Sentenac και συν. 2010). Στις ΗΠΑ, το 63% των παιδιών στο Φάσμα του Αυτισμού έχουν πέσει θύματα εκφοβισμού (Anderson, 2014). Το 38% των παιδιών στο Φάσμα του Αυτισμού έχει υποστεί σχολικό εκφοβισμό και το 28% επαναλαμβανόμενα (Zablotsky et al., 2013). Ταυτότητα του φύλου: Reis & Saewyc (1999): έφηβοι gay, λεσβίες και αμφιφυλόφιλοι, ήταν 4 φορές πιο πιθανό να κάνουν απόπειρες αυτοκτονίες, 3 φορές πιο πιθανό να τραυματιστούν ή να απειληθούν με όπλο στο σχολείο, και 3 φορές πιο πιθανό να μην πάνε στο σχολείο γιατί αισθάνονταν μη ασφαλείς. GLSEN (2001), Koswic (2004), Koswic & Diaz (2006): το 64% των GLBT εφήβων ανέφεραν ότι έχουν παρενοχληθεί λεκτικά στο σχολείο και το 83% ότι το εκπαιδευτικό προσωπικό σπάνια ή και καθόλου παρενέβαινε. Το 41% των LGBT μαθητών έχει βιώσει κάποια μορφή κυβερνοεεκφοβισμού τέτοιου είδους παρενόχληση τον τελευταίο χρόνο. Αυτή η συχνότητα είναι 4 φορές πιο υψηλή από τον εθνικό μέσο όρο στις ΗΠΑ (Wolak, Mitchell, & Finkelhor, 2006). National Mental Health Association (2002): οι gay μαθητές ήταν 2 φορές πιο πιθανό να αποτελέσουν θύμα εκφοβισμού από τους μαθητές που ήταν «χοντροί» ή «ντύνονταν διαφορετικά», και 3 φορές πιο πιθανό να στοχοποιηθούν από μαθητές με αναπηρίες ή διαφορετικής εθνότητας. Harris Interactive (2001): αιτίες που η μαθητές εκφοβίζονταν, παρενοχλούνταν ή υβρίζονταν: Η εμφάνιση ή το σωματικό τους μέγεθος (39%) Το αν οι άλλοι πιστεύουν ότι είναι γκέι, λεσβίες ή αμφιφυλόφιλοι (33%) Το πόσο αρρενωποί ή θηλυπρεπείς είναι (28%) Η σχολική τους ικανότητα α (16%) Η φυλή /εθνικότητά τους (14%) Η οικογένειά τους δεν έχει πολλά λεφτά (13%) Η θρησκεία τους (8%) 9

10 ΔΑΦΝΗ ΙΙΙ Η ομάδα των συνομηλίκων: Η υπόθεση της ομοφιλίας οι ομάδες των συνομηλίκων συγκροτούνται με βάση τις ομοιότητες των μελών τους (κυρίως με βάση την εγγύτητα, την εθνική ταυτότητα και το φύλο). Η συμπεριφορά των μελών της ομάδας των συνομηλίκων είναι παρόμοια (π.χ. από το κάπνισμα ως την ακαδημαϊκή επίδοση). Αυτή η ομοιότητα και η τάση συναίνεσης μεταξύ των μελών της ομάδας ονομάζεται ομοφιλία. Οι Chairns, Leung, & Cairns, μελέτησαν την υπόθεση αυτή σε μαθητές μέσης εκπαίδευσης. Βρήκαν ότι: για μια περίοδο 1 χρόνου, η κοινότητα των συμπεριφορών της ομάδας των συνομηλίκων σχετιζόταν θετικά με τον εκφοβισμό και την εμπλοκή σε τσακωμούς. Μάλιστα, η σχέση για τον εκφοβισμό ήταν στατιστικά πιο ισχυρή. Δηλαδή, τα παιδιά που εμπλέκονταν σε συμπεριφορές εκφοβισμού έκαναν πιο συχνά παρέα με συνομηλίκους που επεδείκνυαν παρόμοια σε συχνότητα και είδος συμπεριφορά. Επίσης, μαθητές που έκαναν παρέα με συμμαθητές που εμπλέκονταν σε εκφοβισμό, επεδείκνυαν στο πέρασμα του χρόνου υψηλότερα ποσοστά συμπεριφορών εκφοβισμού. η θεωρία της κυριαρχίας: Κυριαρχία = μια σχέση όπου τα άτομα διατάσσονται σε μια ιεραρχία με βάση τον βαθμό πρόσβασής τους στους πόρους. Ο εκφοβισμός αποτελεί