ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ «ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΔΥΝΑΜΙΚΟΥ» ΕΘΝΙΚΟ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΑΝΑΦΟΡΑΣ ΕΣΠΑ

Transcript

1 Σ ε λ ί δ α 1 ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ «ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΔΥΝΑΜΙΚΟΥ» ΕΘΝΙΚΟ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΑΝΑΦΟΡΑΣ ΕΣΠΑ ΕΡΓΟ «Πρότυπο Σύστημα Υποστήριξης Ατόμων με Αυτισμό (ΠΣΥΑ) Βασιζόμενο σε ένα Ευφυές Πληροφοριακό Σύστημα (ΕΠΣΥΑ)» [ΠΑΥΕΥΣ], MIS Παραδοτέο Π «Μελέτη Διεθνούς και Ελληνικής Εμπειρίας σε θεσμικά πλαίσια και δομές αυτισμού»

2 Σελίδα 2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΦΑΚΕΛΟΥ ΠΑΡΑΔΟΤΕΟΥ Πίνακας Τμημάτων Παραδοτέου α/α Ονομασία Αρχείου Τύπος (format) 01 Μελέτη Διεθνούς & Ελληνικής Έντυπη μορφή Εμπειρίας σε θεσμικά πλαίσια (hardcopy 191 και δομές αυτισμού σελίδων) Διαθέσιμο Εργαστήριο Πληροφ. Συστημ. Διοίκησης & Επιχειρ. Νοημοσύνης Ψηφιακή μορφή, αρχείο Word & PDF (1 cd) Ψηφιακή μορφή, Αρχείο PDF Εργαστήριο Πληροφ. Συστημ. Διοίκησης & Επιχειρ. Νοημοσύνης 02 Μοντέλο OLAP Ψηφιακή μορφή, αρχείο Excel Ιστότοπος Έργου Αρχεία Ιστοσελίδων

3 Σ ε λ ί δ α 3 ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΗΣ ΨΗΦΙΑΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Για να διευκολυνθεί ο αναγνώστης της ψηφιακής έκδοσης της παρούσας Μελέτης, λόγω του μεγάλου αριθμού σελίδων της, έχουν συμπεριληφθεί πολλές υπερσυνδέσεις (hyperlinks) και πολλοί σελιδοδείκτες (bookmarks). Συνεπώς, μαζί με τις βιβλιογραφικές παραπομπές, εξασφαλίζεται η δυνατότητα μεταφοράς σε άλλο μέρος του κειμένου από αυτό που ο αναγνώστης προσπελαζει εκείνη την στιγμή. Για τον λόγο αυτό συστήνεται στον αναγνώστη της ψηφιακής έκδοσης, να κάνει χρήση εντολών συντόμευσης από το πληκτρολόγιο, ώστε να μετακινείται μέσα στο κείμενο. Συγκεκριμένα, σε όσα σημεία της Μελέτης εντοπίζονται λέξεις ή φράσεις που περιέχουν υπερσυνδέσεις (hyperlinks), προτείνεται η χρήση της εντολής συντόμευσης Ctrl + κλικ για μετάβαση στο σημείο του κειμένου όπου παραπέμπει η υπερσύνδεση αυτή. Για να επιστρέψει ο αναγνώστης στο προηγούμενο σημείο, μπορεί να κάνει χρήση της εντολής συντόμευσης Alt + αριστερό βέλος. Για να μεταβεί πάλι στην αμέσως επόμενη υπερσύνδεση, μπορεί να κάνει χρήση της εντολής συντόμευσης Alt + δεξιό βέλος. Δηλαδή, με τις εντολές συντόμευσης Alt + αριστερό/δεξιό βέλος, ο αναγνώστης μπορεί να μετακινηθεί μπρος ή πίσω στα σημεία που προσπέλασε προηγούμενα με χρήση υπερσυνδέσεων, σελιδοδεικτών και βιβλιογραφικών παραπομπών. Επίσης, η εντολή συντόμευσης Ctrl + G επιτρέπει την άμεση μετάβαση σε συγκεκριμένο σελιδοδείκτη, υποσημείωση, σελίδα κ.λπ. Τέλος, η προσέγγιση του κέρσορα σε μία υποσημείωση έχει ως αποτέλεσμα την εμφάνιση του αντίστοιχου κειμένου (πέρα της εμφάνισής του στο υποσέλιδο).

4 Σ ε λ ί δ α 4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Οι συμμετέχοντες στην παρούσα Μελέτη προσπάθησαν να περιγράψουν, όσον το δυνατόν περισσότερο εξαντλητικά, τα περί του Αυτισμού θέματα για την Ελλάδα, αλλά συγκριτικά και για άλλες χώρες. Στην αρχή της Μελέτης παρουσιάζονται περισσότερο κάποιες θεμελιώδεις έννοιες, πριν την κατ εξοχήν παράθεση διαδικασιών/πρακτικών, προβλημάτων, πλαισίων, μοντέλων και νομοθετημάτων στην Ελλάδα και αλλού. Θεωρούμε σημαντικό μέρος της Μελέτης την παρουσίαση (κυρίως προς τις Αρχές) προτάσεων για βελτιώσεις του Ελληνικού μοντέλου, εμπνευσμένες από μοντέλα άλλων προηγμένων χωρών και «εξελληνισμένες» κατόπιν συζητήσεων με σχετιζόμενους φορείς και πρόσωπα (ΜΕΡΟΣ Η ). Ας σημειωθεί ότι κατά την περιγραφή αυτών των προτάσεων έγινε και ενός είδους νομοπροπαρασκευαστική επεξεργασία τους, με την έννοια ότι αναφέρεται και η σχετική Νομοθεσία που πρέπει να μεταβληθεί για την υιοθέτηση κάθε πρότασης. Σημαντικότερη πρόταση θεωρούμε την θεσμοθέτηση «Ομαδικού Προϋπολογισμού» (δεν απαντάται σε κανένα μοντέλο). Μάλιστα, έχουμε ήδη προετοιμάσει, με τον συνεργαζόμενο σύλλογο της Πάτρας (ΕΨΥΕΠΕΑ), την πειραματική εφαρμογή του. Τέλος, θεωρούμε σημαντική συνεισφορά της Μελέτης τον σχεδιασμό ενός OLAP μοντέλου, το οποίο μπορεί να χρησιμοποιηθεί για οργάνωση ετήσιων στατιστικών στοιχείων (οικονομικών, δημογραφικών κ.λπ.) για τους σχετιζόμενους με τον Αυτισμό φορείς στην Ελλάδα. Εκ μέρους των συμμετεχόντων, Βασίλειος Βουτσινάς, Καθηγητής Επιστημονικός Υπεύθυνος Έργου

