Η «ΔΙΠΛΗ» ΓΛΩΣΣΑ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

Transcript

1 Η «ΔΙΠΛΗ» ΓΛΩΣΣΑ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Γιώργος Ι. Ξυδόπουλος Στην εργασία αυτή αναλύω, από γλωσσολογική άποψη, τους τρόπους δημιουργίας στοιχείων «διπλής γλώσσας». Τα στοιχεία αυτά εξυπηρετούν τις ανάγκες της επικοινωνίας απόψεων και ιδεών καθώς και προώθησης προϊόντων μέσω της πρόκλησης σύγχυσης, της απάμβλυνσης ή και όξυνσης των αρνητικών συναισθημάτων που συνδέονται με αυτό που πρόκειται να επικοινωνηθεί στο ευρύ κοινό. Στην 1 η και τη 2 η ενότητα, ορίζω της έννοια της «διπλής γλώσσας» και εξετάζω τα είδη που απαντούν. Στην 3 η ενότητα, αναφέρομαι σε παραδείγματα από την ιστορία, δείχνοντας ότι η «διπλή γλώσσα» δεν είναι επίτευγμα των ημερών μας. Στην 4 η ενότητα, αναφέρομαι αναλυτικά στους σημασιολογικούς μηχανισμούς που διατίθενται από τη γλώσσα και οι οποίοι εξυπηρετούν τη δημιουργία των στοιχείων «διπλής γλώσσας». Τέλος, στο παράρτημα παραθέτω παραδείγματα στοιχείων «διπλής γλώσσας» από τα ελληνικά και άλλες γλώσσες. Ορισμός της «διπλής γλώσσας» Ο όρος «διπλή γλώσσα» (doublespeak) καλείται να αποδώσει στις μέρες μας την έννοια της «νεόγλωσσας» (newspeak) που εισήγαγε ο Τζορτζ Όργουελ τη δεκαετία του 1950 με το ουτοπικό αλλά κατά τ άλλα «προφητικό» έργο του Ninety Eighty-Four. 1 Η νεόγλωσσα κατά τον Όργουελ δημιουργείται επί τούτου για πολιτικούς σκοπούς και περιέχει λέξεις οι οποίες πάντοτε υπονοούν κάτι το πολιτικό, ενώ την ίδια στιγμή επιβάλουν στο χρήστη αυτών των λέξεων μια συγκεκριμένη νοητική προδιάθεση απέναντι στα γεγονότα (βλ. Orwell, 1949/1987: 316). Αυτή η νοητική προδιάθεση συνδέεται, σύμφωνα με τον Όργουελ, με τη «διπλή σκέψη» (doublethink), δηλαδή την ικανότητα να απορρίπτει κανείς την αντικειμενική πραγματικότητα χρησιμοποιώντας για το σκοπό αυτόν ψευδή γεγονότα στα οποία πιστεύει (βλ. Orwell, 1949/1987). 2 Η «διπλή γλώσσα» ορίζεται με συνδυασμό της σημασίας της νεόγλωσσας και της διπλής σκέψης, δηλαδή, ως τη γλώσσα η οποία παρουσιάζει το κακό ως καλό, το αρνητικό ως θετικό, το δυσάρεστο ως ευχάριστο ή τουλάχιστον ως ανεκτό. Επιπρόσθετα, η χρήση «διπλής γλώσσας» διευκολύνει όποιον επιθυμεί να απαλλαγεί από τις ευθύνες του ή όποιον επιθυμεί να διαστρεβλώσει την ορθή σημασία των πραγμάτων (βλ. π.χ. Lutz, 1989:1, Lutz, 1996: 4). Λόγω του γεγονότος ότι η «διπλή γλώσσα» μπορεί να καλύψει ή να διαστρεβλώσει την πραγματική σημασία των πραγμάτων, συχνά οδηγεί σε επικοινωνιακή σύγχυση 3. Για όλους τους παραπάνω λόγους, η «διπλή γλώσσα» είναι η γλώσσα που επιλέγουν οι κυβερνητικοί φορείς, οι στρατιωτικές αρχές και οι επιχειρήσεις σε ολόκληρο τον κόσμο για να «επικοινωνήσουν» με το κοινό στο οποίο απευθύνονται, δηλαδή να το παραπληροφορήσουν. Τα είδη της «διπλής γλώσσας» Σύμφωνα με τον Lutz (1989: 2-6), η «διπλή γλώσσα» μπορεί να συντίθεται από: (α) ευφημισμούς, (β) τεχνικούς ή επιστημονικούς όρους, (γ) στοιχεία «ξύλινης γλώσσας», (δ) στοιχεία βερμπαλισμού ή ρητορισμού. Τα παραπάνω γλωσσικά 1

2 στοιχεία συνιστούν περιπτώσεις «διπλής γλώσσας» μόνον όταν χρησιμοποιούνται με σκοπό την παραπληροφόρηση. Σε αντίθετη περίπτωση, λειτουργούν ως αυτόνομα γλωσσικά στοιχεία εξυπηρετώντας την επικοινωνιακή τους αποστολή. Για παράδειγμα, η τεχνική ή επιστημονική ορολογία εξυπηρετεί την επικοινωνία μεταξύ ατόμων που δραστηριοποιούνται στο ίδιο επαγγελματικό ή επιστημονικό αντικείμενο. Παρομοίως, η χρήση της ξύλινης γλώσσας χαρακτηρίζει συνήθως την υιοθέτηση μιας πολιτικής τοποθέτησης (βλ. Καλιόρης, 1991) και όχι τη δημιουργία επικοινωνιακής σύγχυσης. Έχει ενδιαφέρον να δούμε όμως με ποιόν τρόπο το κάθε ένα από τα παραπάνω γλωσσικά στοιχεία μπορεί πράγματι να αποτελέσει περίπτωση «διπλής γλώσσας». Ευφημισμοί Γενικά χαρακτηριστικά Οι ευφημισμοί είναι λέξεις ή φράσεις που δημιουργούνται με σκοπό να αντικαταστήσουν λέξεις, οι οποίες είτε θεωρούνται μη αποδεκτές (π.χ. λέξεις αργκό) είτε αναφέρονται σε δυσάρεστα γεγονότα ή καταστάσεις. Γενικά, η χρήση των ευφημισμών εντάσσεται στα πλαίσια επίτευξης της πολιτικής ορθότητας στη χρήση της γλώσσας σε διάφορα περιβάλλοντα (βλ. π.χ. Holmes, 1992, Pope, 1998). Οι ευφημισμοί μπορεί να συνδέονται με ζητήματα σχετικά με το θάνατο, τον πόλεμο, τις ανθρώπινες εκκρίσεις, τη γενετήσια πράξη, τις ασθένειες, ακόμη και με το χρήμα, τη θρησκεία και την πολιτική (Pope, 1998: 367). Τα παρακάτω παραδείγματα δείχνουν πώς μια λέξη με γενικά αρνητική συνδήλωση μπορεί να αντικατασταθεί από λέξεις με ουδέτερη ή θετικότερη συνδήλωση: (1) Αρχική Λέξη Ευφημισμός (α) πεθαίνω εκδημώ, κοιμάμαι, αναχωρώ (β) νεκροθάφτης υπάλληλος γραφείου τελετών (γ) τυφλός άτομο με προβλήματα όρασης Αξίζει να σημειωθεί ακόμη ότι ο μηχανισμός δημιουργίας ευφημισμών λειτουργεί και κατά την εξέλιξη της γλώσσας, όπου μια λέξη που προέρχεται από μια παλαιότερη μορφή γλώσσας δεν γίνεται δεκτή με την αρχική της μορφή (κυρίως φωνητικά ή ορθογραφικά) στη νεότερη μορφή της γλώσσας, λόγω του ότι στη νεότερη μορφή παραπέμπει σε κάτι μη αποδεκτό από τους χρήστες και γι αυτό αντικαθίσταται σ αυτή από έναν ευφημισμό (Singleton, 2000: ) Οι ευφημισμοί στην υπηρεσία της «διπλής γλώσσας» Η χρήση των ευφημισμών, δυστυχώς όμως, δεν περιορίζεται στην αποφυγή πρόκλησης δυσάρεστων συναισθημάτων μεταξύ των συνομιλητών και δεν είναι συνεπώς πάντοτε καλοπροαίρετη. Οι ευφημισμοί αποτελούν ένα από τα κυριότερα, αν όχι το κυριότερο συστατικό της «διπλής γλώσσας». Στην περίπτωση αυτή, ο απώτερος σκοπός αυτού που χρησιμοποιεί έναν ευφημισμό είναι να αποκρύψει την αλήθεια ή να παραπληροφορήσει και σίγουρα να προκαλέσει επικοινωνιακή σύγχυση, ώστε να μετριάσει ή να αποτρέψει την όποια αντίδραση από την κοινή γνώμη αναφορικά με κάποιο (συνήθως αρνητικό) γεγονός. Ένα από τα γνωστότερα και χαρακτηριστικότερα παραδείγματα τέτοιων ευφημισμών σήμερα είναι ο όρος: 2

