1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1. Δικαστική Ψυχολογία και Ψυχολογία

Transcript

1 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1. Δικαστική Ψυχολογία και Ψυχολογία Η Δικαστική Ψυχολογία 1 θεμελιώθηκε στη Γερμανία στις αρχές του περασμένου αιώνα από επιστήμονες ψυχολόγους 2. Διήλθε στην έρευνα και στην πράξη μέσα από διαφορετικές εποχές, που αντικατόπτριζαν στο μεθοδολογικό τους εξοπλισμό και στη διαγνωστική τους στάθμη, κάθε φορά, την κατάσταση αυτού του χώρου 3. Από τη δεκαετία του 1950, η Δικαστική Ψυχολογία ξανάζησε μία σαφή άνθηση που 1. Κατά τον Τ. Φιλιππίδη (βλ. Δικαστική Ψυχολογία, , σελ. 109, υποσημ. 28), ο όρος Δικαστική Ψυχολογία δεν είναι εύστοχος, αφού δεν πρόκειται περί της Ψυχολογίας μόνο του Δικαστή. Προφανώς πρόκειται, κατά τον ίδιο συγγραφέα, για μετάφραση (και μάλιστα όχι απολύτως ακριβή) του γαλλικού όρου psychologie judiciaire και του ιταλικού όρου psicologia giudiziaria, που όμως επικράτησε στην Ελλάδα και δεν συντρέχει πλέον αποχρών λόγος κατά τον εν λόγω συγγραφέα για αντικατάστασή του. 2. Βλ. ιστορική επισκόπηση σε Φιλιππίδη, Δικαστική Ψυχολογία, , σελ. 91 επ., ο οποίος με γλαφυρότητα διατρέχει τις διαφόρους περιόδους από τον Αριστοτέλη («Τέχνη Ρητορική», που εγράφη πιθανώς μεταξύ του 334 και 324 π.χ.) μέχρι των ημερών μας παραθέτοντας και πλούσια βιβλιογραφικά στοιχεία (βλ. σελ. 108 επ.). 3. Βλ. U. Undeutsch, Die Entwicklung der gerichtspsychologischen Gutachtertätigkeit, Αφού η προσπάθεια των ανακριτικών και δικαστικών αρχών υπό την επίδραση του Κινήματος των Διαφωτιστών αλλά και αργότερα της Ιταλικής Θετικής Σχολής στράφηκε πραγματικά στην αναζήτηση της ουσιαστικής αλήθειας, σημειώνει ο Ι. Δασκαλόπουλος (βλ. Παραδόσεις Δικαστικής Ψυχολογίας, 1987, σελ , βλ. επίσης Κουράκη, Συμβολές στη μελέτη της Ανακριτικής, 2005, σελ ), ευλόγως δημιουργήθηκε η απορία γύρω από τις «μεθόδους» με τις οποίες μπορεί κανείς να οδηγηθεί στην ανεύρεση αυτής της αλήθειας και στο σχηματισμό μιας ορθής δικανικής πεποίθησης. Οι έρευνες του Μπερτιγιόν, του Γκάλτον και άλλων πρωτοπόρων του προπερασμένου αιώνα, συνεχίζει ο ίδιος συγγραφέας, οδήγησαν έτσι στη θεμελίωση νέων επιστημονικών κλάδων: της Ανακριτικής ή Αστυνομικής (criminalistique ή police scientifique, forensic science ή criminalistics ή police science, Kriminalistik ή Polizeiwissenschaft) και της Δικαστικής Ψυχολογίας (psychologie judiciaire, legal psychology, forensische ή gerichtliche Psychologie) ή για παθολογικές περιπτώσεις της Δικαστικής Ψυχιατρικής (psychiatrie médico-légale, forensic psychiatry, forensische ή gerichtliche Psychiatrie).

2 2 Λεωνίδας Κοτσαλής φάνηκε κατά κύριο λόγο στην αύξηση της ψυχολογικής δραστηριότητας του πραγματογνώμονα και σε ορισμένες δημοσιεύσεις βιβλίων που εντούτοις στηρίζονταν στην πράξη και εμφάνιζαν έντονα εκλεκτικό χαρακτήρα 4. Όπως και άλλες ειδικότερα κατηγορίες της εφαρμοσμένης Ψυχο- 4. Στην Ανακριτική ή Αστυνομική ερευνώνται οι μέθοδοι για την προσήκουσα και αποτελεσματική εξιχνίαση της αλήθειας σε σχέση με την τελεσθείσα αξιόποινη πράξη, βλ. Δασκαλόπουλο, έ.α., σελ. 11, επίσης βλ. Κουράκη, έ.α., σελ. 25, περαιτέρω βλ. Φιλιππίδη, έ.α., σελ. 75. Συνεπώς, αντικείμενο επιστημονικής έρευνας είναι η εκάστοτε αξιόποινη πράξη (πότε, πώς, πού, από ποιόν και γιατί τελέσθηκε), ενώ ειδικότερες ενδείξεις διατυπώνονται γύρω από τον τρόπο συλλογής και ελέγχου της αξιοπιστίας του αποδεικτικού υλικού (ύλη εγκλήματος, έγγραφα, μάρτυρες, ομολογία κατηγορουμένου κ.λπ., βλ. άρθρ. 178 Κ.Ποιν.Δ.) και γύρω από τα σφάλματα στα ο- ποία μπορεί να υποπέσουν κατά την εξιχνίαση ενός εγκλήματος τα διοικητικά και δικαστικά όργανα, π.χ. λόγω επαγγελματικού εθισμού ή παραμορφισμού («ρουτίνας»), με επακόλουθο την μη επακριβή ουσιαστική διερεύνηση της κάθε υπόθεσης, σχετικά πρβλ. Kube (Hrsg.), Wissenschaftliche Kriminalistik, τόμος 1 και 2, 1983 και Αντίθετα, στη Δικαστική Ψυχολογία (ή βαθύτερα στη Δικαστική Ψυχιατρική) που θεωρείται κλάδος της εφαρμοσμένης Ψυχολογίας, το επίκεντρο της επιστημονικής έρευνας είναι η ψυχολογική κατάσταση των προσώπων που συμμετέχουν σε μια (ποινική) δίκη, δηλ. κατηγορούμενος, παθών, πολιτικώς ενάγων, αστικός υπεύθυνος, μάρτυρες, πραγματογνώμονες, τακτικοί δικαστές, ένορκοι, συνήγορος, καθώς και η λειτουργικότητα από ψυχολογική σκοπιά ορισμένων θεσμών της δικαστηριακής πρακτικής, βλ. Δασκαλόπουλο, έ.α., σελ. 12. Οπωσδήποτε, και στην περίπτωση της Δικαστικής Ψυχολογίας απώτερος σκοπός, σημειώνει ο εν λόγω συγγραφέας, είναι ο εντοπισμός των πιθανών σφαλμάτων στα οποία μπορεί να υποπέσουν τα διωκτικά και δικαστικά όργανα κατά την εξιχνίαση ενός εγκλήματος και ιδίως κατά την αξιολόγηση του αποδεικτικού υλικού (καταθέσεις μαρτύρων, ομολογία κατηγορουμένου κ.λπ.). Από τη σκοπιά αυτή, καταλήγει ο Δασκαλόπουλος (έ.α., σελ. 12), οι δύο κλάδοι (Ανακριτική Αστυνομική και Δικαστική Ψυχολογία Δικαστική Ψυχιατρική), συμβαίνει πολλές φορές να επικαλύπτονται ως προς το ερευνητικό τους αντικείμενο: Ενώ, ό- μως, στον πρώτο από τους κλάδους αυτούς η εξιχνίαση του εγκλήματος αποτελεί πρωταρχικό σκοπό με συγκεκριμένους κανόνες στρατηγικής, τακτικής και τεχνικής (λ.χ. ανθρωπομετρία, φωτογραφική-περιγραφική επισήμανση του δράστη και δακτυλοσκοπική, ως μέθοδοι για την εξακρίβωση της ταυτότητας του δράστη ενός εγκλήματος), στον δεύτερο κλάδο, στη Δικαστική Ψυχολογία (και βαθύτερα στη Δικαστική Ψυχιατρική), ο σκοπός αυτός είναι απώτερος και με προφανώς στενότερα όρια, αφού εντοπίζεται μόνο στη ψυχολογική διάσταση του προβλήματος, πρβλ. επίσης Αλεξιάδη, Ανακριτική, , σελ. 35 επ., Παπαδάτο, Δικαστική Ψυχολογία, 2003, σελ. 5, Φιλιππίδη, Δικαστική Ψυχολογία, , σελ. 73 επ.