5 Σ ε λ ί δ α 5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΑΡΑΔΟΤΕΟΥ ΛΕΞΙΚΟ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΈΚΘΕΣΗΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΈΚΘΕΣΗΣ ΜΕΡΟΣ Α Διαταραχή του Αυτιστικού Φάσματος (ΔΑΦ) 1. Ορισμός ΔΑΦ Μορφές Συνοσηρότητα 2. Επιδημιολογικά στοιχεία Αίτια 3. Εκπαιδευτικά και Θεραπευτικά Προγράμματα για άτομα με ΔΑΦ 3.1. Δομημένη Εκπαίδευση του TEACCH Programme 3.2. Εφαρμοσμένη Ανάλυση Συμπεριφοράς ABA 3.3. Αισθητηριακή Ολοκλήρωση S.I Floortime

6 Σ ε λ ί δ α Εργαλεία Εναλλακτικής Επικοινωνίας 3.6. Ψυχοεκπαίδευση και Συμβουλευτική γονέων ΜΕΡΟΣ Β Η Ελληνική Εμπειρία σε Θεσμικά Πλαίσια και Δομές Αυτισμού 1. Πλαίσιο υποστήριξης ατόμων με ΔΑΦ - Πρόσφατες και τρέχουσες δυσκολίες 1.1. Σύστημα Παροχών Υγείας - Διαδικασία Διάγνωσης 1.2. Θεραπευτική Προσέγγιση 1.3. Εκπαιδευτικό Πλαίσιο 1.4. Διαβίωση Ενηλίκων 1.5. Κρατικές παροχές 1.6. Υποστήριξη οικογένειας 2. Όραμα και Αξίες 3. Συνεργατικές Πρωτοβουλίες 4. Σχέσεις και Πολιτισμός 5.Κατάρτιση και εξειδίκευση προσωπικού δομών και φορέων 6. Νομοθεσία και κανονισμοί 6.1. Δικαίωμα στην Εκπαίδευση 6.2. Δικαιώματα στην εργασία/απασχόληση 6.3. Δικαιώματα στην προσβασιμότητα

7 Σ ε λ ί δ α Ισχύουσα Πολεοδομική Νομοθεσία 7. Νέα μοντέλα υπηρεσιών 7.1 «ΠΑΥΕΥΣ» 7.2. «ΝΟΗΣΗ» 8. Βάση δεδομένων/ στοιχείων OLAP 9. Τεχνολογίες Πληροφορικής ΜΕΡΟΣ Γ Η Βρετανική Εμπειρία σε Θεσμικά Πλαίσια και Δομές Αυτισμού Περίληψη Εισαγωγή 1. Το πλαίσιο του Ηνωμένου Βασιλείου 2. Επιδημιολογικά στοιχεία 3. Τρέχοντα Μοντέλα υποστήριξης ατόμων με ΔΑΦ 4. Πρόγραμμα Ενίσχυσης Θετικής Συμπεριφοράς Positive Behavioural Support 5. Αξιολόγηση και Ανάλυση 6. Κατάρτιση προσωπικού 7. Νομοθεσία και Κανονισμοί Ειδική Νομοθεσία για τα άτομα με ΔΑΦ 8. Παροχή Υπηρεσιών 9. Εξειδίκευση προσωπικού δομών και φορέων

8 Σ ε λ ί δ α Προδιαγραφές Υπηρεσιών 11. Τεχνολογίες Πληροφορικής Συμπεράσματα ΜΕΡΟΣ Δ Η Γερμανική Εμπειρία σε Θεσμικά Πλαίσια και Δομές Αυτισμού Εισαγωγή 1. Πλαίσιο υποστήριξης ατόμων με ΔΑΦ 1.1 Εκπαίδευση 1.2. Θεραπευτική Προσέγγιση 1.3. Κοινωνική ένταξη και ενσωμάτωση 1.4. Αξιοπρεπής Διαβίωση 2. Εξειδίκευση προσωπικού δομών και φορέων 3. Νομοθεσία και κανονισμοί 3.1. Ποσοστό Αναπηρίας 3.2. Προνοιακές παροχές με βάση την αναπηρία 3.3. Παροχές Ειδικής Αγωγής και Πρώιμης Παρέμβασης 3.4. Προσχολική Αγωγή 3.5. Πρόνοια για την Ενσωμάτωση ενός Ατόμου με Αναπηρία στην κοινωνία 3.6. Δικαιούχοι παροχής εξειδικευμένων θεραπευτικών προγραμμάτων για ΔΑΦ

9 Σ ε λ ί δ α Εκπαιδευτικό πλαίσιο για παιδιά με ΔΑΦ 3.8. Επαγγελματική Κατάρτιση 3.9. Ακαδημαϊκή φοίτηση Επαγγελματική απασχόληση/εργασία Διαβίωση Χρήση εισοδήματος και ιδιοκτησίας Προσωπικός Προϋπολογισμός Ειδική Διαθήκη γονέων ατόμων με αναπηρία Δικαιοπρακτική ικανότητα, περίθαλψη και πληρεξούσια εξουσιοδότηση Επίλογος ΜΕΡΟΣ Ε Η Γαλλική Εμπειρία σε Θεσμικά Πλαίσια και Δομές Αυτισμού Πλαίσιο υποστήριξης ατόμων με ΔΑΦ στη Γαλλία ΜΕΡΟΣ ΣΤ Η Εμπειρία στις υπόλοιπες Ευρωπαϊκές Χώρες σε Θεσμικά Πλαίσια και Δομές Αυτισμού Το Ευρωπαϊκό Δεδομένο

10 Σ ε λ ί δ α 10 ΜΕΡΟΣ Ζ Η Εμπειρία στις Η.Π.Α. σε Θεσμικά Πλαίσια και Δομές Αυτισμού Πλαίσιο υποστήριξης ατόμων με ΔΑΦ στις Η.Π.Α. ΜΕΡΟΣ Η Προτάσεις και Συμπεράσματα Έκθεσης 1. Ανάγκες/προτάσεις για αλλαγή 2. Αναμενόμενα Αποτελέσματα ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

