Οικονοµικό Πανεπιστήµιο Αθηνών Εργαστήριο ιοικητικής Επιστήµης

Transcript

1 Οικονοµικό Πανεπιστήµιο Αθηνών Εργαστήριο ιοικητικής Επιστήµης Καινοτοµία: Προσδιοριστικοί Παράγοντες και Προβληµατισµοί για το Μέλλον της Ελληνικής Οικονοµίας Γρηγόρης Πραστάκος, Γιάννης Σπανός, Κώστας Κωστόπουλος Τεχνολογική Προοπτική ιερεύνηση στην Ελλάδα Φεβρουάριος 2003 Αθήνα

2 II Οικονοµικό Πανεπιστήµιο Αθηνών Εργαστήριο ιοικητικής Επιστήµης Καινοτοµία: Προσδιοριστικοί Παράγοντες και Προβληµατισµοί για το Μέλλον της Ελληνικής Οικονοµίας Κείµενο Εκκίνησης Γρηγόρης Πραστάκος, Γιάννης Σπανός, Κώστας Κωστόπουλος ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ FORESIGHT Φεβρουάριος 2003

3 III ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 1 Σύνοψη Το Νέο Ανταγωνιστικό Περιβάλλον και Καινοτοµία Τι ορίζουµε µε την έννοια Καινοτοµία; Καινοτοµία: Η διεθνής συζήτηση Εθνικά Συστήµατα Καινοτοµίας Το «µακρο» ε ί εδο: Η εθνική «υ οδοµή» Το «µεσο» ε ί εδο: ίκτυα ε ιχειρήσεων (clusters) Ο ρόλος των «συνδέσµων»: Η σύνδεση της έρευνας µε την αραγωγή Το «µικρο» ε ί εδο: Καινοτοµία και ε ιχειρήσεις Το ροφίλ της καινοτοµικής ε ιχείρησης Παράγοντες υιοθέτησης της καινοτοµίας σε «µικρο» ε ί εδο Γενεές καινοτοµικής διαδικασίας σε «µικρο» ε ί εδο Ποιες ε ιχειρήσεις καινοτοµούν στην Ευρώ η; Καινοτοµία: Α οτύ ωση της Ελληνικής ερί τωσης Εισαγωγή Γενική Ε ισκό ηση Τα βασικά χαρακτηριστικά της ελληνικής ερί τωσης Ηθέση της Ελλάδας στο διεθνές εριβάλλον ΗΑνά τυξη της Καινοτοµίας στην Ελλάδα ΗΕθνική «Υ οδοµή» Το «µεσο» ε ί εδο: Περιφέρειες, Κλάδοι, ίκτυα Το «µικρο» ε ί εδο: Καινοτοµία και Ελληνικές Ε ιχειρήσεις Καινοτοµία στην Ελλάδα: Προβληµατισµοί γύρω α ό την ορεία ρος το µέλλον Βιβλιογραφικές Αναφορές Παράρτηµα...51

4 1 1 Σύνοψη Η σηµασία της καινοτοµίας στη σηµερινή οικονοµία της γνώσης είναι αδιαµφισβήτητη. Η καινοτοµία προβάλλει σήµερα ως µια από τις πλέον σηµαντικές παραµέτρους για την ανάπτυξη, τόσο σε επίπεδο εθνικής οικονοµίας όσο και στο επίπεδο της επιχείρησης, ενώ τίθεται σε θέση υψηλής προτεραιότητας στη πολιτική όλων σχεδόν των χωρών. Oι διαφορές ανταγωνιστικότητας και του κατά κεφαλήν εισοδήµατος που παρατηρούνται ανάµεσα στις εθνικές οικονοµίες µπορούν σε ένα βαθµό τουλάχιστον, να αποδοθούν σε διαφορετικά επίπεδα καινοτοµικής δραστηριότητας και ανάπτυξης. Ως καινοτοµία ορίζουµε τη χρήση νέας γνώσης προκειµένου να προσφερθεί (δηλαδή να σχεδιαστεί και να εµπορευµατοποιηθεί) ένα νέο προϊόν ή µια νέα υπηρεσία που θέλουν οι πελάτες. Η καινοτοµία µπορεί να αφορά ένα νέο προϊόν ή µια νέα υπηρεσία, τον τρόπο ή την τεχνολογία παραγωγής ενός προϊόντος ή µιας υπηρεσίας, καθώς επίσης µπορεί να αναφέρεται σε διοικητική διαδικασία ή οργανωτική δοµή (εσωτερικά ή εξωτερικά σε σχέση µε τους πελάτες ή τους προµηθευτές). Μια καινοτοµία µπορεί να είναι ριζική, ή σταδιακή (ανάλογα µε το πόσο αλλάζει και απαξιώνει υπάρχουσες ικανότητες της επιχείρησης). Η προσπάθεια εξέτασης των παραγόντων που συµβάλλουν στην ανάπτυξη καινοτοµικής δραστηριότητας είναι καθοριστικής σηµασίας, καθώς επιχειρεί να απαντήσει σε δύο καίρια ερωτήµατα: Γιατί κάποιες οικονοµίες επιτυγχάνουν συγκριτικά µε άλλες- καλύτερες επιδόσεις 1 σε καινοτοµίες; Γιατί ενώ η επιστηµονική και τεχνολογική γνώση είναι (κατά το µάλλον ή ήττον) διασπαρµένη, η ένταση της παραγωγής καινοτοµίας εστιάζεται σε ένα συγκριτικά µικρό αριθµό χωρών; Σε αυτό το πλαίσιο, βασικό «εργαλείο» της ανάλυσης µας αποτελεί η έννοια του Εθνικού Συστήµατος Καινοτοµίας (ΕΣΚ), που ενσωµατώνει τρία επίπεδα: το επίπεδο εθνικής οικονοµίας (µακρο-επίπεδο), το επίπεδο δικτύων επιχειρήσεων (clusters, µέσο επίπεδο) και το επίπεδο επιχείρησης (µικρο-επίπεδο) 2. Σε επίπεδο εθνικής οικονοµίας, οι παράγοντες που διαµορφώνουν το πλαίσιο ανάπτυξης καινοτοµίας περιλαµβάνουν: Το επίπεδο επενδύσεων σε βασική έρευνα, κρατικές πολιτικές υποστήριξης, και χρηµατοδότησης της έρευνας, οι πολιτικές που σχετίζονται µε την φορολόγηση κεφαλαίων για Ε&Α. Ο ρόλος των δηµοσίων επενδύσεων είναι καθοριστικός, µιας και µέσα από τη βασική έρευνα αναπτύσσεται το ανθρώπινο κεφάλαιο της χώρας. Σηµαντική εδώ είναι και η συνεισφορά των ιδιωτικών επενδύσεων σε Ε&Α. Τη διαθεσιµότητα κεφαλαίων επιχειρηµατικού κινδύνου (venture capital), κάτι που θα βοηθήσει στην αρχική φάση σχεδιασµού και πειραµατικής εισαγωγής της καινοτοµίας, µιας και είναι γνωστό ότι µικρό µόνο ποσοστό των καινοτοµικών προσπαθειών καταλήγουν να είναι πετυχηµένα στην αγορά Το µέγεθος και η ποιότητα του ερευνητικού δυναµικού της χώρας, και το επίπεδο της πανεπιστηµιακής εκπαίδευσης, σε χώρους τεχνολογικούς αλλά και σε χώρους που αφορούν τη διοίκηση και οργάνωση, τη παραγωγή κλπ Την υποδοµή σε τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών, που επιτρέπουν την άµεση επικοινωνία και διασύνδεση, την άντληση µεγάλου όγκου δεδοµένων, την παράλληλη εργασία και συνεργασία, κλπ 1 Με τον όρο «επίδοση σε καινοτοµία» εννοείται η ικανότητα µιας οικονοµίας να αναπτύσσει νέα προϊόντα, υπηρεσίες και παραγωγικές διαδικασίες µε οικονοµική αξία, και που ταυτόχρονα είναι σε θέση να τα εισάγει µε επιτυχία στις διεθνείς αγορές. 2 Porter, M. and Stern, S., The New Challenge to America s Prosperity: Findings from the Innovation Index, Council on Competitiveness,