3 (2) παράπλευρες απώλειες / collateral damage Ο όρος δημιουργήθηκε από το αμερικανικό Πεντάγωνο με σκοπό να αντικαταστήσει τον κυριολεκτικό όρο «θάνατοι αμάχων» και έτσι να εξαλείψει τις αντιδράσεις της κοινής γνώμης, αναφορικά με τις απώλειες αμάχου πληθυσμού κατά τη διάρκεια του πολέμου στη Σερβία και το Ιράκ, προκαλώντας σύγχυση λόγω της ασάφειας του συγκεκριμένου ευφημισμού (βλ. π.χ. Τσίτσας, 2003). Τεχνικοί ή Επιστημονικοί Όροι Γενικά Χαρακτηριστικά Η τεχνική ή επιστημονική ορολογία αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του λεξικού κάθε γλώσσας, παρά το γεγονός ότι οι λέξεις που περιλαμβάνονται σ αυτό δεν είναι κατανοητές ούτε χρησιμοποιούνται από όλους τους ομιλητές της γλώσσας. Όλες οι επαγγελματικές ή επιστημονικές δραστηριότητες των ανθρώπων συνδέονται με μια συγκεκριμένη ποικιλία της γλώσσας (το λεγόμενο επίπεδο ύφους), στην οποία περιλαμβάνεται ειδική ορολογία, που είναι απαραίτητη για την επικοινωνία μεταξύ των ατόμων που εμπλέκονται στην ίδια δραστηριότητα (βλ. π.χ. Holmes, 1992: 246). Για παράδειγμα, η νομική γλώσσα, πέραν των ειδικών συντακτικών χαρακτηριστικών που χρησιμοποιεί, διαθέτει και τη δική της επιστημονική ορολογία 5, μέσω της οποίας εξασφαλίζει την ακρίβεια και τη σαφήνεια που απαιτείται κατά τη σύνταξη κειμένων νομικού περιεχομένου (βλ. Freeborn et al., 1993: 217-8). Ας δούμε την περίπτωση της νομικής ορολογίας στα ελληνικά που αναφέρεται π.χ. στην ενοικίαση ακινήτων: (3) Τεχνικός Όρος Γενικός Όρος (α) εκμισθωτής ιδιοκτήτης (β) μισθωτής ενοικιαστής (γ) μίσθωμα ενοίκιο (δ) μίσθιο ακίνητο (ε) μίσθωση ενοικίαση Οι παραπάνω επιστημονικοί όροι της νομικής «γλώσσας» δεν είναι κατανοητοί από τον μέσο ομιλητή της γλώσσας μας, αφού αποτελούν μέρος του ειδικού λεξικού και όχι του γενικού λεξικού της ελληνικής. Κατά συνέπεια, οι όροι αυτοί απαντούν σε νομικά κείμενα (π.χ. μισθωτήρια συμφωνητικά, πρακτικά δικαστηρίων) και όχι σε γενικά κείμενα (γραπτά ή προφορικά) που απευθύνονται στο ευρύ κοινό (εφημερίδες, περιοδικά, δελτία ειδήσεων). Οι τεχνικοί ή επιστημονικοί όροι στην υπηρεσία της «διπλής γλώσσας» Όπως είδαμε στην προηγούμενη ενότητα, η χρήση της τεχνικής ή επιστημονικής ορολογίας εξυπηρετεί τις ανάγκες μιας συγκεκριμένης ανθρώπινης δραστηριότητας και η γενίκευση της χρήσης της δεν μπορεί να συμβάλει στην επικοινωνία μεταξύ δυο μέσων ομιλητών της γλώσσας αφού μόνο σύγχυση μπορεί να προκαλέσει. Σε κάθε περίπτωση που κανείς απευθύνεται στο ευρύ κοινό χρησιμοποιώντας τεχνικούς ή επιστημονικούς όρους τότε εκμεταλλεύεται το γεγονός ότι η σημασία των όρων αυτών είναι άγνωστη στους μέσους ομιλητές, θέλοντας να προκαλέσει σύγχυση και έτσι να εξασφαλίσει την αποδοχή ή τη συναίνεση του κοινού για κάτι, χωρίς αυτό 3

4 να γνωρίζει όλες τις απαιτούμενες πληροφορίες. Συνεπώς, η χρήση τεχνικής ή επιστημονικής ορολογίας με σκοπό τη δημιουργία «τεχνητής συναίνεσης» ή την παραπληροφόρηση αποτελεί χαρακτηριστική περίπτωση «διπλής γλώσσας». Παραδείγματα αυτού του τύπου «διπλής γλώσσας» συναντά κανείς καθημερινά, ιδίως κατά τις συναλλαγές του με τραπεζικά ή ασφαλιστικά ιδρύματα, όπου καλείται πολλές φορές να συναινέσει σε μια συμφωνία χωρίς να αντιλαμβάνεται όλες τις λεπτομέρειές της, με απρόβλεπτες συνέπειες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα χρήσης νομικής (ή «νομικίστικης») ορολογίας με σκοπό την παραπληροφόρηση του κοινού είναι η χρήση του όρου: (4) (Ανοικτός) Πιστωτικός Λογαριασμός σε διαφημιστικά έντυπα τραπεζών, στη θέση του γενικού όρου (ανοικτό) δάνειο. Σκοπός της χρήσης του τεχνικού αυτού όρου, στην περίπτωση αυτή, είναι η αποφυγή των αρνητικών συνδηλώσεων του όρου δάνειο και, συνεπώς, η προσέλκυση πελατών για το συγκεκριμένο τραπεζικό προϊόν, οι οποίοι λόγω του ότι δεν είναι εξοικειωμένοι με την ειδική ορολογία ενδέχεται να μην αντιλαμβάνονται επακριβώς περί τίνος πρόκειται. Επιπρόσθετα, ο προτροποποιητής ανοικτός υποκρύπτει το γεγονός ότι πρόκειται για δάνειο το οποίο ανανεώνεται συνεχώς και έτσι δεν μπορεί να εξοφληθεί με άνεση. Στοιχεία «ξύλινης» γλώσσας Τα στοιχεία «ξύλινης γλώσσας» είναι μόνο «διπλή γλώσσα» Ο όρος «ξύλινη γλώσσα» αναφέρεται σε «έναν άκαμπτο, ξηρό, απαρέγκλιτο και υποταγμένο λόγο», ένα γλωσσικό ύφος το οποίο δημιουργείται από το ίδιο το περιεχόμενο του πολιτικού λόγου, παρά από αυτή καθ αυτή τη μορφή της γλώσσας (βλ. Μπαμπινιώτης, 2000). Ο ελληνικός όρος «ξύλινη γλώσσα» αντιστοιχεί στους αγγλικούς όρους «gobbledygook» ή «bureaucratese» ή «officialese» Πρόκειται για λόγο γεμάτο τυποποιημένα σχήματα χωρίς φυσικότητα που σκοπεύει στο να κατακλύσει τον ακροατή με πολλές και ευμεγέθεις λέξεις και εκφράσεις καθώς και μεγάλες προτάσεις. Χρησιμοποιείται κατά κύριο λόγο από τις κρατικές αρχές και σε πολλές περιπτώσεις έχει τη μορφή επιστημονικής ή τεχνικής γλώσσας, ωστόσο τις περισσότερες φορές είναι απλά δυσνόητη γλώσσα «διακοσμημένη» με επιστημονικούς ή τεχνικούς όρους (Lutz, 1989: 5-6) Η ξύλινη γλώσσα, ειδικά στην Ελλάδα, συνδέθηκε αρχικά με λεξιλόγιο που δημιουργήθηκε από στελέχη της «παραδοσιακής» αριστεράς (π.χ. στρουχτούρα, κοπερατίβα, προβοκάτσια, Οχτώβρης) και χαρακτηρίστηκε ότι έχει ως σκοπό της να επιβάλει ιδέες, τρομοκρατώντας τον ακροατή με τη χρήση πομπωδών όρων (βλ. π.χ. Καλιόρης, 1991, Μανδραβέλης, 1993). 6 Ειδικά στην Ελλάδα, η «ξύλινη γλώσσα» του κράτους υπήρξε υποπροϊόν της λανθασμένης εφαρμογής των αρχών της γλωσσικής μεταρρύθμισης στη γραπτή επικοινωνία του δημόσιου τομέα με τους πολίτες. Η προσπάθεια ξεκίνησε λίγο μετά τη μεταπολίτευση το 1976 με προτροπή του τότε Υπουργού Προεδρίας Γ. Ράλλη και σκόπευε στο να εξαλείψει την απολιθωμένη γλώσσα, το βαρύγδουπο, αυστηρό, απρόσωπο και ξερό ύφος και τη δυσνόητη διατύπωση των δημόσιων εγγράφων (Νικολακόπουλος, 1996). 4

5 Χαρακτηριστική περίπτωση «ξύλινης γλώσσας» στη διατύπωση ενός νόμου, όπως βλέπουμε στα ακόλουθα παραδείγματα, είναι η χρήση αλλεπάλληλων ονομάτων στη γενική πτώση, η παρεμβολή εμπρόθετου προσδιορισμού μεταξύ άρθρου και ονόματος ή η μικτή χρήση αναφορικών προτάσεων και μετοχών: 7 (5) (α) πλήρωση ιδρυομένων ή υφισταμένων θέσεων (β) η κατά την περίπτωση α της παρ. 2 του άρθρου 1 της κυρούμενης απόφασης προθεσμία (γ) κώδικας που θα εκδοθεί με προεδρικό διάταγμα εκδιδόμενο με πρόταση του ΥΠΠΚ Είναι προφανές ότι οι παραπάνω εκφράσεις «ξύλινης γλώσσας» είναι προϊόν διγλωσσίας. Αυτές προέρχονται από τη μεταφορά δομών της καθαρεύουσας στη δημοτική με σκοπό την παραγωγή νομικιστικού, εντυπωσιακού και πληθωρικού λόγου. Ο λόγος αυτός στερείται σαφήνειας και ακρίβειας, αρετών που χαρακτηρίζουν γενικά το επίπεδο ύφους της νομικής επιστήμης (Freeborn et al., 1993: 217-8). Στοιχεία βερμπαλισμού ή ρητορισμού Γενικά Χαρακτηριστικά Τα στοιχεία βερμπαλισμού ή ρητορισμού συνίστανται από λέξεις ή εκφραστικά σχήματα που δεν προσδίδουν γενικά καμία σαφήνεια ή ουσία σε όσα λέγονται. 8 Οι λέξεις αυτές για να επιλεγούν πρέπει να είναι όσο γίνεται περισσότερο ηχηρές και εντυπωσιακές ώστε να προσδώσουν μεγαλύτερη αξία και σοβαρότητα στην οντότητα στην οποία αναφέρονται (βλ. π.χ. Μπαμπινιώτης, 2002). Συνήθως βέβαια, η χρήση τέτοιων στοιχείων παράγει μάλλον ένα αστείο αποτέλεσμα. Φερ ειπείν, αν επιχειρήσουμε να αναβαθμίσουμε το ρόλο ενός επαγγελματία ή ακόμη ενός αντικειμένου αντικαθιστώντας την πραγματική του ονομασία με ένα βερμπαλισμό, μάλλον τα υποβιβάζουμε ακόμη περισσότερο, όπως φαίνεται από τα ακόλουθα αγγλικά παραδείγματα (Lutz, 1989: 6, Crystal, 1997: 382): (6) Πραγματική ονομασία Βερμπαλισμός (α) car mechanic automotive internist μηχανικός αυτοκινήτων παθολόγος αυτοκινήτων (β) elevator operator member of the vertical transportation corps χειριστής ανελκυστήρα μέλος του σώματος κάθετων μεταφορών (γ) toothbrush home plaque removal instrument οδοντόβουρτσα οικιακό εργαλείο αφαίρεσης οδοντικής πλάκας (δ) pencil portable handheld communication inscriber μολύβι φορητός επικοινωνιακός εγγραφέας χειρός (ε) black-and-white television television with non-multicolor μαυρόασπρη τηλεόραση capability τηλεόραση με δυνατότητα μη έγχρωμης εικόνας 5

