Π IOTP ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ ΑΓΡΟΙ, ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΑ, ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ

Transcript

1

2

3

4 Π IOTP ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ ΑΓΡΟΙ, ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΑ, ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ

5 Στις «Νησίδες» κυκλοφορούν και τα ακόλουθα έργα του Κροπότκιν: Αναμνήσεις ενός επαναστάτη Ηθική Τίτλος πρωτοτύπου: Petr Kropotkin, Fields, Factories and Workshops Πρώτη έκδοση στα αγγλικά: 1899 Πρώτη έκδοση στα ελληνικά: 2005 Μετάφραση: Βασίλης Τομανάς Εκτύπωση: ΛΙΘΟΓΡΑΦΙΑ, I. Αντωνιάδης - Θ. Ψαρράς Ο.Ε. Βιβλιοδεσία: Δεληδημητρίου Εξώφυλλο: Γιάννης Σιγούρος Εκδόσεις Νησίδες Δεσπεραί 3, Θεσσαλονίκη τηλ I.S.B.N.:

6 ΠIOTP ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ Αγροί, εργοστάσια, εργαστήρια Μετάφραση: Βασίλης Τομανάς ΝΗΣΙΔΕΣ

7

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος στου συγγραφέα στην πρώτη έκδοση 9 Πρόλογος του συγγραφέα στη δεύτερη έκδοση Η αποκέντρωση των βιομηχανιών Οι δυνατότητες της γεωργίας Μικρές βιομηχανίες και βιομηχανικά χωριά Πνευματική εργασία και χειρωνακτική εργασία Συμπέρασμα 145

9

10 ΑΓΡΟΙ. ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ 9 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ ΣΤΗΝ ΠΡΩΤΗ ΕΚΔΟΣΗ Με την ονομασία κέρδη, πρόσοδος, τόκος του κεφαλαίου, υπεραξία και τα τοιαύτα, οι οικονομολόγοι έχουν εξετάσει τα οφέλη που μπορούν ν αποσπάσουν οι κάτοχοι γης ή κεφαλαίου, ή ορισμένα προνομιούχα έθνη, είτε α πό την υποπληρωμένη δουλειά του μισθωτού εργάτη είτε από την κατώτερη θέση μιας κοινωνικής τάξης σε σχέση με μιαν άλλη τάξη είτε από την κατώτερη οικονομική ανάπτυξη ενός έθνους σε σχέση μ ένα άλλο έθνος. Καθώς αυτά τα κέρδη τα μοιράζονται σε πολύ άνιση αναλογία τα διαφορετικά άτομα, τάξεις και έθνη που εμπλέκονται στην παραγωγή, κατέβαλαν ιδιαίτερο κόπο για να μελετήσουν την παρούσα κατανομή των κερδών, και τις οικονομικές και ηθικές επιπτώσεις της, καθώς και τις αλλαγές στην παρούσα οικονομική οργάνωση της κοινωνίας που θα μπορούσαν να επιφέρουν μια πιο ι σότιμη διανομή του γοργά συσσωρευόμενου πλούτου. Σήμερα, οι πιο λυσσώδεις μάχες μεταξύ των οικονομολόγων των διάφορων σχολών διεξάγονται για ζητήματα που σχετίζονται με το δικαίωμα σ αυτή την αύξηση του πλούτου. Στο μεταξύ, παραμερίστηκε αναγκαστικά το μεγάλο ερώτημα: «Τι πρέπει να παράγουμε, και πώς;» Η πολιτική οικονομία, καθώς σταδιακά αναδύεται από το ημιεπιστημονικό της στάδιο, τείνει ολοένα περισσότερο να γίνει μια επιστήμη αφιερωμένη στη μελέτη των αναγκών των ανθρώπων και των μέσων για την ικανοποίησή τους με την ελάχιστη δυνατή απώλεια ενεργείας δηλαδή κάτι σαν φυσιολογία της κοινωνίας. Αλλά, μέχρι τώρα, πολύ λίγοι οικονομολόγοι έχουν αναγνωρίσει ότι αυτό είναι το καθαυτό πεδίο της οικονομικής επιστήμης και έχουν επιχειρήσει ν αντιμετωπίσουν την επιστήμη τους απ αυτή την οπτική γωνία. Συνεπώς, το κυριότερο ζήτημα της κοινωνικής οικονομίας δηλαδή η εξοικονόμηση ενεργείας που απαιτείται για την ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών είναι το τελευταίο ζήτημα που θα συναντήσουμε να εξετάζεται συγκεκριμένα στις οικονομικές πραγματείες. Οι σελίδες που ακολουθούν είναι μια συνεισφορά σ ένα μέρος αυτού του τεράστιου ζητήματος. Πραγματεύονται τα πλεονεκτήματα που μπορούν ν α ντλήσουν οι πολιτισμένες κοινωνίες από τον συνδυασμό βιομηχανίας με εντατική γε<οργία, και πνευματικής με χειρωνακτική εργασία. Η σπουδαιότητα του συνδυασμού αυτού δεν διέφυγε της προσοχής πολ