11 Σ ε λ ί δ α 11 ΛΕΞΙΚΟ ΟΡΩΝ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ ΑΛΜΑ ΑμεΑ ΔΑΦ ΔΕΠ-Υ ΕΑΕ ΕΑΣ ΕΣΑμεΑ ΕΕΕΕΚ ΕΕΠΑΑ ΕΛΚΕ ΕΣ ΕΣΠΑ ΕΣΥΑ ΕΘΣ ΕΨΥΕΠΕΑ ΚΔΑΥ ΚΕΔΔΥ Πανελλήνιος Σύλλογος Προσαρμοσμένων Δραστηριοτήτων Άτομα με Αναπηρία Διαταραχή του Αυτιστικού Φάσματος Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής - Υπερκινητικότητα Ειδική Αγωγή & Εκπαίδευση Εφαρμοσμένη Ανάλυση Συμπεριφοράς Εθνική Συνομοσπονδία Ατόμων με Αναπηρία Εργαστήριο Ειδικής Επαγγελματικής Εκπαίδευσης και Κατάρτισης Ελληνική Εταιρεία Προστασίας Ατόμων με Αυτισμό Ειδικός Λογαριασμός Κονδυλίων Έρευνας Ειδικό Σχολείο Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Ανάπτυξης Ευφυές Σύστημα Υποστήριξης Ατόμων με Αυτισμό Ενίσχυση Θετικής Συμπεριφοράς Εταιρεία Ψυχικής Υγείας και Εκπαίδευσης του Παιδιού & του Εφήβου με Αυτισμό Αχαΐας Κέντρο Διάγνωσης, Αξιολόγησης & Υποστήριξης Κέντρο Διάγνωσης Διαφοροδιάγνωσης & Υποστήριξης

12 Σ ε λ ί δ α 12 ΚΗ ΚΠΣ ΜΚΟ ΟΗΕ ΠΠ ΠΣ ΠΣΥΑ ΣΜΕΑ ΣΥΔ ΤΔΠΠ ΤΕΕ Κέντρο Ημέρας Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης Μη Κυβερνητικός Οργανισμός Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών Πρώιμη Παρέμβαση Παράλληλη Στήριξη Πρότυπο Σύστημα Υποστήριξης Ατόμων με Αυτισμό Σχολική Μονάδα Ειδικής Αγωγής Στέγη Υποστηριζόμενης Διαβίωσης Τεχνικό Δελτίο Προτεινόμενης Πράξης Τεχνικό Επαγγελματικό Εκπαιδευτήριο ABA ASD BILD DOLS DSM FA FBA FC I.I. Applied Behavior Analysis Autism Spectrum Disorders British Institute of Learning Disabilities Deprivation of Liberty Safeguards Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders Functional Analysis Functional Behavioral Assessment Facilitated Communication Intensive Integration

13 Σ ε λ ί δ α 13 ICD MCA NAS NICE OLAP PBS PECS S.I. TEACCH International Classification of Diseases Mental Capacity Act National Autistic Society National Institute for Health & Clinical Excellence Online Analytical Processing Positive Behavioral Support Picture Exchange Communication System Sensory Integration Treatment & Education of Autistic & Related Communication Handicapped Children

14 Σ ε λ ί δ α 14 ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΕΚΘΕΣΗΣ Η παρούσα έκθεση αποτελεί Παραδοτέο (Π ) του Έργου «Πρότυπο Σύστημα Υποστήριξης Ατόμων με Αυτισμό (ΠΣΥΑ)» βασιζόμενο σε ένα Ευφυές Πληροφοριακό Σύστημα (ΕΣΥΑ)-ΠΑΥΕΥΣ, στα πλαίσια του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού» ΕΣΠΑ , με φορέα Χρηματοδότησης το Υπουργείο Υγείας, πληρωτέο από το ΕΚΤ (95%) και Εθνικούς πόρους (5%). Το εν λόγω πρόγραμμα υλοποιείται από το Πανεπιστήμιο Πατρών και συγκεκριμένα από το Εργαστήριο Πληροφοριακών Συστημάτων Διοίκησης και Επιχειρηματικής Νοημοσύνης. Συγκεκριμένα, το Τμήμα του Παραδοτέου Π με τίτλο «Μελέτη Ελληνικής και Διεθνούς εμπειρίας σε θεσμικά πλαίσια και δομές Αυτισμού» συντάχθηκε με βάση: την εκτεταμένη μελέτη και εξέταση της διεθνούς σχετικής βιβλιογραφίας και των επιστημονικών αναλύσεων, την πλοήγηση και την διερεύνηση σχετικών διαδικτυακών τόπων, τις πληροφορίες που προήλθαν από την επικοινωνία με φορείς και δομές αυτισμού, καθώς και τις πληροφορίες που προήλθαν από τους ειδικούς επιστήμονες που συμμετέχουν στο έργο ΠΑΥΕΥΣ. Το Παραδοτέο αυτό αποτελεί παράλληλα και μια καταγραφή της κατάστασης που επικρατεί στην Ελλάδα, τη Μεγάλη Βρετανία, τη Γερμανία, τη Γαλλία και σε άλλες Ευρωπαϊκές χώρες, καθώς και στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, τόσο από νομοθετικής πλευράς όσο και από πλευράς υλοποίησης και τήρησης των θεσμών της Πολιτείας, σχετικά με άτομα που παρουσιάζουν Διαταραχή του Αυτιστικού Φάσματος.