6 Αυτού του τύπου οι βερμπαλιστικές λέξεις ή εκφράσεις σίγουρα είναι εύκολο να εντοπιστούν στο λόγο από τον οποιοδήποτε μέσο ομιλητή και, όπως είδαμε παραπάνω, να απορριφθούν ως μη ουσιώδεις και γελοίες. Κανείς θα μπορούσε να θεωρήσει ότι τα στοιχεία βερμπαλισμού ταυτίζονται με τα στοιχεία ευφημισμού που είδαμε σε προηγούμενη ενότητα. Ωστόσο κάτι τέτοιο δεν είναι σωστό, αφού ένας βερμπαλισμός δεν στοχεύει να μετατρέψει κάτι το αρνητικό σε θετικό ή κάτι το μη αποδεκτό σε αποδεκτό ή κάτι το δυσάρεστο σε ευχάριστο, όπως συμβαίνει με τους ευφημισμούς. Αντίθετα, όπως φαίνεται σαφέστατα από τα παραπάνω παραδείγματα, η αποστολή ενός βερμπαλισμού είναι κατά βάση να προβάλλει ως εξαιρετικό ή εντυπωσιακό κάθε τι το κοινότοπο. Ευρεία εφαρμογή των βερμπαλισμών, όπως είδαμε, παρατηρούμε σε δυο κυρίως τομείς: στην ονοματολογία επαγγελμάτων καθώς και στην ονοματολογία προϊόντων ή συστατικών προϊόντων. Στην πρώτη περίπτωση, η όλη διαδικασία δεν μπορεί να αποτελέσει στοιχείο «διπλής γλώσσας» αφού δεν στοχεύει να παραπληροφορήσει αλλά απλώς να βελτιώσει τη θέση ενός επαγγελματία στον κοινωνικό περίγυρο: 9 (7) Αρχική ονομασία Μετονομασία (α) επιπλοποιός σχεδιαστής και κατασκευαστής επίπλων (β) λογιστής φοροτεχνικός σύμβουλος (γ) καθαριστής μέλος συνεργείου υγιεινής (δ) καμαριέρα υπεύθυνη ορόφου (ε) θυρωρός υπεύθυνος ασφαλείας κτιρίου (στ) νοσοκόμα μέλος της νοσηλευτικής υπηρεσίας (ζ) μανικιουρίστα τεχνικός νυχιών (η) σοβατζής τεχνικός επιχρισμάτων (θ) βοθρατζής ειδικός διαχείρισης λυμάτων (ι) προσωπάρχης διευθυντής ανθρωπίνων πόρων (ια) πλασιέ περιοδεύων πωλητής Τα στοιχεία βερμπαλισμού ή ρητορισμού στην υπηρεσία της «διπλής γλώσσας» Τα στοιχεία βερμπαλισμού, που είδαμε στην προηγούμενη ενότητα, περιορίζονται στο να προσδώσουν αναβαθμισμένο ρόλο σε κάθε τι το κοινότοπο και μόνο γέλιο μπορούν να προκαλέσουν. Ωστόσο, είναι προφανές ότι η δημιουργία βερμπαλισμών μπορεί σίγουρα να συγκροτήσει περιπτώσεις «διπλής γλώσσας» με στόχο την παραπληροφόρηση και παραπλάνηση του κοινού. Η διαδικασία δημιουργίας βερμπαλισμών για την ονοματοδοσία προϊόντων ή των στοιχείων που περιέχονται σε αυτά πάντοτε στοχεύουν στην προσέλκυση πελατών μέσω της παροχής ελλιπούς πληροφόρησης ή της παραπληροφόρησης των καταναλωτών, άρα πρόκειται για περίπτωση «διπλής γλώσσας». 6

7 Αν παρατηρήσουμε προσεκτικά τα παραδείγματα (6γ, δ, ε), που είδαμε παραπάνω, θα δούμε ότι αν χρησιμοποιηθούν ως μετονομασίες των προϊόντων στα οποία αναφέρονται, τότε μπορούν να προσδώσουν υπεραξία στα προϊόντα αυτά και να οδηγήσουν στην πώλησή τους σε υψηλότερες τιμές. Ας φανταστούμε δηλαδή πως μια οδοντόβουρτσα αν μετονομαστεί σε οικιακή συσκευή αφαίρεσης οδοντικής πλάκας και προωθηθεί με αυτό το όνομα αποκτά βαρύτητα και πολύ μεγαλύτερη αξία και συνεπώς μπορεί να πουληθεί πολύ πιο ακριβά, παρά το γεγονός ότι πρόκειται για μια κοινή οδοντόβουρτσα. Σε τέτοια περίπτωση ο βερμπαλισμός καθίσταται αναμφισβήτητα περίπτωση «διπλής γλώσσας». Στον τομέα του εμπορίου και των επιχειρήσεων παρατηρείται κατά κόρον η μετονομασία προϊόντων ή συστατικών προϊόντων με τη χρήση στοιχείων βερμπαλισμού για την καλύτερη προώθηση ενός προϊόντος: (8) Αρχική ονομασία Μετονομασία (α) κατεψυγμένο προϊόν βαθείας κατάψυξης (β) πλυντήριο σύστημα οικιακής πλύσης (γ) σακούλα με παγάκια σύστημα θερμικής θεραπείας (δ) πλαστικό συνθετικό γυαλί (ε) βινίλιο δέρμα χορτοφάγων (στ) (airport) bus customer conveyance mobile lounge 10 λεωφορείο κινητό σαλόνι μεταφοράς πελατών Σε όλα τα παραπάνω παραδείγματα, η πραγματική ονομασία ενός προϊόντος ή ενός υλικού έχει αντικατασταθεί από μια βερμπαλιστική έκφραση με σκοπό την αναβάθμιση του αντικειμένου στο οποίο αναφέρεται. Είναι σαφές ότι σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, ο καταναλωτής παραπληροφορείται και οδηγείται στο να αγοράσει το συγκεκριμένο προϊόν σε υψηλότερη τιμή, αφού εντυπωσιάζεται από την εξεζητημένη ονομασία. Παραδείγματα χρήσης «διπλής γλώσσας» από την ιστορία Όπως αναφέρει ο Lutz (1989:7), η «διπλή γλώσσα» δεν είναι επινόηση της σύγχρονης γλώσσας της πολιτικής και οικονομικής επικοινωνίας. Κατά τους αρχαίους χρόνους, ο Θουκυδίδης στο 3 ο Βιβλίο (LXXXII) της Ιστορίας του Πελοποννησιακού Πολέμου (Smith, 1920: 144) αναφέρεται στο πώς μια επανάσταση αλλάζει, μαζί με πολλά άλλα, και τις ίδιες τις λέξεις: (9) Αρχική λέξη Μετονομασία (α) τόλμα αλόγιστος ανδρεία φιλέταιρος απερίσκεπτη τόλμη θάρρος του αφοσιωμένου οπαδού (β) μέλλησις προμηθής δειλία ευπρεπής σώφρων δισταγμός εύσχημη ανανδρία (γ) σώφρον ανάνδρου πρόσχημα μετριοπάθεια πρόσχημα του ανάνδρου (δ) προς άπαν ξυνετόν επί παν αργόν διορατικότητα σε όλα δυστοκία σε όλα 7

8 (ε) εμπλήκτως οξύ ανδρός μοίρα φρενήρης βία πραγματική ένδειξη ανδρισμού (στ) ασφαλεία δε το αποτροπής πρόφασις εύλογος επιβουλεύσασθαι ευλογοφανής πρόφαση για αποφυγή των πράξεων επιφυλακτικότητα στη συνωμοσία Στα παραδείγματα (9 α & ε) έχουμε σαφή περίπτωση δημιουργίας ευφημισμών με σκοπό την εξάλειψη της αρνητικής σημασίας της αρχικής εκφρασης. Στα παραδείγματα (9 β, γ, δ, στ) έχουμε και πάλι μετονομασία αλλά αυτή τη φορά με σκοπό την ανάδειξη αρνητικής σημασίας. Οι μετονομασίες αυτού του τύπου κατατάσσονται στην κατηγορία των «δυσφημισμών» ή «κακοφημισμών». Οι όροι αυτοί αντιδιαστέλλονται προς τον «ευφημισμό» και αναφέρονται στη σκόπιμη χρήση λέξεων με αρνητική σημασία (βλ. π.χ. Allan & Burridge, 1991, Cameron, 1995). Παραδείγματα χρήσης «διπλής γλώσσας» εντοπίζονται και την εποχή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ο γνωστότερος ευφημισμός της εποχής είναι ο όρος «pax romana» ο οποίος χρησιμοποιείτο αντί των πραγματικών λέξεων «ρωμαϊκή κατοχή» ή «ρωμαϊκή κυριαρχία». 11 Σχετική περίπτωση χρήσης διπλής γλώσσας είναι και η γνωστή ρήση του Καλγάκου (Calgacus), τοπικού άρχοντα της Καληδονίας κατά την κατάληψη της Βρετανίας από τους Ρωμαίους, που αναφέρεται από το Λατίνο ιστορικό Γάιο Κορνήλιο Τάκιτο στο έργο του Agricola, κεφ. 30: 12 (10)... ubi solitudinem faciunt pacem appellant... ερημώνουν τα πάντα και αυτό το αποκαλούν ειρήνη «Διπλή γλώσσα» χρησιμοποίησε κατά κόρον και το καθεστώς της ναζιστικής Γερμανίας με σκοπό να διατηρηθεί στην εξουσία αλλά και για να συγκαλύψει τα φοβερά εγκλήματα που διέπραξε εναντίον της ανθρωπότητας (βλ. π.χ. Young, 1991, Lutz, 1989:8). Η «διπλή γλώσσα» του ναζιστικού καθεστώτος περιείχε ευφημισμούς όπως οι παρακάτω: (11) (α) Endlösung αφανισμός των Εβραίων τελική λύση (β) Sonderbehandlung εκτέλεση ειδική μεταχείριση (γ) Arbeit macht frei εργασία μέχρι θανάτου η εργασία απελευθερώνει (δ) Konzentrationslager στρατόπεδο μαζικών εκτελέσεων στρατόπεδο συγκέντρωσης (ε) Sonderkommando εργάτης των κρεματόριων ειδικός φρουρός Η γλώσσα του ναζιστικού καθεστώτος γενικά χαρακτηριζόταν από την εισαγωγή στοιχείων της χαμηλής μορφής στην επίσημη γλώσσα του κράτους. Το λεξιλόγιο συνίστατο γενικά από νεολογισμούς που προέρχονταν από την πολεμική ορολογία και την τεχνολογική ορολογία ενώ πολλές κοινές λέξεις είχαν υποστεί αλλοίωση της σημασίας τους (Young, 1991). 8