3 Εισαγωγή 3 λογίας (π.χ. η ψυχολογία της εργασίας και της επιχείρησης), έτσι έμεινε και η Δικαστική Ψυχολογία τυπικά και ουσιαστικά στο χώρο προέλευσής της, στο συνολικό χώρο της επιστημονικής ψυχολογίας 5. Εδώ είχαν μια ιδιαίτερη σημασία η ψυχολογία της ανάπτυξης, η ψυχολογία της προσωπικότητας, η κοινωνική ψυχολογία, η γενική ψυχολογία, καθώς και η κλινική ψυχολογία και η διαγνωστική για τα ειδικότερα ερωτήματα που ανακύπτουν για την έρευνα και τη γνωμοδοτική πράξη 6. Αλλά και σήμερα, αυτός ο χώρος δεν είναι νοητός χωρίς τη διαρκή στήριξη και αναφορά στους ειδικότερους κλάδους της παραδοσιακής Ψυχολογίας 7. Εδώ θα ήταν η κατάταξη της ψυχολογικής έρευνας ως βοηθητικής επιστήμης της νομικής επιστήμης εν πάση περιπτώσει με βάση το αντικείμενο της έρευνας και τον εντολέα δικαιολογημένη 8. Η Δικαστική Ψυχολογία παραμένει στην ουσία της ένα ψυχολογικό μάθημα Βλ. επίσης Φιλιππίδη, έ.α., σελ. 3 επ., J. Brandt - Jakobi, σε: Kompendium der medizinischen Psychologie, 1983, σελ. 6 επ. 6. Για τον επιστημονικό κλάδο Ψυχολογία (έννοια, αρχές, μεθόδους, υποδιαιρέσεις σε τμήματα) βλ. τις ιδιαίτερα κατατοπιστικές αναπτύξεις σε Dorsch (Hrsg.), Psychologisches Wörterbuch, , σελ. 520 επ., πρβλ. επίσης H. Feldmann, Kompendium der medizinischen Psychologie, έ.α., σελ. 1 επ. 7. Η Δικαστική Ψυχολογία ανήκει σύμφωνα με την κατάταξη σε Dorsch, έ.α., σελ. 521, στην εμπειρική Ψυχολογία πρβλ. σχετικά H. Feldmann, Kompendium der medizinischen Psychologie, έ.α., σελ. 2 επ. 8. Η συστηματική έρευνα των ψυχικών φαινομένων, καταστάσεων και γεγονότων, στα οποία στηρίζεται στην ποινική δίκη η διακρίβωση της αλήθειας και ο σχηματισμός της λεγόμενης δικανικής πεποίθησης προς έκδοση της απόφασης, αποτελεί την Επιστήμη της Δικαστικής Ψυχολογίας, έτσι Φιλιππίδης, έ.α., σελ. 87. Η α- νάπτυξη και εμβάθυνση των ψυχολογικών ερευνών επί του εγκλήματος και του ε- γκληματία οδήγησαν στη δημιουργία και ανάλογη διάρθρωση των επιστημονικών κλάδων της Εγκληματολογικής Ψυχολογίας σε ευρεία έννοια, βλ. Φιλιππίδη, έ.α., πρβλ. Baumann, Einführung in die Rechtswissenschaft, , σελ. 21 επ., Kaiser, σε Jurisprudenz (Hrsg. R. Weber-Fas), 1978, σελ Η Δικαστική Ψυχολογία ερευνά τα ψυχικά φαινόμενα και γεγονότα, τα οποία στην ποινική δίκη ασκούν κρίσιμη ε- πιρροή στην ανεύρεση της αλήθειας και τη δημιουργία της δικαστικής πεποίθησης. 9. Αυτό καταφαίνεται στα εγχειρίδια των Τ. Φιλιππίδη, U. Undeutsch, Blau και Müller-Luckmann, Liebel και Liebel, v. Uslar. Η Δικαστική Ψυχολογία και η Ανακριτική, σημειώνει ο Αλεξιάδης (βλ. Ανακριτική, , σελ. 38), είναι δύο εγκληματολογικοί κλάδοι, που έχουν ορισμένα αντικείμενα κοινού ενδιαφέροντος, καταφεύγουν συχνά και χρησιμοποιούν τον ίδιο κύκλο γνώσεων και τις ίδιες μεθόδους που εφαρ-

4 4 Λεωνίδας Κοτσαλής 1.2. Ιδιαίτερη προβληματική της Δικαστικής Ψυχολογίας Α. Η ιδιαίτερη κατάσταση αυτού του χώρου εφαρμογής της Ψυχολογίας χαρακτηρίζεται από το σημαντικό χάσμα ανάμεσα στις πολλαπλές απαιτήσεις, που κάτω από την πίεση της πράξης τίθενται σε αυτόν και τη μικρή έκταση διασφαλισμένων θεωρητικών διαγνώσεων. Πολλές καταθέσεις σε αυτό το πεδίο λαμβάνουν χώρα με βάση την «ανεκδοτολογική προφανότητα» ως περιγραφές περιπτώσεων με τον κίνδυνο ανεξέλεγκτης γενίκευσης 10. μόζει η πρακτική κυρίως ψυχολογία, αλλά έχουν και διαφορές: Έτσι, όποιος ξεφυλλίσει παράλληλα δύο εγχειρίδια Δικαστικής Ψυχολογίας και Ανακριτικής θα συναντήσει κοινά κεφάλαια για τη ψυχολογία του δικαστή-ανακριτή, του κατηγορουμένου, των μαρτύρων, των πραγματογνωμόνων κ.λπ. Ωστόσο, διευκρινίζει ο ίδιος συγγραφέας, προσεκτικότερη παρατήρηση θα δείξει, ότι το πρίσμα έρευνας αυτών των θεμάτων είναι διαφορετικό: Η Δικαστική Ψυχολογία μελετά την ψυχολογία των παραγόντων της ανάκρισης με σκοπό να ελέγξει τη λειτουργία των ψυχολογικών τους μηχανισμών και τις αντιδράσεις τους σε διάφορα ερεθίσματα ή την επίδραση πάνω σε αυτούς άλλων φυσιολογικών ή παθολογικών καταστάσεων η Ανακριτική ξεκινά από τα πορίσματα της Δικαστικής Ψυχολογίας και προσπαθεί να βρει τρόπους, με τους οποίους θα εξουδετερώσει τα εμπόδια και τις δυσκολίες, που η Δικαστική Ψυχολογία έχει επισημάνει. Ο Αλεξιάδης κλείνει τις εν λόγω σκέψεις του με τις εξής επισημάνσεις: «Πέρα από την ως άνω διαφορά, που συνήθως δεν είναι φανερή, γιατί σπάνια οι συγγραφείς του ενός ή του άλλου κλάδου αντιστέκονται στον πειρασμό να μη διαχωρίσουν τα τόσο συναφή άλλωστε θέματα, οι δύο κλάδοι έχουν και ιδιαίτερα ο καθένας αντικείμενα ενδιαφέροντος που τους διαχωρίζουν χωρίς αμφιβολία. Έτσι, από τη μία πλευρά η Δικαστική Ψυχολογία ασχολείται με γενικότερα ψυχολογικά προβλήματα της ποινικής διαδικασίας, με τη ψυχολογική διαδικασία της δικαστικής κρίσης και τα αίτια της δικαστικής πλάνης, ενώ από την άλλη πλευρά η Ανακριτική ασχολείται με τα ίχνη του εγκλήματος, τα μέσα της τέλεσής του, τις επιστημονικές μεθόδους εξακρίβωσης της ταυτότητας του δράστη». 10. Οι καταθέσεις των μαρτύρων και η ομολογία του κατηγορουμένου α- ποτελούν κοινό παρονομαστή τόσο για την Ανακριτική Αστυνομική όσο και για τη Δικαστική Ψυχολογία Δικαστική Ψυχιατρική, θεωρεί ο Δασκαλόπουλος (βλ. έ.α., σελ , επίσης βλ. Κουράκη, έ.α., σελ ). Και τούτο, κατά τον ίδιο συγγραφέα, παρέχει ίσως ένα μέτρο της σημασίας αλλά και του σύνθετου χαρακτήρα αυτών των αποδεικτικών μέσων κατά την απονομή της ποινικής δικαιοσύνης. Και μολονότι ούτε η ομολογία του κατηγορουμένου εξακολουθεί να αποτελεί τη βασίλισσα των αποδείξεων, ούτε η κατάθεση δύο ευυπόληπτων μαρτύρων συνιστά απαραίτητα πλήρη απόδειξη της ενοχής του κατηγορουμένου όπως άλλοτε, τα δύο αυτά αποδεικτικά μέσα συνεχίζουν ακόμη και σήμερα, παρά την ισχνή αποδεικτική τους αξία, να

5 Εισαγωγή 5 Από εδώ αν θελήσουμε να συνάγουμε μια ελλιπή αρμοδιότητα του μαθήματος, αυτό θα ήταν βέβαια άστοχο. Ενόσω η χρηστικότητα των εφαρμοζόμενων τεχνικών και η ερμηνευτική αξία των προσωρινών μοντέλων δεν έχει ακόμη καταρριφθεί και ενόσω δεν μπορούν να αντικατασταθούν από άλλες τεχνικές ή μοντέλα, τότε μπορούν να παραμείνουν 11. Παρ όλα αυτά, υπάρχει επείγουσα ανάγκη να αντικειμενοποιήσουμε τις διαδικασίες και τις κατασκευές της Δικαστικής Ψυχολογίας εμπειρικά-συστημικά με σχεδιασμένη παρακολούθηση και πείραμα με τις ίδιες υψηλές μεθοδολογικές απαιτήσεις και έτσι να τις διασφαλίσουμε, πράγμα που είναι αυτονόητο για τη ψυχολογική έρευνα 12. Β. Ενόψει της ως άνω καταστάσεως που εμφανίζεται στο χώρο της Δικαστικής Ψυχολογίας, η επιστημονική κριτική για χονδροειδή, σχετικά όχι ακριβή πρακτική είναι μάλλον υπερβολική. Επίσης, οι ε- πιφυλακτικές αντιδράσεις των προσώπων της δικαστικής πράξης, λόγω της μικρής σημασίας πολλών πειραματικών ευρημάτων για τον ειδικό τους χώρο, είναι μάλλον αδικαιολόγητη. Η έρευνα που οδηγείται δεσπόζουν στη δικαστηριακή πρακτική και να διαδραματίζουν συνήθως τον σπουδαιότερο ρόλο στην καταδίκη ή την αθώωση ενός κατηγορουμένου, βλ. Δασκαλόπουλο, έ.α., Κουράκη, έ.α. (Η σημασία της εξέτασης των μαρτύρων, ιδιαίτερα η αξιοπιστία αυτών, θα αναλυθεί στη συνέχεια σε ξεχωριστό κεφάλαιο, στο 4.). 11. Η Δικαστική Ψυχολογία ως τμήμα της εφαρμοσμένης Ψυχολογίας αναπτύχθηκε στις αρχές του 20ου αιώνα με βάση τις ψυχολογικές εργασίες για την κατάθεση (Aussagepsychologie) των A. Binet και W. Stern καθώς και τις προσπάθειες για τη διαγνωστική της υπόσταση (βλ. τις συνειρμικές προσπάθειες ιδιαίτερα του C.G. Jung). H Δικαστική Ψυχολογία ορίζεται συνήθως ως εφαρμογή της Ψυχολογίας στο χώρο της Δικαιοσύνης. Ειδικότερα, από τη Δικαστική Ψυχολογία επιχειρείται η κατανόηση της γνωμοδοτικής δράσης του ψυχολόγου στις επιστημονικές της βάσεις και την πρακτική της. Εξάλλου, η Ψυχολογία της κατάθεσης (Aussagepsychologie) ως τμήμα της Ψυχολογίας θεμελιώθηκε περί το 1903 από τους W. Stern, H. Groß και A. Binet. Τη σημασία της διέγνωσε και αξιοποίησε η Δικαστική Ψυχολογία. Αποστολή της Ψυχολογίας της κατάθεσης είναι η ψυχολογική ανάλυση των μαρτυρικών καταθέσεων και συγχρόνως η αξιολόγηση των προσώπων που καταθέτουν, ιδιαίτερα η διαπίστωση της αξίας της μαρτυρικής κατάθεσης από την πλευρά της αλήθειας σε σχέση με τα πραγματικά περιστατικά (σχετικά βλ. στο 4). 12. Βεβαίως, η αμφίδρομη σχέση ανάμεσα σε εγγύτητα (προς τα πραγματικά περιστατικά) και ακρίβεια παρέχει εδώ στο πεδίο της Δικαστικής Ψυχολογίας μεγαλύτερες δυσχέρειες απ ό,τι σε άλλα πεδία εφαρμογής.