5 2 Το κατάλληλο θεσµικό πλαίσιο, που προβλέπει προστασία της πνευµατικής ιδιοκτησίας, ευνοϊκή φορολόγηση δαπανών Ε&Α, αντιµονοπωλιακές πολιτικές, κλπ Το επίπεδο ωριµότητας της αγοράς, όσον αφορά εγχώρια ζήτηση για καινοτοµικά προϊόντα, έκθεση στο διεθνή ανταγωνισµό και προσέλκυση επενδύσεων, κλπ Σε επίπεδο δικτύων επιχειρήσεων (δηλαδή επιχειρήσεων που χαρακτηρίζονται από µια γεωγραφική εγγύτητα ή παρόµοια εξειδίκευση π.χ. επιχειρήσεις πληροφορικής) οι παράγοντες που συµβάλλουν στην ανάπτυξη καινοτοµικότητας περιλαµβάνουν: Την διαθεσιµότητα και ποιότητα απαραίτητων εισροών στο δίκτυο (δηλαδή συστήµατα µεταφοράς και ανταλλαγής γνώσεις µέσα στις επιχειρήσεις της οµάδας, δυνατότητα άντλησης χρηµατοδοτικών κεφαλαίων, προσέλκυσης ανθρώπινου δυναµικού υψηλού επιπέδου, κλπ) Την ύπαρξη ενός υγιούς ανταγωνιστικού πλαισίου ανάµεσα στις επιχειρήσεις, που αφορά τους κανόνες, τα κίνητρα, και τις πιέσεις που δέχονται οι επιχειρήσεις (π.χ. εσωτερικός ή διεθνής ανταγωνισµός)και που τις ωθούν να στραφούν προς την καινοτοµία Το επίπεδο ωριµότητας της αγοράς, όσον αφορά εγχώρια ζήτηση για συνεχή βελτίωση της ποιότητας, κάλυψη των µεταβαλλόµενων αναγκών της αγοράς, ικανοποίηση των απαιτητικών πελατών, κλπ. Την ύπαρξη σχετιζόµενων και «υποστηρικτικών» κλάδων που είναι απαραίτητοι για την ανάπτυξη καινοτοµικών δραστηριοτήτων (π.χ. κατασκευαστές εξαρτηµάτων, κλπ) Σε επίπεδο επιχείρησης οι παράγοντες που συµβάλλουν στην ανάπτυξη καινοτοµιών περιλαµβάνουν: Η ύπαρξη ισχυρού τµήµατος Ε&Α, και το ύψος των επενδύσεων της επιχείρησης σε Ε&Α, η ύπαρξη επιχειρησιακού κλίµατος και ηγετικής οµάδας που να ευνοεί την ανάληψη κινδύνου, Η ύπαρξη και αξιοποίηση διανοητικού κεφαλαίου (intellectual capital) και εν γένει η διαχείριση της γνώσης της επιχείρησης, µιας και η γνώση αποτελεί καίριο παράγοντα στην ανάπτυξη καινοτοµίας. Στη διαχείριση της γνώσης συµβάλλει η τεχνολογία της πληροφορικής, αλλά και η ύπαρξη κατάλληλου κλίµατος εµπιστοσύνης για ανταλλαγή γνώσης Η υιοθέτηση αποκεντρωµένων και ευέλικτων οργανωτικών δοµών µε «ανοιχτή» επικοινωνία τόσο κάθετα (ανάµεσα στα οργανωτικά επίπεδα) όσο και οριζόντια (εντός των οργανωτικών επιπέδων) Η σύναψη στρατηγικών συµµαχιών και γενικότερα η δικτύωση των επιχειρήσεων, ή η ένταξή τους σε τεχνολογικά δίκτυα, κάτι που διευκολύνει σηµαντικά την ανταλλαγή της γνώσης και την επικοινωνία µε οµοειδείς επιχειρήσεις, µε προµηθευτές, µε πελάτες, κλπ Η πρόσβαση σε χρηµατοδοτικά κεφάλαια. Πέρα όµως από την ανάλυση των παραγόντων που επηρεάζουν τη καινοτοµία στα διάφορα επίπεδα ανάλυσης, είναι πολύ σηµαντική και η διασύνδεση µεταξύ της βασικής έρευνας µε τη παραγωγή. Υπάρχουν, για παράδειγµα, οργανωµένοι, και κυρίως, αποτελεσµατικοί θεσµοί που να συνδέουν µεταφέρουν τα επιτεύγµατα της βασικής έρευνας σε καθιερωµένα ή αναδυόµενα δίκτυα επιχειρήσεων; Σε ορισµένες χώρες (π.χ., Γερµανία και ΗΠΑ), παρουσιάζεται ιδιαίτερη δραστηριοποίηση σε κοινές ερευνητικές πρωτοβουλίες µεταξύ πανεπιστηµίων, επιχειρήσεων και κράτους, καταδεικνύοντας την ανάγκη διάχυσης των αποτελεσµάτων της βασικής έρευνας σε όλο το φάσµα της οικονοµίας Στην Ελλάδα, µολονότι έχει παρουσιαστεί βελτίωση στην ανάπτυξη καινοτοµιών, το επίπεδο καινοτοµίας παραµένει ιδιαίτερα χαµηλό και η χώρα µας παραµένει περισσότερο χρήστης των καινοτοµιών που έχουν αναπτυχθεί αλλού, παρά παραγωγός τους. Ποιοι είναι όµως οι λόγοι που οδήγησαν τη χώρα µας σε αυτή τη δυσχερή θέση; Μια πρώτη αποτύπωση των αιτιών αυτών θα µπορούσε να είναι: 1) ο µεγάλος αριθµός µικρού και µεσαίου µεγέθους επιχειρήσεων, που διοικούνται από τον ιδιοκτήτη-επιχειρηµατία, 2) η έλλειψη 2

6 3 σοβαρής τεχνολογικής υποδοµής, 3) το µικρό σχετικά µέγεθος της εγχώριας αγοράς, κάτι που οπωσδήποτε επηρεάζει αρνητικά την ανάληψη κινδύνου, µε αποτέλεσµα να παρουσιάζουν πολύ µικρά ποσοστά ιδιωτικών επενδύσεων σε Ε&Α, 4) το δυσµενές φορολογικό καθεστώς και ο κατά το παρελθόν προστατευτισµός των ελληνικών προϊόντων (που εµπόδισε τον διεθνή ανταγωνισµό), κ.ά. Κατά συνέπεια, η ύπαρξη όλων των παραπάνω συνθηκών οδήγησε τη χώρα µας στις τελευταίες θέσεις σε διάφορους διεθνείς δείκτες τεχνολογικής έρευνας και καινοτοµίας. Παρόλα αυτά, κατά τη τελευταία κυρίως πενταετία η χώρα µας εµφανίζεται ελαφρά βελτιωµένη στους περισσότερους από τους παράγοντες που επηρεάζουν τη καινοτοµία τόσο σε εθνικό, όσο και σε επίπεδο δικτύων επιχειρήσεων (π.χ., δηµόσιες επενδύσεις σε Ε&Α, δια βίου µάθηση, άτοµα µε ανώτατη µόρφωση, επιχειρηµατικά κεφάλαια υψηλού κινδύνου κ.α.), ωστόσο συνεχίζει να παραµένει αρκετά έως σηµαντικά πίσω συγκριτικά µε το µέσο όρο της ΕΕ. Το γεγονός αυτό υποδηλώνει ότι οι θετικές τάσεις πρέπει να επιταχυνθούν και να διευρυνθούν σε όλα τα επίπεδα του συστήµατος καινοτοµίας («µακρο», «µεσο» και «µικρο»). Υπό αυτό το πρίσµα, για µια τυπική ελληνική επιχείρηση θα µπορούσε να υποστηριχθεί ότι η «γρήγορη υιοθέτηση» καινοτοµιών µέσω µεταφοράς τεχνολογίας αποτελεί περισσότερο ρεαλιστική προοπτική από ότι η «πρωτογενής» ανάπτυξη τεχνολογίας. Από την άλλη µεριά, η επίτευξη υψηλών επιδόσεων στην καινοτοµία θα µπορούσε να επιτευχθεί από την σύγκλιση µιας σειράς παραγόντων όπως: Καθιέρωση ικανών κινήτρων για ανάπτυξη καινοτοµιών σε επίπεδο επιχείρησης, όπως η προστασία της πνευµατικής ιδιοκτησίας, φορολογικά κίνητρα, κλπ ιασφάλιση της δηµιουργίας νέας γνώσης, µε ανάληψη ευθύνης από το κράτος να χρηµατοδοτήσει την βασική έρευνα, και ανάληψη της ευθύνης για εµπορευµατοποίηση των αποτελεσµάτων από τον ιδιωτικό τοµέα. «Συνεταιρισµοί» (public-private partnerships) ανάµεσα σε δηµόσιους και ιδιωτικούς φορείς µπορεί να είναι ιδιαίτερα αποτελεσµατικοί σε αυτό το πλαίσιο, καθώς επιτρέπουν τον επιµερισµό του κόστους και τη διασφάλιση της αξιοποίησης των ερευνητικών αποτελεσµάτων από τον ιδιωτικό τοµέα. Αποτελεσµατικότητα στις κρατικές δαπάνες για καινοτοµία. Παράλληλα µε την χρηµατοδότηση της βασικής έρευνας οι κυβερνήσεις υποστηρίζουν την Ε&Α στον ιδιωτικό τοµέα µέσα από διάφορες µορφές άµεσων και έµµεσων χρηµατοδοτήσεων (π.χ. άµεσες επιχορηγήσεις, φορολογικές ελαφρύνσεις κτλ). Είναι σηµαντικό να διασφαλίζεται η αποτελεσµατικότητα στην αξιοποίηση αυτών των πόρων µέσα από π.χ. εισαγωγή ανταγωνιστικών διαδικασιών στην επιλογή των φορέων που χρηµατοδοτούνται από το κράτος Ενίσχυση της αλληλεπίδρασης ανάµεσα στους φορείς του Εθνικού Συστήµατος Καινοτοµίας (επιχειρήσεις, πανεπιστήµια, δηµόσιοι ερευνητικοί φορείς) της χώρας µας. Η αλληλεπίδραση ανάµεσα στους βασικούς αυτούς φορείς που ασχολούνται µε την καινοτοµία, αποτελεί εξαιρετικά σηµαντική συνιστώσα επιτυχίας ενός Εθνικού Συστήµατος Καινοτοµίας. Μέτρα και πολιτικές που αυξάνουν τις δυνατότητες µετακίνησης ερευνητών από τον δηµόσιο στον ιδιωτικό τοµέα και στην διασύνδεση δηµόσιων και ιδιωτικών φορέων, µε στόχο την µεγιστοποίηση της διακίνησης της γνώσης ανάµεσα τους έχουν κριθεί ως σηµαντικά. Καλλιέργεια και αξιοποίηση των δικτυώσεων ανάµεσα στις επιχειρήσεις, που στη χώρα µας υστερούν σηµαντικά έναντι αυτών των υπολοίπων χωρών της ΕΕ. ράσεις και µέτρα όπως ενέργειες ευαισθητοποίησης για τα οφέλη των δικτύων, υποστήριξη start-ups σε συγκεκριµένα δίκτυα, δηµιουργία κέντρων πληροφόρησης και τεχνολογικών κέντρων, κ.α. έχουν κριθεί ως σηµαντικά. Αντιµετώπιση των οργανωτικών και διοικητικών ανεπαρκειών που φαίνεται να υπολανθάνουν της αδυναµίας ή / και αδιαφορίας των επιχειρήσεων να εµπλακούν σε καινοτοµική δραστηριότητα. 3