11 10 Π. ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ λών μελετητών της κοινωνικής επιστήμης. Τον μελετούσαν προ πεντηκονταετίας με τις ονομασίες «εναρμονισμένη εργασία», «ολοκληρωμένη εκπαίδευση» κτλ. Είχε επισημανθεί τότε ότι τη μεγαλύτερη ευημερία μπορούμε να την έχουμε όταν σε κάθε κοινότητα συνδυάζονται ποικίλες γεωργικές, βιομηχανικές και πνευματικές ασχολίες και ότι ο άνθρωπος δείχνει τον καλύτερο ε αυτό του όταν είναι σε θέση να χρησιμοποιεί τις ποικίλες ικανότητές του σε δουλειά στο αγρόκτημα, στο εργαστήριο, στο εργοστάσιο, στο γραφείο ή στο σπουδαστήριο, αντί να τις διοχετεύει εφ όρου ζωής σε μια μόνο απ αυτές τις δουλειές. Πριν από μισόν αιώνα, η αρμονική ένωση γεωργικών και βιομηχανικών επιδιώξεων, καθώς και πνευματικής και χειρωνακτικής εργασίας, μπορούσε να είναι μόνον ένα μακρινό όνειρο. Οι συνθήκες υπό τις οποίες εδραιωνόταν το εργοστασιακό σύστημα, καθώς και οι απαρχαιωμένες μορφές γεωργίας που επικρατούσαν τότε, εμπόδισαν την επικράτηση μιας τέτοιας ένωσης. Η σύνθετη παραγωγή ήταν αδύνατη. Ωστόσο, η εξαιρετική απλούστευση των τεχνικών διαδικασιών στη βιομηχανία και στη γεωργία, εν μέρει χάρη στον αυξανόμενο καταμερισμό της εργασίας σε αναλογία προς ό,τι βλέπουμε στη βιολογία κατέστησαν εφικτή τη σύνθεση και μια ευδιάκριτη τάση προς τη σύνθεση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων γίνεται τώρα έκδηλη στη σύγχρονη οικονομική εξέλιξη. Η τάση αυτή αναλύεται στα κεφάλαια που ακολουθούν όπου δίδεται ιδιαίτερο βάρος στις παρούσες δυνατότητες της γεωργίας, που τις απεικονίζω με παραδείγματα από διάφορες χώρες, και στις μικρές βιομηχανίες, στις οποίες έδωσαν νέα ώθηση οι νέες μέθοδοι μεταφοράς της κινητήριας ενεργείας. Τα περισσότερα από τα δοκίμια αυτά δημοσιεύτηκαν τα έτη στο περιοδικό Nineteenth Century, και ένα απ αυτά στο Forum. Ωστόσο, οι τάσεις που επισήμανα έχουν επαληθευτεί κατά την περασμένη δεκαετία από τόσο πολλά στοιχεία, ώστε χρειάστηκε να τα εμπλουτίσω με καινούργιο υλικό επιπλέον, υποχρεώθηκα να ξαναγράψω απ την αρχή τα κεφάλαια για τη γεωργία και τη μικρή βιομηχανία. Π. Κροπότχιν Μπρόμλεν, Ken, 189

12 ΑΓΡΟΙ, ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΑ, ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ II ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ ΣΤΗ ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣΗ Έχουν πελάσει δεκατέσσερα χρόνια από την πρώτη έκδοση του βιβλίου μου και, καθώς το διόρθωνα γ ι αυτή τη δεύτερη έκδοση, ανακάλυψα άφθονο καινούργιο στατιστικό και περιγραφικό υλικό, και πάμπολλα νέα έργα, που πραγματεύονταν τα διάφορα ζητήματα τα οποία μελετούσα στο βιβλίο μου. Έτσι, είχα τη θαυμάσια ευκαιρία να επαληθεύσω πόσο οι προβλέψεις, που είχα διατυπώσει στην πρώτη έκδοση του βιβλίου, επιβεβαιώθηκαν από τη μετέπειτα οικονομική εξέλιξη των διάφορων εθνών. Η επαλήθευση αυτή μου δίνει τη δυνατότητα να βεβαιώσω ότι οι οικονομικές τάσεις, που είχα επιχειρήσει να προβλέψω τότε, έχουν έκτοτε διασαφηνιστεί ακόμα περισσότερο. Παντού βλέπουμε να προχωρεί η ίδια αποκέντρωση των βιομηχανιών, καθώς καινούργια έθνη εντάσσονται στις τάξεις των χωρών που παράγουν για την παγκόσμια αγορά. Κάθε νεοφερμένο απ αυτά επιχειρεί, και κατορθώνει, ν αναπτύξει στην επικράτειά του τις κυριότερες βιομηχανίες, και έτσι απαλλάσσεται από την εκμετάλλευση από άλλα έθνη, πιο προχωρημένα στην τεχνική τους εξέλιξη. Όλα τα έθνη έχουν πραγματοποιήσει αξιοσημείωτη πρόοδο προς αυτή την κατεύθυνση, όπως θα δούμε από τα καινούργια στοιχεία που δίνω στο βιβλίο μου. Από την άλλη μεριά, βλέπουμε, σε όλα τα μεγάλα βιομηχανικά έθνη, την αυξανόμενη τάση και ανάγκη να αναπτύξουν στη χώρα τους πιο εντατική γεωργική παραγωγή, είτε βελτιώνοντας τις υπάρχουσες μεθόδους εκτατικής γεωργίας, με μικρούς κλήρους, «εσωτερικό αποικισμό», γεωργική εκπαίδευση και συνεταιριστική εργασία, είτε εισάγοντας διάφορους νέους κλάδους ε ντατικής γεωργίας. Η Βρετανία ειδικότερα, μας προσφέρει τούτη τη στιγμή ένα πάρα πολύ εποικοδομητικό παράδειγμα της κίνησης προς αυτή την κατεύθυνση. Και η κίνηση αυτή θα καταλήξει οπωσδήποτε, όχι μόνο σε μια πολύ αναγκαία αύξηση των παραγωγικών δυνάμεων του έθνους, που θα συντελέσει στην απελευθέρωσή του από τους διεθνείς κερδοσκόπους των τροφίμων. αλλά και θα αφυπνίσει στο έθνος μια πληρέστερη κατανόηση της τεράστιας αξίας του εδάφους του και την επιθυμία να επανορθώσει το σφάλμα που διέπραξε, αφήνοντάς το στα χέρια των μεγάλων γαιοκτημόνων και εκείνων που βρίσκουν τώρα επωφελέστερο να νοικιάζουν τη γη για να την μετατρέψουν σε κυνηγότοπους.