9 Στην ίδια κατηγορία με τη «διπλή γλώσσα» του ναζιστικού καθεστώτος της Γερμανίας, εντάσσεται και η γλώσσα που χρησιμοποιείτο στην πρώην Σοβιετική Ένωση σύμφωνα με το σκεπτικό ότι και τα δυο υπήρξαν περιπτώσεις ολοκληρωτικών καθεστώτων (Young, 1991). Η σοβιετική «διπλή γλώσσα» αποτελείτο κυρίως από ευφημισμούς που δημιουργούντο είτε με χρήση λέξεων που ήδη υπήρχαν (βλ. (12 α, β, στ, ζ, η) είτε με τη δημιουργία αμαλγαμάτων (βλ. 12 γ & δ) ή αρκτικολέξων (βλ. 12ε). Ειδικά, τα αμαλγάματα και τα αρκτικόλεξα, ως νεολογισμοί, εξελίσσονται σε ισχυρότατα στοιχεία «διπλής γλώσσας» αφού η σημασία τους δεν είναι διαφανής και συνεπώς προκαλούν σύγχυση και παραπληροφορούν το ευρύ κοινό σχετικά με το τι ακριβώς σημαίνουν 13 : (12) Πραγματική Έκφραση Ευφημισμός (α) κάθαρση μη σοβιετικών sblizhenie εθνοτήτων «συγκέντρωση» (β) εξάλειψη εθνοτικών sliianie διακρίσεων «συγχώνευση» (γ) κρατική αγροτική sovkhoz (sovetskoe khoziaistvo) επιχείρηση «σοβιετικό αγρόκτημα» (αμάλγαμα) (δ) συλλογική αγροτική kolkhoz (kollektivnoe khoziaistvo) επιχείρηση διευθυνόμενη «συλλογικό αγρόκτημα από το κράτος (αμάλγαμα) (ε) στρατόπεδα Gulag (Glavnoe upravlenie καταναγκαστικών έργων ispravitel'no-trudovykh lagerei) «κεντρική διεύθυνση σωφρονιστικών στρατοπέδων εργασίας» (αρκτικόλεξο) (στ) κομματική εκπαίδευση vospitanie «ανατροφή» (ζ) κομματικό δημοσιογραφικό Pravda όργανο «Αλήθεια» (η) δυτικοποίηση της uskorenie σοβιετικής οικονομίας «επιτάχυνση» Περιφράσεις και Μετονομασίες: Οι βασικοί μηχανισμοί παραγωγής «διπλής γλώσσας» Οι λέξεις ή εκφράσεις που συνιστούν τη «διπλή γλώσσα», όπως τις είδαμε στις προηγούμενες ενότητες (και παρατίθενται στο παράρτημα), εντάσσονται καταρχάς σε δυο κύριες κατηγορίες, τις εκφράσεις που παράγονται με «περίφραση» και τις εκφράσεις που παράγονται με «μετονομασία». Στα πλαίσια της μελέτης των συγκεκριμένων δεδομένων, με τον όρο περίφραση (periphrasis, circumlocution) αναφέρομαι σε ένα συντακτικό μηχανισμό, με τον οποίο παράγονται μη μονολεκτικές λεξικές εκφράσεις και οι οποίες αντικαθιστούν σημασιακά ανάλογες μονολεκτικές εκφράσεις. Αντίθετα, με τον όρο μετονομασία αναφέρομαι στην αλλαγή της λέξης (σημαίνον) με την οποία συμβολίζεται μια συγκεκριμένη ή αφηρημένη οντότητα (σημαινόμενο) (βλ. Lutz, 1996:40-8). 9

10 Θεωρώ πως οι δυο αυτές κατηγορίες συνιστούν τους βασικούς λεξικολογικούς μηχανισμούς παραγωγής «διπλής γλώσσας». Στη συνέχεια, αυτοί οι λεξικολογικοί μηχανισμοί μπορούν να χωριστούν σε σημασιολογικές υποκατηγορίες, ανάλογα με το σημασιολογικό αποτέλεσμα που προκαλούν, σε συνάρτηση με την αρχική σημασία, την οποία καλούνται να συμβολίσουν διαφορετικά. Αναφορικά με το σημασιολογικό αποτέλεσμα που προκαλούν, από την εξέταση των δεδομένων, έχω καταλήξει ότι η «διπλή γλώσσα» αποτελείται από στοιχεία ασάφειας, από σχήματα υπερβολής ή κυριολεξίας, από αρνητικοποιημένα αντώνυμα, από συνώνυμα, από υπερώνυμα ή υπώνυμα, από μεταφορικές εκφράσεις και από στοιχεία με θετική ή αρνητική συνδήλωση. 14 Στις ενότητες που ακολουθούν θα εξετάσω όλες αυτές τις κατηγορίες, αναλύοντας αντίστοιχα παραδείγματα από τα δεδομένα που παραθέτω στο παράρτημα. Ασάφεια και «Διπλή Γλώσσα» Περιφράσεις και Μετονομασίες με Στοιχεία Ασάφειας Η περίπτωση της περίφρασης ή μετονομασίας με χρήση στοιχείων που χαρακτηρίζονται από ασάφεια είναι η πιο συχνά απαντώμενη στη «διπλή γλώσσα» και εντοπίζεται και στις τέσσερις κατηγορίες «διπλής γλώσσας» που διέκρινα νωρίτερα (βλ. Lutz, 1996:8-14). Αναφορικά προς τους ευφημισμούς, στις περιφράσεις ή μετονομασίες με ασάφεια χρησιμοποιούνται λέξεις που θεωρούνται ότι αναπαριστούν μια ευρεία σημασιακή κατηγορία, η οποία διαθέτει έναν αμετάβλητο πυρήνα καθώς και ένα ασαφές όριο. Χάρη σε αυτά τα χαρακτηριστικά, μπορεί να εφαρμόζεται σε ένα ευρύ φάσμα οντοτήτων (βλ. π.χ. Kempson, 1977:125-6). Ας δούμε μερικά παραδείγματα: (13) (α) deployment of forces «ανάπτυξη δυνάμεων» < invasion «εισβολή» (β) permanent pre-hostility «μόνιμη κατάσταση πριν τις εχθροπραξίες» < peace «ειρήνη» (γ) μέλος συνεργείου υγιεινής < καθαρίστρια (δ) αυστηρή εισοδηματική πολιτική < λιτότητα (ε) παγκοσμιοποίηση < παγκόσμια κυριαρχία των πολυεθνικών εταιρειών (στ) στέλεχος < υπερωριακά εργαζόμενος χωρίς αποζημίωση Στην περίπτωση του ευφημισμού ανάπτυξη δυνάμεων, που χρησιμοποιείται από τις στρατιωτικές αρχές των ΗΠΑ, αντί του κυριολεκτικού όρου εισβολή (βλ. (13α), η «διπλή γλώσσα» στηρίζεται στην ασάφεια της περίφρασης. Ο ευφημισμός αυτός έχει ως σκοπό να επιφέρει σημασιολογική απάμβλυνση (semantic mitigation) στον αρχικό όρο εισβολή, δηλαδή να απαλύνει τις όποιες αρνητικές συνδηλώσεις εμπεριέχονται σ αυτόν. Ο όρος deployment στα αγγλικά κυριολεκτικά αναφέρεται στην «μετακίνηση στρατιωτικών δυνάμεων με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι έτοιμες για στρατιωτική δράση» (Wehmeier, 2000: 337). Η ίδια η σημασία του όρου είναι ασαφής 15 αφού αναφέρεται στη μετακίνηση στρατιωτικών δυνάμεων χωρίς να προσδιορίζει τον τόπο και τον τρόπο. Επιπρόσθετα, ο όρος forces «δυνάμεις» είναι και αυτός ασαφής αφού δεν φέρει επιθετικό προσδιορισμό, παρά το γεγονός ότι 10

11 κανείς μπορούσε να ισχυριστεί ότι αποσαφηνίζεται μέσω της σημασίας του όρου deployment. Η «ξύλινη» περίφραση permanent pre-hostility, στο (13β), προέρχεται και εκείνη από τη στρατιωτική ορολογία των ΗΠΑ και χρησιμοποιείται στη θέση του κυριολεκτικού όρου «ειρήνη». Στην περίπτωση αυτή, όπως και στην προηγούμενη έχουμε προσπάθεια σημασιολογικής απάμβλυνσης του αρνητικού όρου εισβολή. Η περίφραση αυτή αποτελεί περίπτωση ασαφούς περιγραφικής ονοματικής φράσης (με την έννοια του Lyons, 1977a:215), η οποία εμπεριέχει ασάφεια, αφού ο νεολογικός όρος pre-hostility δεν γίνεται εύκολα κατανοητός, ενώ ούτε ο τροποποιητής permanent προσδιορίζει καλύτερα τη σημασία της. Το πρόβλημα της ασάφειας στην περίπτωση αυτή αντικατοπτρίζεται και από το γεγονός ότι ο όρος δεν είναι εύκολα μεταφράσιμος π.χ. στα ελληνικά (βλ. Jacobson, 1966, Lyons, 1981, 322-9). Ευρύτερη ασάφεια εμπεριέχεται στην περίπτωση της βερμπαλιστικής περίφρασης μέλος συνεργείου υγιεινής η οποία αντικαθιστά τον κυριολεκτικό όρο καθαρίστρια (13γ). Η σημασία του όρου υγιεινή είναι ασαφής, αφού μπορεί να περιλαμβάνει την ατομική υγιεινή ή την υγιεινή ενός χώρου. Η χρήση του όρου συνεργείο αποσαφηνίζει κάπως την υγιεινή και την αποσυνδέει από το χώρο και όχι από το σώμα ενός ατόμου. Ωστόσο, ο όρος μέλος είναι επίσης ασαφής ως προς τον ακριβή ρόλο κάποιου που συμμετέχει σ ένα τέτοιο συνεργείο (δηλ. εργοδηγός, συντονιστής, καθαριστής, ψεκαστής, απολυμαντής κ.τ.λ.). Συνεπώς, η όλη περίφραση εμπεριέχει ασάφεια και στοχεύει στην αναβάθμιση της σημασίας της λέξης καθαρίστρια, που εμφανίζεται επιδεινωμένη ή υποτιμημένη. Στην περίπτωση της περίφρασης στο (13δ), ο τεχνικός οικονομικός όρος, αυστηρή εισοδηματική πολιτική αποτελεί ασαφή περίφραση «διπλής γλώσσας» για τη λέξη λιτότητα, η οποία έχει αρνητικές συνδηλώσεις. Όπως και στις προηγούμενες περιπτώσεις, η περίφραση απαμβλύνει τις αρνητικές συνδηλώσεις λόγω της ασάφειας των συστατικών της. Δηλαδή, ενώ ο όρος εισοδηματική αναφέρεται σαφέστατα σε εισοδήματα δεν είναι δυνατόν να διασαφηνιστεί ως προς το σε ποια εισοδήματα αναφέρεται (πρβλ. των φορολογουμένων). Στη συνέχεια, ο όρος πολιτική εμπεριέχει μεγάλη ασάφεια ως προς το σε τι αναφέρεται, παρασύροντας σε ασάφεια και τη φράση εισοδηματική πολιτική, με τον όρο αυστηρή απλά να προσδιορίζει επιθετικά τη φράση. Στο σύνολό της η περίφραση, λόγω της ασάφειάς της, δεν παραπέμπει σε αυτά που κατανοεί κανείς με τη λέξη λιτότητα. Στο (13ε), έχουμε την περίπτωση μετονομασίας της έννοιας της «παγκόσμιας κυριαρχίας των πολυεθνικών εταιρειών» με τη χρήση του ασαφούς όρου παγκοσμιοποίηση. Ο νέος όρος είναι ασαφής ως προς το σε τι ακριβώς αναφέρεται, δίνοντας μια αίσθηση δήθεν κατάργησης των συνόρων και των διαφορών μεταξύ των λαών και μιας δήθεν ελεύθερης κυκλοφορίας των ατόμων. Η ασάφεια απομακρύνει την οποιαδήποτε σκέψη από την πραγματική σημασία του όρου, δηλαδή τη γιγάντωση των πολυεθνικών εταιρειών χάρη στο ότι τα προϊόντα και οι υπηρεσίες τους διακινούνται σε παγκόσμια κλίμακα, εξαφανίζοντας τις τοπικές οικονομίες. Τέλος, στο (13στ), έχουμε τον προσφιλή όρο στέλεχος ο οποίος έχει ασαφή ερμηνεία. Αναφέρεται με ασάφεια στη δήθεν σημαντική θέση που κατέχει κανείς σε μια επιχείρηση, χωρίς να αποσαφηνίζει τις συνθήκες εργασίας που συνδέονται με τη θέση. Συνήθως, ο όρος παραπέμπει στο ότι ένας εργαζόμενος απασχολείται υπερωριακά, χωρίς τη νόμιμη αποζημίωση, αλλά αμείβεται πρόσθετα σε ετήσια βάση (πριμ), ανάλογα με την παραγωγικότητά του. Ωστόσο, αυτό είναι μια ψευδαίσθηση που κινητοποιείται από την ίδια την ασάφεια του όρου, αφού συνήθως το ετήσιο πριμ δεν πλησιάζει σε καμία περίπτωση το ποσό των νόμιμων υπερωριών, ενώ ο 11