7 4 2 Το Νέο Ανταγωνιστικό Περιβάλλον και Καινοτοµία Αποτελεί πλέον κοινό τόπο, και ενδεχοµένως κοινοτυπία, ο ισχυρισµός ότι το οικονοµικό περιβάλλον έχει αλλάξει δραµατικά τα τελευταία χρόνια. Οι επιχειρήσεις, και κατ επέκταση οι εθνικές οικονοµίες, δεν µπορούν να συνεχίζουν να βασίζονται στα παραδοσιακά τους προϊόντα και πρακτικές του παρελθόντος. Παρατηρούµε ότι ο κύκλος ζωής των προϊόντων έχει µειωθεί σηµαντικά, και οι επιχειρήσεις πρέπει να αναπτύσσουν νέα προϊόντα και υπηρεσίες σε ρυθµούς πολύ εντονότερους από το παρελθόν. Οι κλασσικοί συντελεστές παραγωγής που θεωρούνταν θεµελιώδεις για µια επιχείρηση στο παρελθόν, όπως το κεφάλαιο, το εργατικό δυναµικό και οι πρώτες ύλες, δεν είναι σε θέση πλέον να παρέχουν ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα που θα κρατήσει στο χρόνο. Η παγκοσµιοποίηση και η έκρηξη των τεχνολογιών έχουν διαµορφώσει µια νέα πραγµατικότητα. Κάποιοι µιλούν για υπερανταγωνισµό (hypercompetition), µια κατάσταση δηλαδή που χαρακτηρίζεται από µικρές περιόδους ανταγωνιστικού πλεονεκτήµατος για κάποιες επιχειρήσεις διακοπτόµενες από συχνά κενά όπου επικρατεί έντονα ρευστότητα γύρω από το τι θα αποτελέσει µια νέα πηγή ανταγωνιστικού πλεονεκτήµατος. Κάποιοι άλλοι µιλούν για την «τούρµπο-οικονοµία» ενώ άλλοι κάνουν λόγο για ένα νέο ανταγωνιστικό περιβάλλον (new competitive landscape). Είναι σαφές πως κάτι έχει αλλάξει: η Οικονοµία της Γνώσης (ΟτΓ) αν δεν αποτελεί ήδη πραγµατικότητα είναι σίγουρα προ των πυλών, µε συνέπειες που θα γίνονται ολοένα και πιο έντονες τα επόµενα χρόνια. Η ΟτΓ αποτελεί την συνισταµένη τριών συσχετιζόµενων µεταξύ τους φαινοµένων 3 : (α) η γνώση αποτελεί πλέον ένα αγαθό (commodity) που αγοράζεται και πουλιέται µε πολλούς και διαφορετικούς τρόπους, (β) οι Τεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνιών (ΤΠΕ) κάνουν δυνατή την άµεση παραγωγή και διάθεση της πληροφορίας, και (γ) η ανταλλαγή πληροφοριών ανάµεσα σε άτοµα και οργανισµούς, ανεξάρτητα της γεωγραφικής χωροθέτησης έχει λάβει εκρηκτικές διαστάσεις. Είναι προφανές ότι η ΟτΓ κινείται κυρίως µέσα από τις ΤΠΕ. Η επίδραση αυτών των τεχνολογιών τόσο σε µικρο όσο και σε µακρο επίπεδο είναι εξαιρετικά σηµαντική. Οι επιχειρήσεις έχουν την δυνατότητα κάποιοι ισχυρίζονται ότι έχουν αναγκαστεί- να προβούν σε σηµαντικές αναδιαρθρώσεις τόσο σε οργανωτικό - διοικητικό όσο και σε παραγωγικό επίπεδο, µε ιδιαίτερα ευνοϊκά αποτελέσµατα σε θέµατα κόστους, χρόνου, ποιότητας και ευελιξίας. Ταυτόχρονα οι ΤΠΕ ωθούν την παγκοσµιοποίηση των επιχειρησιακών δραστηριοτήτων και την διαµόρφωση νέων επιχειρηµατικών µοντέλων (βλ. ηλεκτρονικό εµπόριο και κυρίως την διασύνδεση ανάµεσα στις επιχειρήσεις Β2Β). Οι ΤΠΕ δεν αφορούν µόνο τις µεγάλες επιχειρήσεις. Αντίθετα, ο ρόλος τους για τις ΜΜΕ µπορεί να είναι ιδιαίτερα θετικός καθώς τους προσφέρουν τη δυνατότητα πρόσβασης σε πληροφόρηση, αγορές και πόρους µε χαµηλό κόστος, πρόσβαση που ήταν σχεδόν αποκλειστικά προνόµιο των µεγάλων επιχειρήσεων στο παρελθόν. Ανεξάρτητα από αυτό όµως υπάρχουν ενδείξεις ότι οι ΜΜΕ υστερούν πολύ στην αξιοποίηση των ΤΠΕ. Στο σηµείο αυτό υπάρχει σηµαντικό πεδίο για εφαρµογή πολιτικών που να υποστηρίζουν τις ΜΜΕ προς την κατεύθυνση αυτή (βλ. το Πρόγραµµα «ικτυωθείτε»). Σε µακρο επίπεδο, οι εθνικές οικονοµίες έχουν επηρεασθεί από την βελτίωση της παραγωγικότητας που αποδίδεται στην χρήση των ΤΠΕ, κυρίως αυτές που έχουν κάνει βήµατα στις αναγκαίες υποδοµές, δηλ., άνοιγµα των τηλεπικοινωνιακών τους αγορών µε την συνακόλουθη µείωση του κόστους και επενδύσεις σε δίκτυα µεταγωγής δεδοµένων υψηλών ταχυτήτων. Όσες χώρες δεν έχουν κάνει σηµαντικά βήµατα προς αυτή την κατεύθυνση είναι αναγκασµένες να το κάνουν σύντοµα και µια από αυτές τις χώρες είναι και η Ελλάδα -, διαφορετικά θα µείνουν πίσω στην κούρσα για την ανάπτυξη της ανταγωνιστικότητας τους. 3 European Commission, Innovation policy in a knowledge-based economy, ISBN , EUR-OP, Luxembourg,

8 5 Είναι χαρακτηριστικό ότι ένας σηµαντικός παράγοντας πίσω από την ιδιαίτερα υψηλή ανάπτυξη της ανταγωνιστικότητας της αµερικανικής οικονοµίας κατά το µεγαλύτερο µέρος της δεκαετίας του 1990 ήταν (και συνεχίζουν να είναι) οι υψηλές επενδύσεις σε ΤΠΕ συγκριτικά µε την ΕΕ και Ιαπωνία. Το 1999 οι επενδύσεις αυτές έφθασαν στο 7,3% του ΑΕΠ, όταν το ίδιο ποσοστό γα την ΕΕ ήταν 5,8% 4. Σύµφωνα όµως µε µια πρόσφατη µελέτη του ΟΟΣΑ 5, από µόνες τους οι επενδύσεις σε ΤΠΕ δεν αποτελούν πανάκεια. Όπως φαίνεται από το παράδειγµα έντονα αναπτυσσόµενων οικονοµιών, οι ΤΠΕ αποτελούν εργαλείο για την ανάπτυξη συνθηκών που ευνοούν την επιχειρηµατικότητα, την επικοινωνία, έγκαιρη πληροφόρηση και ευθυγράµµιση µε την αγορά, την καλλιέργεια των δεξιοτήτων του ανθρώπινου δυναµικού, και την καινοτοµία. Η καινοτοµία πράγµατι προβάλλει ως µια από τις πλέον σηµαντικές παραµέτρους για την ανάπτυξη, τόσο σε επίπεδο εθνικής οικονοµίας όσο και στο επίπεδο της επιχείρησης. Oι διαφορές ανταγωνιστικότητας και του κατά κεφαλήν εισοδήµατος που παρατηρούνται ανάµεσα στις εθνικές οικονοµίες µπορούν σε ένα βαθµό τουλάχιστον, να αποδοθούν σε διαφορετικά επίπεδα ανάπτυξης καινοτοµικών προϊόντων, διαδικασιών ή υπηρεσιών (Dosi et al., 1990; Fagerberg, 1994,Tidd et al., 2001, Forbes, 2002). Υπάρχουν διάφοροι λόγοι που συνηγορούν προς αυτήν την κατεύθυνση. Καταρχήν, τα νέα προϊόντα βοηθούν στο να διατηρηθούν και να βελτιωθούν τα µερίδια της αγοράς και η κερδοφορία της επιχείρησης σε αυτές τις αγορές. Στην εποχή µας, που έχει µειωθεί ριζικά ο κύκλος ζωής των προϊόντων, η ικανότητα µιας επιχείρησης να αναπληρώνει προϊόντα της µε νέα αποκτά όλο και µεγαλύτερη σηµασία. Η σηµασία αυτή γίνεται µεγαλύτερη αν αναλογισθεί κανείς το ευµετάβλητο του σηµερινού επιχειρηµατικού περιβάλλοντος. Οι διαρκείς αλλαγές στα κοινωνικοοικονοµικά δεδοµένα δηµιουργούν ευκαιρίες αλλά και περιορισµούς. Παρόµοιες καταστάσεις µπορεί να δηµιουργηθούν από αλλαγές στο θεσµικό πλαίσιο ή στη νοµοθεσία. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις µια επιχείρηση χρειάζεται την ικανότητα καινοτοµίας προϊόντων. Η καινοτοµία σε επίπεδο παραγωγικών διαδικασιών µπορεί να παίξει ένα εξίσου σηµαντικό ρόλο. H κυριαρχία της Ιαπωνίας σε διάφορους κλάδους όπως αυτοκινητοβιοµηχανία, µοτοποδήλατα, ναυπηγική, ηλεκτρονικά, προήλθε σε µεγάλο βαθµό από καινοτοµίες στις παραγωγικές διαδικασίες. Ας µην ξεχνάµε ότι µερικές από τις σηµαντικότερες καινοτοµίες στο χώρο της αυτοκινητοβιοµηχανίας προήλθαν από τα καινοτόµα συστήµατα παραγωγής της Toyota (και τα αντίστοιχα της Honda και της Nissan), µε αποτέλεσµα να παρατηρείται διπλάσια απόδοση από µια µέση αυτοκινητοβιοµηχανία 6. Τέλος, η καινοτοµία στο χώρο των υπηρεσιών, µπορεί να δώσει σηµαντικά ανταγωνιστικά πλεονεκτήµατα. Ενδεικτικά, η Citibank ήταν η πρώτη που πρόσφερε υπηρεσίες µέσα από τα ΑΤΜ, µε αποτέλεσµα να αναπτύξει µια ηγετική θέση στον τραπεζικό χώρο. Με την τεχνολογία του Internet οι δυνατότητες καινοτοµιών στο χώρο των υπηρεσιών είναι πολύ µεγάλες. Μερικές από τις σηµαντικότερες επιχειρησιακές καινοτοµίες της τελευταίας πενταετίας έχουν να κάνουν µε νέα επιχειρησιακά µοντέλα τα οποία βασίζονται σε νέες τεχνολογίες. Για παράδειγµα, η γνωστή Amazon δηµιούργησε ένα νέο µοντέλο βιβλιοπωλείου µε επαναστατικά αποτελέσµατα. Κάτω από αυτό το πρίσµα, η καινοτοµία τίθεται σε θέση υψηλής προτεραιότητας στη πολιτική όλων σχεδόν των χωρών. Ήδη από το 1996 η Ευρωπαϊκή Κοινότητα θέσπισε το Σχέδιο ράσης για την Καινοτοµία στην Ευρώπη, που στοχεύει στη συνεχή παρακολούθηση των καινοτοµικών δραστηριοτήτων τόσο σε εθνικό όσο και σε Κοινοτικό επίπεδο, ενώ παρόµοιες πρωτοβουλίες έχουν αναλάβει και άλλοι διεθνείς οργανισµοί (π.χ., ΟΟΣΑ). 4 European Commission, European Competitiveness Report, ISBN , EUR-OP, Luxembourg, OECD, The New Economy beyond the Hype: The OECD Growth Project, Monden, Y., The Toyota Production System, Productivity Press, Cambridge, Mass.,