13 12 Π. ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ Ιδίως στα κεφάλαια που πραγματεύονται τις μικρές επιχειρήσεις χρειάστηκε να περιλάβω τα αποτελέσματα πολλών νέων ερευνών. Έτσι, μου δόθηκε η ευκαιρία να δείξω ότι η ανάπτυξη μιας τεράστιας ποικιλίας μικρών επιχειρήσεων πλάι στις μεγάλες συγκεντροποιημένες εταιρείες δεν είναι καθόλου σημάδι ύφεσης. Απεναντίας, η διανομή ηλεκτρικής κινητήριας ενέργειας τούς έχει δώσει μια νέα ώθηση. Στα μέρη στα οποία χρησιμοποιήθηκε η ισχύς του νερού για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας στα χωριά, και στις πόλεις στις οποίες τα μηχανήματα που χρησιμοποιούνται για να παράγουν ηλεκτρικό ρεύμα για τον νυχτερινό φωτισμό χρησιμοποιήθηκαν για να παρέχουν κινητήρια ενέργεια κατά τη διάρκεια της ημέρας, οι μικρές βιομηχανίες ξεκινούν μια καινούργια ανάπτυξη. Στον τομέα αυτό, είχα τη δυνατότητα να προσθέσω στην παρούσα έκδοση τα ενδιαφέροντα αποτελέσματα μιας εργασίας που έγινε προσιτή μόνον όταν οι βρετανοί Εργοστασιακοί Επιθεωρητές δημοσίευσαν τις πρώτες αναφορές τους (το 1898, σε εφαρμογή του Εργοστασιακού Νόμου του 1895) από τις αναφορές αυτές κατόρθωσα να υπολογίσω την ώς τότε άγνωστη αναλογία των μεγάλων προς τις μικρές βιομηχανίες στη Βρετανία. Ώς τότε, δεν ήταν διαθέσιμα αριθμητικά στοιχεία για την κατανομή των εργατών στα μεγάλα και μικρά εργοστάσια και εργαστήρια της Βρετανίας οπότε, όταν οι οικονομολόγοι μιλούσαν για τον «αναπόφευκτο» θάνατο των μικρών βιομηχανιών, απλώς εξέφραζαν εικασίες που βασίζονταν σε περιορισμένον α ριθμό παρατηρήσεων, οι οποίες είχαν γίνει κυρίως σε ένα μέρος της υφαντουργίας και της μεταλλουργίας. Μόνον αφού ο κ. Ουάιτλεγκ δημοσίευσε τα πρώτα στοιχεία από τα οποία μπορούμε να βγάλουμε αξιόπιστα συμπεράσματα, ήταν δυνατόν να δούμε πόσο λίγο η πραγματικότητα επιβεβαίωνε τις παραπάνω μεγαλοστομίες. Στη Βρετανία, όπως παντού, οι μικρές βιομηχανίες εξακολουθούν να υπάρχουν, και καινούργιες εξακολουθούν να εμφανίζονται ως αναγκαία ανάπτυξη. σε πολλούς σημαντικούς κλάδους της εθνικής παραγωγής, πλάι στα πολύ μεγάλα εργοστάσια και τις τεράστιες συγκεντροποιημένες βιομηχανίες. Όσο για τη γενικά αισθητή, τούτη τη στιγμή, ανάγκη για μιαν εκπαίδευση που θα συνδυάζει πλατιά επιστημονική γνώση με αξιόπιστη γνώση της χειρωνακτικής εργασίας ζήτημα που πραγματεύτηκα στο τελευταίο κεφάλαιο μπορούμε να πούμε ότι η υπόθεση έχει ήδη κερδηθεί στη Βρετανία κατά την περασμένη εικοσαετία. Η βασική αρχή έχει γενικά αναγνωριστεί πια σήμερα, αν και τα περισσότερα έθνη, φτωχά καθώς έχουν γίνει εξ αιτίας των εξοπλισμών, αργούν παραπάνω απ όσο πρέπει να εφαρμόσουν στη ζωή αυτή τη βασική αρχή. Π. Κροπότκιν, Μπράιτον, Οκτώβριος 1912