6 6 Λεωνίδας Κοτσαλής από τη θεωρία, χρειάζεται τη σύμπραξη των δικαστικά ενεργούντων και αντίστροφα. Για τις θεωρητικές κατασκευές στη Δικαστική Ψυχολογία ισχύουν, κατά τα λοιπά, οι ίδιοι τυπικοί κανόνες όπως και στην κλινική Ψυχολογία. Παρά το έλλειμμά τους σε επιστημονική διείσδυση, εργάζεται η Δικαστική Ψυχολογία στην έρευνα και την πράξη αυτονόητα όχι ανεξάρτητα από τη θεωρία: Από τη μια μεριά, η Δικαστική Ψυχολογία περιέχει, αναμφιβόλως, ορισμένες θεωρίες και από την άλλη μεριά χρησιμοποιεί εξελικτικά διάφορες ψυχολογικές κατασκευές μοντέλων ως βάση. Αυτή η στενή σύνδεση μειώνει συγχρόνως τον κίνδυνο της σμίκρυνσης της Δικαστικής Ψυχολογίας σε απλή τεχνολογία γνωμοδοτήσεων στη δικαστική πράξη Δυνατότητες και όρια της Δικαστικής Ψυχολογίας ως κλάδου της Ψυχολογίας του Δικαίου Μια περαιτέρω ιδιαιτερότητα της Δικαστικής Ψυχολογίας θεμελιώνεται από τις εξαιρετικές προσδοκίες και σκέψεις, που της προσδίδονται από την πλευρά των ιατρικών και νομικών γειτονικών επιστημών 13. Κοντά στις υπερβολικές, από απλοϊκή επιστημονική πίστη 13. Η Ψυχολογία του Δικαίου (Rechtspsychologie), βλ. R. Volbert/M. Steller (Hrsg.), Handbuch der Rechtspsychologie, Band 9, 2008, ασχολείται με τη συστηματική σύλληψη των νομοτελειών των μορφών συμπεριφοράς ατόμων που συμμετέχουν στο δικαιικό σύστημα, έτσι Sporer, σε Seitz (Hrsg.), Kriminal- und Rechtspsychologie, Συνεπώς, η Ψυχολογία του Δικαίου είναι συγχρόνως και εφαρμοσμένη Ψυχολογία και περιλαμβάνει την Εγκληματολογκή Ψυχολογία (Kriminalpsychologie) και τη Δικαστική Ψυχολογία (Gerichtliche ή Forensische Psychologie). Η Ε- γκληματολογική Ψυχολογία ασχολείται με την ψυχολογία του δράστη (και της ομάδας των δραστών), του θύματος, με τις αιτίες της εγκληματικότητας μέσα στην κοινωνία όπως και με τη ψυχολογία της κοινωνίας που τιμωρεί, και τους εκπροσώπους της στη νομοθεσία και την ποινική πράξη, βλ. H.J. Schneider, σε: Sieverts/ Schneider (Hrsg.), Handwörterbuch der Kriminologie, 1971, Psychologie des Verbrechens. Έτσι προκύπτει η σχέση με την Εγκληματολογία, βλ. Baumann, Einführung in die Rechtswissenschaft, έ.α., σελ. 21, επίσης βλ. Κaiser, έ.α., σελ Από τα επιμέρους τμήματα της Δικαστικής Ψυχολογίας ιδιαιτέρως σημαντικό από πρακτικής σκοπιάς είναι το τμήμα της Ψυχολογίας της κατάθεσης (Aussagepsychologie), διεξοδικά βλ. στο 4. Η γνώμη για την ειδημοσύνη του δικαστή είναι και διαδεδομένη αλλά και συχνά εσφαλμένη. Και τούτο γιατί γίνονται πολλά λάθη κατά τη διαπίστωση γεγονότων μέ-

7 Εισαγωγή 7 προερχόμενες αξιώσεις προς την Ψυχολογία ως μία μορφή Deus ex machina (από μηχανής Θεός), που έχει να προσφέρει γρήγορες λύσεις για όλα τα προβλήματα τα οποία εμφανίζονται, υπάρχει επίσης η προς την αντίθετη κατεύθυνση παραμορφωμένη προοπτική: Η παραδοχή ότι για αξιολόγηση ψυχικών περιστατικών σε ομαλούς, υγιείς ανθρώπους δεν χρειαζόμαστε τον ειδικό. Η ιδιαίτερη ειδημοσύνη του ψυχολόγου εδώ υποτιμάται και παραγνωρίζεται η συχνότητα λαθών που βιώνουμε στη καθημερινότητά μας 14. Τόσο τα θεωρητικά και τα ερευνητικά-τεχνικά ελλείμματα, όσο και τα αναφερθέντα διεπιστημονικάεπικοινωνιακά προβλήματα βρίσκουν την απήχησή τους στις διάφορες θεματικές περιοχές αυτού του χώρου. Τόσο στην ηπειρωτική Ευρώπη, ιδιαίτερα στη Γερμανία, όσο και στις αγγλοσαξονικές χώρες έχει από ετών επιβληθεί ο όρος Ψυχολοσω μαρτυρικών καταθέσεων, βλ. διεξοδικά Bender/Röder/Nack, Tatsachenfestellung vor Gericht, Η αποδεικτική αξία, ιδίως της μαρτυρικής κατάθεσης, είναι ισχυρή, βλ. Δασκαλόπουλο, έ.α., σελ. 13. Αυτό γίνεται φανερό, εάν λάβουμε υπόψη μας τις παραμορφώσεις και αλλοιώσεις που υφίσταται μια είδηση, ένα ερέθισμα του εξωτερικού περιβάλλοντος, από τη στιγμή που θα γίνει αντιληπτή από τα αισθητήρια όργανα και θα ερμηνευθεί κριτικά από τα στοιχεία της ανθρώπινης δύναμης έως την ώρα που θα «αναβιωθεί» και θα κατατεθεί επίσημα στην ανακριτική ή δικαστική αρχή. Πλήθος από παράγοντες που έχουν σχέση: α) με την καλή λειτουργία των στοιχείων της προσωπικότητας και την αντίληψη-παράσταση και ανάπλαση της είδησης, β) τη ψυχοβιολογική σύσταση του ανθρώπου (φύλο, ηλικία, ψυχικές ανωμαλίες, ιδιοσυγκρασία), γ) τις κοινωνιολογικές ιδιαιτερότητες του (παιδεία, επάγγελμα, ενεργό συμμετοχή σε πολιτικές, θρησκευτικές κ.λπ. ομάδες) και δ) τη φύση του ίδιου του αντικειμένου της μαρτυρίας και τις συναφείς περιστάσεις (ταχύτητα και απόσταση συμβάντος, ιδιότητες προσώπων κ.λπ.), μπορούν τελικά να οδηγήσουν σε πλήρη παραποίηση της αρχικής είδησης, ιδίως μάλιστα εάν συντρέξουν και περιστάσεις που ευνοούν την υποβολή ή τη μεροληψία (π.χ. υπάρχει εχθρική σχέση με τον κατηγορούμενο), βλ. Δασκαλόπουλο, έ.α., σελ. 14. Η ορθή διεξαγωγή της ανάκρισης και η συγκέντρωση του αποδεικτικού υλικού είναι στοιχεία απαραίτητα για τη δίκαιη διεξαγωγή της δίκης κατά την έννοια του άρθρ. 6 της Ε.Σ.Δ.Α., η δε παραβίαση των σχετικών διατάξεων της Ποινικής Δικονομίας, εφόσον έτσι επιβαρύνεται η θέση του κατηγορουμένου, είναι δυνατόν να θεμελιώσουν λόγο για απόλυτη ακυρότητα κατ άρθρ. 171, αρ. 1δ Κ.Ποιν.Δ. αλλά και λόγο προσφυγής στο Ε.Δ.Δ.Α. (Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου), βλ. Κουράκη, έ.α., σελ. 28.