9 6 Μια πρόσφατη έρευνα 7 σε 12 ευρωπαϊκές χώρες έδειξε ότι περισσότερο από το 30% των πωλήσεων της βιοµηχανίας το 1999 προήλθε από νέα ή «βελτιωµένα» προϊόντα, στοιχείο που καταδεικνύει την σηµασία της καινοτοµίας, - και ευρύτερα της έρευνας και τεχνολογίας- στην οικονοµική ανάπτυξη. Σε µια σύγκριση των καινοτοµικών επιδόσεων ανάµεσα στην ΕΕ, τις ΗΠΑ και την Ιαπωνία 8 βρέθηκε ότι για τους περισσότερους δείκτες καινοτοµικότητας η µια ή η άλλη χώρα-µέλος παρουσιάζει καλύτερες επιδόσεις από τις ΗΠΑ και Ιαπωνία. Η ΕΕ, όµως, ως µια οντότητα, προηγείται σε µόνο τρεις από τους δέκα δείκτες για τους οποίους υπάρχουν συγκρίσιµα στοιχεία. Ειδικά στις πατέντες και στις επιχειρηµατικές δαπάνες για Ε&Α η ΕΕ έχει πολύ κακή επίδοση. Σηµειώνεται ότι οι ευρωπαϊκές επιχειρήσεις, κατά µέσο όρο, δαπανούν 1,2% του ΑΕΠ σε Ε&Α που αντιστοιχεί στο 60% και 55% αυτού που δαπανούν οι επιχειρήσεις των ΗΠΑ και Ιαπωνίας, αντίστοιχα. Επιπρόσθετα οι ευρωπαϊκές χώρες υπολείπονται κατά πολύ των ΗΠΑ και Ιαπωνίας στην κατάθεση πατεντών υψηλής τεχνολογίας. Το πρόβληµα για την Ευρώπη προέρχεται κυρίως από τις µικρές χώρες και ιδίως την Πορτογαλία και Ελλάδα, καθώς χώρες όπως η Σουηδία, Φινλανδία και ανία «στέκονται» πολύ καλά στην σύγκριση µε τις ΗΠΑ και Ιαπωνία. 2.1 Τι ορίζουµε µε την έννοια Καινοτοµία; Καινοτοµία είναι η χρήση νέας γνώσης προκειµένου να προσφερθεί ένα νέο προϊόν ή υπηρεσία που θέλουν οι πελάτες. Πρόκειται για ανακάλυψη + εµπορευµατοποίηση (invention + commercialization). Αυτή η νέα γνώση µπορεί να είναι σχετιζόµενη µε την τεχνολογία ή µε την αγορά. Η τεχνολογική γνώση είναι η γνώση των συστατικών µερών, της συνδεσµολογίας µεταξύ των συστατικών µερών, των µεθόδων, των διαδικασιών και τεχνικών που απαρτίζουν ένα προϊόν ή µια υπηρεσία. Η γνώση της αγοράς είναι η γνώση των καναλιών διανοµής, των εφαρµογών του προϊόντος και των προσδοκιών, προτιµήσεων, αναγκών και επιθυµιών των πελατών. Το προϊόν ή η υπηρεσία είναι νέο µε την έννοια ότι το κόστος του είναι χαµηλότερο, οι ιδιότητές του βελτιωµένες, έχει πλέον ιδιότητες που δεν είχε στο παρελθόν, ή ποτέ δεν είχε εµφανιστεί στην αγορά µέχρι εκείνη τη στιγµή. Ειδικότερα, η καινοτοµία µπορεί να κατηγοριοποιηθεί µε βάση τις ακόλουθες ιδιότητες ή χαρακτηριστικά που είναι δυνατόν να έχει: Καινοτοµία Προϊόντος ή Καινοτοµία ιεργασίας (Product vs. Process innovation). Αυτή η διάκριση αναφέρεται στις περιοχές και στις δραστηριότητες τις οποίες επηρεάζει µια καινοτοµία. Ενώ οι καινοτοµίες διεργασιών ορίζονται ως «εργαλεία», µηχανισµοί και γνώση σχετικά µε την παραγωγική διαδικασία, οι καινοτοµίες προϊόντος είναι προϊόντα ή υπηρεσίες που εισάγονται για το όφελος των πελατών. Ριζική ή Σταδιακή Καινοτοµία (Radical vs. Incremental innovation). Οι ριζικές καινοτοµίες προκαλούν θεµελιώδεις αλλαγές στις δραστηριότητες ενός οργανισµού και αποτελούν ένα σαφές σηµείο τοµής σε σχέση µε τις µέχρι τούδε χρησιµοποιούµενες πρακτικές. Τέτοιου είδους ριζικές καινοτοµίες τείνουν να αλλάξουν πλήρως τις υπάρχουσες ικανότητες της επιχείρησης απαξιώνοντας τις, και µπορεί να έχουν ως αποτέλεσµα την αύξηση της αβεβαιότητας και τη ριζική αλλαγή της φυσιογνωµίας µιας επιχείρησης ή / και ενός ολόκληρου κλάδου. Οι σταδιακές καινοτοµίες, αντίθετα, έχουν περισσότερο το χαρακτήρα απλών βελτιώσεων και αντιπροσωπεύουν µικρές µόνο αλλαγές στις τρέχουσες πρακτικές της επιχείρησης. Τεχνική ή ιαχειριστική Καινοτοµία (Technical vs. Administrative innovation). Αυτή η διάκριση είναι σηµαντική διότι αντανακλά τη γενικότερη διάκριση µεταξύ της εσωτερικής δοµής της επιχείρησης και 7 OECD, Science, Technology and Industry Outlook Special Edition - drivers of growth: information technology, innovation and entrepreneurship, OECD, Innovation and Technology Transfer, Special Edition, October

10 7 της τεχνολογίας που χρησιµοποιεί. Οι τεχνικές καινοτοµίες αναφέρονται σε προϊόντα, διεργασίες και τεχνολογίες που χρησιµοποιούνται προκειµένου να παραχθούν αυτά τα προϊόντα. Σχετίζονται άµεσα στις βασικές δραστηριότητες του οργανισµού. Οι διαχειριστικές καινοτοµίες αναφέρονται στην οργανωσιακή δοµή, τις διοικητικές διεργασίες και στους ανθρώπινους πόρους του οργανισµού. Σχετίζονται έµµεσα µε το βασικό παραγωγικό κύκλο εργασιών του οργανισµού και σχετίζονται άµεσα µε τον τρόπο διοίκησής του. 7