15 Σ ε λ ί δ α 15 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΚΘΕΣΗΣ Η συγγραφή του παρόντος κειμένου έγινε στα πλαίσια του ερευνητικού προγράμματος «ΠΡΟΤΥΠΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΑΤΟΜΩΝ ΜΕ ΑΥΤΙΣΜΟ (ΠΣΥΑ) ΒΑΣΙΖΟΜΕΝΟ ΣΕ ΕΝΑ ΕΥΦΥΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ (ΕΣΥΑ)-ΠΑΥΕΥΣ» στα πλαίσια του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού» ΕΣΠΑ , με φορέα Χρηματοδότησης το Υπουργείο Υγείας, χρηματοδοτούμενο κατά ΕΚΤ (95%) και Εθνικούς πόρους (5%). Το εν λόγω πρόγραμμα υλοποιείται από το Εργαστήριο Πληροφοριακών Συστημάτων Διοίκησης και Επιχειρηματικής Νοημοσύνης του Τμήματος Διοίκησης Επιχειρήσεων του Πανεπιστημίου Πατρών. Το Τμήμα του Παραδοτέου Π με τίτλο «Μελέτη Ελληνικής και Διεθνούς Εμπειρίας σε Θεσμικά Πλαίσια και Δομές Αυτισμού» αναπτύσσεται σε 7 μέρη, τα οποία περιγράφονται διεξοδικά και τεκμηριώνονται με στοιχεία, που συνελέγησαν έπειτα από εμπεριστατωμένη έρευνα. Το πρώτο μέρος του παραδοτέου (Μέρος Α ) εισάγει τον αναγνώστη στην έννοια της Διαταραχής του Αυτιστικού Φάσματος (ΔΑΦ), παραθέτοντας ορισμούς, μορφές, επιδημιολογικά στοιχεία και μια σύντομη καταγραφή των αιτίων, που σύμφωνα με εξειδικευμένες επιστημονικές μελέτες οδηγούν στην εκδήλωσή της. Παράλληλα στην ενότητα «Εκπαιδευτικά και Θεραπευτικά Προγράμματα για άτομα με ΔΑΦ» περιγράφοντα διεξοδικά τα Προγράμματα και τα εργαλεία, που χρησιμοποιούνται στην προσέγγιση ατόμων με ΔΑΦ τόσο σε διεθνές επίπεδο όσο και στον ελληνικό χώρο. Το δεύτερο μέρος του Παραδοτέου περιλαμβάνει την Μελέτη της Ελληνικής Εμπειρίας σε Θεσμικά Πλαίσια και Δομές Αυτισμού ξεκινώντας με το «Πλαίσιο υποστήριξης ατόμων με ΔΑΦ», αλλά και τις «Πρόσφατες και τρέχουσες δυσκολίες», που διαπιστώνονται. Στην επόμενη ενότητα του δεύτερου μέρους περιγράφεται το «Όραμα» και οι «Αξίες» όλων όσων ασχολούνται με το φάσμα του Αυτισμού, συμπεριλαμβανομένων των οικογενειών, αλλά και των φορέων που υποστηρίζουν τα άτομα με ΔΑΦ. Στην ενότητα «Συνεργατικές Πρωτοβουλίες» γίνεται μια σύντομη

16 Σ ε λ ί δ α 16 αναφορά στην ετοιμότητα αντιμετώπισης των δυσκολιών, που προκύπτουν από το θέμα του Αυτισμού, τόσο από τους εν γένει φορείς που λειτουργούν στον χώρο όσο και από την Πολιτεία. Η ενότητα «Σχέσεις και Πολιτισμός» εισάγει μια διαφορετική διάσταση του θέματος, αυτή της μέριμνας των ενασχολούμενων με τα άτομα με ΔΑΦ, η οποία στοχεύει στην ενημέρωση και την «εξοικείωση» του κοινωνικού συνόλου με την ευαίσθητη αυτή ομάδα πληθυσμού. Ακολουθεί η «Κατάρτιση και εξειδίκευση του προσωπικού δομών και φορέων» στην Ελλάδα, όπως έχει καταγραφεί έως σήμερα, δίνοντας ιδιαίτερα σημαντικά στοιχεία για την πληρότητα των γνώσεων, αλλά και την ύπαρξη ή μη εξειδικευμένου επιστημονικού υπόβαθρου στο προσωπικό, που αναλαμβάνει κάθε φορά να υποστηρίξει τα άτομα με ΔΑΦ. Στην έκτη ενότητα, «Νομοθεσία και Κανονισμοί» αποτυπώνεται το νομικό πλαίσιο και οι κανονισμοί, που έχουν θεσπιστεί από την Ελληνική Πολιτεία για τα άτομα με Αναπηρία, καθώς η ΔΑΦ αποτελεί μη-διακριτό τμήμα των ΑμεΑ στη χώρα. Τα «Νέα Μοντέλα Υπηρεσιών» παρουσιάζονται στην έβδομη ενότητα προς ανάδειξη των περιορισμένων σχετικά ενεργειών ενίσχυσης των ατόμων με ΔΑΦ. Στα πλαίσια του έργου ΠΑΥΕΥΣ έγινε μια προσπάθεια χαρτογράφησης των Συλλόγων και των Φορέων, που δραστηριοποιούνται στον χώρο του Αυτισμού στην Ελλάδα, η οποία και παρατίθεται στην όγδοη ενότητα με τίτλο «Βάση Δεδομένων/Στοιχείων». Στη συνέχεια, στην ενότητα «Τεχνολογίες Πληροφορικής» γίνεται αναφορά στα διάφορα λογισμικά, που έχουν σχεδιαστεί και αξιοποιούνται από ειδικούς και γονείς για την εκπαίδευση, αλλά και διασκέδαση των παιδιών με ΔΑΦ. Παράλληλα παρατίθενται και μία σειρά από προσωπικά «Βιολόγια» γονέων, ως μέσο της μεταξύ τους επικοινωνίας, ανταλλαγής απόψεων, αλλά και σημαντικής υποστήριξης στην καθημερινότητα. Στο τρίτο, τέταρτο, πέμπτο, έκτο και έβδομο μέρος του Παραδοτέου παρατίθενται, σε ενότητες με όμοια δομή, η μελέτη της Εμπειρίας και του Θεσμικού Πλαισίου σε δομές Αυτισμού στη Μεγάλη Βρετανία, τη Γερμανία, τη Γαλλία, τις υπόλοιπες Ευρωπαϊκές Χώρες και τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής αντίστοιχα. Με τα κεφάλαια «Ανάγκες/ Προτάσεις για αλλαγή» και «Αναμενόμενα Αποτελέσματα» ως επίλογο κλείνει η παρούσα έκθεση. Σε αυτά καταγράφονται προτάσεις, που θα βελτιώσουν την ποιότητα ζωής των ατόμων με ΔΑΦ, θα

17 Σ ε λ ί δ α 17 προσφέρουν υποστήριξη στις οικογένειές τους, αλλά και θα δημιουργήσουν μια νέα εποχή στον Τομέα αυτό στην Ελλάδα, σε επίπεδο Πολιτείας και νομοθεσίας. Κλείνοντας, γίνεται αναφορά στους αντικειμενικούς σκοπούς του Έργου, ενώ παράλληλα αξιολογούνται συμπερασματικά τα δεδομένα και οι συνθήκες, που κατεγράφησαν στη μελέτη.