μια σκόπιμη στρατηγική που χρησιμοποιείται για την απόκτηση κυριαρχίας σε μια νεοσχηματισμένη ομάδα συνομηλίκων η θεωρία της έλξης: οι νεαροί έφηβοι προκειμένου να εδραιώσουν την ανεξαρτητοποίησή τους από την οικογένεια, προσελκύονται περισσότερο: από άλλους νέους που κατέχουν χαρακτηριστικά που αντανακλούν ανεξαρτησία (όπως παραβατικότητα, επιθετικότητα, ανυπακοή) και λιγότερο από άλλους που έχουν χαρακτηριστικά πιο παιδικά (όπως υποχωρητικότητα και υπακοή). Οι Bukowski, Sippola,&Newcomb βρήκαν ότι η έλξη των αγοριών και των κοριτσιών προς επιθετικούς συνομήλικους αύξανε κατά την είσοδο στη μέση σχολική ηλικία. 10

11 Ο εκφοβισμός ως μέσο διατήρησης της ομάδας (Heinemann 1972; Sondergaard, 2009) Το «εμείς» της ομάδας ορίζεται σε σχέση με το «αυτοί» που αποκλείονται Μέσω του εκφοβισμού τα όρια της ομάδας καθορίζονται δια των αποκλεισμένων από αυτή Ο Εκφοβισμός ως τακτική αστυνόμευσης της επιτέλεσης της ταυτότητας του φύλου (Bochenek & Brown, 2001; Meyer, 2007; Renolds, 2000, 2002; Stoudt, 2006; Timmerman, 2003) Αν παρατηρήσουμε το είδος των προσβολών που κάνουν οι θύτες, θα διαπιστώσουμε ότι αυτές ενισχύουν τις κυρίαρχες αξίες του λευκού, αρρενωπού, ετεροφυλόφιλου και σωματικά ικανού. Ο εκφοβισμός και η παρενόχληση, αποτελούν στρατηγικές ρύθμισης, διατήρησης και πειθάρχησης των κατασκευασμένων έμφυλων Κυρίαρχες αντρικές αξίες αρρενωπότητα: Σκληρότητα, συναισθηματική ουδετερότητα, Βεβαιότητα, έλεγχος, αποφασιστικότητα, Ανεξαρτησία, ατομικισμός, ανταγωνιστικότητα, ικανότητα Ζωριλίκι, παλικαρισμός Σωματική δύναμη, φυσική βία Ομοφοβία ( μισογυνισμός) Αντίθετες με (φόβος αποστασιοποίηση): θηλυκότητα (υποχωρητικότητα, εξυπηρετικότητα, Judith Butler Το φύλο είναι επιτελεστικό (performative) το φύλο αποτελεί ένα ρυθμιζόμενο σύστημα επιτελέσεων. Δηλ., είναι χτισμένο πάνω στην σωστή επανάληψη συμπεριφορών. «Το φύλο είναι το επαναλαμβανόμενο στυλιζάρισμα του σώματος, ένα σύνολο επαναλαμβανόμενων πράξεων ενός πολύ άκαμπτου ρυθμιστικού πλαισίου που παγιώνονται στο χρόνο παράγοντας την επίφαση μιας ουσίας, μιας φυσικού είδους ύπαρξης». Το να είσαι ανδροπρεπής ή θηλυπρεπής δεν σημαίνει το να εκφράζεις μια φυσική εσωτερική αλήθεια, αλλά να επιτελείς και παρουσιάζεις τον εαυτό σου με καθιερωμένους και αναμενόμενους τρόπους, για να δώσεις την εντύπωση ότι η εσωτερική σου ζωή είναι οργανωμένη γύρω από καθιερωμένους πόλους έμφυλης ύπαρξης. «δεν υπάρχει καμία έμφυλη ταυτότητα πίσω από τις εκφράσεις του φύλου, δηλαδή, η ταυτότητα συγκροτείται επιτελεστικά από τις ίδιες τις εκφράσεις που υποτίθεται ότι είναι τα αποτελέσματά της». 11