11 8 3 Καινοτοµία: Η διεθνής συζήτηση 3.1 Εθνικά Συστήµατα Καινοτοµίας Ένα από τα πιο αξιοπρόσεκτα χαρακτηριστικά της καινοτοµίας είναι η συγκέντρωσή της σε µόνο λίγες περιοχές στον πλανήτη. Συγκεκριµένα, η Βόρειος Αµερική, η υτική Ευρώπη, η Ιαπωνία, η Κορέα, η Σιγκαπούρη, η Ταϊβάν και το Ισραήλ αντιστοιχούν στο περίπου 99% των πατεντών που εκδόθηκαν στις ΗΠΑ τον περασµένο χρόνο 9. Γιατί όµως κάποιες οικονοµίες επιτυγχάνουν συγκριτικά µε άλλες- καλύτερες επιδόσεις 10 σε καινοτοµίες; Γιατί ενώ η επιστηµονική και τεχνολογική γνώση είναι (κατά το µάλλον ή ήττον) διασπαρµένη, η ένταση της παραγωγής καινοτοµίας εστιάζεται σε ένα συγκριτικά µικρό αριθµό χωρών; Τα ερωτήµατα αυτά έχουν ιδιαίτερη σηµασία για δύο τουλάχιστον λόγους 11 : Πρώτον γιατί ενώ είναι αναµφισβήτητο ότι η καινοτοµία συµβάλλει καθοριστικά στην οικονοµική ανάπτυξη δεν είναι εξίσου σαφές ποιοι ακριβώς παράγοντες υπολανθάνουν της δυνατότητας µιας οικονοµίας να καινοτοµεί. εύτερον διότι η κατανόηση αυτών των παραγόντων έχει ιδιαίτερη σηµασία για τον σχεδιασµό και εφαρµογή κατάλληλων πολιτικών σε εθνικό (αλλά και υπερ-εθνικό π.χ. ΕΕ) επίπεδο. Σε αυτό το πλαίσιο, βασικό «εργαλείο» ανάλυσης αποτελεί η έννοια του Εθνικού Συστήµατος Καινοτοµίας (ΕΣΚ), που ορίζεται 12 ως «το σύνολο των διακριτών θεσµών που σε συνδυασµό και αυτόνοµα συµβάλλουν στην ανάπτυξη και διάχυση νέων τεχνολογιών και διαµορφώνουν το πλαίσιο εντός του οποίου η κυβέρνηση διαµορφώνει και υλοποιεί πολιτικές µε στόχο την διαδικασία καινοτοµίας. Ως τέτοιο, είναι ένα σύστηµα διασυνδεόµενων θεσµών για την παραγωγή, φύλαξη και διάχυση γνώσης, δεξιοτήτων και µηχανισµών για την ανάπτυξη νέων τεχνολογιών». Η εξέταση µέσω ΕΣΚ ενσωµατώνει τρία επίπεδα ανάλυσης: Το µακρο επίπεδο στο οποίο η οικονοµία γίνεται αντιληπτή ως ένα σύνολο διασυνδεόµενων δρώντων µηχανισµών που περιλαµβάνουν τις επιχειρήσεις, τα πανεπιστήµια και τους δηµόσιους ερευνητικούς φορείς, και ενδιάµεσους υποστηρικτικούς φορείς που σχετίζονται π.χ. µε την χρηµατοδότηση της καινοτοµίας, την τεχνική εκπαίδευση, την παροχή υπηρεσιών υποστήριξης µεταφοράς τεχνολογίας κτλ. Ιδιαίτερη σηµασία σε αυτό το επίπεδο έχει η ανάλυση των ροών γνώσης στο εσωτερικό του συστήµατος. Κεντρικό παράδειγµα εδώ είναι η διασύνδεση και διακίνηση γνώσης από τους δηµόσιους ερευνητικούς φορείς προς τις επιχειρήσεις (για θέµατα τεχνολογίας, κλπ), αλλά και αντίστροφα (για θέµατα αγοράς, κλπ) Το µεσο επίπεδο που εξετάζει τις αλληλοσυσχετίσεις ανάµεσα σε επιχειρήσεις µε κοινά χαρακτηριστικά. Πρόκειται για την γνωστή έννοια των δικτύων επιχειρήσεων (clusters) που αφορούν είτε παρόµοιες ή αλληλοσυµπληρούµενες δραστηριότητες, είτε γεωγραφική εγγύτητα, είτε και τα δύο. Το µικρο επίπεδο που εστιάζει στα ιδιαίτερα εσωτερικά χαρακτηριστικά και ικανότητες της επιχείρησης που σχετίζονται θετικά µε την ικανότητα της να καινοτοµεί. 9 Susan Kitchens, Survival of the Fastest, Forbes, 24 June Με τον όρο «επίδοση σε καινοτοµία» εννοείται η ικανότητα µιας οικονοµίας να αναπτύσσει νέα προϊόντα, υπηρεσίες και παραγωγικές διαδικασίες µε οικονοµική αξία, και που ταυτόχρονα είναι σε θέση να τα εισάγει µε επιτυχία στις διεθνείς αγορές. 11 Furman, Porter and Stern, The determinants of national innovative capacity, Research Policy, 31, , OECD, Managing National Innovation Systems,

12 9 Ακολουθώντας γενικά αυτό το µοντέλο ανάλυσης, µια πρόσφατη εµπεριστατωµένη έρευνα που έγινε στις ΗΠΑ από τους καθηγητές Porter και Stern για λογαριασµό του Συµβουλίου Ανταγωνιστικότητας των ΗΠΑ, εντοπίζει τρεις βασικές κατηγορίες παραγόντων πίσω από την επίδοση σε καινοτοµία µιας εθνικής οικονοµίας: η εθνική «υποδοµή» σε παράγοντες που υποβοηθούν και ενισχύουν την καινοτοµική δραστηριότητα, (π.χ. επενδύσεις σε βασική έρευνα). οι ιδιαίτερες συνθήκες που αναπτύσσονται σε δίκτυα επιχειρήσεων (clusters) (π.χ. επιχειρήσεις και κλάδοι που σχετίζονται µε την πληροφορική), και η ένταση των σχέσεων ανάµεσα στα παραπάνω, (π.χ, η ικανότητα σύνδεσης της βασικής έρευνας µε την παραγωγή, και αντίστροφα, η συµβολή της έρευνας που γίνεται στις επιχειρήσεις στην ανάπτυξη «δεξαµενής» υψηλού επιπέδου ερευνητών). Εθνική Υποδοµή ίκτυα Επιχειρήσεων ιάχυση αποτελεσµάτων µεταξύ κλάδων και δικτύων Ποιότητα συνδέσµων Σχήµα 1: Στοιχεία που συνθέτουν την ικανότητα µιας οικονοµίας να καινοτοµεί Το «µακρο» επίπεδο: Η εθνική «υποδοµή» Αν και σε τελευταία ανάλυση είναι η συµπεριφορά των επιχειρήσεων και κλάδων που καθορίζουν την επίδοση σε καινοτοµία µιας χώρας, η εθνική «υποδοµή» αφορά το ευρύτερο πλαίσιο που διατρέχει οριζόντια το σώµα της οικονοµίας. Μερικοί από τους παράγοντες που διαµορφώνουν το πλαίσιο αυτό είναι και οι ακόλουθοι: Επενδύσεις σε βασική έρευνα, Κρατικές πολιτικές υποστήριξης, και χρηµατοδότησης της έρευνας, Πολιτικές που σχετίζονται µε την φορολόγηση κεφαλαίων για Ε&Α ιαθεσιµότητα κεφαλαίων επιχειρηµατικού κινδύνου (venture capital), Επίπεδο εκπαίδευσης, Υποδοµή σε τεχνολογίες πληροφορικής και τηλεπικοινωνιών, 13 Πηγή: Porter Μ. and Stern, S., The New Challenge to America s Prosperity: Findings from the Innovation Index,

13 10 Προστασία πνευµατικής ιδιοκτησίας Έκθεση στο διεθνή ανταγωνισµό και προσέλκυση επενδύσεων Εγχώρια ζήτηση για καινοτοµικά προϊόντα Η βασική έρευνα, και ιδίως αυτή που «ανοίγει νέους δρόµους» µε τη παραγωγή και διάχυση επιστηµονικής γνώσης, αποτελεί το θεµέλιο για την µετέπειτα εξέλιξη σε εµπορικές καινοτοµίες. Ο ρόλος των δηµόσιων επενδύσεων εδώ είναι καθοριστικός. Η χρηµατοδότηση και εν γένει υποστήριξη της πανεπιστηµιακής έρευνας έχει επίσης ως αποτέλεσµα την ενδυνάµωση της «δεξαµενής» εξειδικευµένου και υψηλών προσόντων ανθρωπίνου κεφαλαίου. Σε πολλές περιπτώσεις οι επενδύσεις σε βασική έρευνα αποδίδουν µακροπρόθεσµα, ενώ τα αποτελέσµατα της διαχέονται σε µεγάλο εύρος της οικονοµίας, δυσχεραίνοντας έτσι την άµεση σύνδεση µεταξύ επενδεδυµένων πόρων και πραγµατοποιηθέντων αποτελεσµάτων (ΟΟΣΑ, 1999). Χώρες όπως η Φινλανδία και η Γαλλία κατέχουν αξιοσηµείωτα ποσοστά δηµόσιων επενδύσεων σε βασική έρευνα (µεταξύ 0,93%-1% του ΑΕΠ), σηµαντικά υψηλότερα του µέσου της ΕΕ (0,73%), αλλά και των ΗΠΑ (0,82%) και της Ιαπωνίας (0,64%). Στην Ελλάδα το αντίστοιχο ποσοστό (0,35%) βρίσκεται σηµαντικά κάτω από το µέσο όρο της ΕΕ και των ποσοστών των ΗΠΑ και Ιαπωνία. Σχήµα 2: ηµόσιες επενδύσεις σε Ε&Α ως ποσοστό του ΑΕΠ για το έτος Εκτός όµως από τις δηµόσιες εθνικές δαπάνες, οι χώρες-µέλη της ΕΕ χρηµατοδοτούνται και από κοινοτικά κονδύλια για βασική έρευνα. Τα Κοινοτικά Πλαίσια Στήριξης (ΚΠΣ) αποτελούν αξιόλογη πηγή πόρων Ε&Α, συµπληρώνοντας τα αντίστοιχα εθνικά προγράµµατα. Στοχεύουν κυρίως στην εκπαίδευση και ενθάρρυνση της κινητικότητας των ερευνητών, µε τη παράλληλη διάχυση των ερευνητικών-καινοτοµικών αποτελεσµάτων µέσω της σύναψης διευρωπαϊκών συνεργασιών µεταξύ διαφόρων φορέων της οικονοµίας (βιοµηχανία, κυβέρνηση, εκπαιδευτικά ιδρύµατα). Είναι χαρακτηριστικό ότι το έκτο ΚΠΣ έχει ως κυρίαρχη προτεραιότητα τη δηµιουργία µιας ευρωπαϊκής περιοχής έρευνας, που θα εξασφαλίζει συνέπεια και αποτελεσµατικότητα των δραστηριοτήτων έρευνας και καινοτοµίας µε ένα συνολικό προϋπολογισµό ύψους 17,5 δισεκατοµµυρίων Ευρω. Όµως στις χώρες µε αυξηµένες επιδόσεις στην καινοτοµία, η έρευνα δεν διεξάγεται µόνο µε δηµόσιους ή κοινοτικούς πόρους. Αντίθετα, το ύψος των ιδιωτικών επενδύσεων για Ε&Α είναι σηµαντικά υψηλότερο. Οι ιδιωτικές επενδύσεις σε Ε&Α αντανακλούν την ικανότητα των επιχειρήσεων να παράγουν, να απορροφούν και να χρησιµοποιούν νέα γνώση µε στόχο την ενίσχυση 14 Πηγή: European Commission, Towards a European Research Area Science, Technology and Innovation Key Figures