18 Σ ε λ ί δ α 18 ΜΕΡΟΣ Α Διαταραχή του Αυτιστικού Φάσματος (ΔΑΦ)

19 Σ ε λ ί δ α Ορισμός ΔΑΦ Μορφές Συνοσηρότητα «Ο Αυτισμός και οι συναφείς διάχυτες αναπτυξιακές διαταραχές είναι χρόνιες, σοβαρές νευροαναπτυξιακές καταστάσεις γνωστικής φύσης, που επηρεάζουν βαθιά την αντίληψη του ατόμου για τον εαυτό του και τον κόσμο τον οποίο μαθαίνει, τις προσαρμοστικές δεξιότητες και τη λειτουργικότητα στην καθημερινή ζωή.» 5 Η κλινική εικόνα του ατόμου που παρουσιάζει Διαταραχή του Αυτιστικού Φάσματος (ΔΑΦ) ποικίλει εξαρτώμενη από την ηλικία, το γνωστικό και νοητικό επίπεδο, την εκπαίδευση και φροντίδα που δέχεται, καθώς και από την συνύπαρξη άλλων διαταραχών ή ιατρικών καταστάσεων. 19, 5 Συνεπώς η εμφάνιση και η εκδήλωση των συμπτωμάτων διαφέρουν αισθητά από άνθρωπο σε άνθρωπο. Κοινό χαρακτηριστικό των διαταραχών αυτών είναι οι ποιοτικές δυσκολίες στην κοινωνική επικοινωνία και η εμφάνιση περιορισμένων στερεοτυπικών, επαναλαμβανόμενων 4, 5, 59, 24, 10 ενδιαφερόντων ή/και συμπεριφορών. Η κατηγοριοποίηση της Διαταραχής του Αυτιστικού Φάσματος πραγματοποιείται με βάση τα κριτήρια των διαγνωστικών εγχειριδίων του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ICD-10) 1, 24 και της Αμερικανικής Ψυχιατρικής (DSM-5). 10 Εδώ πρέπει να σημειωθεί, ότι ενώ μέχρι πρότινος με το DSM-IV γινόταν διάκριση μεταξύ «Αυτιστικής Διαταραχής», «Συνδρόμου Άσπεργκερ» και «Διάχυτης Αναπτυξιακής Διαταραχής Μη Προσδιοριζόμενης Αλλιώς ή Άτυπος Αυτισμός», το DSM-5 ενσωματώνει αυτές τiς διαγνώσεις σε μία ως Autism Spectrum Disorder, συστήνοντας τρεις κατηγορίες βαρύτητας με βάση το επίπεδο λειτουργικότητας: Επίπεδο 3 «Ανάγκη ιδιαίτερης ενισχυμένης υποστήριξης» (σοβαρές δυσκολίες στην κοινωνικοποίηση και την ευελιξία), Επίπεδο 2 «Ανάγκη ενισχυμένης υποστήριξης» (αξιοσημείωτες δυσκολίες) και Επίπεδο 1 «Ανάγκη υποστήριξης» (δυσκολίες στα παραπάνω). 74 Η διάγνωση πραγματοποιείται από εξειδικευμένους επιστήμονες με τη χρήση κατάλληλων εργαλείων 2 και προϋποθέτει μέσω Διαφοροδιάγνωσης τον αποκλεισμό της ύπαρξης ψυχικών διαταραχών, διαταραχών της συμπεριφοράς ή και άλλων 1 Το 2015 αναμένεται να εκδοθεί από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας η νέα έκδοση, το ICD Από τα εργαλεία διάγνωσης και αξιολόγησης ξεχωρίζουν τα: ADOS, ADI-R, SCQ, PEP-P, AAPEP, DISCO, CARS, M- CHAT.

20 Σ ε λ ί δ α 20 Διάχυτων Αναπτυξιακών Διαταραχών, όπως το Σύνδρομο Rett, το Σύνδρομο του Εύθραυστου Χ, η Σχιζοφρένεια, η αποδιοργανωτική διαταραχή της παιδικής ηλικίας ή κάποια διαταραχή λόγου. Ένα άτομο με Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος μπορεί να παρουσιάζει και μια σειρά άλλων διαταραχών ή ιατρικών καταστάσεων ψυχικής, νευρολογικής ή γνωστικής φύσεως. Συγκεκριμένα, μπορεί να συνυπάρχει μεταξύ άλλων ΔΕΠ-Υ, επιθετική ή αυτοτραυματική συμπεριφορά, Αγχώδεις Διαταραχές, Ψυχαναγκαστική Καταναγκαστική Διαταραχή, Κατάθλιψη, Διαταραχές Ύπνου και Πρόσληψης Τροφής, Ψυχώσεις και Διαταραχές στην Κίνηση. 45, 47, 28 Στον γνωστικό τομέα παρατηρείται σε υψηλή συχνότητα η συνύπαρξη Νοητικής Υστέρησης σε ποσοστό έως και 57,9% των περιπτώσεων, 45 όπου η αναλογία κοριτσιών και αγοριών με ΔΑΦ είναι 1,9:1. 27 Νευροβιολογικά τα άτομα με ΔΑΦ μπορεί να παρουσιάζουν μεταξύ άλλων 55, 26 αισθησιοκινητικές Διαταραχές και Επιληψία. Ανεξαρτήτως βαθμού βαρύτητας, η διαταραχή αυτή συνοδεύει το άτομο καθ όλη τη διάρκεια της ζωής του περιορίζοντάς το στους περισσότερους τομείς λειτουργικότητας. 2. Επιδημιολογικά στοιχεία Αίτια Τα τελευταία χρόνια διεξάγονται συνέχεια επιδημιολογικές έρευνες για την συχνότητα εμφάνισης της Διαταραχής του Αυτιστικού Φάσματος. Σύμφωνα με τους Gillberg and Wing 32, οι έρευνες από το 1966 έως το 1973 δείχνουν συχνότητα 0,44/1.000, ενώ τις τελευταίες δύο δεκαετίες υπάρχει ιδιαίτερη μεγάλη αύξηση τιμών. Πιο συγκεκριμένα, έρευνες του αναφέρονται σε συχνότητα ενός παιδιού ανά νεογνά, ενώ το 1999 παρατηρείται συχνότητα 2/ Από το 2000 και μετά εκτιμάται η συχνότητα εμφάνισης της ΔΑΦ στα 6,5-6,6/1.000 παιδιά, δηλαδή περίπου 1/ Σύμφωνα με τα στατικά στοιχεία του US Centers for Disease Control and Prevention, το 2006 η συχνότητα αυξήθηκε στα 9/1.000 παιδιά (1/110) και το 2008 εκτιμάται στα 11.3/ παιδιά, δηλαδή 1/88, που