14 ΑΓΡΟΙ, ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΑ, ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ 13 ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΑΠΟΚΕΝΤΡΩΣΗ ΤΩΝ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΩΝ Ποιος δεν θυμάται το περίφημο κεφάλαιο με το οποίο ο Ανταμ Σμιθ ξεκινά την έρευνά του για τη φύση και τις αιτίες του πλούτου των εθνών; Ακόμα κι εκείνοι οι σύγχρονοι οικονομολόγοι μας που σπάνια ανατρέχουν στα έργα του πατέρα της πολιτικής οικονομίας και συχνά λησμονούν τις ιδέες που τούς ενέπνευσαν, το ξέρουν σχεδόν απ έξω το κεφάλαιο αυτό, τόσο συχνά το έχουν έκτοτε αντιγράψει και ξαναντιγράψει. Έχει γίνει άρθρο πίστεως και η οικονομική ιστορία του αιώνα που πέρασε από τότε που έγραψε ο Ανταμ Σμιθ, ήταν ένα πραγματικό σχόλιο στα γραπτά του. «Καταμερισμός της εργασίας» ήταν το σύνθημά του. Και ο καταμερισμός και ο υποκαταμερισμός ο διαρκής υποκαταμερισμός των λειτουργιών έχει ωθηθεί τόσο μακριά, ώστε έχει διαιρέσει την ανθρωπότητα σε κάστες που είναι σχεδόν τόσο στέρεα εδραιωμένες όσο της παλιάς Ινδίας. Έχουμε, πρώτον, τη χονδρική διαίρεση σε παραγωγούς και καταναλωτές- μικροκαταναλωτές παραγωγοί αφ ενός, μικροπαραγωγοί καταναλωτές αφ ετέρου. Κατόπιν, στους πρώτους, μια σειρά περαιτέρω υποδιαιρέσεων: ο χειρωνακτικός εργάτης και ο πνευματικός εργάτης, που είναι αυστηρά διαχωρισμένοι προς ζημία και των δυο οι αγροτικοί εργάτες και οι βιομηχανικοί εργάτες- και, στους τελευταίους, αναρίθμητες υποδιαιρέσεις ξανά τόσο ακριβολόγες πράγματι, ώστε το σύγχρονο ιδεώδες του εργάτη φαίνεται πως είναι ένας άνδρας ή μια γυναίκα ή μια κοπέλα ή ένα αγόρι, που δεν γνωρίζει καμία τέχνη, δεν έχει καμία γνώση για τη βιομηχανία στην οποία εργάζεται, που μπορεί μόνο να φτιάχνει όλη την ημέρα και για μια ολόκληρη ζωή το ίδιο απειροελάχιστο κομμάτι ενός προϊόντος: που από τα 13 μέχρι τα 60 του χρόνια σπρώχνει το βαγονέτο σ ένα δεδομένο μέρος του ορυχείου ή φτιάχνει το ελατήριο ενός σουγιά, ή «το ένα δέκατο όγδοο μιας καρφίτσας». Απλοί υπηρέτες μιας συγκεκριμένης μηχανής- απλά εξαρτήματα με σάρκα και οστά ενός πελώριου μηχανήματος- α νίδεοι του πώς και γιατί το μηχάνημα εκτελεί τις ρυθμικές κινήσεις του. Οι ειδικευμένοι τεχνίτες σαρώθηκαν ως επιβιώσεις ενός παρελθόντος