12 εργαζόμενος συμπληρώνει έως και δώδεκα ή και παραπάνω ώρες εργασίας σε ημερήσια βάση. Εννοιακές Σχέσεις και «Διπλή Γλώσσα» Περιφράσεις με Στοιχεία Αντωνυμίας Με τον όρο «αντωνυμία» αναφέρομαι σε ένα είδος εννοιακής σχέσης στην οποία εντοπίζεται μια δυαδική αντίθεση ανάμεσα σε δυο όρους (βλ. π.χ. Lyons, 1977a: ). Για παράδειγμα, ό όρος ζεστός θεωρείται αντώνυμος του όρου κρύος, καθότι αναφέρεται σε ένα σύνολο χαρακτηριστικών τα οποία βρίσκονται σε αντίθεση (διχοτομική σχέση) με τα αντίστοιχα χαρακτηριστικά του κρύος 16. Στη δημιουργία «διπλής γλώσσας» έχουμε σε ορισμένες περιπτώσεις προσφυγή σε έναν μετασχηματισμένο αντώνυμο όρο, με σκοπό την αποφυγή των αρνητικών συνδηλώσεων που μπορεί να προκαλεί το έτερο μέρος της αντίθεσης. Ας δούμε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα από την κατηγορία των βερμπαλισμών από τη «διπλή γλώσας» των επιχειρήσεων: (14) television with non-multicolor capability < black-and-white television τηλεόραση με δυνατότητα μη έγχρωμης εικόνας < ασπρόμαυρη τηλεόραση Στην περίπτωση αυτή, χρησιμοποιείται ο θετικότερος όρος multicolor, ως αντώνυμος του μάλλον αρνητικότερου όρου black-and-white αφού έχει υποστεί αρνητικοποίηση με την πρόσθεση του μορίου non. Με τον τρόπο αυτόν, κανείς αντιδρά θετικά στο γεγονός ότι πρόκειται για μια τηλεόραση με δυνατότητα μη έγχρωμης εικόνας και όχι απλά για μια ασπρόμαυρη τηλεόραση, που θεωρείται παρωχημένης τεχνολογίας. Συνεπώς η χρήση του μετασχηματισμένου αντωνύμου εδώ επιτυγχάνει να δημιουργήσει μια θετική εντύπωση, συγκροτώντας ταυτολογία, με τη χρήση αντωνυμίας. Περιφράσεις και Μετονομασίες με Στοιχεία Συνωνυμίας Η «συνωνυμία» αποτελεί επίσης είδος εννοιακής σχέσης όπως και η αντωνυμία. Αναφέρεται στη σχέση μεταξύ δυο όρων οι οποίοι έχουν την ίδια έννοια και οι οποίοι μπορούν να εναλλάσσονται σε ένα εκφώνημα, υπό την προϋπόθεση ότι δεν επηρεάζουν την περιγραφική σημασία του εκφωνήματος (βλ. π.χ. Lyons, 1977a: 202, Lyons, 1995: 60-5). Δυο συνώνυμες λέξεις ή εκφράσεις δεν έχουν την ίδια αναφορά που σημαίνει ότι δεν είναι ταυτόσημες και απλά συμπίπτουν ως προς μερικά από τα σημασιακά τους χαρακτηριστικά. Για το λόγο αυτόν, στη βιβλιογραφία συνήθως αναφερόμαστε στην περιγραφική συνωνυμία και ποτέ σε απόλυτη συνωνυμία. Η δυνατότητα αυτής της εναλλαγής δυο συνώνυμων λέξεων στηρίζεται ακριβώς στο γεγονός ότι πάντα μιλάμε για περιγραφικά συνώνυμα και ότι αυτά μπορούν να εμφανίζονται στα ίδια περιβάλλοντα και άρα μοιράζονται το ίδιο συμφραστικό πεδίο (βλ. π.χ. Halliday, 1966). Στα πλαίσια της «διπλής γλώσσας», έχουμε αρκετές περιπτώσεις συνωνύμων εκφράσεων και μάλιστα των λεγόμενων συνωνύμων επιπέδου ύφους (cross-register synonymy) (βλ. π.χ. Palmer, 1976:88-93). Οι δημιουργοί «διπλής γλώσσας» καταφεύγουν στην αναζήτηση ή δημιουργία συνωνύμων περιφράσεων με σκοπό να 12

13 αποφύγουν να χρησιμοποιήσουν έναν όρο που συνήθως ανήκει στο γενικό λεξιλόγιο μιας γλώσσας και είναι κατανοητός από το ευρύ κοινό. Η συνωνυμία εντοπίζεται συνήθως στις περιπτώσεις βερμπαλισμών και τεχνικής ορολογίας, όπως φαίνεται στα ακόλουθα παραδείγματα: (15) (α) φοροτεχνικός σύμβουλος < λογιστής (β) μη ανανέωση της σύμβασης < απόλυση (γ) fused silicate < glass ρευστοποιημένο πυριτικό άλας < γυαλί (δ) αναδόμηση < ανασχηματισμός (ε) διαφώτιση < προπαγάνδα Στην περίπτωση του (15α), έχουμε μια κλασική περίπτωση χρήσης μιας συνώνυμης περιφραστικής έκφρασης στη θέση του όρου λογιστής. Ο όρος λογιστής έχει αντικατασταθεί από τη συνώνυμη αυτή έκφραση προβάλλοντας μόνο μερικά από τα χαρακτηριστικά του αρχικού όρου. Δηλαδή, προβάλλει μόνο την αρμοδιότητα της παρακολούθησης φορολογικών θεμάτων και όχι την εν γένει εποπτεία της οικονομικής κατάστασης μιας επιχείρησης και την τήρηση των απαιτούμενων βιβλίων. Εδώ η συνωνυμία εξυπηρετεί την ανάγκη βελτίωσης της σημασίας του όρου λογιστής που έχει υποστεί μια σχετική επιδείνωση τα τελευταία χρόνια. Στο (15β), χρησιμοποιείται ο θετικότερος συνώνυμος περιφραστικός όρος μη ανανέωση της σύμβασης αντί του αρνητικού όρου απόλυση. Εδώ, όπως και στην προηγούμενη περίπτωση, προβάλλεται ένα από τα σημασιακά χαρακτηριστικά της απόλυσης, δηλαδή την περίπτωση στην οποία ένας εργαζόμενος με σύμβαση ορισμένου χρόνου δεν επαναπροσλαμβάνεται, άρα με άλλα λόγια απολύεται. Η συγκεκριμένη περίφραση προέρχεται από τη νομική ορολογία και χρησιμοποιείται κατά κόρον σήμερα από τις επιχειρήσεις, λόγω των θετικότερων συνδηλώσεών της, σε σύγκριση με τον πραγματικό όρο. Η περίφραση στο (15γ) προέρχεται από την τεχνική ορολογία και έχει επιλεγεί χάρη στο γεγονός ότι είναι περιγραφικά συνώνυμη με το γενικό όρο γυαλί. Η συνωνυμία μεταξύ των δυο έγκειται στο ότι ο τεχνικός όρος προβάλλει μόνο κάποιο από τα χαρακτηριστικά του γυαλιού (το ότι κατασκευάζεται από την τήξη του συγκεκριμένου άλατος), ενώ αγνοεί τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά του. Ο τεχνικός συνώνυμος όρος προτιμάται χάρη στο ότι δε γίνεται καθόλου ή γίνεται δύσκολα αντιληπτός από το ευρύ κοινό και άρα κάλλιστα μπορεί να εξυπηρετήσει τα όποια επιχειρηματικά συμφέροντα. Στο (15δ), έχουμε περίπτωση μετονομασίας του όρου ανασχηματισμός από το συνώνυμο όρο αναδόμηση. Ο όρος είναι νεολογισμός και αποτελεί μεταφραστικό δάνειο από τα αγγλικά (restructuration, restructuring). Επιλέγεται στη θέση του ανασχηματισμού χάρη της πολύ στενής συνωνυμικής τους σχέσης και σηματοδοτεί μια σειρά πολιτικών αλλαγών στη ζωή της χώρας το 1981, με την εκλογή του ΠΑΣΟΚ. Πέραν αυτού του ειδικού ρόλου, η αναδόμηση ως νέος όρος είναι απαλλαγμένος από τις όποιες αρνητικές συνδηλώσεις του τετριμμένου όρου ανασχηματισμός και μάλιστα αποπνέει «περισσότερη δημοκρατία». Τέλος, στο (15ε), ο όρος διαφώτιση αντικαθιστά ως ευφημισμός τον καθ όλα αρνητικό ξενικής προέλευσης όρο προπαγάνδα. Ο όρος έχει συνδεθεί με τον ολοκληρωτισμό και ιδίως με το ναζιστικό καθεστώς (πρβλ. Γκέμπελς, Υπουργός Προπαγάνδας) και αναφέρεται συνήθως στον (δια της βίας) προσηλυτισμό. Η διαφώτιση, ως συνώνυμο, συνδέεται συνήθως με τη «σωστή ενημέρωση» και συνεπώς επιτυγχάνει να γίνει αποδεκτός ως θετικός όρος στη θέση της προπαγάνδας. 13