21 Σ ε λ ί δ α 21 παρουσιάζουν κάποια μορφή Διαταραχής του Αυτιστικού Φάσματος. Συνεπώς, με βάση ποικίλες μελέτες για την συχνότητα της ΔΑΦ σε διαφορετικούς πληθυσμούς, η τρέχουσα αποδεκτή συχνότητα προσδιορίζεται περίπου στο 1-1,2% διεθνώς, καθιστώντας τη διαταραχή αυτή τη συχνότερη ανάμεσα στις Διάχυτες Αναπτυξιακές Διαταραχές. 62 Στην Ελλάδα δεν έχει πραγματοποιηθεί επίσημη επιδημιολογική έρευνα ή καταγραφή των ατόμων που παρουσιάζουν Διαταραχή του Αυτιστικού Φάσματος. Ωστόσο, σύμφωνα με στοιχεία της Ελληνικής Εταιρίας Προστασίας Αυτιστικών Ατόμων 61 υπάρχουν αναλογικά στην χώρα τουλάχιστον έως άτομα με «Αυτιστική Διαταραχή» και έως , που παρουσιάζουν κάποια μορφή ΔΑΦ. 61 Αντίστοιχη κατάσταση είχε παρατηρηθεί και στη Μεγάλη Βρετανία, πριν από 30 χρόνια. Ιατρικά, η βάση της Διαταραχής του Αυτιστικού Φάσματος παρουσιάζεται ως νευροψυχολογικής φύσεως, ωστόσο δίνεται ιδιαίτερη βαρύτητα και στο γενετικό υπόβαθρο αυτών. Σύμφωνα με τα τρέχοντα ιατρικά δεδομένα δεν είναι γνωστή η αιτία εμφάνισης της ΔΑΦ, καθώς οι έρευνες ενοχοποιούν πάνω από γονίδια σε συνδυασμούς, ωστόσο εξίσου η «Αυτιστική Διαταραχή», το «Σύνδρομο Άσπεργκερ» και ο «Άτυπος Αυτισμός» φαίνεται να έχουν ένα ισχυρό γενετικό υπόβαθρο, ενώ οι περιβαλλοντικοί παράγοντες 3, 9 εκτιμώνται ως δευτερεύον αίτιο. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με οικογενειοκεντρικές γενετικές 47, 28, 54, 50 έρευνες παρατηρείται κληρονομικότητα σε ποσοστό πάνω του 90%. 3. Εκπαιδευτικά και θεραπευτικά προγράμματα για άτομα με ΔΑΦ Τα άτομα με Διαταραχή του Αυτιστικού Φάσματος παρουσιάζουν, ως αναφέρθηκε, σοβαρές ποιοτικές δυσκολίες στην επικοινωνία και στις κοινωνικές συναλλαγές, καθώς και εμφάνιση περιορισμένου, στερεοτυπικού, επαναλαμβανόμενου ρεπερτορίου δραστηριοτήτων και ενδιαφερόντων, με αποτέλεσμα να 3 Όπως: μικρόβια, φάρμακα, αερολύματα, χημικά οικιακής χρήσης, εντομοκτόνα, ελλείμματα σε βιταμίνες, η ηλικία του πατέρα, πρωιμότητα γέννησης, πολύ μικρού βάρους νεογνά, εποχή γέννησης, μικρό (<12 μ) αλλά και μεγάλο (> 60 μ.) διάστημα μεταξύ των τοκετών.

22 Σ ε λ ί δ α 22 διαφοροποιείται σε σχέση με τους άλλους ανθρώπους ο τρόπος με τον οποίο επεξεργάζονται και λαμβάνουν τα ερεθίσματα από το περιβάλλον τους. Ως εκ τούτου, προβάλλεται η αναγκαιότητα για την εφαρμογή εκπαιδευτικών και θεραπευτικών προγραμμάτων και προσεγγίσεων, που να είναι προσαρμοσμένα στις ιδιαίτερες εκπαιδευτικές τους ανάγκες. Σκοπός αυτών των προγραμμάτων δεν είναι η «ίαση» του παιδιού, αλλά η σωστή υποστήριξή του, ώστε μεγαλώνοντας να είναι σε θέση να ζει στην κοινωνία ως το δυνατόν πιο αυτόνομο μέλος αυτής. Η αποτελεσματική εκπαίδευση των ατόμων με ΔΑΦ εξαρτάται από την κατανόηση των αναγκών του παιδιού και από το σχεδιασμό και την εφαρμογή εξατομικευμένου προγράμματος. Η πρώιμη διάγνωση, το κατάλληλο εκπαιδευτικό πρόγραμμα, η ενημέρωση/καθοδήγηση των γονέων και η προσαρμογή του περιβάλλοντος στα πλαίσια του ατόμου ενισχύουν την εξέλιξή του. Εδώ αξίζει να σημειωθεί, ότι ένα σημαντικό ποσοστό των ατόμων αυτών βελτιώνεται μέσω της εκπαίδευσης στην ανάπτυξη των απαραίτητων ικανοτήτων και της λειτουργικότητας, όμως δεν μπορεί να ζήσει αυτόνομα και χρειάζεται συνεχή υποστήριξη και φροντίδα. Το άτομο είναι ωστόσο σε θέση να πραγματοποιεί απλές εργασίες σε δομές που διασφαλίζουν ειδική εκπαίδευση, απασχόληση, προστατευμένη εργασία και όταν χρειαστεί να ζήσει μακριά από την οικογένεια με κατάλληλες, ανθρώπινες, και αξιοπρεπείς συνθήκες. Σημαντικά κριτήρια για την ανάπτυξη ενός εξειδικευμένου εκπαιδευτικού προγράμματος είναι, μεταξύ άλλων, το γνωστικό επίπεδο, τα ενδιαφέροντα του ατόμου, οι δυνατότητες και δεξιότητές του, το αισθητηριακό του προφίλ και το οικογενειακό περιβάλλον, που καλείται να το στηρίξει ενεργά. Τα εκπαιδευτικά προγράμματα και οι θεραπευτικές προσεγγίσεις, που χρησιμοποιούνται κατά κύριο 49, 58, 12, 37 λόγο, θα μπορούσαν να χωριστούν στις ακόλουθες κατηγορίες: Ψυχοπαιδαγωγικά και προγράμματα ειδικής αγωγής και εκπαίδευσης. Συμπεριφοριστικά προγράμματα. Μέθοδοι, διαδικασίες και εργαλεία για την υποβοήθηση της επικοινωνίας, μέθοδοι για την ανάπτυξη και εξάσκηση της ικανότητας για κοινωνική αλληλεπίδραση και αυτονομία. Σωματικές θεραπείες.