15 14 Π. ΚΡΟΠΟΤΚ1Ν καταδικασμένου να εξαφανιστεί. Ο καλλιτέχνης, που έβρισκε παλιότερα αισθητική ικανοποίηση στη δουλειά των χεριών του, αντικαθίσταται από τον ανθρώπινο δούλο ενός σιδερένιου δούλου. Ή μάλλον, ακόμα και ο α γροτικός εργάτης, που παλιότερα έβρισκε ανακούφιση από τις δυσκολίες της ζωής στο σπίτι των προγόνίαν του το μελλοντικό σπίτι των παιδιών του στην αγάπη του για το χωράφι και στην άμεση σχέση με τη φύση, α κόμα κι αυτός είναι καταδικασμένος να εξαφανιστεί για χάρη του καταμερισμού της εργασίας. Αποτελεί αναχρονισμό, μας λένε- πρέπει να αντικατασταθεί, σε ένα αμερικανικού τύπου αγρόκτημα Μπονάντσα, από τον εποχικό εργάτη που μισθώνεται για το καλοκαίρι και απολύεται σαν μπαίνει το φθινόπωρο: έναν αλήτη που ποτέ δεν θα ξαναδεί το χωράφι, του οποίου τη σοδειά έμελλε να μαζέψει μια φορά στη ζωή του. «Είναι υ πόθεση λίγων χρόνων», λένε οι οικονομολόγοι, «να μεταρρυθμίσουμε τη γεωργία σε συμφωνία με τις αληθινές αρχές του καταμερισμού της εργασίας και της σύγχρονης βιομηχανικής οργάνωσης». Θαμπωμένοι από τα αποτελέσματα που έφερε ένας αιώνας θαυμασκον εφευρέσεων, ιδίως στην Αγγλία, ο ι οικονομολόγοι και οι πολιτικοί μας προχώρησαν ακόμα περισσότερο στα όνειρά τους για τον καταμερισμό της εργασίας. Κήρυξαν πως είναι ανάγκη να διαιρέσουν ολόκληρη την ανθρωπότητα σε εθνικά εργαστήρια, που το καθένα τους θα είναι ειδικευμένο σε κάτι. Μας πληροφορούν, λόγου χάρη, ότι η Ουγγαρία και η Ρωσία προορίζονται εκ φύσεως να παράγουν σιτηρά, για να θρέφουν τις βιομηχανικές χώρες ότι η Βρετανία πρέπει να εφοδιάζει την παγκόσμια αγορά με βαμβακερά, σιδερένια αντικείμενα και κάρβουνο το Βέλγιο με μάλλινα και πάει λέγοντας. Ή μάλλον, στο κάθε έθνος, η κάθε περιφέρεια πρέπει να έ χει την ειδικότητά της. Έτσι είχαν τα πράγματα τον τελευταίο καιρό, έτσι πρέπει να παραμείνουν. Περιουσίες έγιναν μ αυτό τον τρόπο, και θα εξακολουθούν να γίνονται με τον ίδιο τρόπο. Καθώς ανάγγειλαν ότι ο πλούτος των εθνών μετριέται με τα κέρδη που έβγαλαν οι λίγοι, και ότι τα μεγαλύτερα κέρδη έχουν γίνει με την εξειδίκευση της εργασίας, δεν φαίνεται να τίθεται ζήτημα αν τα ανθρώπινα όντα θα πρέπει πάντα να υπόκεινται σε μια τέτοια εξειδίκευση- αν ολόκληρα έθνη θα πρέπει να είναι εξειδικευμένα όπα>ς οι μεμονωμένοι εργάτες. Η θεωρία ήταν καλή για σήμερα τι μας νοιάζει για αύριο; Το αύριο θα φέρει πιθανόν τη δική του θεωρία! Και αυτό έκαμε. Η στενή σύλληψη της ζωής, που ήταν ότι τα κέρδη είναι το μοναδικό καθοδηγητικό κίνητρο της ανθρώπινης κοινωνίας, και η

16 ΑΓΡΟΙ, ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΑ. ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ 15 στενοκέφαλη άποψη που υποθέτει πως ό,τι υπήρχε χθες θα κρατήσει παντοτινά, αποδείχθηκε πως δεν συμφωνούσε με τις τάσεις της ανθρώπινης ζωής- και η ζωή πήρε άλλη κατεύθυνση. Κανένας δεν θα αρνηθεί τη μεγάλη παραγωγή που μπορούμε να πετύχουμε με την εξειδίκευση. Αλλά, όσο η δουλειά που απαιτείται από το άτομο στη σύγχρονη παραγωγή γίνεται πιο απλή και εύκολη στην εκμάθηση, και, συνεπώς, πιο μονότονη και κουραστική η απαίτηση του ατόμου να έχει ποικιλία η δουλειά του, να ασκεί ό λες του τις δεξιότητες, γίνεται ολοένα περισσότερο εμφανής. Η ανθρωπότητα αντιλαμβάνεται ότι δεν ωφελείται καθόλου η κοινότητα όταν καθηλώνει έναν άνθρωπο για όλη του τη ζωή σε ένα δεδομένο σημείο, σε ένα εργαστήριο ή σε ένα ορυχείο δεν κερδίζει τίποτε όταν του στερεί μια δουλειά που θα τον έφερνε σε ελεύθερη συναναστροφή με τη φύση, θα τον έκανε συνειδητό μέρος του μεγάλου συνόλου, εταίρο στις ανώτερες απολαύσεις τις επιστήμης και της τέχνης, της ελεύθερης δουλειάς και της δημιουργίας. Αρνούνται και τα έθνη να εξειδικευτούν. Κάθε έθνος είναι ένα σύνθετο άθροισμα προτιμήσεων και κλίσεων, επιθυμιών και πόρων, ικανοτήτων και επινοητικοτήτων. Η επικράτεια που κατέχει το κάθε έθνος είναι κι αυτή μια πολύ ποικίλη σύνθεση εδαφών και κλιμάτων, λόφων και κοιλάδων, βουνοπλαγιών που οδηγούν σε μιαν ακόμα μεγαλύτερή ποικιλία εδαφών και φυλών. Η ποικιλία είναι το διακριτικό γνώρισμα τόσο της ε πικράτειας όσο και των κατοίκων της και η ποικιλία αυτή συνεπάγεται μια ποικιλία ασχολιών. Η γεωργία γεννά βιομηχανίες, και οι βιομηχανίες στηρίζουν τη γεωργία. Οι δυο είναι αδιαχώριστες και ο συνδυασμός, η σύνθεση των δυο, φέρνει τα καλύτερα αποτελέσματα. Όσο η τεχνική γνώση γίνεται δυνητικό πεδίο του καθενός, όσο διεθνοποιείται και δεν μπορεί πια να αποκρυφθεί, κάθε έθνος αποκτά τη δυνατότητα να εφαρμόσει όλες τις ποικίλες ενεργητικότητές του σε πάμπολλες βιομηχανικές και γεωργικές ασχολίες. Η γνώση αγνοεί τα τεχνητά πολιτικά σύνορα. Το ίδιο κάνουν και οι βιομηχανίες- και η παρούσα τάση της ανθρωπότητας είναι να συγκεντρώνει τη μέγιστη ποικιλία βιομηχανιών στην κάθε χώρα, στην κάθε ξέχωρη περιοχή, δίπλα δίπλα με τη γεωργία. Οι ανάγκες των αστικών κέντρων αντιστοιχούν έτσι στις ανάγκες του ατόμου- και ενώ μια προσωρινή διαίρεση των λειτουργιών παραμένει η ασφαλέστερη εγγύηση επιτυχίας στο κάθε κεχωρισμένο εγχείρημα, η μόνιμη διαίρεση είναι καταδικασμένη να εξαφανιστεί και ν αντικατασταθεί από ποικίλες ασχολίες πνευματική, βιομηχανική και γεωργική που αντιστοιχούν στις διάφορε-