14 Περιφράσεις και Μετονομασίες με Στοιχεία Υπερωνυμίας και Υπωνυμίας Το τρίτο είδος εννοιακής σχέσης που εντοπίζεται στις περιφράσεις της «διπλής γλώσσας» είναι εκείνο της «υπερωνυμίας / υπωνυμίας». Στη εννοιακή αυτή σχέση, θεωρούμε ότι η σημασία μιας λέξης (υπώνυμο ή υποκείμενος όρος) εγκλείεται στη σημασία μιας άλλης (υπερώνυμο ή υπερκείμενος όρος) (βλ. π.χ. Lyons, 1977a:291-5, Palmer, 1976:85). Περιφράσεις με στοιχεία υπερωνυμίας / υπωνυμίας απαντούν και στα τέσσερα είδη «διπλής γλώσσας», όπου η χρήση ενός γενικού όρου στη θέση ενός ειδικού όρου εξυπηρετεί κάθε είδους ανάγκες για πρόκληση επικοινωνιακής σύγχυσης στο ευρύ κοινό. Ας δούμε ορισμένα παραδείγματα: (16) (α) διευθυντής ανθρωπίνων πόρων < προσωπάρχης (β) πιστωτικός λογαριασμός < δάνειο (γ) rapid oxidation < fire ταχεία οξείδωση < φωτιά (δ) οικονομικός μετανάστης < ξένος εργάτης (ε) ένοπλες δυνάμεις < στρατός (στ) personal assistant < personal secretary Στο παράδειγμα (16α) χρησιμοποιείται ένας υπερκείμενος όρος στη θέση ενός υποκείμενου όρου, δεδομένου του ότι τυπικά τα καθήκοντα του διευθυντή ανθρωπίνων πόρων είναι διευρυμένα σήμερα και περιλαμβάνουν αυτά του παραδοσιακού προσωπάρχη μιας επιχείρησης. Βεβαίως, ο σκοπός της αντικατάστασης του αρχικού όρου από τον υπερώνυμο περιφραστικό όρο είναι να αποκαταστήσει την πολιτική ορθότητα. Γι αυτό το λόγο, ο πιο γενικός όρος ανθρώπινοι πόροι έφτασε να αντικαταστήσει κατά σειρά τους όρους ανθρώπινο δυναμικό, προσωπικό και εργατικό δυναμικό σε διάστημα μιας εικοσιπενταετίας περίπου. Η συγκεκριμένη περίπτωση έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον αφού δείχνει ότι, λόγω των συνθηκών, ένας όρος μπορεί να αποκτά αρνητικές ή γενικά ανεπιθύμητες συνδηλώσεις και συνεπώς να είναι αναγκαία η αντικατάσταση από έναν καλύτερο επικοινωνιακά όρο, το φαινόμενο αυτό έχει ονομαστεί ρουτίνα ευφημισμού (euphemism treadmill) (Pinker, 1994: A21). Ο όρος αυτός, σύμφωνα με τον Pinker (op. cit.), αναδεικνύει το γεγονός ότι τελικά οι έννοιες διαμορφώνουν τις λέξεις και όχι οι λέξεις τις έννοιες. Οι έννοιες, με άλλα λόγια, παραμένουν αμετάβλητες και μόνο οι ονομασίες αλλάζουν, ανάλογα με την περίσταση. Άλλωστε δεν είναι τυχαίο το ότι πάντοτε οι όροι που συμβολίζουν μια έννοια έχουν κάποια συγγένεια μεταξύ τους (πρβλ. εννοιακές σχέσεις), αφού απλά αναδεικνύουν διαφορετικές πλευρές της ίδιας έννοιας. Στο παράδειγμα (16β), και πάλι χρησιμοποιείται ένα περιφραστικό υπερώνυμο, από την οικονομική / τραπεζική ορολογία, στη θέση ενός υπωνύμου με σκοπό την απαλλαγή από τις όποιες αρνητικές συνδηλώσεις φέρει η κοινή λέξη δάνειο και την ευκολότερη προσέλκυση πελατών. Η απαλλαγή από τις όποιες αρνητικές συνδηλώσεις επιτυγχάνεται από την ίδια τη φύση της εννοιακής σχέσης που τα συνδέει, ότι δηλαδή το υπερώνυμο είναι πάντα λιγότερο συγκεκριμένο (ή πιο γενικό) από τα υπώνυμά του (Lyons, 1977a:291). Παράλληλα, η χρήση του όρου πιστωτικός λογαριασμός εξασφαλίζει ότι μόνο ένα μικρό μέρος του κοινού τον κατανοεί και τον συνδέει με το κοινότοπο υπώνυμό του, το δάνειο. 14

15 H περίπτωση στο (16γ), από τα αγγλικά, παρουσιάζει μια περίφραση που συγκροτείται κυρίως από έναν υπερκείμενο όρο, και προέρχεται από την επιστημονική ορολογία της χημείας (rapid oxidation), να έχει αντικαταστήσει έναν υποκείμενο κοινό όρο (fire). Με την επιλογή του γενικότερου όρου, και εδώ, επιτυγχάνεται ο αποπροσανατολισμός του κοινού, που αδυνατεί, στην πλειονότητά του, να κατανοήσει τι εννοείται με τη συγκεκριμένη λέξη. Η λέξη oxidation (οξείδωση) σημαίνει την αντίδραση κάποιας ουσίας με το οξυγόνο όπου εγκλείεται και η περίπτωση της φωτιάς. Στο (16δ), ο ευφημισμός οικονομικός μετανάστης χρησιμοποιείται για να μετονομάσει τον υπώνυμο όρο ξένος εργάτης. Με τη χρήση υπερωνύμου επιτυγχάνεται η γενίκευση της σημασίας και η απαλλαγή από τις αρνητικές συνδηλώσεις του αρχικού όρου. Με άλλα λόγια, ο ξένος εργάτης αποτελεί υποκείμενο όρο του οικονομικού μετανάστη, και τα άτομα που φέρουν αυτή τη νέα ονομασία, καθίσταται περισσότερο κοινωνικά αποδεκτά. Αντίστοιχη με την προηγούμενη είναι και η περίπτωση του (16ε), όπου ο όρος στρατός έχει αντικατασταθεί από τον υπερώνυμο όρο ένοπλες δυνάμεις 17. O υπερκείμενος όρος χρησιμοποιείται ως ευφημισμός για να απαμβλύνει σημασιολογικά την αρνητική έννοια του στρατού. Τέλος, στο (16στ) έχουμε την περίπτωση χρήσης του βερμπαλισμού personal assistant, που ως υπερώνυμο καταλαμβάνει τη θέση του υποκείμενου όρου personal secretary για να αναβαθμίσει τη συγκεκριμένη επαγγελματική κατηγορία και να την απαλλάξει από τις όποιες αρνητικές συνδηλώσεις. Η ίδια σχέση υπάρχει και στα ελληνικά ανάμεσα στο υπερώνυμο βοηθός και στο υπώνυμο γραμματέας. Μετονομασίες με Στοιχεία Πολυσημίας H πολυσημία είναι ακόμη ένα είδος εννοιακής σχέσης και αναφέρεται σε λέξεις (λεξήματα) των οποίων η σημασία διαθέτει ένα σύνολο διαφορετικών εννοιών (βλ. Palmer, 1976: 100-3, Lyons, 1977b: κ.ά.). Οι διαφορετικές έννοιες μιας πολύσημης λέξης σχετίζονται μεταξύ τους συνήθως από ετυμολογική άποψη ή σημασιολογική συγγένεια και διακρίνονται σε κυριολεκτικές και μεταφορικές. Στο σύνολο της σχετικής βιβλιογραφίας, γίνεται θεωρητική συζήτηση περί της αντιδιαστολής της πολυσημίας προς την ομωνυμία, όπου δυο λέξεις ενώ έχουν την ίδια φωνητική μορφή, έχουν διαφορετικές σημασίες (πρβλ. πλάνη πλάνη) (βλ. π.χ. Lyons, op. cit.). Στη δημιουργία «διπλής γλώσσας», γίνεται χρήση πολύσημων λέξεων για να αντικαταστήσουν μονόσημες λέξεις (με μια σημασία). Η διεργασία αυτή διευκολύνει στο να συνδεθεί η σημασία μιας μονόσημης λέξης με οποιαδήποτε από τις έννοιες μιας πολύσημης λέξης, επιφέροντας έτσι την επιθυμητή σημασιολογική απάμβλυνση. Ας δούμε ορισμένες χαρακτηριστικές περιπτώσεις χρήσης της πολυσημίας: (17) (α) δημοκρατικός < οπαδός του ΚΚΕ, ΠΑΣΟΚ, ΣΥΝ (β) συντηρητικός < δεξιός (γ) εθνικόφρων < ακροδεξιός (δ) εκκαθάριση < πτώχευση Στην περίπτωση του (17α), χρησιμοποιείται ο πολύσημος όρος δημοκρατικός με προβολή εκείνης της σημασίας που αναφέρεται στον «οπαδό ενός κόμματος που πιστεύει στις αρχές της δημοκρατίας». Ο νέος όρος αντικαθιστά επάξια τον αρχικό 15