12 Κουλτούρες των οποίων η κατανομή της εργασίας, της εξουσίας και των νοημάτων είναι χτισμένη γύρω από την κανονικοποίηση υποχρεωτική ετεροφυλία, απαιτούν το να αξιολογούνται όλες οι έμφυλες συμπεριφορές σύμφωνα με την σχέση τους με δύο σαφώς καθορισμένες κατηγορίες: το αρσενικό και το θηλυκό. Οι διακρίσεις από τις οποίες εξαρτάται αυτή η μορφή κατανομής, πρέπει να παρουσιάζονται ως φυσικές και αναπόφευκτες με λίγα λόγια ως αληθινές. Αν αποτύχουμε να επιτελέσουμε το φύλο με τον σωστό τρόπο μπορεί να οδηγήσει σε κοινωνική απομόνωση και κοροϊδία, βία, βιασμό ακόμα και θάνατο. Είμαστε φυλακισμένοι εντός αέναα επαναλαμβανόμενων και αέναα ενισχυόμενων μηνυμάτων από τα ΜΜΕ, τα σχολεία, τις οικογένειες, τους γιατρούς και τους φίλους για το σωστό τρόπο να παρουσιάζουμε το φύλο μας. Η σοβαρότητα με την οποία λαμβάνεται υπόψη έρχεται στην επιφάνεια στον καθημερινό εμπαιγμό Κατάχρηση δομικής ισχύος 1 η εκδοχή: Ιεραρχική ανισότητα ισχύος/ εξουσίας στα πλαίσια ενός οργανισμού. 2 η εκδοχή: ανδρική vs. γυναικεία ανισότητα στην κοινωνία Το μοντέλο της «Σχολικής Κουλτούρας» (School Culture) Εστίαση στο άμεσο περιβάλλον που αφορά τον εκφοβισμός & την παρενόχληση: δηλαδή, το συγκεκριμένο σχολείο, όπως αυτό καθορίζεται όμως από την ευρύτερη κοινωνική κουλτούρα. Τα σχολεία είναι κοινότητες όπου τα άτομα μοιράζονται κανόνες και αξίες. Οι άνδρες είναι πιο πιθανό ανεξαρτήτως της θέσης τους σε έναν οργανισμό να παρενοχλούν τις γυναίκες. Ο σχολικός εκφοβισμός ως μια μορφή ανεπαρκούς προσοχής στις σχολικές αξίες και κανόνες. 12

13 Ο εκφοβισμός & η παρενόχληση δεν είναι περιφερειακές ή κρυφές συμπεριφορές, αλλά συμβαίνουν σε μεγάλη συχνότητα, σε κοινή θέα, και συχνά καλύπτονται από σιωπή (δεν καταγγέλλονται). Γι αυτό και ο εκφοβισμός & η παρενόχληση δεν περιορίζονται μεταξύ των μαθητών, αλλά συμβαίνουν εκτεταμένα και μεταξύ των εκπαιδευτικών & των μαθητών (δες Timmerman 2003, για μια σύνοψη των ερευνών). Το ότι οι εκπαιδευτικοί επίσης και σε μεγάλη Flores (2005): αναπτυξιακή οικολογική προσέγγιση της σχολικής βίας οικολογικό μοντέλο του Bronfenbrenner: η ανάπτυξη των παιδιών αναλύεται μέσα από ένα σύνθετο πλέγμα σχέσεων και πλαισίων που οργανώνονται σε πολλαπλά επίπεδα και αλληλοεπηρεάζονται. τα βιολογικά χαρακτηριστικά αλληλεπιδρούν με το περιβάλλον. Περιβάλλον: μια σειρά αλληλο ενσωματωμένων συστημάτων που περιλαμβάνουν το σπίτι, το σχολείο και τη γειτονιά. Κάθε ένα από αυτά τα επίπεδα επηρεάζει αποφασιστικά την ανάπτυξη του παιδιού. 5 οικολογικά συστήματα: 1. το μικροσύστημα, που απαρτίζεται από τα πρότυπα αλληλεπιδράσεων εντός του άμεσου οικογενειακού περιβάλλοντος του παιδιού. 2. το μεσοσύστημα, που απαρτίζεται από τα μικροσυστήματα της οικογένειας και του σχολείου. 3. το εξωσύστημα που περιλαμβάνει τα κοινωνικά πλαίσια που δεν περιλαμβάνουν το ίδιο το παιδί, αλλά που επηρεάζουν τις εμπειρίες του στο άμεσο περιβάλλον. Π.χ. το εργασιακό πλαίσιο των γονέων, ή το κοινωνικό δίκτυο των γονέων. 