17 16 Π. ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ τικές ικανότητες του ατόμου, καθώς και στις ποικίλες ικανότητες του κάθε αστικού κέντρου. Όταν έτσι απομακρυνόμαστε από τους σχολαστικισμούς των σχολικών εγχειριδίων και εξετάζουμε την ανθρώπινη ζωή συνολικά, σύντομα α νακαλύπτουμε ότι, ενώ πρέπει να διατηρηθούν όλα τα οφέλη του προσωρινού καταμερισμού της εργασίας, είναι πια καιρός ν αξιώσουμε την ολοκλήρωση της εργασίας. Η μέχρι τώρα πολιτική οικονομία επέμενε κυρίως στη διαίρεση. Εμείς κηρύσσουμε την ολοκλήρωση- και υποστηρίζουμε ότι η ιδεώδης κοινωνία δηλαδή η κατάσταση προς την οποία οδεύει ήδη η παρούσα κοινωνία είναι μια κοινωνία ολοκληρωμένης, συνδυασμένης εργασίας. Μια κοινωνία στην οποία το κάθε άτομο παράγει χειρωνακτικό και πνευματικό έργο στην οποία κάθε σωματικά ικανός άνθρωπος είναι εργάτης και στην οποία κάθε εργάτης δουλεύει στο χωράφι και στο βιομηχανικό εργαστήριο στην οποία κάθε συγκέντρωση ανθρώπίον, που το μέγεθός της της επιτρέπει να κατέχει μιαν ορισμένη ποικιλία φυσικών πόρων ένα έθνος ή μάλλον μια περιφέρεια παράγει και καταναλώνει η ίδια τα περισσότερα γεωργικά και βιομηχανικά της προϊόντα. Βέβαια, όσο η κοινωνία εξακολουθεί να είναι οργανωμένη για να δίνει τη δυνατότητα στους κατόχους της γης και του κεφαλαίου να οικειοποιούνται για λογαριασμό τους, με την προστασία του κράτους και των ιστορικών προνομίων τους, το ετήσιο πλεόνασμα της ανθρώπινης παραγωγής, δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί εξ ολοκλήρου καμία τέτοια αλλαγή. Αλλά το παρόν βιομηχανικό σύστημα, που εδράζεται σε μια μόνιμη εξειδίκευση των λειτουργιών, φέρει ήδη μέσα του τα σπέρματα της καταστροφής του. Οι βιομηχανικές κρίσεις, που γίνονται ολοένα πιο οξείες και παρατεταμένες, και καθίστανται ακόμα χειρότερες και οξύτερες εξ αιτίας των εξοπλισμών και των πολέμων που συνεπάγεται το παρόν σύστημα, καθιστούν ο λοένα πιο δύσκολη τη διατήρησή του. Επιπλέον, οι εργάτες εκδηλώνουν καθαρά την πρόθεσή τους να μην ανεχθούν άλλο καρτερικά την αθλιότητα στην οποία τους ρίχνει η κάθε κρίση. Και η κάθε κρίση φέρνει πιο κοντά την ημέρα που οι παρόντες θεσμοί της ατομικής ιδιοκτησίας και παραγωγής θα ταρακουνηθούν συθέμελα εξ αιτίας εμφύλιων συγκρούσεων που η έντασή τους θα εξαρτηθεί από τη φρόνηση την οποία θα επιδείξουν οι τώρα προνομιούχες τάξεις. Αλλά υποστηρίζουμε και ότι κάθε σοσιαλιστική απόπειρα για αναδιάρθρωση των τωρινών σχέσεων Κεφαλαίου και Εργασίας θα αποτύχει.