8 8 Λεωνίδας Κοτσαλής γία του Δικαίου (Rechtspsychologie, legal psychologie, psychologie and law). Μάλιστα, από το 1984 η Γερμανική Εταιρεία Ψυχολογίας έχει ιδρύσει στους κόλπους της ειδικό τμήμα για Ψυχολογία του Δικαίου. Είναι η υπερκείμενη έννοια για τον χαρακτηρισμό όλων των θεματικών αντικειμένων που εμπεριέχουν μια διάδραση δικαιικών και ψυχολογικών προβλημάτων και προβληματικών. Η Ψυχολογία του Δικαίου τονίζει την αμφίδρομη σχέση μεταξύ Δικαίου και Ψυχολογίας: Μια Ψυχολογία στο Δίκαιο αποβλέπει να επιτύχει δικαιικούς στόχους με ψυχολογικές μεθόδους, δηλ. να απαντήσει ερωτήματα του Δικαίου προς τη Ψυχολογία χωρίς όμως οι δικαιικοί στόχοι να είναι αντικείμενο της ανάλυσης. Η Ψυχολογία του Δικαίου υποβάλλει αντίθετα το Δίκαιο καθεαυτό στην κριτική θεώρηση μιας ψυχολογικής προοπτικής. Συνεπώς, η Ψυχολογία του Δικαίου αφενός είναι η υπερκείμενη έννοια των επιμέρους περιοχών που χαρακτηρίζονται με τους όρους «Δικαστική Ψυχολογία» (διδασκαλία της γνωμοδότησης) ή Εγκληματολογική Ψυχολογία (διδασκαλία των μορφών εμφάνισης και δημιουργίας του εγκλήματος) και αφετέρου ενσωματώνει θεματικούς χώρους που δεν μπορούν να αποδοθούν στη Δικαστική ή στην Εγκληματολογική Ψυχολογία με τις βοηθητικές τους λειτουργίες για το Δίκαιο 15. Και ενώ παλαιότερα γινόταν ο περιορισμός της Ψυχολογίας του Δικαίου στην παραδοσιακή Δικαστική Ψυχολογία με την έννοια της βοηθητικής επιστήμης του Δικαίου, σήμερα επιχειρείται η ευρέως διευρυμένη κάλυψη από τη Ψυχολογία του Δικαίου διαφόρων δικαιοψυχολογικών ερευνητικών χώρων και πεδίων εφαρμογής Εδώ πρόκειται για την ανάλυση της δικαιικής χρήσης ψυχολογικών σχεδίων όπως βούληση, δόλος, υπευθυνότητα ή ωριμότητα κ.λπ. 16. Βλ. R. Volbert/M. Steller, HB der Rechtspsychologie, έ.α., σελ. 11.

9 3. Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΓΝΩΜΟΔΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΙΚΑΝΟΤΗ- ΤΑΣ ΓΙΑ ΚΑΤΑΛΟΓΙΣΜΟ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΝΝΟΙΑ ΤΩΝ ΑΡΘΡΩΝ 34 ΚΑΙ 36 Π.Κ Το κείμενο του νόμου Άρθρο 34 Π.Κ.: Διατάραξη των πνευματικών λειτουργιών ή της συνείδησης Η πράξη δεν καταλογίζεται στο δράστη αν, όταν την διέπραξε, λόγω νοσηρής διατάραξης των πνευματικών λειτουργιών ή διατάραξης της συνείδησης, δεν είχε την ικανότητα να αντιληφθεί το άδικο της πράξης του ή να ενεργήσει σύμφωνα με την αντίληψή του γα το άδικο αυτό. Άρθρο 36 Π.Κ.: Ελαττωμένη ικανότητα προς καταλογισμό 1. Αν εξαιτίας κάποιας από τις ψυχικές καταστάσεις που αναφέρονται στο άρθρ. 34 δεν έχει εκλείψει εντελώς, μειώθηκε όμως σημαντικά (ουσιωδώς) η ικανότητα για καταλογισμό που απαιτείται κατά το άρθρο αυτό, επιβάλλεται ποινή ελαττωμένη (άρθρο 83). 2. Η διάταξη της προηγούμενης παραγράφου δεν εφαρμόζεται στην περίπτωση της υπαίτιας μέθης Επεξηγήσεις στις νομικές διατάξεις Τα όρια ηλικίας Με το ν. 3189/2003 άλλαξαν τα ηλικιακά όρια, όπως αυτά καθορίζονταν από το άρθρ του Π.Κ. Συγκεκριμένα, με το εν λόγω νομοθέτημα με το οποίο αντικαταστάθηκε και ο τίτλος του ογδόου κεφαλαίου του Π.Κ. («Ειδικές διατάξεις για ανηλίκους» αντί «ανήλικοι εγκληματίες») έχουμε πλέον νέο όριο ποινικής ενηλικότητας και υπευθυνότητας Σύμφωνα με την 19 του γερμ. Π.Κ. (StGB) «ανίκανος για καταλογισμό εί-

10 70 Λεωνίδας Κοτσαλής Α. Συγκεκριμένα στην 1 του (ισχύοντος) άρθρου 121 του ογδόου κεφαλαίου του Π.Κ. ορίζονται τα εξής: «Στο κεφάλαιο αυτό με τον όρο ανήλικοι νοούνται αυτοί που κατά το χρόνο τέλεσης της πράξης, έχουν ηλικία μεταξύ του ογδόου και του δεκάτου ογδόου έτους της η- λικίας τους συμπληρωμένων». Ως γενικός ερμηνευτικός κανόνας σχετικά με τα παλαιά (17ο έτος) και τα νέα (18ο έτος) ηλικιακά όρια προκύπτει 2, ότι κάθε αναφορά σε μικρότερο όριο ανηλικότητας από το 18ο έτος σχετικά με ανήλικο δράστη κρίνεται ad hoc, ο δε εφαρμοστής του Δικαίου θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη του τις τυχόν παραπομπές στα άρθρ. 121 επ. Π.Κ. αφενός και τη σκοπιμότητα καθιέρωσης ενός κατωτέρου ορίου (π.χ. άδεια οδήγησης μοτοποδηλάτου στο 16ο) αφετέρου. Β. Οι διαφορές μεταξύ του παλαιού και του νέου άρθρου 121 του Π.Κ. είναι τρεις και εντοπίζονται στην 1 (ποινική ανηλικότητα) του εν λόγω άρθρου 3 : α) η πρώτη διαφορά είναι ουσιαστική και αναφέρεται στα κατώτατα και ανώτατα όρια ηλικιών (αντί του 7ου έτους καθορίζεται το 8ο συμπληρωμένο και αντί του 17ου καθορίζεται το 18ο συμπληρωμένο) β) η δεύτερη διαφορά αφορά την κατάργηση της διχοτόμησης της έννοιας της ανηλικότητας σε παιδιά και εφήβους γ) τέλος, η τρίτη διαφορά έχει διευκρινιστικό χαρακτήρα και α- ναφέρεται αφενός στον τρόπο προσδιορισμού των ηλικιών (αντί του «διατρέχουν από το 7ο έτος έως το 17ο συμπληρωμένο») χρησιμοποιναι όποιος κατά την τέλεση της πράξης δεν είναι ακόμη 14 ετών». Οι 20 και 21 του γερμ. Π.Κ. συνεπώς μπορούν να βρουν εφαρμογή σε κατηγορούμενους, στους οποίους προσάπτεται μετά το 14ο έτος της ηλικίας τους ότι έχουν διαπράξει μια αξιόποινη πράξη. Εντούτοις σε «εφήβους» (14-18) κατά το χρόνο της πράξης δράστες θα πρέπει κατ αρχάς να εξετασθεί, εάν υπήρχε η αναγκαία ωριμότητα ευθύνης κατά την 3 JGG (γερμανικός νόμος περί ανηλίκων) και σε περίπτωση καταφατικής απάντησης να επακολουθήσει η εξέταση των στοιχείων των 20 (ανικανότητα) και 21 (ελαττωμένη ικανότητα) StGB, που δεν είναι κατ ανάγκην εξαρτημένα από την βιολογική ανάπτυξη του συγκεκριμένου ατόμου. Σχετικά πρβλ. Streng, Jugendstrafrecht, 2003, έ.α., σελ. 32 επ., Dölling/Duttge/Rössner, Gesamtes Strafrecht, έ.α., σελ. 241 επ. 2. Βλ. Κ. Σπινέλλη, ΣυστΕρΠοινΚ, 2005, Εισαγωγικές παρατηρήσεις στα άρθρ. 121 επ. Π.Κ., αρ Για την ποινική ανηλικότητα κατά το παλαιό άρθρ. 121 Π.Κ. βλ. Κοτσαλή, Εισαγωγή στη Δικ. Ψυχιατρική, , σελ. 23 επ.

11 Η ψυχολογική γνωμοδότηση της ικανότητας για καταλογισμό 71 είται η φράση «έχουν ηλικία μεταξύ του 8ου και του 18ου έτους της ηλικίας τους συμπληρωμένων» και αφετέρου στον καθορισμό του κρίσιμου χρόνου για τον προσδιορισμό της ηλικίας («κατά το χρόνο τέλεσης της πράξης») 4. Γ. Πριν από τη συμπλήρωση του 8ου έτους ο ανήλικος είναι ποινικά αδιάφορος και δεν υπόκειται στις διατάξεις των άρθρ. 121 επ. Π.Κ., αλλά μόνο σε αυτές της πατρικής εξουσίας των άρθρ επ. Α.Κ. (γονική μέριμνα), δηλ. το «νήπιο» θεωρείται για την Πολιτεία από άποψη ποινικής ευθύνης ανύπαρκτο πρόσωπο και γι αυτό ο ποινικός νομοθέτης δεν κάνει μνεία για αυτές τις ηλικίες στο παρόν άρθρο. Με τη συμπλήρωση του 8ου έτους και μέχρι τη συμπλήρωση του 13ου ο ανήλικος είναι απολύτως ανεύθυνος και «η αξιόποινη πράξη που τελέσθηκε... δεν καταλογίζεται σε αυτόν» (βλ. 1 του άρθρ. 126 Π.Κ.). 5 Η ωριμότητα του ανηλίκου ή η βαρύτητα της πράξης του (πλημμέλημα ή κακούργημα) δεν επηρεάζουν την προβλεπόμενη μεταχείριση, η οποία επιλέγεται μεταξύ των μέτρων των άρθρ. 122 και 123 Π.Κ. (ειδικότερη μεταχείριση προβλέπεται για τα πταίσματα, βλ. άρθρ. 128 Π.Κ.). Με τη συμπλήρωση του 13ου έτους και μέχρι τη συμπλήρωση του 18ου ο ανήλικος ενδέχεται να είναι καταλογιστός 6. Ά- τομα δηλ. που ανήκουν στην ηλικιακή αυτή ομάδα είναι δυνατόν να θεωρούνται είτε ποινικά ανεύθυνα είτε ποινικά υπεύθυνα. Έτσι σε αυτά τα άτομα, εάν κριθούν ακαταλόγιστα κατά το άρθρ. 126 Π.Κ. επιβάλλονται αναμορφωτικά μέτρα, ενώ εάν συντρέχουν οι προϋποθέσεις του άρθρ. 123 Π.Κ. επιβάλλονται θεραπευτικά μέτρα. Εξάλλου, εάν συντρέχουν οι προϋποθέσεις του άρθρ. 127 Π.Κ., επιβάλλεται περιορισμός σε ειδικό κατάστημα κράτησης νέων. Πάντως, σε κάθε περίπτωση επιβολής των μέτρων των άρθρ. 122 ή 123 Π.Κ. ή της ιδιότυπης ποινής του άρθρ. 127 Π.Κ. προέχει η ειδική πρόληψη και συνεπώς η ποινή του άρθρ. 127 Π.Κ. θα καταγνωσθεί κατ εξαίρεση, όταν ο ανήλικος παρέχει σοβαρό κίνδυνο ή όταν τέλεσε μια βαριά αξιόποινη πράξη. Τέλος, με τη συμπλήρωση του 18ου έτους ο ανήλικος αποκτά 4. Σχετικά βλ. Κ. Σπινέλλη, έ.α., άρθρ. 121, αρ Αναφέρεται ως «αμάχητο τεκμήριο ποινικής ανευθυνότητας», βλ. Κ. Σπινέλλη, έ.α., αρ. 9, πρβλ. Χωραφά (επιμ. Κ. Σταμάτη), Π.Δ., , σελ. 99, Μπουρόπουλο, Ερμηνεία Π.Κ., Α, 1959, σελ «Μαχητό τεκμήριο ποινικής ανευθυνότητας», βλ. Κ. Σπινέλλη, έ.α., αρ. 10.