23 Σ ε λ ί δ α 23 Βιοχημικές θεραπευτικές προσεγγίσεις (π.χ. φάρμακα, δίαιτες, βιταμίνες). Κατά την εφαρμογή αυτών χρησιμοποιούνται προγράμματα όπως: η Δομημένη Εκπαίδευση του TEACCH, η Εφαρμοσμένη Ανάλυση Συμπεριφοράς (ABA), η Λειτουργική Αξιολόγηση Συμπεριφοράς (FBA), η Εντατική Αλληλεπίδραση (I.I.), η Αισθητηριακή Ολοκλήρωση (S.I.), οι Κοινωνικές Ιστορίες, Προγράμματα εξάσκησης της Θεωρίας του Νου, το Floortime, το R.D.I., αλλά και εργαλεία και μέθοδοι υποβοήθησης της επικοινωνίας, όπως PECS, MAKATON και FC. Κάποια από τα προγράμματα αυτά επιλέχθηκαν να παρατεθούν στη συνέχεια για να αποκτήσει ο αναγνώστης μία εικόνα της εξειδικευμένης εκπαίδευσης, που απαιτείται για την προσέγγιση των ατόμων με ΔΑΦ: 3.1. Δομημένη Εκπαίδευση του TEACCH Programme (Treatment and Education of Αutistic and related Communication handicapped Children Programme) 63 Το πρόγραμμα αυτό δημιουργήθηκε τη δεκαετία του 1960 από τον Ε. Schopler και είναι σχεδιασμένο να παρέχει στο άτομο προβλεψιμότητα μέσω της σαφούς δόμησης και οργάνωσης του περιβάλλοντος και του χρόνου του, έτσι ώστε σταδιακά να μπορεί να λειτουργεί αυτόνομα στην καθημερινότητά του. Από τις βασικές αρχές του TEACCH είναι η εξατομίκευση, η δομή, η αξιολόγηση, αλλά και η συμμετοχή και συνεργασία των γονέων. Η προσέγγιση TEACCH ανέπτυξε την ιδέα της κουλτούρας του Αυτισμού ως έναν τρόπο σκέψης σχετικά με τα χαρακτηριστικά πρότυπα συμπεριφοράς, που συναντώνται σε άτομα με ΔΑΦ, τα οποία είναι: i. Προτίμηση στην επεξεργασία οπτικής πληροφορίας, λόγω δυσκολιών αφομοίωσης των ακουστικών ερεθισμάτων. ii. Συχνή προσοχή σε λεπτομέρειες, αλλά δυσκολία κατανόησης της μεταξύ τους σύνδεσης. iii. Δυσκολία στο συνδυασμό και την οργάνωση ιδεών και δραστηριοτήτων. iv. Εύκολη διάσπαση προσοχής, δυσκολία συγκέντρωσης και μετάβασης της προσοχής από μία διαδικασία σε άλλη.

24 Σ ε λ ί δ α 24 v. Δυσκολία αντίληψης χρόνου και εναλλαγής καταστάσεων, συμπεριλαμβανομένων πολύ γρήγορων ή πολύ αργών κινήσεων, καθώς επίσης και αδυναμία αναγνώρισης της αρχής, της μέσης και του τέλους μίας δραστηριότητας. vi. Προβλήματα επικοινωνίας. vii. Δέσμευση και «δέσιμο» με διαδικασίες και δραστηριότητες και αδυναμία απεξάρτησης από αυτές. viii. Αισθητηριακές προτιμήσεις. Η «Δομημένη εκπαίδευση TEACCH» βασίζεται στην κατανόηση των γνωστικών χαρακτηριστικών των ατόμων με ΔΑΦ και στη χρήση οπτικών μέσων με στόχο την κατανόηση και την ανεξαρτησία του ατόμου. Οι αρχές της μεθόδου διαμορφώνονται αντίστοιχα: Κατανόηση και σεβασμός της κουλτούρας του Αυτισμού. Ανάπτυξη ενός προσωποκεντρικού / οικογενειακοκεντρικού πλάνου για κάθε μαθητή, αντί της χρήσης γενικευμένων λύσεων. Δόμηση του φυσικού περιβάλλοντος. Χρήση οπτικών μέσων, ώστε να γίνει προβλέψιμη και κατανοητή η αλληλουχία των καθημερινών δραστηριοτήτων. Αρχικά κρίνεται ως καθοριστική η δόμηση του χώρου μέσα στον οποίο κινούνται το άτομα με ΔΑΦ, καθώς συχνά τα άτομα αυτά εκδηλώνουν άγχος και δυσφορία μέσα σ ένα χαοτικό και απρόβλεπτο γι αυτά περιβάλλον. Επομένως, πρέπει να γίνουν κάποιες αλλαγές στον χώρο, έτσι ώστε να νιώθουν άνεση και ασφάλεια μέσα σ αυτόν. Οι χώροι του σπιτιού πρέπει να είναι σαφείς και ξεκάθαρα οριοθετημένοι, ώστε το άτομο να μπορεί να συνδέσει τον κάθε έναν από αυτούς με συγκεκριμένες δραστηριότητες. Αυτό του δίνει την αυτονομία να πηγαίνει σ ένα συγκεκριμένο χώρο ανάλογα με τη δραστηριότητα που πρέπει να κάνει. Για παράδειγμα, πρέπει να υπάρχει ένας χώρος φαγητού, ένας χώρος ψυχαγωγίας, ένας χώρος όπου το άτομο θα μπορεί να χαλαρώσει και να ηρεμήσει, όταν το χρειάζεται κ.λπ. Δεν πρέπει να ξεχνάει κανείς, ότι κάποια πράγματα που θεωρούνται ευρέως αυτονόητα, για ένα άτομο με ΔΑΦ μπορεί να μην είναι. Για μεγαλύτερη διευκόλυνση και για να