4. το μακροσύστημα, το οποίο δεν αποτελεί ένα συγκεκριμένο πλαίσιο, αλλά απαρτίζεται από τις αξίες τους νόμους τα έθιμα και τους πόρους μιας συγκεκριμένης κουλτούρας αν στο οικογενειακό πλαίσιο (μικροσύστημα) το παιδί βιώνει βίαιες συμπεριφορές το ίδιο από τους γονείς, ή μεταξύ των γονέων, τότε αυτές θα επηρεάσουν την δική του συμπεριφορά. Τέτοιες βίαιες συμπεριφορές ρ έχουν συνήθως διάρκεια και με το πέρασμα του χρόνου σταθεροποιούνται. Σε αλληλεπίδραση με τους βιολογικούς παράγοντες, αυτά τα βίαια πρότυπα μπορεί να οδηγήσουν στην εκδήλωση βίαιης συμπεριφοράς από μέρους του παιδιού. οι οικογενειακές πρακτικές ανατροφής. Τα παιδιά που βιώνουν σκληρές, φυσικές και αντιφατικές τιμωρίες μέσα στην οικογένεια, τείνουν να χρησιμοποιούν τα ίδια επιθετικά πρότυπα προς τους ί ά ί η επίδραση της κουλτούρας στα διάφορα πλαίσια: Η «κοινωνία» δεν είναι ενιαία!!!! Συνέπεια: ύπαρξη οικογενειών των οποίων η κουλτούρα έρχεται σε αντίθεση με αυτή της ευρύτερης κοινωνίας. Αυτή η σύγκρουση εκδηλώνεται για τα παιδιά στο σχολείο: ασύμβατη κατάσταση ανάμεσα σε αυτά που αναμένονται από τα παιδιά στο σπίτι και σε αυτά που απαιτούνται από το σχολείο. Αν αυτήησύγκρουσηδενεπιλυθείικανοποιητικά: επιλυθεί ικανοποιητικά: το παιδί μπορεί να αισθανθεί απογοήτευση, κάτι που θα επηρεάσει την ακαδημαϊκή απόδοση και την κοινωνική συναισθηματική λειτουργία του. Τα παιδιά που θα βρεθούν σε αυτή τη θέση ίσως καταφύγουν στους συνομηλίκους τους, που επίσης μπορεί έ έ έ ό ύ 13

14 Σημασία δεν έχει μόνο η βία που παρουσιάζεται μέσα στα σχολεία, καθώς στο μεγαλύτερο μέρος τους τα σχολεία παραμένουν ασφαλή για τα παιδιά, αλλά το τι βιώνουν τα παιδιά όταν φεύγουν από το σχολείο. Σε πολλές περιπτώσεις, όταν τα παιδιά γυρίζουν σπίτι δεν υπάρχουν ενήλικοι που τα περιμένουν. Πολλά παιδιά δάαυτό επιτηρούνται και ταυτόχρονα επιτηρούν και φροντίζουν μικρότερα αδέρφια. Συχνά, παιδιά οικονομικά ασθενέστερων οικονομικά οικογενειών μπορεί να αποτελέσουν μετά το σχολείο θύματα εγκληματικών ενεργειών ή ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΤΩΝ ΔΑΣΚΑΛΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΒΙΑ πολλοί σχολικοί διαχειριστές, διευθυντές και δάσκαλοι αντιμετωπίζουν τον εκφοβισμό ως μια αβλαβή τελετή μετάβασης που όλα τα παιδιά πρέπει να αντιμετωπίσουν και να περάσουν. Ο εκφοβισμός δεν αναγνωρίζεται συχνά ως ένα σοβαρό πρόβλημα και συχνά δεν αναφέρεται από το σχολικό προσωπικό. Έτσι και τα παιδιά διστάζουν να τον αναφέρουν σε αυτούς Οι δάσκαλοι δεν έχουν μια επαρκή και καλή αντίληψη των περιστατικών εκφοβισμού. Μελέτη των Drecktrah and Blaskowski (2003): Στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση: οι δάσκαλοι αναγνώρισαν το 7,1% των μαθητών που υπήρξαν θύματα εκφοβισμού και οι μαθητές το 69,9% αυτών, παρότι και στους δασκάλους και στους μαθητές είχε δοθεί ο ίδιος ορισμός του εκφοβισμού. Στην μέση εκπαίδευση: οι δάσκαλοι αναγνώρισαν ότι το 8% των μαθητών είχαν πέσει θύματα εκφοβισμού και οι μαθητές αναγνώρισαν το 65.7% αυτών. Οι Ziegler & Rosenstein Manner στη μελέτη τους 14