12 72 Λεωνίδας Κοτσαλής πλήρη ποινική ευθύνη και εφαρμόζεται το άρθρ. 133 Π.Κ. (πρβλ. και το άρθρ. 127 Α.Κ. όπως τροποποιήθηκε με το άρθρ. 3 του ν. 1329/ 1983, το οποίο ορίζει «όποιος έχει συμπληρώσει το 18ο έτος της ηλικίας του [ενήλικος] είναι ικανός για κάθε δικαιοπραξία») Η διώροφη διαδικασία Η αξιολόγηση ενός δράστη με βάση τις διατάξεις αυτών των δύο άρθρων του Π.Κ. γίνεται σε μια διώροφη διαδικασία 8 : Κατ αρχάς, θα πρέπει να εξετασθεί η ύπαρξη ενός ή περισσοτέρων των προαναφερθέντων στοιχείων διατάραξης (βιολογικά ή εισαγωγικά κριτήρια) 9 ως πιθανή αιτία για μια όχι-πλήρη ικανότητα για καταλογισμό. Κατόπιν, θα πρέπει να τεθεί το ερώτημα, εάν, μέσω αυτής της ανωμαλίας, η ικανότητα για διάκριση ή συμμόρφωση του δράστη πραγματικά με αναφορά στη συγκεκριμένη κατάσταση του περιστατικού θα μπορούσε να έχει διαταραχθεί. Ο παραδοσιακός χαρακτηρισμός βιολογικήψυχολογική και αντίστοιχα μικτή ή σύνθετη μέθοδος εμφανίζεται με αυτή τη διαδικασία ως μη ακριβής Βλ. Κοτσαλή, Π.Δ., Ι, 2005, σελ. 439 επ., Κ. Σπινέλλη, ΣυστΕρΠοινΚ, έ.α., άρθρ. 121, αρ. 6 επ. 8. Βλ. Κοτσαλή, ΣυστΕρΠοινΚ, έ.α., άρθρ. 34, αρ. 58, K. Schneider, Die Beurteilung der Zurechnungsfähigkeit, , σελ Η ορολογία βιολογικά (εισαγωγικά) κριτήρια ή χαρακτηριστικά, που αποτελούν την πρώτη προϋπόθεση, τον πρώτο όροφο της ανικανότητας για καταλογισμό ή της ελαττωμένης ικανότητας για καταλογισμό, είναι παρανοήσιμη αλλά και ουσιαστικά εσφαλμένη. Η ορολογία αυτή θεμελιώνεται αφενός ιστορικά, αφού συνδέεται με τις παλαιότερες διατυπώσεις των διατάξεων συγγνώμης και αφετέρου εκφράζει ψυχιατρικές - ψυχοπαθολογικές αντιλήψεις που στο μεταξύ δεν αποτυπώνουν πλέον την άρχουσα γνώμη. Έτσι θα ήταν προτιμότερο αντί για «βιολογικούς λόγους της ανικανότητας για καταλογισμό» να ομιλεί κανείς ουδέτερα για τα εισαγωγικά κριτήρια (χαρακτηριστικά) των άρθρ. 34 και 36 Π.Κ. Βλ. Κοτσαλή, Δικαστική Ψυχιατρική, , σελ. 112, τον ίδιο, ΣυστΕρΠοινΚ, έ.α., αρ. 57, πρβλ. σε σχέση με τις αντίστοιχες διατάξεις στον γερμ.π.κ. ( 20, 21) Dölling/Duttge/Rössner, Gesamtes Strafrecht, έ.α., σελ. 247 επ. 10. Στο πλαίσιο του άρθρ. 34 Π.Κ. (ακριβώς όπως και στο άρθρ. 36 Π.Κ.) ομιλούμε για μια «διώροφη» (K. Schneider, Die Beurteilung, έ.α., σελ. 18) κατασκευή. Έτσι νοείται ότι οι ικανότητες διάκρισης και συμμόρφωσης που εξετάζονται σε ψυχολογικό επίπεδο, θα πρέπει να ανάγονται στα βιολογικά, εισαγωγικά κριτήρια που

13 90 Λεωνίδας Κοτσαλής προέλθει ενοχή του τρόπου ζωής 76. Ο υγιής, ώριμος δράστης έχει συνειδητά αφήσει εσφαλμένες μαθησιακές διαδικασίες να προχωρήσουν και έτσι έχει διολισθήσει στη διάθεση για εγκληματικούς τρόπους συμπεριφοράς, όπου οι επιμέρους του πράξεις κατόπιν εμφανίζονται εκτεταμένα προκαθορισμένες (determiniert) Τα στοιχεία που αποκλείουν την ενοχή (ικανότητα για καταλογισμό) και αντίστοιχα μειώνουν την ενοχή (ικανότητα για καταλογισμό) Η δυνατότητα της αναλογίας Τα βιολογικά στοιχεία, τα βιολογικά (ή εισαγωγικά ή περιγραφικά) κριτήρια 78 που αναφέρονται στα άρθρα 34 και 36 Π.Κ., είναι τα εξής δύο: α) νοσηρή διατάραξη των πνευματικών (ψυχικών) λειτουρ- 76. Για την ενοχή του τρόπου ζωής, την ενοχή για τον τρόπο διαβίωσης (Lebensführungsschuld) βλ. Κοτσαλή, Π.Δ., Ι, έ.α., σελ. 429 επ., πρβλ. τον ίδιο, Η δόμηση του εγκλήματος, έ.α., σελ. 43 επ. 77. Ο Ανδρουλάκης (Π.Δ., 2000, σελ. 455) ομιλεί, νομίζω όχι άστοχα, για έναν κοινωνικά-εμπειρικά βεβαιωμένο Indeterminismus, στον οποίο παρέχει και το Π.Δ. στήριγμα με την ύπαρξή του. Κατά τον εν λόγω συγγραφέα, η υπ αυτόν υποστηριζόμενη εκδοχή του ιντετερμινισμού είναι συμβατή και με τη δραστική επενέργεια αιτίων πάνω στην ανθρώπινη βούληση και πράξη. Και υπό την εκδοχή μιας αιτιοκρατούμενης βούλησης, διευκρινίζει ο Ανδρουλάκης, συγχωρείται κάλλιστα η κατάφαση του «μπορούσες-αλλιώς» με την έννοια της δυνατότητας ενός διαφορετικού (νομοταγούς) αιτιώδους προσδιορισμού από εκείνον που οδήγησε στη συγκεκριμένη πράξη. Την κατάγνωση της ποινής δηλ. μπορεί να στηρίζει τόσο η μομφή «Σε αποδοκιμάζω γιατί ελεύθερα επέλεξες την εγκληματική δράση» όσο και η μομφή «Σε αποδοκιμάζω γιατί τα αίτια που σε έσπρωχναν προς το έγκλημα υπερίσχυσαν μέσα σου απέναντι σε ε- κείνα που σε παρωθούσαν προς νομοταγή συμπεριφορά, καίτοι θα μπορούσε να συμβεί το αντίθετο». Βεβαίως, σε αυτές τις σκέψεις του Ανδρουλάκη αντιτάσσεται η παρατήρηση του Μπιτζιλέκη (βλ. Η ελεύθερη βούληση, 1995, σελ. 7, υποσημ. 11), ότι άλλη θα ήταν τότε η έννοια και η φιλοσοφία της αποδοκιμασίας, η ποινή στη μια περίπτωση και άλλη στην άλλη περίπτωση. Σχετικά βλ. Κοτσαλή, Ελευθερία της βούλησης, Αρχή της ενοχής και Ικανότητα για καταλογισμό, ΠΟΙΝΙΚΑ 65, έ.α., σελ. 14 (υποσημ. 58). 78. Για την ορολογία βιολογικά ή εισαγωγικά ή περιγραφικά κριτήρια που χρησιμοποιείται από τη βιβλιογραφία βλ. Κοτσαλή, Δικ. Ψυχιατρική, έ.α., σελ. 111 επ., τον ίδιο, ΣυστΕρΠοινΚ, έ.α., άρθρ. 34, αρ. 57 επ.