18 ΑΓΡΟΙ, ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΑ. ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ 17 αν δεν πάρει υπ όψη της τις παραπάνω τάσεις για ολοκλήρωση. Κατά τη γνώμη μας, τα διάφορα σοσιαλιστικά ρεύματα δεν έχουν προσέξει όσο πρέπει τις τάσεις αυτές αλλά οφείλουν να τις προσέξουν. Μια αναδιοργανωμένη κοινωνία οφείλει να εγκαταλείψει την πλάνη των εθνών των ε- ξειδικευμένων στην παραγωγή αγροτικών ή βιομηχανικών προϊόντων. Πρέπει να βασίζεται στον εαυτό της για την παραγωγή τροφίμων και πολλών, αν όχι των περισσότερων, πρώτων υλών πρέπει να βρει τον καλύτερο τρόπο για να συνδυάσει γεωργία και βιομηχανία τη δουλειά στα χωράφια με μιαν αποκεντρωμένη βιομηχανία- και πρέπει να φροντίζει να παρέχει «ολοκληρωμένη εκπαίδευση», που μόνον αυτή, διδάσκοντας από τα πρώιμα παιδικά χρόνια επιστήμη και χειροτεχνία, μπορεί να δώσει στην κοινωνία τους άνδρες και τις γυναίκες που πραγματικά χρειάζεται. Κάθε έθνος τον γεωπόνο και τον βιομήχανό του κάθε άτομο να δουλεύει στο χωράφι και σε μια βιομηχανική απασχόληση κάθε άτομο να συνδυάζει την επιστημονική γνώση με τη γνώση ενός χειροτεχνικού επαγγέλματος αυτή είναι, το βεβαιώνουμε, η παρούσα τάση των πολιτισμένων εθνών. Η μεγάλη ανάπτυξη των βιομηχανιών στη Βρετανία και η ταυτόχρονη ανάπτυξη του διεθνούς εμπορίου που επιτρέπει τώρα τη μεταφορά πρώτων υλών και τροφίμων σε γιγάντια κλίμακα, έχουν δημιουργήσει την ε ντύπωση ότι λίγα έθνη της Ευρώπης προορίζονταν να γίνουν οι βιομήχανοι του κόσμου. Χρειάζεται μόνο υποστηρίξουν ορισμένοι να εφοδιάζουν την αγορά με βιομηχανικά αγαθά και θα παίρνουν από όλη τη γη τα τρόφιμα που δεν μπορούν να παράγουν τα ίδια, καθώς και τις πρώτες ύλες που χρειάζονται οι βιομηχανίες τους. Η σταθερά αυξανόμενη ταχύτητα των υπερωκεάνιων συγκοινωνιών και οι σταθερά αυξανόμενες ευκολίες των θαλάσσιων μεταφορών έχουν ενισχύσει την παραπάνω εντύπωση. Αν δούμε τις ενθουσιώδεις εικόνες του διεθνούς εμπορίου, που ζωγραφίζει με τόση μαστοριά ο στατιστικολόγος και σχεδόν ποιητής του παγκόσμιου εμπορίου Νιούμαν Σπάλαρτ, κλίνουμε πράγματι να εκστασιαστούμε από τα αποτελέσματα που έχουν επιτευχθεί. «Γιατί να καλλιεργούμε σιτηρά, να εκτρέφουμε βοοειδή και πρόβατα και να καλλιεργούμε λαχανικά και φρούτα, και με αγωνία να κοιτάζουμε τον ουρανό μήπως και μας χαλάσει τη σοδειά, όταν μπορούμε, με πολύ μικρότερο κόπο, να πάρουμε άφθονα σιτηρά από την Ινδία, την Αμερική, την Ουγγαρία ή τη Ρωσία, κρέας από τη Νέα Ζηλανδία, λαχανικά από τις Αζόρες, μήλα από