16 όρο: «οπαδός του Χ κόμματος», χάρη στο γεγονός ότι η συγκεκριμένη σημασία συνδέεται παραδοσιακά με τα κόμματα της αριστεράς στην Ελλάδα, τα οποία ευαγγελίζονται τη δημοκρατία, μέσω του κομουνισμού, του σοσιαλισμού ή του δημοκρατικού σοσιαλισμού. Παράλληλα, ο όρος αντιδιαστέλλεται προς τον όρο «συντηρητικό» (κόμμα) που παραδοσιακά συνδέεται με πολιτικούς σχηματισμούς που έχουν «παλιές αντιλήψεις» (π.χ. έθνος, ορθοδοξία, οικογένεια, μοναρχία κ.τ.λ.) και συνδέονται με τη «δεξιά». Στο (17β), ο όρος συντηρητικός προτιμάται του αρνητικού όρου δεξιός (πρβλ. (17α)), χάρη στο γεγονός ότι είναι πολύσημος και έτσι, μέσω των πολλών σημασιών του, απαμβλύνει την έννοια του ότι κάποιος είναι οπαδός ενός κόμματος της «δεξιάς» και άρα συνδέεται με δυσάρεστα πολιτικά γεγονότα του παρελθόντος 18. Άλλωστε δεν είναι τυχαίο το ότι και τα ίδια τα κόμματα αυτά απορρίπτουν τον επιθετικό προσδιορισμό δεξιός και προτιμούν θετικότερους όρους, όπως «φιλελεύθερος». Η περίπτωση του (17γ) παρουσιάζει την πολύσημη λέξη εθνικόφρων να αντικαθιστά τον καθόλα αρνητικό όρο ακροδεξιός. Αυτό και πάλι επιτυγχάνεται χάρη στο ότι η σημασία του ακροδεξιού συνδέεται με μια από τις σημασίες του εθνικόφρονα, δηλαδή το ότι είναι «άτομο που εμφορείται από εθνικά φρονήματα» και αποσυνδέεται από όλα τα αρνητικά του (π.χ. ακραίες πολιτικές θέσεις, φανατικός αντικομουνισμός, τραμπουκισμός, κτλ.). Το χαρακτηριστικό του «εμφορούμενου από εθνικά φρονήματα», για τους περισσότερους είναι μάλλον ουδέτερο παρά αρνητικό και δεν απορρίπτεται ούτε από οπαδούς της αντίθετης πολιτικής πτέρυγας. Τέλος, στο (17δ), έχουμε την περίπτωση εναλλαγής μεταξύ δυο τεχνικών όρων (από τη νομική και οικονομική ορολογία), όπου η λέξη εκκαθάριση, λόγω της πολυσημίας της, προτιμάται έναντι της αρνητικής λέξης πτώχευση. Ο όρος εκκαθάριση, σε μια από τις σημασίες του αναφέρεται στην «τακτοποίηση των πιστωτικών και χρεωστικών λογαριασμών» και άρα καλύπτει επαρκώς ως ευφημισμός τον όρο πτώχευση, επιφέροντας έτσι την ποθητή σημασιολογική απάμβλυνση. Μετονομασίες λόγω Συνδήλωσης Η τελευταία περίπτωση μετονομασίας με βάση τις εννοιακές σχέσεις μεταξύ δυο όρων είναι εκείνη η οποία συνδέει με χαλαρότερους δεσμούς δυο λεξήματα τα οποία και εναλλάσσονται μεταξύ τους για να ρυθμίσουν θετικά ή αρνητικά μια συνδήλωση. Με τον όρο συνδήλωση, αναφέρομαι στη λεγόμενη συναισθηματική ή συγκινησιακή σημασία (αρνητική / δυσάρεστη ή θετική / ευχάριστη) που έχει ένα λέξημα επιπρόσθετα προς την κεντρική του σημασία (βλ. π.χ. Lyons, 1977a: 175-6, Palmer, 1976: 92). Οι περιπτώσεις αυτές δεν εντάσσονται κανονικά σε καμία από τις κατηγορίες που είδαμε στις αμέσως προηγούμενες ενότητες, ωστόσο, θα μπορούσε κανείς να εντοπίσει μια σχέση συνωνυμίας μεταξύ τους (πρβλ ), χάρη στο ότι ο νέος όρος εμφανίζεται στα ίδια περιβάλλοντα / περικείμενα (δηλ. αποκτά την ίδια συμφραστική εμβέλεια, Lyons, 1995: 62) με τον όρο που αντικατέστησε: (18) (α) άμυνα < πόλεμος (β) αναπτυσσόμενος κόσμος < υπανάπτυκτος κόσμος (γ) παρέμβαση / επέμβαση < εισβολή Στην περίπτωση του (18α), ο όρος άμυνα αντικαθιστά τον όρο πόλεμο σε περιβάλλοντα όπως «Υπουργείο Άμυνας» αντί «Υπουργείο Πολέμου». Οι συνδηλώσεις που φέρει ο όρος άμυνα είναι σαφέστατα θετικές, σε σύγκριση με 16

17 εκείνες του όρου πόλεμος. Ιδιαίτερα, στην περίπτωση αυτή με μεγάλη δυσκολία θα μπορούσε να πει κανείς ότι υφίσταται συνωνυμική σχέση μεταξύ των δυο αυτών λέξεων, παρά την κοινή τους συμφραστική εμβέλεια, σε κάποιες περιπτώσεις. Στο (18β), ο θετικότερος όρος αναπτυσσόμενος κόσμος αντικαθιστά τον αρνητικότερο όρο υπανάπτυκτος κόσμος, διευθετώντας έτσι θετικά τις αντίστοιχες συνδηλώσεις. Οι αρνητικές συνδηλώσεις του υπανάπτυκτος, προφανώς κινητοποιούνται και από το αρνητικό πρόθημα υπό-. Ωστόσο, οι δυο όροι δεν έχουν αντωνυμική σχέση μεταξύ τους, αφού το αντώνυμο του υπανάπτυκτος είναι αναπτυγμένος και όχι αναπτυσσόμενος. Όπως και στο (18α), και εδώ θα μπορούσαμε να πούμε ότι διαφαίνεται μια κάποιου είδους συνωνυμική σχέση μεταξύ τους, αν στηριχθούμε στις κοινές τους συμφράσεις. Τέλος, στο (18γ), οι όροι παρέμβαση και επέμβαση αντικαθιστούν τον αρνητικό όρο εισβολή με σκοπό να επιφέρουν σημασιολογική απάμβλυνση, χάρη στις θετικότερες συνδηλώσεις που φέρουν. Ακόμη και μεταξύ τους οι όροι αυτοί εμφανίζουν διαφοροποίηση ως προς τις αρνητικές συνδηλώσεις, αφού ο όρος παρέμβαση είναι γενικά θετικότερος της επέμβασης. Επιπρόσθετα, ο όρος επέμβαση θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι έχει στενότερη συνωνυμική σχέση με τον όρο εισβολή απ ό,τι αντίστοιχα ο όρος παρέμβαση. Αλληγορική Γλώσσα και «Διπλή Γλώσσα» Περιφράσεις και Μετονομασίες με Στοιχεία Μεταφοράς Η χρήση της μεταφοράς, κατά τη δημιουργία «διπλής γλώσσας», εντάσσεται κι εκείνη στα πλαίσια της χρήσης αλληγορικής γλώσσας, όπως στην περίπτωση των σχημάτων υπερβολής. Παραδοσιακά, η μεταφορά θεωρείται ως μια σχέση μεταξύ δυο ή περισσότερων σημασιών, όπου μια λέξη διαθέτει μια «κυριολεκτική» σημασία και μια ή περισσότερες «μεταβιβασμένες» σημασίες (Palmer, 1976:103, Lyons, 1995:136). Παράλληλα, η μεταφορά θεωρείται πως διαφοροποιείται από γλώσσα σε γλώσσα, ανάλογα με το φυσικό ή το πολιτισμικό περιβάλλον όπου μιλιέται η γλώσσα. Με άλλα λόγια, μια λέξη μπορεί να έχει μια μεταφορική σημασία σε μια γλώσσα και άλλη μεταφορική σημασία σε άλλη γλώσσα (Palmer, 1976:103). Η δημιουργία μεταφορικής σημασίας σε μια λέξη μπορεί να γίνει αντιληπτή, σύμφωνα με την Kempson (1977:71), ως την επιβολή μιας ερμηνείας, που συνήθως εμπεριέχει μη γλωσσικές εντυπώσεις για τον κόσμο που μας περιβάλλει, επάνω στη λεγόμενη κυριολεκτική ερμηνεία 19. Στη «διπλή γλώσσα» εντοπίζονται αρκετές περιπτώσεις στις οποίες λέξεις ή εκφράσεις με κυριολεκτική σημασία αντικαθίστανται από άλλες λέξεις ή εκφράσεις που μεταφορικά έχουν παρόμοια σημασία. Αυτά τα στοιχεία μεταφοράς έχουν είτε τη μορφή περιφράσεων είτε τη μορφή απλών μετονομασιών. Ας δούμε ορισμένα παραδείγματα: (19) (α) Operation Iraqi Freedom < Iraqi War Επιχείρηση Απελευθέρωσης Πόλεμος του Ιράκ του Ιράκ (β) Κοινωνικό πακέτο < προεκλογικός μποναμάς (γ) Endlösung < Holocaust Τελική λύση ολοκαύτωμα (δ) Επανάσταση < Πραξικόπημα