14 Η ψυχολογική γνωμοδότηση της ικανότητας για καταλογισμό 91 γιών και β) διατάραξη της συνείδησης 79. Τα κριτήρια αυτά αναφέρονται σε διαφορετικές αιτίες για μια πιθανή μείωση ή και άρση της ικανότητας για καταλογισμό 80. Το ερώτημα που απαντάται εν μέρει αντιφατικά από τη θεωρία, είναι εάν εδώ όλες οι υπό συζήτηση ανωμαλίες εκτίθενται πλήρως και περιοριστικώς, έτσι ώστε μια αναλογία δηλαδή μια συμπερίληψη και ομοίων όχι ρητά εδώ αναφερομένων διαταράξεων είναι ανεπίτρεπτη, εμφανίζεται εμπειρικά λιγότερο σημαντικό 81, αφού οι δύο ως άνω νομικοί χαρακτηρισμοί (τα εισαγωγικά 79. Για τη νοσηρή διατάραξη των πνευματικών (ψυχικών) λειτουργιών και τη διατάραξη της συνείδησης βλ. διεξοδικά Κοτσαλή, Δικ. Ψυχιατρική, έ.α., σελ. 115 επ., 117 επ., τον ίδιο, ΣυστΕρΠοινΚ, έ.α., αρ. 59 επ. 80. Η εντύπωση ότι πρόκειται για έννοιες που χαρακτηρίζουν κάθε φορά ένα ξεκαθαρισμένο ψυχοπαθολογικό περιστατικό, είναι παραπλανητική. Και τούτο παρά τη σχετικά σαφή σημασία στη ψυχιατρική (ή ψυχολογική) γλωσσική χρήση σε ορισμένες από τις καταστάσεις αυτές. Συγκεκριμένα, θα πρέπει να γίνει κατανοητό ότι εδώ πρόκειται για νομικούς όρους, οι οποίοι πλησιάζουν την ψυχιατρική (ή ψυχολογική) ορολογία (ή αντίστοιχα γίνονται δεκτοί από αυτές). Επομένως, ως νομικοί όροι, δεν μπορούν να εξηγηθούν με ένα ψυχολογικό ή ψυχιατρικό σύστημα ή με μια ορισμένη ψυχιατρική αντίληψη της νόσου ή να μεταφερθούν σε ένα τέτοιο σύστημα του σκέπτεσθαι. Έχοντας υπόψη αυτό ο πραγματογνώμονας θα πρέπει να αποφύγει τη συζήτηση εκείνη της προβληματικής, η οποία ιδιαίτερα στη Ψυχιατρική συνδέεται με τις εκφράσεις νοσηρός ή εκφύλιση. Τα βιολογικά (εισαγωγικά) κριτήρια δεν α- ποτελούν ψυχιατρικές ή ψυχολογικές διαγνώσεις, δεν είναι σύνδρομα τα οποία ως άθροισμα περισσοτέρων συμπτωμάτων εκφράζουν π.χ. μια συγκεκριμένη ψυχιατρική ασθένεια. Αποτελούν υπερκείμενες έννοιες, στις οποίες μπορεί να ενταχθεί ένας μεγάλος αριθμός ψυχικών οχλήσεων. Αυτή όμως η βασική λειτουργική αρχή εδώ στο πλαίσιο των άρθρ. 34 και 36 Π.Κ. διαφοροποιείται από εκείνη τη λειτουργική αρχή, που ο ψυχίατρος (ή ο ψυχολόγος) γνωρίζει από τη συστηματική του. Ο πραγματογνώμονας δηλ. θα πρέπει να προσέξει ως προς αυτό το σημείο, όταν εξετάζει στη συγκεκριμένη περίπτωση, εάν τα διαπιστωθέντα ευρήματα επιτρέπουν να θεωρηθεί ένα από τα βιολογικά (εισαγωγικά) χαρακτηριστικά ως δεδομένο. Βλ. Κοτσαλή, ΣυστΕρ- ΠοινΚ, έ.α., αρ Η αναφορά των εξαιρετικών καταστάσεων είναι περιοριστική. (Υπό το καθεστώς του άρθρ. 86 Π.Ν. θεωρείτο ενδεικτική η απαρίθμηση των νόσων της συνείδησης). Έτσι θεωρείται απαράδεκτη μια (ανάλογη) διεύρυνση. Τονίζεται ορθά (βλ. Schreiber, σε: Psychiatrische Begutachtung, , σελ. 12), ότι η νέα διατύπωση των 20 και 21 του γερμ. Π.Κ. καθιστά αυτή την αναλογία περιττή (ανεπίτρεπτη κατά Lenckner, StGB [Schönke/Schröder], , 20, Rdnr. 5). Και τούτο γιατί οι όροι της «διατάραξης της συνείδησης» (Bewußtseinsstörung) και της «απόκλισης» ή «εκφύλισης» (Abartigkeit) που περιλαμβάνονται στον βιολογικό όροφο των 20, 21

15 92 Λεωνίδας Κοτσαλής στοιχεία) παραμένουν ερμηνεύσιμοι και δεν εμφανίζουν με κανένα τρόπο καθαρές και στενά οριζόμενες εικόνες παρουσίασης Η «νοσηρή διατάραξη των πνευματικών (ψυχικών) λειτουργιών» Α. Η νοσηρή ψυχική διατάραξη (κατά το κείμενο του νόμου: «νοσηρή διατάραξη των πνευματικών λειτουργών») 83 περιλαμβάνει όχι μόνο ασθένειες με ιατρική έννοια αλλά και καταστάσεις δηλητηρίασης (π.χ. μέσω αλκοόλ ή ναρκωτικών), τραυματισμούς και παραμορφώσεις 84. Σχετικά σαφείς εντάξεις υπάρχουν εδώ για τους ψυχιατρικούς του γερμ.π.κ., είναι αρκούντως ευρείς, ώστε να καλύπτουν όλες τις περιπτώσεις (πρβλ. επίσης Jakobs, ΑΤ, 1991, σελ. 429). Σε περίπτωση κάποιας αναλογικής εφαρμογής της 20 του γερμ. Π.Κ. θα έπρεπε οι υπό συζήτηση καταστάσεις, διευκρινίζει ο Schreiber (βλ. έ.α.), να είναι ισάξιες, ισοδύναμες (gleichwertig) με τις αναφερόμενες στο νόμο καταστάσεις. 82. Στο πλαίσιο του νόμου, τα όρια ανάμεσα στις ομάδες των εισαγωγικών κριτηρίων είναι ρευστά. Έτσι μπορεί λ.χ. η μέθη από αλκοόλ να αποτελέσει τόσο διατάραξη της συνείδησης όσο και διατάραξη των πνευματικών λειτουργιών. Αντίστροφα, είναι δυνατόν μόνο η σωρευτική επίδραση περισσοτέρων ψυχικών οχλήσεων να οδηγήσει σε ανικανότητα για καταλογισμό. Ο Schreiber (βλ. έ.α., σελ. 12) αναφέρει ως σχετικό παράδειγμα με βάση τα βιολογικά κριτήρια των 20 και 21 του γερμ. Π.Κ. το εξής: πάθος (διατάραξη της συνείδησης) προερχόμενο από νεύρωση (εκφύλιση, απόκλιση) μαζί με αλκοόλ (νοσηρή ψυχική διατάραξη) οδηγούν από κοινού και όχι ξεχωριστά σε απώλεια της ικανότητας για συμμόρφωση. Σχετικά βλ. Κοτσαλή, ΣυστΕρΠοινΚ, έ.α., αρ. 61, τον ίδιο, Δικ. Ψυχιατρική, έ.α., σελ Η έννοια «πνευματικές λειτουργίες» δεν επιτρέπεται να γίνει αντιληπτή πολύ στενά. Και τούτο γιατί εδώ πρόκειται όχι μόνο για την πραγματική νοητική λειτουργία, αλλά πολύ περισσότερο εδώ συζητούνται και αντιμετωπίζονται βαθιές διαταράξεις της βουλητικής και συναισθηματικής ζωής καθώς και του χώρου των ορμών. Γι αυτό ο ισχύων γερμ. Π.Κ. στις 20 και 21 ως πρώτο βιολογικό (εισαγωγικό) κριτήριο χρησιμοποιεί πλέον τη «νοσηρή ψυχική διατάραξη». Έτσι εκφράζεται, ότι εδώ αντιμετωπίζονται όχι μόνο διαταράξεις του πνεύματος με την έννοια του διανοητικού δυναμικού αλλά και διαταράξεις της βούλησης, των συναισθημάτων και των ορμών, έτσι δηλ. καλύπτεται ολόκληρος ο διανοητικός και ο συναισθηματικός χώρος. Σχετικά βλ. Κοτσαλή, ΣυστΕρΠοινΚ, έ.α., αρ. 65, τον ίδιο, Δικ. Ψυχιατρική, έ.α., σελ Η πρώτη βιολογική κατάσταση που αναφέρεται στο νόμο, είναι η «νοσηρή διατάραξη των πνευματικών λειτουργιών». Πρόκειται για μια ιδιαίτερα μεγάλη και σημαντική κατηγορία από τη σκοπιά της πρακτικής εφαρμογής των άρθρ. 34 και