25 Σ ε λ ί δ α 25 γίνεται πιο εύκολα η μετάβαση από τον ένα χώρο στον άλλο, καλό είναι να σηματοδοτούμε το χώρο αυτό με μια εικόνα ή με μια φωτογραφία. Στο τραπέζι της κουζίνας για παράδειγμα, μπορούμε να βάλουμε την εικόνα ενός πιάτου που θα σηματοδοτεί, ότι αυτός είναι ο χώρος του φαγητού. Εξίσου σημαντική είναι και η μείωση των ερεθισμάτων, που μπορεί να ταράξουν ή να διασπάσουν την προσοχή, ιδιαίτερα σε χώρους, όπου το άτομο καλείται να λειτουργήσει τελείως αυτόνομα. 6 Λαμβάνοντας παράλληλα υπόψη το γεγονός, ότι τα άτομα με ΔΑΦ χρειάζονται οπτική υποστήριξη, για να λειτουργήσουν καλύτερα, καθώς και το γεγονός ότι δυσκολεύονται να κατανοήσουν την έννοια του χρόνου, ιδιαίτερα υποστηρικτική είναι και η χρήση οπτικοποιημένου προγράμματος, που θα τους δείχνει δραστηριότητες, που έχουν να κάνουν μέσα στην ημέρα και τη σειρά με την οποία αυτές θα γίνουν Εφαρμοσμένη Ανάλυση Συμπεριφοράς ABA (Applied Behavior Analysis 64 Η Εφαρμοσμένη Ανάλυση Συμπεριφοράς είναι μία επιστημονικά αποδεδειγμένη προσέγγιση για την κατανόηση της συμπεριφοράς και πώς αυτή επηρεάζεται από το περιβάλλον. Σε αυτό το πλαίσιο, η συμπεριφορά αναφέρεται σε δραστηριότητες και δεξιότητες. Το περιβάλλον περιλαμβάνει κάθε επίδραση φυσική ή κοινωνική η οποία μπορεί να αλλάξει τη συμπεριφορά κάποιου ατόμου. Σε πρακτικό επίπεδο, οι αρχές και οι μέθοδοι της Εφαρμοσμένης Ανάλυση Συμπεριφοράς έχουν βοηθήσει πολλούς διαφορετικούς τύπους μαθητευόμενων ατόμων στην απόκτηση πολλών διαφορετικών δεξιοτήτων. Από το 1960, οι θεραπευτές χρησιμοποιούν την Εφαρμοσμένη Ανάλυση Συμπεριφοράς, για να βοηθήσουν παιδιά που παρουσιάζουν ΔΑΦ και συναφείς αναπτυξιακές διαταραχές. Κατά την Εφαρμοσμένη Ανάλυση της Συμπεριφοράς (ΕΑΣ) παρατηρείται η ανθρώπινη συμπεριφορά και εντοπίζεται η αιτία, που προκαλεί την προβληματική συμπεριφορά του ατόμου, ώστε αυτή να εξαλειφθεί μέσω της ενίσχυσης μίας εναλλακτικής. Στη διάρκεια των χρόνων, έχουν αναπτυχθεί στον τομέα αυτόν πολλές τεχνικές για την αύξηση των λειτουργικών και θετικών συμπεριφορών και τη μείωση αυτών, που θα μπορούσαν να προκαλέσουν κίνδυνο ή να αλληλεπιδρούν με

26 Σ ε λ ί δ α 26 τη γνωστική διαδικασία. Η ΕΑΣ αφορά στη χρήση αυτών των τεχνικών και αρχών προκειμένου να επιτευχθεί ουσιαστική και θετική αλλαγή στη συμπεριφορά. Ένα παράδειγμα είναι η θετική επιβράβευση, θεωρώντας ότι όταν μία συμπεριφορά ακολουθείται από κάποιο είδος επιβράβευσης, είναι αρκετά πιθανό το άτομο να την επαναλάβει. Πιο συγκεκριμένα, η διαδικασία της μάθησης μέσω της ΕΑΣ βασίζεται σε μια λογική σειρά με βάση τις κατεκτημένες δεξιότητες του ατόμου. Ορίζονται οι στόχοι που πρόκειται να αποτελέσουν το πρόγραμμα και επιμερίζονται προκειμένου να διδαχτούν βήμα-βήμα. Η διαδικασία της διδασκαλίας περιλαμβάνει επαναλαμβανόμενες προσπάθειες-δοκιμές. Κάθε δοκιμή αποτελείται από μια σειρά τεσσάρων βημάτων: i. Δίνεται η οδηγία-εντολή. ii. Ακολουθεί η απόκριση του παιδιού. iii. Συνέπεια, θετική ενίσχυση/επιβράβευση. iv. Παύση. Κάθε κύκλος, που περιλαμβάνει ένα προηγούμενο περιστατικό, μια απόκριση και μια συνέπεια, αποτελεί μια διδακτική προσπάθεια. Ακολουθούν πολλές επαναλήψεις του ίδιου κύκλου, μέχρι την κατάκτηση του στόχου. Καταγράφεται η δεδομένη συμπεριφορά του παιδιού και διαμορφώνεται ανάλογα με τον επιθυμητό στόχο. Παράλληλα αυξάνονται οι απαιτήσεις, πριν επιβραβευτεί μία επιθυμητή συμπεριφορά. Τέλος, ορίζονται νέοι στόχοι με βάση τις υπάρχουσες αποκτηθείσες δεξιότητες. Εδώ πρέπει να σημειωθεί, ότι το παιδί προκειμένου να αυξήσει τις σωστές αποκρίσεις και να κατακτήσει το στόχο, βοηθείται από τον θεραπευτή υπό μορφή καθοδήγησης. Η σωματική καθοδήγηση, η υπόδειξη ή η λεκτική βοήθεια είναι σημαντικές προκειμένου το παιδί να μάθει σταδιακά να φτάνει στη σωστή απόκριση και γενικότερα στην επιθυμητή συμπεριφορά μόνο του. Καθώς το κομμάτι της διδασκαλίας προχωράει, μειώνεται σταδιακά η βοήθεια, ώστε να μην υπάρχει εξάρτηση από τη συστηματική βοήθεια και το παιδί να μάθει να ενεργεί αυτόνομα.