15 Boulton (1997) οι δάσκαλοι εξέφραζαν αρνητικές στάσεις ως προς τον εκφοβισμό και τους θύτες, μάλιστα οι γυναίκες περισσότερο από τους άνδρες εκπαιδευτικούς. Αντιμετώπιζαν με συμπάθεια τα θύματα, αν και αυτή μειωνόταν με την αύξηση των χρόνων υπηρεσίας. Οι περισσότεροι δάσκαλοι θεωρούσαν το σωματικό εκφοβισμό ως την πιο σοβαρή μορφή σχολικού εκφοβισμού και ακολούθως το λεκτικό και κοινωνικό εκφοβισμό. Ένα σημαντικό ποσοστό αυτών δεν θεωρούσαν συμπεριφορές όπως οι ύβρεις, ως μορφές εκφοβισμού. Οι δάσκαλοι ανέφεραν ότι ένιωθαν υπεύθυνοι για την πρόληψη του εκφοβισμού μέσα στο σχολείο και ότι η κακή συμπεριφορά των μαθητών αποτελούσε γι αυτούς μια σημαντική πηγή στρες. Παρά το ενδιαφέρον και την έγνοια τους για τα περιστατικά Mishna και συν. (2005): Η αναγνώριση και ταυτοποίηση ενός περιστατικού ως εκφοβισμό καθώς η γνώση του πώς να παρέμβουν, βρέθηκε ότι ήταν από τα πιο σύνθετα και μπερδεμένα ζητήματα για τους δασκάλους. Ένας άλλος παράγοντας αφορούσε το κατά πόσο ένα παιδί φαινόταν να είναι υπεύθυνο για την θυματοποίησή του και επομένως δικαιούταν την παρέμβαση ή όχι του δασκάλου. Πολλοί δάσκαλοι αμφέβαλλαν για την υποκειμενική αντίληψη των παιδιών για τον εκφοβισμό. Αρκετοί δάσκαλοι επισήμαναν την διαφορά μεταξύ της δικής τους αντίληψης και απόψεων και αυτών των μαθητών τους. Πολλοί δάσκαλοι ανέφεραν ότι αισθάνονταν πίεση και αδυναμία να καλύψουν το πρόγραμμα των μαθημάτων και ταυτόχρονα να αντιμετωπίσουν τα πολυάριθμα περιστατικά εκφοβισμού που συνέβαιναν. Αισθάνονταν έλλειψη υποστήριξης, καθώς και του αναγκαίου χρόνου και μέσων για να αντιμετωπίσουν τα περιστατικά εκφοβισμού αποτελεσματικά. Ανέφεραν αισθήματα, εξάντλησης, φόβου, αδυναμίας και κορεσμού. Δήλωσαν ότι δεν γνώριζαν πώς να αντιμετωπίσουν τον έμμεσο εκφοβισμό και ότι δεν είχαν λάβει εκπαίδευση για την αντιμετώπιση του εκφοβισμού. Εξέφρασαν την ανάγκη και επιθυμία για επιπλέον εκπαίδευση. Όλοι σχεδόν οι δάσκαλοι ανάφεραν ότι είχαν πέσει και οι ίδιοι θύματα εκφοβισμού κατά την παιδική τους ηλικία και αρκετοί από αυτούς αισθάνονταν ακόμα τις συνέπειες αυτών των εμπειριών να τους ακολουθούν. Θυμούνταν ότι αισθάνονταν θλιμμένοι, νευρικοί, φοβισμένοι και ντροπιασμένοι, και περιέγραψαν την επώδυνη απώλεια της αυτοπεποίθησής τους. Οι περισσότεροι δεν είχαν Νομιμοποιώντας τον εκφοβισμό Οι σιωπηλοί παρατηρητές Άγχος Φόβος θυματοποίησης Απροθυμία παρέμβασης Απουσία προσδοκιών για βοήθεια/παρέμβαση από τους εκπαιδευτικούς Μοίρασμα κοινών αξιών με τους εκφοβιστές (ενθάρρυνση/επιδοκιμασία) 15

16 Όσο περισσότερο το νομιμοποιείται ο εκφοβισμός, τόσο περισσότερο σκληρός γίνεται. Μειώνεται η ενσυναίσθηση προς τα θύματα και αυξάνει η περιφρόνηση προς αυτά (Sondergaard, 2009). Ο εκφοβισμός θεωρείται ακίνδυνος, απαραίτητος ή και δίκαιος (μια τελετή μετάβασης;) 16