14 11 των καινοτοµικών τους ενεργειών 15. Για παράδειγµα, η Σουηδία, η Φινλανδία και η Γερµανία επενδύουν µεταξύ 2,85%-1,63% του ΑΕΠ της χώρας τους αντίστοιχα σε ιδιωτικές επενδύσεις Ε&Α, ενώ το ποσοστό αυτό για τις ΗΠΑ ανέρχεται σε 1,98% και για την Ιαπωνία σε 2,18%. Στη χώρα µας, ενώ το ποσοστό των δηµόσιων επενδύσεων για Ε&Α έχει αυξηθεί σηµαντικά, το αντίστοιχο ποσοστό ιδιωτικών επενδύσεων παραµένει εξαιρετικά φτωχό, κυµαινόµενο στο 28,5% επί του συνόλου των δαπανών για Ε&Α. Σχήµα 3: Ιδιωτικές επενδύσεις σε Ε&Α ως ποσοστό της συνολικής δαπάνης σε Ε&Α για το έτος Αντίστοιχα σηµαντικός είναι και ο ρόλος της διαθεσιµότητας κεφαλαίων κυρίως κεφαλαίων που αφορούν την χρηµατοδότηση υψηλού κινδύνου (risk capital, venture capital) -, για την δύσκολη φάση που η καινοτοµία περνάει από το στάδιο του βιοµηχανικού πρωτοτύπου σε αυτό της εισαγωγής της ως τελικού προϊόντος στην αγορά. Αποτελεί κοινή διαπίστωση ότι µόνο ένα πολύ µικρό ποσοστό καινοτοµιών περνά στην φάση της εµπορικής εκµετάλλευσης, και από αυτό ένα επίσης πολύ µικρό ποσοστό επιτυγχάνει την αποδοχή των καταναλωτών. Η χρηµατοδότηση υψηλού κινδύνου γνώρισε ιδιαίτερη αύξηση από το 1998, µε την αδιαµφισβήτητη κυριαρχία των ΗΠΑ ακολουθούµενες από την ΕΕ και την Ιαπωνία. Όµως, µε τη κρίση των εταιριών της «νέας οικονοµίας», κατά τη διετία η χρηµατοδότηση υψηλού κινδύνου µειώθηκε κατά 62% στις ΗΠΑ και 37,8% στην ΕΕ. Είναι ιδιαίτερα κρίσιµο να τονίσουµε ότι ενώ ορισµένες µορφές χρηµατοδότησης και επένδυσης θεωρούνται ως οι πλέον σηµαντικές για την ανάπτυξη της καινοτοµίας (π.χ., κεφάλαια υψηλού κινδύνου), εντούτοις διάφορες χώρες έχουν υιοθετήσει και εφαρµόσει µε αποτελεσµατικότητα συνδυαστικές µεθόδους και θεσµούς. Για παράδειγµα, στην Ιαπωνία υλοποιούνται επενδυτικά προγράµµατα µε τη συνεργασία µεγάλων ιδιωτικών οργανισµών και δηµόσιων ερευνητικών ιδρυµάτων, ενώ στη Βόρεια Ιταλία σηµαντική πηγή κεφαλαίων καινοτοµίας αποτελούν τα δίκτυα µικροµεσαίων επιχειρήσεων και δηµόσιων χρηµατοοικονοµικών οργανισµών. Το µέγεθος και η ποιότητα του ερευνητικού δυναµικού µιας χώρας σε θέµατα τεχνολογίας και επιστηµών αποτελεί επίσης µια ιδιαίτερα σηµαντική συνιστώσα. Για παράδειγµα, ο αριθµός των ερευνητών ή κατόχων διδακτορικών διπλωµάτων κάθε χώρας καταδεικνύει το βαθµό απασχόλησης µε 15 Η ενίσχυση των καινοτοµιών σε επίπεδο επιχειρήσεων επηρεάζει, συνεκδοχικώς, την ανταγωνιστικότητα, την απασχόληση και τις οικονοµικές αλλαγές που συντελούνται σε εθνικό επίπεδο. 16 Πηγή: European Commission, Towards a European Research Area Science, Technology and Innovation Key Figures

15 12 τη παραγωγή και απορρόφηση καινοτοµικής γνώσης. Οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες έχουν ανάµεσα στους 4 και 7 ερευνητές ανά χίλιους εργαζοµένους, ενώ χώρες όπως η Ελλάδα, η Πορτογαλία και η Ιταλία βρίσκονται πολύ πιο πίσω. Παρόλα αυτά, οφείλουµε να παρατηρήσουµε ότι η χώρα µας παρουσιάζει κατά το διάστηµα αυξητικούς ρυθµούς της τάξης του 11,03%, καταλαµβάνοντας τη πρώτη θέση ανάµεσα στις χώρες της ΕΕ, στις ΗΠΑ και στην Ιαπωνία. Σχήµα 4: Μέση ετήσια αύξηση του αριθµού των ερευνητών ανά 1000 κατοίκους κατά το διάστηµα Βέβαια, η ανάπτυξη καινοτοµιών δεν εξαρτάται µόνο από καταρτισµένους ερευνητές. Η καινοτοµία αντλεί ιδέες και προϋποθέτει εισροές από χώρους όπως η διοίκηση και το µάρκετινγκ. Υπό αυτή την έννοια, ο βαθµός στον οποίο το εκπαιδευτικό σύστηµα µια χώρας παράγει ανθρώπινο δυναµικό υψηλού επιπέδου συµβάλλει στην δηµιουργία «δεξαµενής ταλέντων» από την οποία αντλούν οι καινοτοµικές επιχειρήσεις αλλά και άλλοι φορείς σε όλο το φάσµα της οικονοµίας. Χώρες όπως η Βρετανία, η Γαλλία και η Ιρλανδία κατέχουν τα υψηλότερα ποσοστά αποφοίτων σε τεχνολογία και επιστήµες, σχεδόν διπλάσια των ΗΠΑ, ενώ άλλες χώρες όπως η Σουηδία η Βρετανία και η ανία κατέχουν τα υψηλότερα ποσοστά σε δια βίου εκπαίδευση. Οι πολιτικές που εφαρµόζει µια χώρα σε αυτόν τον τοµέα είναι κρίσιµες, καθώς δίνουν τη δυνατότητα βελτίωσης της ποιότητας του ερευνητικού δυναµικού σε θέµατα καινοτοµίας και εµπορικής εκµετάλλευσης νέων τεχνολογιών στη διεθνή αγορά. Για παράδειγµα, η κυβέρνηση της Φινλανδίας, προκειµένου να αυξήσει το επιστηµονικό και τεχνολογικό δυναµικό της χώρας, εφάρµοσε προγράµµατα που έστελνε φοιτητές για µεταπτυχιακές ή διδακτορικές σπουδές στο εξωτερικό µε υποτροφία, αλλά µε την υποχρέωση να επανέλθουν στην Φινλανδία να εργαστούν για ένα διάστηµα. Το εκπαιδευτικό σύστηµα κάθε χώρας οφείλει να παρουσιάζει συνοχή και συνέπεια σε όλα τα στάδια του -από το νηπιαγωγείο µέχρι τη µεταπτυχιακή εκπαίδευση- µε σαφή προσανατολισµό στη ποιότητα, στην ανανέωση των µοντέλων µάθησης και στις αρχές της δια βίου εκπαίδευσης. Η ικανότητα µιας χώρας να καινοτοµεί απαιτεί ολοκληρωµένη παιδεία. Στο πανεπιστήµιο της Καλιφόρνια (ΗΠΑ) εφαρµόζεται το πρόγραµµα Berkeley Pledge, κατά το οποίο τοποθετούνται φοιτητές ως σύµβουλοι σε γειτονικά δηµοτικά σχολεία. Σκοπός του προγράµµατος είναι η συνεργασία µε τους καθηγητές των σχολείων αυτών, που συνήθως βρίσκονται σε µη προνοµιούχες περιοχές, ενδυναµώνοντας την επίδοση των µαθητών στη λογοτεχνία, τις φυσικές επιστήµες και τα µαθηµατικά. Στο άλλο άκρο του εκπαιδευτικού συστήµατος εκείνου της δια βίου µάθησης- υλοποιείται το πρόγραµµα Berkeley 17 Πηγή: European Commission, Towards a European Research Area Science, Technology and Innovation Key Figures