18 Στο (19α), με τη χρήση της μεταφορικής περίφρασης Operation Iraqi Freedom αντικαθίσταται η φράση Iraqi War, λόγω της αρνητικής συνδήλωσής της. Συνήθως, οι φράσεις που αναφέρονται σε πολεμικές, αστυνομικές ή πολιτικές επιχειρήσεις, λαμβάνουν μια μεταφορική ονομασία, είτε για λόγους μη εύκολης αναγνώρισης είτε για παραπληροφόρηση του κοινού: (20) (α) Επιχείρηση «Σκούπα» = σύλληψη και απέλαση μεταναστών (β) Επιχείρηση «Σοκ και Δέος» = απαλλαγή της ηγεσίας του ΠΑΣΟΚ από του κομματικούς μηχανισμούς (γ) Επιχείρηση «Μπαρμπαρόσα» = ναζιστική εισβολή στην ΕΣΣΔ (δ) Επιχείρηση «Αλεπού της Ερήμου» = καταστροφή της δυνατότητας του Ιράκ για παραγωγή χημικών όπλων (ε) Επιχείρηση «Μέρες Μεταμέλειας» = καταστολή της παλαιστινιακής αντίστασης στη Λωρίδα της Γάζας Η χρήση αλληγορικής γλώσσας στη συγκεκριμένη περίπτωση, πέραν των άλλων, προσδίδει και ειδικότερο κύρος στην πράξη στην οποία αναφέρεται, αφού οι λέξεις ή φράσεις που επιλέγονται φέρουν σημασιακά στοιχεία που μπορεί να έχουν εθνικές, θρησκευτικές, πολιτικές ή άλλες προεκτάσεις. Στην περίπτωση του (19β), έχουμε χρήση της μεταφορικής έκφρασης κοινωνικό πακέτο η οποία ερμηνεύεται ως «οικονομική παροχή προς τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα». Η μεταφορική έκφραση έχει αντικαταστήσει την κυριολεκτική έκφραση προεκλογικός μποναμάς, ώστε να αποσυνδέσει τη συγκεκριμένη κίνηση από την προφανή πολιτική της σκοπιμότητα. Στο (19γ), ο διαβόητος μεταφορικός όρος Endlösung (Τελική Λύση) έχει αντικαταστήσει τον κυριολεκτικό όρο Holocaust (Ολοκαύτωμα) στην προσπάθεια του ναζιστικού καθεστώτος να μετονομάσει τη «μαζική εξόντωση των μη Αρείων». Ο όρος Endlösung χρησιμοποιείται μεταφορικά εδώ με σκοπό να απαμβλύνει σημασιολογικά τη μακάβρια και απάνθρωπη αυτή επιχείρηση. Τέλος, η περίπτωση του (19δ) δείχνει πως μια καθόλα θετική και δημοφιλής λέξη, όπως εκείνη της Επανάστασης συνδέεται περίτεχνα με το στρατιωτικό πραξικόπημα της 21 ης Απριλίου 1967, θέλοντας να εννοήσει την ανατροπή μιας πολιτικής κατάστασης και την επιβολή μιας άλλης με τη χρήση των όπλων, ασχέτως αν αυτό συνέβη χωρίς τη συναίνεση του λαού αλλά αντίθετα στράφηκε κατά της ελευθερίας του. Εδώ φαίνεται και πάλι με πόση επιτυχία μπορεί να λειτουργήσει μια μεταφορά παραπλανώντας το μέσο χρήστη της γλώσσας. Περιφράσεις με Στοιχεία Υπερβολής Ο όρος «υπερβολή» προέρχεται από τη ρητορική και χρησιμοποιείται για να ονομάσει σχήματα που εκφράζουν μεγαλοποιημένα νοήματα, με σκοπό τη δημιουργία έντονων εντυπώσεων και συναισθημάτων. Ο όρος αντιδιαστέλλεται προς τον όρο «κυριολεξία» ή «σχήμα λιτότητας» (βλ. π.χ. Bloomfield, 1933: 426-7). Είναι προφανές ότι τα σχήματα υπερβολής είναι ιδιαίτερα χρήσιμα στη δημιουργία «διπλής γλώσσας», αφού μέσω αυτών παράγονται ιδίως βερμπαλισμοί, οι οποίοι στοχεύουν ακριβώς σε ό,τι και οι υπερβολές, δηλαδή στο να προκαλέσουν εντύπωση. Για το λόγο αυτόν, οι περιφράσεις με χρήση σχημάτων υπερβολής αντιστοιχούν στη «διπλή γλώσσα» σε στοιχεία βερμπαλισμού. Ας δούμε ορισμένα παραδείγματα: 18

19 (20) (α) home plaque removal instrument < toothbrush οικιακό εργαλείο αφαίρεσης οδοντόβουρτσα οδοντικής πλάκας (β) pure mechanically separated meat < salvaged meat αγνό μηχανικά διαχωρισμένο κρέας < υπόλειμμα κρέατος (γ) customer conveyance mobile lounge < (airport) bus κινητό σαλόνι μεταφοράς πελατών < λεωφορείο (αεροδρομίου) Τα παραπάνω παραδείγματα αποτελούν περιπτώσεις βερμπαλισμών που συγκροτούν τη «διπλή γλώσσα», η οποία χρησιμοποιείται από τις επιχειρήσεις με σκοπό την προώθηση ενός προϊόντος ή μιας υπηρεσίας. Η υπερβολή που ανιχνεύεται στις παραπάνω περιφράσεις προσδίδει πρόσθετο κύρος σε μια οντότητα, εντυπωσιάζοντας έτσι τον υποψήφιο καταναλωτή του προϊόντος ή το χρήστη μιας υπηρεσίας. Στο (20α), η οδοντόβουρτσα αποκτά ένα νέο εντυπωσιακό περιφραστικό όνομα και συνάμα υπεραξία που οδηγεί στην πώλησή της σε υψηλότερη τιμή, αφού ο εμπνευστής του νέου ονόματος υπερβάλλει ως προς το ότι πρόκειται για ένα εργαλείο το οποίο αφαιρεί την οδοντική πλάκα. Δηλαδή, περιγράφει με στομφώδεις όρους το τι κάνει μια κοινή οδοντόβουρτσα. Με τον ίδιο τρόπο το υπόλειμμα κρέατος, στο (20β), μετονομάζεται, καθ υπερβολή, με την περίφραση μηχανικά διαχωρισμένο κρέας και μάλιστα αγνό (!), ενώ δεν είναι τίποτε άλλο παρά «αλεσμένα υπολείμματα κρέατος», από διάφορα μέρη ενός ζωικού οργανισμού τα οποία στη φυσική τους μορφή και κατάσταση δεν είναι βρώσιμα (π.χ. χόνδροι, δέρμα, οστά κτλ.). Με άλλα λόγια, η απλή «άλεση των υπολειμμάτων» μετατρέπεται σε «μηχανικό διαχωρισμό», ενώ το αποτέλεσμα της άλεσης θεωρείται «αγνό», ίσως επειδή δεν περιέχει τίποτε άλλο εκτός από υπολείμματα. Τέλος, στο (20γ), ένα απλό λεωφορείο περιγράφεται με την υπερβολική περίφραση κινητό σαλόνι μεταφοράς πελατών, όπου διογκώνεται ο σκοπός χρήσης του συγκεκριμένου οχήματος, ιδίως με τον όρο σαλόνι. Περιφράσεις με Στοιχεία Κυριολεξίας Όπως ανέφερα στην προηγούμενη ενότητα, τα σχήματα κυριολεξίας αντιδιαστέλλονται προς αυτά της υπερβολής. Κατά τη δημιουργία «διπλής γλώσσας», είναι σύνηθες οι υπερβολές να αντικαθιστούν τις κυριολεξίες και όχι το αντίστροφο. Ωστόσο, εντοπίζονται ορισμένες περιπτώσεις στις οποίες χρησιμοποιούνται περιγραφικές φράσεις (βλ. Lyons, 1977a:215) που κυριολεκτούν ως προς την έννοια στην οποία αναφέρονται. Σκοπός χρήσης της κυριολεξίας είναι συνήθως να επιφέρει βελτίωση στη σημασία του αρχικού όρου οπότε και απαντά με τη μορφή περιφράσεων: (21) (α) στρατιωτικό καθεστώς < δικτατορία, χούντα (β) non decision making form < unconsciousness μη δυνατότητα λήψης αναισθησία απόφασης Στο (21α), οι αρνητικοί όροι δικτατορία και χούντα έχουν αντικατασταθεί από την κυριολεκτική περιγραφική φράση στρατιωτικό καθεστώς, η οποία, ενώ περιγράφει με σαφήνεια ότι πρόκειται για ένα μη δημοκρατικό καθεστώς που 19

20 ελέγχεται από το στρατό, αποκτά, αν όχι θετική, τουλάχιστον ουδέτερη συνδήλωση, χάρη στο γεγονός ότι κυριολεκτεί. Το ίδιο παρατηρούμε και στο (21β), όπου κάποιος που βρίσκεται στο χειρουργείο (εν προκειμένω ο π. Πρόεδρος των ΗΠΑ Ρ. Ρέιγκαν), υπό την επήρεια γενικής αναισθησίας, και άρα δεν έχει τις αισθήσεις του σίγουρα δεν έχει τη δυνατότητα λήψης αποφάσεων. Εδώ, η κυριολεκτική περιγραφική φράση, ως ευφημισμός, αναδεικνύει μια ερμηνεία που συνδέεται μόνο με το βασικό (και γενικώς ουδέτερο) χαρακτηριστικό ενός ανθρώπου που είναι αναίσθητος, ότι δηλαδή δεν λειτουργεί η συνείδησή του και άρα δεν μπορεί να σκεφτεί και να αποφασίσει. Την ίδια στιγμή όμως, αποφεύγεται η άμεση αναφορά σε αρνητικούς συνειρμούς που προκαλεί ο όρος αναισθησία (π.χ. πιθανότητα θανάτου), πόσο μάλλον όταν πρόκειται για τον ηγέτη της μεγαλύτερης υπερδύναμης. Συμπέρασμα Στην εργασία αυτή μελέτησα τους σημασιολογικούς μηχανισμούς που διέπουν τη δημιουργία στοιχείων «διπλής γλώσσας». Όπως προέκυψε από τη συζήτηση στη 2 η ενότητα, τα στοιχεία αυτά κατατάσσονται σε τέσσερις κατηγορίες: τους ευφημισμούς, τους τεχνικούς επιστημονικούς όρους, τα στοιχεία ξύλινης γλώσσας και τα βερμπαλισμού ρητορισμού. Τα στοιχεία αυτά στη συνέχεια είναι δυνατόν να αναλυθούν ανάλογα με το μηχανισμό που τα συσχετίζει σημασιολογικά με τους όρους που αντικαθιστούν. Από την εξέταση που παρέθεσα στην 4 η ενότητα προέκυψε ότι τα στοιχεία «διπλής γλώσσας» συγκροτούνται από σημασιολογικά χαρακτηριστικά όπως η ασάφεια, η συνωνυμία, η υπερώνυμα, η πολυσημία, η συνδήλωση και η αλληγορία. Ενδεικτική Βιβλιογραφία Allan, K. & K. Burridge Euphemism and Dysphemism: Language Used as Shield and Weapon. Oxford: Oxford University Press. Aronoff, M Word Formation in Generative Grammar. Cambridge, MA: MIT Press. Bloomfield, L Language. New York: Holt. Cameron, D Verbal Hygiene. London: Routledge. Crystal, D The Cambridge Encyclopedia of Language. Cambridge: Cambridge University Press. Festinger, L A Theory of Cognitive Dissonance. Palo Alto, CA: Stanford University Press. Freeborn, D., P. French and D. Langford Varieties of English. Houndmills: Plagrave. Halliday, M.A.K Lexis as a Linguistic Level. In C.E.Bazell, J.C.Catford, M.A.K. Halliday and R.H.Robins (eds) In Memory of J.R.Firth. London: Longman 20