16 Η ψυχολογική γνωμοδότηση της ικανότητας για καταλογισμό 93 κύκλους μορφών της σχιζοφρένειας και των μανιακών-καταθλιπτικών ασθενειών, δηλαδή για τις λεγόμενες ενδογενείς ψυχώσεις χωρίς να λαμβάνεται υπόψη και η απόδειξη των σωματικών αιτίων 85. Ε- πίσης, μια σωματικά αιτιολογημένη ψυχική διατάραξη, αντιδραστικές ψυχικές καταστάσεις με ψυχωσική όμοια συμπτωματική καθώς και περαιτέρω άλλες, ψυχιατρικές ως ασθένεια περιγραφόμενες ανωμαλίες της βίωσης και της συμπεριφοράς μπορούν να καταταχθούν σε ψυχοπαθολογικές κατηγορίες 86. Σε αντιστοιχία προς την εκπαίδευσή του ο δικαστικά ενεργός ψυχολόγος-πραγματογνώμονας θα πρέπει με την υποψία της ύπαρξης των ως άνω διαταράξεων να προτείνει την ανάμειξη ενός ειδικού ιατρού από το χώρο της ψυχιατρικής. Άλλωστε, η γνωμοδότηση θα πρέπει να αναφερθεί και στην αναγκαιότητα (ή και καταλληλότητα) του δράστη για φύλαξή του σε δημόσιο θεραπευτικό κατάστημα κατ άρθρ. 69 Π.Κ. (επικίνδυνος για την δημόσια ασφάλεια) 87. Β. Εξάλλου, θα πρέπει να σημειωθεί, ότι στο χώρο των προαναφερθεισών ψυχικών διαταράξεων 88 που όχι σπάνια διαλευκάνονται οριστικά μόνο με τη χρήση ψυχολογικής διαγνωστικής υπάρχουν ρευστά περάσματα και ότι η ισχύς της επίδρασης μιας ασθένειας στη συμπεριφορά σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να αξιολογηθεί ειδικά Π.Κ., η οποία βέβαια δεν είναι κλειστή και ομοιογενής, αλλά περιλαμβάνει εν μέρει τις πιο διαφορετικές μορφές εμφάνισης εξαιρετικών ανωμάλων καταστάσεων. Σχετικά βλ. Κοτσαλή, Δικ. Ψυχιατρική, έ.α., σελ. 137 επ., τον ίδιο, ΣυστΕρΠοινΚ, έ.α., άρθρ. 34, αρ. 62 επ. 85. Βλ. Κοτσαλή, Δικ. Ψυχιατρική, έ.α., σελ. 154 επ. 86. Για το εύρος της νοσηρής διατάραξης των πνευματικών λειτουργιών βλ. Κοτσαλή, Δικ. Ψυχιατρική, έ.α., σελ. 137 επ., τον ίδιο, ΣυστΕρΠοινΚ, έ.α., αρ. 62 επ. 87. Βλ. Κοτσαλή, Δικ. Ψυχιατρική, έ.α., σελ. 86 επ., τον ίδιο, ΣυστΕρΠοινΚ, έ.α., αρ. 37 επ. 88. Για την έννοια της έκφρασης διατάραξη βλ. Κοτσαλή, Δικ. Ψυχιατρική, έ.α., σελ. 138 επ. Στη σύγχρονη Ψυχιατρική σημειώνεται (βλ. Λειβαδίτη, Ψυχιατρική και Δίκαιο, 1994, σελ. 386), ότι προτιμάται ο όρος διαταραχή (των ψυχικών λειτουργιών), ο οποίος περιγράφει διάφορες κλινικές δυνατότητες, που χαρακτηρίζονται από έντονη υποκειμενική ψυχική δυσφορία ή (και) σημαντική μείωση της λειτουργικότητας και της προσαρμοστικής ικανότητας του ατόμου. 89. Βλ. Κοτσαλή, Δικ. Ψυχιατρική, έ.α., σελ. 107 επ., επίσης βλ. σελ. 233 επ., 35 επ. Ακολουθώντας τη διατύπωση του νόμου η εκτίμηση της ικανότητας για καταλογισμό εξαρτάται πάντοτε από τη συγκεκριμένη πράξη. Ενώ άλλοτε δεν ήταν αρ-

17 94 Λεωνίδας Κοτσαλής Έτσι μπορούν λ.χ. μια ψυχοσωματική κρίση εφηβείας με την έννοια της νευρωσικής ανορεξίας (η ως επί το πλείστον στην εφηβεία εμφανιζόμενη άρνηση τροφής με επόμενη βαριά απίσχναση) ή μαζικές αρτηριοσκληρωτικές-ηλικιακές μεταβολές να προσβάλλουν βαρύτερα την ικανότητα για διάκριση (αντίληψη) ή πράξη (συμμόρφωση) 90 σε έναν δράστη από μια σχιζοφρενική ασθένεια. Συνεπώς, αποφασιστικό στοιχείο είναι η πραγματική επίδραση της διαταραχής πάνω στη συμπεριφορά του δράστη και όχι το είδος ή η βαρύτητα της διαγνωσθείσης εικόνας ασθένειας Η «διατάραξη της συνείδησης» Η μεταφορά του μοντέλου των στρωμάτων Η (βαθιά) «διατάραξη της συνείδησης» 92 δημιουργεί σημαντικές κούντως σαφής η υπόμνηση της αιτιοκρατικής σχέσης ανάμεσα στη ψυχική διατάραξη και την πράξη, σήμερα το άρθρ. 34 Π.Κ. (και αντίστοιχα το άρθρ. 36 Π.Κ.) ορίζει σαφώς ότι ο δράστης θα πρέπει εξαιτίας της βιολογικής του κατάστασης να είναι ανίκανος να διακρίνει το άδικο της πράξης του (και αυτό σημαίνει: της συγκεκριμένης πράξης που τελέσθηκε από αυτόν) ή να πράξει σύμφωνα με αυτή τη διάκριση. Αντίστοιχα, στην περίπτωση της ελαττωμένης ικανότητας για καταλογισμό ο δράστης θα πρέπει να έχει ουσιωδώς μειωμένη την ικανότητα διάκρισης του άδικου χαρακτήρα της συγκεκριμένης πράξης (και φυσικά εξαιτίας αυτής της ουσιώδους μειώσεως να μην έχει διακρίνει το άδικο), ή ουσιωδώς μειωμένη την ικανότητα συμμόρφωσης (και έτσι να μην μπόρεσε να συμμορφωθεί προς τη διάγνωση του αδίκου). 90. Η ικανότητα για καταλογισμό (ενοχή) θα πρέπει να διακριθεί από την ικανότητα για πράξη ως ποινικοδογματική κατηγορία. Ένας πνευματικά (ψυχικά) άρρωστος άνθρωπος μπορεί να πράξει με την έννοια του Π.Δ. Εντούτοις, αυτή η πράξη δεν μπορεί να του καταλογισθεί, γιατί ακριβώς απουσιάζει η ικανότητά του για καταλογισμό. Βλ. Κοτσαλή, Δικ. Ψυχιατρική, έ.α., σελ Εδώ ακριβώς έγκειται η ειδική αρμοδιότητα του πραγματογνώμονα (ψυχολόγου ή ψυχιάτρου) in foro: στη συσχέτιση ανάμεσα στη συγκεκριμένη αξιόποινη πράξη και ορισμένη ψυχική ανωμαλία. Αυτή η συμβολή καλύπτει το ερώτημα που αντιμετωπίζει in foro ο πραγματογνώμονας σχετικά με τη σημασία και επίπτωση ενός ψυχικού εμποδίου πάνω στην ικανότητα του δράστη για διάκριση του αδίκου της πράξης του ή για συμμόρφωσή του σύμφωνα με αυτή τη διάκριση. Βλ. Κοτσαλή, Δικ. Ψυχιατρική, έ.α., σελ. 233 επ. 92. Για τη διατάραξη της συνείδησης βλ. Κοτσαλή, Δικ. Ψυχιατρική, έ.α., σελ. 117 επ., τον ίδιο, ΣυστΕρΠοινΚ, έ.α., αρ. 87 επ. Ο γερμ. Π.Κ. στις 20 και 21 χρησιμοποιεί τον επιθετικό προσδιορισμό «βαθιά» (tiefgreifende). Και τούτο για να

18 Η ψυχολογική γνωμοδότηση της ικανότητας για καταλογισμό 95 δυσχέρειες αφενός ως προς τον διαφορετικά επιχειρούμενο ορισμό της από τους συγγραφείς και αφετέρου ενόψει της συγκεκριμένης διαπίστωσής της μέσω του πραγματογνώμονα 93. Α. Στη βιβλιογραφία επικρατεί η άποψη 94 που υποστηριζόταν ι- αποφευχθεί η προβληματική διεύρυνση της διατάραξης της συνείδησης, βλ. Κοτσαλή, Η ελαττωμένη ικανότητα για καταλογισμό, ΠΟΙΝΙΚΑ 32, 1990 (ανατύπωση 2000), σελ Συγκεκριμένα, κατά τις διαβουλεύσεις της ειδικής επιτροπής για το Π.Δ. του γερμανικού Κοινοβουλίου ενόψει του σχεδίου του 1962 εστιάσθηκαν οι προσπάθειες στο στοιχείο της προς μια νοσηρή ψυχική διατάραξη «ισάξιας διατάραξης της συνείδησης». Η έννοια «ισάξια» είχε αποτελέσει αφορμή για επιστημονικές διαμάχες ιδιαίτερα ανάμεσα στη Γερμανική Εταιρεία Ψυχιατρικής και Νευρολογίας αφενός και τη Γερμανική Εταιρεία Ψυχολογίας αφετέρου: Από την πλευρά της Ψυχολογίας, είχαν εκδηλωθεί αντιρρήσεις ιδιαίτερα για τη χρησιμοποίηση του επιθέτου «ισάξια», αφού έτσι θα μπορούσαν να μεταφερθούν ιατρικές έννοιες σε ψυχικές καταστάσεις υγιών ανθρώπων. Μια τέτοια ερμηνεία δεν απηχούσε βέβαια το σκοπό του γερμανικού σχεδίου του 1962, το οποίο με τη ρήτρα του «ισάξιου» ήθελε να εξομοιώσει τις διαταράξεις της συνείδησης με τις «νοσηρές ψυχικές διαταράξεις» όχι ε- νόψει της γένεσης ή των μορφών εμφάνισης, αλλά απλώς και μόνο σε αναφορά με τις συνέπειές τους. Ακόμη και με την τελεολογική ερμηνεία του κειμένου του σχεδίου του 1962 δεν θα μπορούσαν εδώ να προκύψουν τέτοιες παρανοήσεις που υποστήριξε η Γερμανική Εταιρεία Ψυχολογίας. Τελικά, η ειδική επιτροπή του γερμανικού Κοινοβουλίου με την ομόφωνη γνώμη των εμπειρογνωμόνων της Ψυχιατρικής και της Ψυχολογίας αποφάσισε την αντικατάσταση της έκφρασης «ισάξια διατάραξη της συνείδησης» με την έκφραση «βαθιά διατάραξη της συνείδησης». Αντίθετα, η ίδια επιτροπή αρνήθηκε να δεχθεί την περαιτέρω προτροπή της Γερμανικής Εταιρείας Ψυχολογίας για αντικατάσταση της έκφρασης «διατάραξη της συνείδησης» με την έκφραση «ψυχική διατάραξη». Σχετικά βλ. Κοτσαλή, Η ελαττωμένη ικανότητα για καταλογισμό, έ.α., σελ. 197 επ. 93. Η συνείδηση μπορεί να ορισθεί ως «η συγκράτηση της βίωσης των προσωπικών ψυχικών δεδομένων και του περιβάλλοντος με σύγχρονη ύπαρξη της δυνατότητας του αναλογισμού γι αυτό το βίωμα», έτσι Rasch, σε: LB der gerichtlichen Medizin, , σελ Η νομική έννοια της «διατάραξης της συνείδησης» των άρθρ. 34 και 36 Π.Κ. θα πρέπει με σύντομη διατύπωση να ορισθεί ως η νέφωση (θόλωση) ή ο εν μέρει αποκλεισμός της αυτοσυνειδησίας ή της συνείδησης με τον έξω κόσμο ή της σχέσης ανάμεσα σε αυτά τα δύο μεγέθη. Αντίθετα, σε περίπτωση πλήρους έλλειψης της συνείδησης δεν λείπει απλώς η ικανότητα για καταλογισμό αλλά ήδη η ικανότητα για πράξη. Εξάλλου, σχετικά με το είδος της διατάραξης αυτή μπορεί να είναι είτε διατάραξη του συνειδέναι (ελάττωση της έντασης των βιωμάτων) είτε διατάραξη του συνειδότος (του περιεχομένου των βιωμάτων - ψευδαισθήσεις). Βλ. Κοτσαλή, Δικ. Ψυχιατρική, έ.α., σελ. 117 επ. 94. Βλ. λ.χ. Jescheck/Weigend, AT, , σελ. 415 επ., Schmidhäuser, AT