16 13 Extension, µε πάνω από 1200 σειρές µαθηµάτων απευθυνόµενες σε ενήλικες που επιθυµούν να ενισχύσουν και να ανανεώσουν τις γνώσεις και τις δεξιότητες τους. Ανεξάρτητα από την ύπαρξη κατάλληλου και ταλαντούχου ανθρώπινου δυναµικού, σηµαντικό ρόλο παίζει η υποδοµή για την διάχυση της πληροφόρησης στον ερευνητικό και επιχειρηµατικό ιστό µιας χώρας. Τα φαινόµενα που συνδέονται µε το ιαδίκτυο αποτελούν αδιάψευστο µάρτυρα για τα πολλαπλασιαστικά οφέλη που µπορεί να έχει η διάχυση της πληροφόρησης στην ανάπτυξη καινοτοµιών σε ένα ευρύ φάσµα κλάδων της οικονοµίας. Η υποδοµή αυτή περιλαµβάνει: εξοπλισµό και συστήµατα πληροφορικής (κεντρικές µονάδες, λειτουργικά συστήµατα, εκτυπωτές, µηχανές αποθήκευσης κλπ.), υπηρεσίες και λογισµικό πληροφορικής, υπηρεσίες και εξοπλισµός τηλεπικοινωνιών (τηλεπικοινωνιακά δίκτυα σταθερής και κινητής τηλεφωνίας, παροχή υπηρεσιών ιαδικτύου κ.α.) 18. Το κατάλληλο θεσµικό πλαίσιο αποτελεί µια ακόµη σηµαντική παράµετρο για την δηµιουργία περιβάλλοντος που είναι δεκτικό στην ανάπτυξη καινοτοµιών. Σηµαντικός εδώ είναι ο ρόλος της προστασίας της πνευµατικής ιδιοκτησίας (π.χ. πατέντες, δικαιώµατα copyright κ.α. ). Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι ξοδεύονται περίπου ένα δισεκατοµµύριο δολάρια κάθε µέρα για προστασία πνευµατικής ιδιοκτησίας στις χώρες µε τον υψηλότερο βαθµό καινοτοµίας. Η παράµετρος αυτή συµβάλλει στην εθνική «υποδοµή» καινοτοµίας µε τρεις κύριους τρόπους: Πρώτον, επιτρέπει και ενθαρρύνει τις επιχειρήσεις να εµπλακούν σε µακροχρόνιες επενδύσεις καινοτοµίας εξασφαλίζοντας τους σηµαντικά οφέλη δεύτερον, ενισχύει την ελκυστικότητα της χώρας ως το κατάλληλο µέρος ανάληψης καινοτοµικών ενεργειών σε διεθνές επίπεδο 19, και τρίτον, υποβοηθά τη διάχυση της γνώσης (που αποκαλύπτεται κατά τη διαδικασία προστασίας των δικαιωµάτων καινοτοµίας) σε όλο το εύρος της εθνικής οικονοµίας. Άλλοι παράγοντες του θεσµικού πλαισίου, όπως η φορολογική αντιµετώπιση δαπανών για Ε&Α, οι αντιµονοπωλιακές πολιτικές για την ενθάρρυνση του ανταγωνισµού, και το «άνοιγµα» της εσωτερικής αγοράς στο διεθνή ανταγωνισµό, δηµιουργούν ένα πλέγµα κινήτρων για την ενθάρρυνση της καινοτοµίας. Ειδικότερα, πολιτικές που ενισχύουν τη διακίνηση προϊόντων, υπηρεσιών, και ιδεών ανάµεσα στα κράτη έχουν ως αποτέλεσµα την αύξηση των ανταγωνιστικών πιέσεων σε εθνικό επίπεδο και την αναζήτηση καινοτόµων πρακτικών από τη διεθνή αγορά. Με τον τρόπο αυτό επιτυγχάνεται, µακροπρόθεσµα, ανταλλαγή γνώσης αλλά και προσέλκυση κεφαλαίων χρηµατοδότησης έρευνας και καινοτοµίας από τις περισσότερο προς τις λιγότερο καινοτόµες χώρες. Οι «ανοικτές» στο διεθνή ανταγωνισµό οικονοµίες έχουν τη δυνατότητα ταχύτερης απορρόφησης και εκµετάλλευσης των παγκόσµιων αποτελεσµάτων Ε&Α. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγµα µιας χώρας που ανέπτυξε υψηλό επίπεδο καινοτοµικής ικανότητας είναι το Ισραήλ. Το Ισραήλ, επωφελούµενο από µια διµερή σύµβαση συνεργασίας µε τις ΗΠΑ που προέβλεπε φορολογικά κίνητρα για από κοινού έρευνα, καθιέρωσε στη δεκαετία του 80 ένα ανταποδοτικό πρόγραµµα Ε&Α, στο οποίο χρηµατοδοτούσε µε 50% των απαιτούµενων κεφαλαίων τους ερευνητές µε στόχο να τους βοηθήσει να φέρουν τα αποτελέσµατα της έρευνάς τους στη διεθνή αγορά. Μια τελική, και όχι πάντα προφανής, συνιστώσα της εθνικής «υποδοµής» είναι το επίπεδο απαιτήσεων της εγχώριας κατανάλωσης. Σε ένα µεγάλο βαθµό η καινοτοµία προέρχεται από τις απαιτήσεις που θέτει η πλευρά της ζήτησης. Χαρακτηριστικό παράδειγµα εδώ είναι η ζήτηση για 18 OECD, Science, technology, and industry scoreboard: benchmarking knowledge-based economies, Σύµφωνα µε µελέτες της World Bank, κορυφαίες εταιρίες µε έµφαση στην έρευνα δεν προχωρούν σε καινοτοµικές δραστηριότητες σε χώρες µε χαµηλή προστασία των δικαιωµάτων πνευµατικής ιδιοκτησίας. είχνουν απροθυµία να µεταφέρουν τεχνολογία και τεχνογνωσία, να επενδύσουν σε Ε&Α και να συµµετάσχουν σε κοινοπραξίες ακόµα και µε θυγατρικές τους εταιρίες στις χώρες αυτές. 13

17 14 αµυντικές ή διαστηµικές τεχνολογίες από το Αµερικανικό δηµόσιο και η ώθηση που έχει αυτή δηµιουργήσει στους αντίστοιχους κλάδους, αλλά και στη εν γένει τεχνολογική ανάπτυξη των ΗΠΑ. Η ύπαρξη η µη όλων των ανωτέρω παραγόντων καθορίζει σε ένα µεγάλο βαθµό την ικανότητα µιας οικονοµίας να καινοτοµεί, αλλά ταυτόχρονα αποτελεί δείκτη ελκυστικότητας ξένων κεφαλαίων και επιχειρηµατικών πρωτοβουλιών Ε&Α. Σε µια πρόσφατη έρευνα της εταιρίας Cadence ανάµεσα στους µεγαλύτερους πελάτες της 20, οι παράγοντες εκείνοι που βρέθηκαν ως οι πλέον σηµαντικοί για την ανάληψη καινοτοµικών δραστηριοτήτων σε µια χώρα είναι: η πρόσβαση σε κατάλληλα εκπαιδευµένο τεχνικό προσωπικό µε εµπειρία σε παρόµοιους ή συµπληρωµατικούς κλάδους, η ευκολία πρόσβασης στους πελάτες και η δυνατότητα µεταφοράς ανθρώπων και δικαιωµάτων πνευµατικής ιδιοκτησίας έξω από τη χώρα, και η ύπαρξη ενός θεσµικού πλαισίου που εξασφαλίζει τη πνευµατική ιδιοκτησία και διευκολύνει τη συνεργασία µεταξύ επιχειρήσεων και ερευνητικών ιδρυµάτων. Οι χώρες εκείνες που συγκεντρώνουν το µεγαλύτερο ποσοστό ξένων επενδύσεων σε Ε&Α είναι οι ΗΠΑ (55,5% επί του συνόλου στις χώρες του ΟΟΣΑ), η Γερµανία, το Ηνωµένο Βασίλειο, η Γαλλία και η Ιαπωνία. Σχήµα 5: Ποσοστό προσέλκυσης επενδύσεων επί του συνόλου των ξένων επενδύσεων σε Ε&Α στις χώρες του ΟΟΣΑ Το «µεσο» επίπεδο: ίκτυα επιχειρήσεων (clusters) Με τον όρο δίκτυα εννοούνται οι οµάδες επιχειρήσεων, κλάδων και θεσµών / ιδρυµάτων (institutions) που συνήθως χαρακτηρίζονται από γεωγραφική εγγύτητα και που εξειδικεύονται σε ένα συγκεκριµένο πεδίο δραστηριοτήτων (π.χ. πληροφορική, βιοτεχνολογία) και που συνδέονται µεταξύ τους µε συγκεκριµένα κοινά και αλληλοσυµπληρούµενα χαρακτηριστικά. Η έµφαση στα δίκτυα (π.χ. δίκτυο επιχειρήσεων πληροφορικής) έναντι συγκεκριµένων (υπό)κλάδων (π.χ. εκτυπωτές ή τυποποιηµένο λογισµικό) οφείλεται στο γεγονός ότι στα δίκτυα παρατηρούνται έντονα φαινόµενα διάχυσης (spillover effects) γνώσης, εµπειρίας και αλληλοσυµπλήρωσης ικανοτήτων που ενισχύουν το βαθµό της καινοτοµίας και ανταγωνιστικότητας των µελών του δικτύου (η διάχυση αυτή παρουσιάζεται στο Σχήµα 1 (σελ.10) µε τις καµπύλες γραµµές που ενώνουν τα διάφορα δίκτυα). Η καινοτοµικότητα των 20 Η έρευνα διεξήχθη κυρίως σε εταιρίες πληροφορικής, ηλεκτρονικών προϊόντων και τηλεπικοινωνιακού εξοπλισµού ( 21 Πηγή: European Commission, Towards a European Research Area Science, Technology and Innovation Key Figures

18 15 διαφόρων δικτύων, όπως γίνεται φανερό, προσδιορίζει και επηρεάζει την καινοτοµία σε εθνικό επίπεδο. Οι κατηγορίες παραγόντων που παίζουν ιδιαίτερο ρόλο για την ανάπτυξη της καινοτοµικότητας στο επίπεδο των δικτύων αφορούν 22 : την διαθεσιµότητα και ποιότητα απαραίτητων εισροών (factor conditions) την ύπαρξη ενός υγιούς ανταγωνιστικού πλαισίου ανάµεσα στις επιχειρήσεις, την ύπαρξη κατάλληλων ερεθισµάτων από την εσωτερική 23 αγορά, και την ύπαρξη σχετιζόµενων και «υποστηρικτικών» κλάδων. Οι «εισροές» περιλαµβάνουν ανθρώπινο κεφάλαιο υψηλού επιπέδου (τεχνικούς, ειδικούς επιστήµονες, διοικητικό προσωπικό), διεξαγωγή έρευνας σε ζητήµατα αιχµής, ένα αποτελεσµατικό σύστηµα µεταφοράς / ανταλλαγής γνώσης εντός της οµάδας και ύπαρξη χρηµατοδοτικών κεφαλαίων. Η σπουδαιότητα του ανθρώπινου κεφαλαίου ως κρίσιµη εισροή στη διαδικασία καινοτοµίας (τόσο σε επίπεδο δικτύων όσο και σε επίπεδο εθνικής υποδοµής) αναγνωρίστηκε σε πρόσφατο συνέδριο του Συµβουλίου Ανταγωνιστικότητας 24, κατά το οποίο κρίθηκε ως απόλυτη προτεραιότητα για το µέλλον των Η.Π.Α. η διαθεσιµότητα υψηλής ποιότητας εργατικού δυναµικού προσανατολισµένο στη καινοτοµία. Το ανταγωνιστικό πλαίσιο αφορά τους κανόνες, τα κίνητρα, και τις πιέσεις που δέχονται οι επιχειρήσεις και που τις ωθούν να στραφούν προς την καινοτοµία. Ο έντονος εσωτερικός ανταγωνισµός και η πίεση από σηµαντικούς διεθνείς ανταγωνιστές αναγκάζει τις επιχειρήσεις να «υψώσουν το πήχη» της ανταγωνιστικότητας και τις αναγκάζει να πειραµατίζονται µε νέες ιδέες και νέα γνώση. Σχήµα 6: Το περιβάλλον για καινοτοµία Η ανάλυση εδώ αντλεί έντονα από την συµβολή του M. Porter του Harvard σχετικά µε την εθνική ανταγωνιστικότητα: M. Porter, The Competitive Advantage of Nations, Free Press, Η εσωτερική αγορά αφορά τόσο την κατά κυριολεξία εγχώρια ελληνική όσο και (µε αυξανόµενη σηµασία στο µέλλον) την ευρύτερη ενιαία αγορά της ΕΕ. 24 Στο συνέδριο συµµετείχαν πάνω από 150 ανώτατοι αξιωµατούχοι από το χώρο των επιχειρήσεων, της κυβέρνησης, των πανεπιστηµίων, και των εργατικών ενώσεων - βλέπε Competing Through Innovation, Council on Competitiveness, Πηγή: Porter, M. and Stern, S., The New Challenge to America s Prosperity: Findings from the Innovation Index,

19 16 Ακόµα όµως και µε υψηλό επίπεδο εισροών και έντονο ανταγωνισµό το επίπεδο καινοτοµικότητας θα είναι χαµηλό εάν η εγχώρια ζήτηση δεν ωθεί τις επιχειρήσεις προς την συνεχή βελτίωση για την κάλυψη των συνεχώς µεταβαλλόµενων αναγκών της αγοράς. Οι «απαιτητικοί» πελάτες διαµορφώνουν ένα ισχυρό κίνητρο για καινοτοµία. Ανεξάρτητα από τους παραπάνω παράγοντες, η καινοτοµία είναι δύσκολη στο βαθµό που οι επιχειρήσεις είναι αποµονωµένες µεταξύ τους, ή στο βαθµό που δεν υπάρχει υποστήριξη στην καινοτοµική προσπάθεια από συµπληρωµατικούς κλάδους. Όπως σηµειώθηκε και παραπάνω, η καινοτοµία τείνει να αναπτύσσεται εντός δικτύων, ιδίως σε δίκτυα που χαρακτηρίζονται από γεωγραφική συγκέντρωση. Οι επιχειρήσεις εντός δικτύων τείνουν να αντιλαµβάνονται καθαρότερα και γρηγορότερα τις νέες ανάγκες όπως αυτές αναδύονται σε σύγκριση µε τις «αποµονωµένες» επιχειρήσεις. Επιπρόσθετα, έχει παρατηρηθεί ότι συνήθως είναι σε θέση να εισάγουν καινοτοµίες στην αγορά πιο γρήγορα και πιο αποτελεσµατικά ακριβώς επειδή, όντας µέλη του δικτύου, έχουν αµεσότερη πρόσβαση σε υπο-κατασκευαστές, εξαρτήµατα και άλλες αναγκαίες υπηρεσίες. Τέλος, αυτή καθαυτή η δικτύωση και η πίεση της συνεχούς σύγκρισης που ενέχεται ανάµεσα στις επιχειρήσεις που συναπαρτίζουν το δίκτυο, φαίνεται να είναι ένας ακόµα παράγοντας που ωθεί σε υψηλά επίπεδα καινοτοµικότητας. Επισηµαίνεται πώς είναι κυρίως οι ΜΜΕ που αντλούν πλεονεκτήµατα από την ένταξη τους σε δίκτυα. Κλασσικό παράδειγµα για τα παραπάνω είναι βέβαια η περίπτωση των εταιρειών πληροφορικής της Silicon Valley στις ΗΠΑ. Πολλές χώρες εφαρµόζοντας πολιτικές που ενθαρρύνουν τη δηµιουργία δικτύων κατάφεραν να αποκτήσουν ανταγωνιστικά πλεονεκτήµατα σε διάφορους κλάδους, πλεονεκτήµατα που πηγάζουν κυρίως από την επίτευξη υψηλού βαθµού καινοτοµικότητας προϊόντων, υπηρεσιών και διαδικασιών. Στη Φιλανδία, για παράδειγµα, παρουσιάζεται ιδιαίτερη καινοτοµικότητα στα δίκτυα / κλάδους των κατασκευών, χηµικών προϊόντων, ενέργειας, υγείας, υλικών, τηλεπικοινωνιών και περιβάλλοντος, ενώ αντίστοιχα στο Βέλγιο υψηλή καινοτοµία εµφανίζεται στην ενέργεια, τις τεχνολογίες πληροφορικής και τηλεπικοινωνιών, τη βιοτεχνολογία και τα υλικά. Στο σχήµα που ακολουθεί καταγράφονται διάφορα δίκτυα / κλάδοι, επιλεγµένων χωρών του ΟΟΣΑ, µε έντονη καινοτοµική δραστηριότητα. Σχήµα 7: ίκτυα / Κλάδοι µε υψηλή καινοτοµικότητα Επιλεγµένες χώρες του ΟΟΣΑ Πηγή: OECD, Managing National Innovation Systems,

20 17 Ο βαθµός καινοτοµικότητας των διαφόρων δικτύων είναι ασφαλώς δύσκολο να µετρηθεί, ιδιαίτερα εάν επιθυµούµε να διεξάγουµε συγκρίσεις (µέσα σ ένα συγκεκριµένο χρονικό ορίζοντα) µεταξύ δικτύων σε εθνικό ή διεθνές επίπεδο. Εντούτοις, το ύψος των ιδιωτικών δαπανών και επενδύσεων για Έρευνα και Ανάπτυξη (Ε&Α) αντανακλά το βαθµό δεκτικότητας ενός δικτύου στη καινοτοµία. Σύµφωνα µε την µελέτη των Porter και Stern 27 το ποσοστό των ιδιωτικών επενδύσεων σε Ε&Α αποτελεί ένα έµµεσο µέτρο της καινοτοµικότητας των δικτύων µιας χώρας καθώς και των βασικών συνθηκών που επηρεάζουν τη καινοτοµία σε επίπεδο δικτύων. Πρόσφατη έρευνα του Συµβουλίου Ανταγωνιστικότητας των Η.Π.Α. σε 120 υψηλόβαθµα στελέχη Ε&Α µεγάλων οργανισµών και πανεπιστηµιακών ιδρυµάτων από τους χώρους (δίκτυα και κλάδους) της υγείας, της πληροφορικής, των υλικών, της αυτοκινητοβιοµηχανίας και των ταχυ-µεταφορών, ανέδειξε τη παρουσία και σηµαντικότητα εκείνων των παραγόντων που επηρεάζουν σε µεγαλύτερο βαθµό τη καινοτοµικότητα κάθε δικτύου ή κλάδου. Όπως παρατηρούµε από το πίνακα που ακολουθεί, παράγοντες όπως η διαθεσιµότητα επιστηµόνων και µηχανικών, τα διάφορα επιστηµονικά επιτεύγµατα και η ύπαρξη ενός ανταγωνιστικού περιβάλλοντος, αναγνωρίζονται ως αναγκαίες συνθήκες για την ανάπτυξη της καινοτοµίας σε όλα τα δίκτυα / κλάδους. Πίνακας 1: Παράγοντες καινοτοµικότητας σε επίπεδο δικτύων ίκτυα Παράγοντες Υποστήριξη Βασικής Έρευνας Υγεία Πληροφορική Υλικά Αυτοκινητοβιοµηχανία Ταχυ- µεταφορές X X X X ιαθεσιµότητα Ειδικών Επιστηµόνων Μηχανικών Επιστηµονικά Επιτεύγµατα και X X X X X X X X X X Συνεργασίες Πανεπιστηµίων/ Επιχειρήσεων/ Κράτους X X Ανταγωνιστικότητα Περιβάλλοντος Προστασία Πνευµατικής Ιδιοκτησίας Φορολογικό Καθεστώς X X X X X X X X X X X X Υποδοµή Τεχνολογιών Πληροφορικής X X 27 Porter, M. and Stern, S., The New Challenge to America s Prosperity: Findings from the Innovation Index,