19 96 Λεωνίδας Κοτσαλής διαίτερα από τη γερμανική Ψυχολογία στις περασμένες δεκαετίες 95, ότι δηλ. η προσωπικότητα είναι δομημένη κατά στρώματα: όπως στη γεωλογική διαστρωμάτωση έτσι και εδώ, βρίσκονται οι παλαιότερες καταστάσεις σε βάθος, οι νεώτερες στην επιφάνεια 96. Μια πράξη, στην οποία τα οντολογικά και φιλογενετικά νεώτερα άνω στρώματα (που αντιπροσωπεύουν τα ικανά για συνείδηση περιεχόμενα) έχουν εξοβελισθεί, καθορίζεται μέσω ασυνειδήτων, μη-ελεγχομένων ωθήσεων από το δημιουργικό-ορμητικό βάθος της προσωπικότητας 97. Β. Αυτή η μεταφορά δεν βρήκε στις νεώτερες θεωρίες περί προ- (Lehrbuch), , σελ. 148 επ., 372 επ., Ι. Δασκαλόπουλο, Ψυχολογικά αίτια της α- στόχου δικαστικής κρίσεως, 1965, τον ίδιο, Περί της βαθυτέρας φύσεως του εγκλήματος και Στοιχεία της Εγκληματολογίας, Α, Βλ. Rothacker, Die Schichten der Persönlichkeit, 1952, πρβλ. τις παραλλαγές του μοντέλου της κατά στρώματα δόμησης της προσωπικότητας που ανεπτύχθη από τον Rothacker σε: Lersch, Aufbau der Person, έ.α., σελ. 99 επ., 495 επ., 530 επ. και H.F. Hoffmann, Die Schichttheorie, 1935, σχετικά βλ. J. Brandt - Jakobi / M. Gmür, σε: Kompendium der medizinischen Psychologie, έ.α., σελ. 119 επ. 96. Για να γίνουν παραστατικές οι σωματικές και ψυχικές δυνάμεις που συμμετέχουν και συλλειτουργούν στο συναίσθημα, στη σκέψη, στην αξιολόγηση, στη βούληση και την πράξη του ατόμου η Ψυχολογία έχει αναπτύξει τη θεωρία της κατά στρώματα δόμησης της προσωπικότητας. Πρόκειται εδώ βέβαια για μια εικόνα, πλην όμως δείχνει τον άνθρωπο με έναν για το Π.Δ. παραστατικό τρόπο τόσο ως «φυσικό ον» όσο και ως «πνευματικό ον». Σχετικά πρβλ. Henkel, Studium Generale, 1960, σελ. 232 επ., βλ. όμως Nass, Wandlungen des Schuldbegriffs im Laufe des Rechtsdenkens, 1963, σελ. 123 επ. Σημαντική και άξια προσοχής είναι η επισήμανση του Thomae (βλ. Psychologische Aspekte der Schuldfähigkeit, HB der Psychologie, Bd. 11, 1967, σελ. 333, επίσης βλ. τον ίδιο, Bewußtsein, Persönlichkeit und Schuld, MschrKrim 1961, σελ. 114 επ.) για το ότι οι σχέσεις ισορροπίας ανάμεσα στα στρώματα δεν επιτρέπεται να γίνουν «στατικά» αντιληπτές. 97. Η βασική σκέψη όλων των θεωριών περί στρωμάτων βρίσκεται στη διαφοροποίηση ανάμεσα στο «ασυνείδητο στρώμα βάθους» (unbewußte Tiefenschicht) και στο «συνειδητό στρώμα προσωπικότητας» (bewußte Persönlichkeitsschicht), διεξοδικά βλ. Heiß, Allgemeine Tiefenpsychologie, 1956, σελ. 13 επ. Η παραστατική αυτή εικόνα της γεωλογικής δόμησης της προσωπικότητας, σύμφωνα με την οποία η προσωπικότητα προσδιορίζεται στην ατομικότητά της και το περιεχόμενό της ουσιωδώς από το στρώμα βάθους, άνευ του οποίου δεν θα υπήρχαν υψηλότερα πνευματικά επιτεύγματα, αποδίδεται με πλαστικότητα και ακρίβεια από την ακόλουθη περικοπή του Goethe: «Der Mensch kann nicht lange im Bewußtsein oder im bewußten Zustande verharren. Er muß sich immer wieder in das Unbewußte flüchten, denn darin liegt seine Wurzel».

20 Η ψυχολογική γνωμοδότηση της ικανότητας για καταλογισμό 97 σωπικότητας 98 την ίδια σημασία και ο γεωλογικός προσδιορισμός του βάθους μέσω του ψυχολόγου-πραγματογνώμονα (χωρίς συνείδηση ορμητικά ανελισσόμενη συμπεριφορά από τα κάτω στρώματα της προσωπικότητας) δεν θα έπρεπε συνεπώς να εξετασθεί ως μοναδική δυνατότητα για περιγραφή της διατάραξης της συνείδησης. Γ. Εξάλλου, μια σύντομη αναδρομή στην ψυχολογική έρευνα της συνείδησης υπό την έποψη της δικαστικής εξέτασης δείχνει ότι η Γενική Ψυχολογία και η Ψυχολογία της προσωπικότητας είναι ακόμη πολύ μακριά από μια ενιαία θεωρία της συνείδησης και της συνειδητής πράξης 99. Ενδιαφέρουσα εμφανίζεται εδώ η διαπίστωση ότι η νομική έννοια της συνείδησης 100, όπως ερμηνεύεται συχνά στα εγχειρίδια και στους σχολιασμένους κώδικες 101, εμφανίζει πάρα πολλά κοινά σημεία με ψυχολογικές κατασκευές Το φαινόμενο της εξαρτώμενης από πάθος διατάραξης της συνείδησης Η (βαθιά) διατάραξη της συνείδησης χωρίς αποδείξιμες ψυχοπαθολογικές αιτίες εμφανίζεται ως δικαστικά σημαντικό φαινόμενο κυρίως σε σοβαρές καταστάσεις πάθους, από φόβο, οργή και τρόμο, καθώς και σε καταστάσεις πανικού, έκστασης και απώλειας ψυχραιμίας 102. Στη συνέχεια θα επιχειρηθεί μια μικρή ανάπτυξη των πιο σημαντικών φαινομένων της μη-νοσηρής διατάραξης της συνείδησης Σχετικά πρβλ. Παπαδόπουλο, Λεξικό της Ψυχολογίας, έ.α., σελ. 472 επ., Dorsch, Psychologisches Wörterbuch, έ.α., σελ. 478 επ. και J. Brandt - Jakobi / M. Gmür, σε: Kompendium der medizinischen Psychologie, έ.α., σελ. 118 επ. 99. Βλ. Παπαδόπουλο, έ.α., Dorsch, έ.α Για τη διάκριση της συνείδησης ανάμεσα σε ηθική και ψυχολογική βλ. Κοτσαλή, Γνώση και άγνοια του αδίκου, ΠΟΙΝΙΚΑ 20, , σελ. 18 (υποσημ. 2), τον ίδιο, Δικαστική Ψυχιατρική, έ.α., σελ. 118 (υποσημ. 25), Μανωλεδάκη, Π.Δ., , σελ Για τα διάφορα περιεχόμενα συνείδησης βλ. NK-Schild, 2001, Rdn. 114 επ. zu 20 ιδιαίτερα για τη συνείδηση (Gewissen) ως πηγή της «συνείδησης δικαίου» (Rechtsbewußtsein) και της «συνείδησης αδίκου» (Unrechtsbewußtsein) βλ. Jescheck/ Weigend, AT, έ.α., σελ. 413 επ Βλ. Κοτσαλή, Δικ. Ψυχιατρική, έ.α., σελ. 121 επ., πρβλ. Streng, Münchener Kommentar, έ.α., 20, Rdn. 36 επ., 75 επ. ιδιαίτερα σε σχέση με τη βαθιά διατάρα-