19 18 Π. ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ τον Καναδά, σταφύλια από τη Μαλάγα κτλ.;» αναφωνούν οι δυτικοευρωπαίοι. «Ήδη τώρα», λένε, «η τροφή μας, ακόμα και στα μετρίως εύπορα σπιτικά, προέρχεται από προϊόντα από ολόκληρη την υδρόγειο. Τα ρούχα μας είναι καμωμένα από φυτικές ίνες και μαλλί που εισάγουμε από όλα τα μέρη του κόσμου. Υποτελή μας είναι τα λιβάδια της Αμερικής και της Αυστραλίας τα βουνά και οι στέπες της Ασίας οι παγωμένοι αγριότοποι των αρκτικών περιοχών οι έρημοι της Αφρικής και τα βάθη των ωκεανών οι τροπικοί και οι χώρες του ήλιου του μεσονυχτίου. Όλες οι ανθρώπινες φυλές δίνουν το μερτικό τους για να έχουμε τα τρόφιμα και τα είδη πολυτελείας μας, τα απλά και τα φανταχτερά ρούχα μας, ενώ σε α ντάλλαγμα τους στέλνουμε τα προϊόντα της ανώτερης ευφυΐας μας, της τεχνικής μας γνώσης, των ισχυρών βιομηχανικών και εμπορικών οργανωτικών μας ικανοτήτων! Δεν είναι σπουδαίο θέαμα αυτή η δραστήρια και πολυσύνθετη ανταλλαγή προϊόντων από ολόκληρη τη γη, που αναπτύχθηκε ξαφνικά μέσα σε λίγα χρόνια;» Σπουδαίο μπορεί να είναι, αλλά μήπως είναι και σκέτος εφιάλτης; Είναι απαραίτητο; Με ποιο αντίτιμο το αποκτήσαμε και πόσο θα διαρκέσει; Ας γυρίσουμε εκατό χρόνια πίσω. Η Γαλλία ήταν καταματωμένη μετά το πέρας των Ναπολεόντειων πολέμων. Η νεαρή της βιομηχανία, που είχε αρχίσει να αναπτύσσεται από τα τέλη του 18ου αιώνα, είχε καταρρεύσει. Γερμανία και Ιταλία ήταν ανίσχυρες στο βιομηχανικό πεδίο. Οι στρατιές της μεγάλης [γαλλικής] Δημοκρατίας είχαν καταφέρει θανάσιμο πλήγμα στη δουλοπαροικία της ηπειρωτικής Ευρώπης αλλά με την παλινόρθωση της αντίδρασης, καταβλήθηκαν προσπάθειες αναβίωσης του σάπιου θεσμού, και δουλοπαροικία σήμαινε όχι άξια λόγου βιομηχανία. Οι τρομεροί πόλεμοι μεταξύ Γαλλίας και Αγγλίας, που συχνά εξηγούνται με α πλώς πολιτικά αίτια, είχαν πολύ βαθύτερο νόημα οικονομικό νόημα. Ή ταν πόλεμοι για την πρωτοκαθεδρία στην παγκόσμια αγορά, πόλεμοι ε ναντίον της βιομηχανίας και του εμπορίου της Γαλλίας, που τους στήριξε ένας ισχυρός στόλος τον οποίο είχε αρχίσει να κατασκευάζει η Γαλλία και η Βρετανία κέρδισε τη μάχη. Έγινε κυρίαρχος των θαλασσών. Το Μπορντώ δεν ήταν πια αντίζηλος του Λονδίνου- όσο για τις γαλλικές βιομηχανίες, σαν να σκοτώθηκαν εν τω γεννάσθαι. Και, βοηθούμενη από τη μεγάλη ώθηση που έδωσε στις φυσικές επιστήμες και την τεχνολογία μια μεγάλη εποχή εφευρέσεων, μη βρίσκοντας σοβαρούς ανταγωνιστές στην Ευρώπη, η Βρετανία άρχισε να αναπτύσσει τις βιομηχανίες της. Σύνθημα

20 ΑΓΡΟΙ. ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΑ, ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ 19 έγινε η παραγωγή σε μεγάλη κλίμακα και σε τεράστιες ποσότητες. Οι απαραίτητες ανθρώπινες δυνάμεις ήταν οι διαθέσιμοι αγρότες, που εν μέρει εκδιώχθηκαν με τη βία από τη γη και εν μέρει προσελκύστηκαν στις πόλεις από τους υψηλούς μισθούς. Δημιουργήθηκαν τα απαραίτητα μηχανήματα, και η παραγωγή βιομηχανικών αγαθών στη Βρετανία προχώρησε με ταχύτατο ρυθμό. Μέσα σε λιγότερα από εβδομήντα χρόνια από το 1810 μέχρι το 1878 η παραγωγή κάρβουνου ανήλθε από 10 σε τόνους οι εισαγωγές πρώτων υλών ανήλθαν από 30 σε τόνουςκαι οι εξαγωγές βιομηχανικών αγαθών από 46 σε λίβρες. Το τονάζ του εμπορικού στόλου σχεδόν τριπλασιάστηκε. Κατασκευάστηκαν δεκαπέντε χιλιάδες μίλια σιδηροδρόμων. Περιττεύει να επαναλάβουμε εδώ με ποιο αντίτιμο επιτεύχθηκαν τα παραπάνω. Οι τρομερές αποκαλύψεις των κοινοβουλευτικών επιτροπών του για τις ελεεινές συνθήκες ζωής των βιομηχανικών εργατών, οι ιστορίες για «εκκαθάριση κτημάτων» και απαγωγές παιδιών εξακολουθούν να είναι νωπές στη μνήμη μας. Θα παραμείνουν ανθεκτικά μνημεία, για να δείχνουν με ποια μέσα εμφυτεύτηκε στη Βρετανία η μεγάλη βιομηχανία. Αλλά η συσσώρευση πλούτου στα χέρια των προνομιούχων τάξεων συνεχιζόταν με πρωτοφανή ταχύτητα. Τα απίστευτα πλοι'ττη, που τώρα θαμπώνουν τον αλλοδαπό στα σπίτια των ιδιωτών της Αγγλίας, συσσωρεύτηκαν κατ αυτήν ακριβώς την περίοδο- το εξαιρετικά πολυέξοδο επίπεδο ζωής, που κάνει έναν άνθρωπο πλούσιο για την ηπειρωτική Ευρώπη να θεωρείται μέτριας κατάστασης στη Βρετανία, εισήχθη εκείνον τον καιρό. Μόνον η φορολογούμενη περιουσία διπλασιάστηκε κατά τα τριάντα τελευταία χρόνια αυτής της περιόδου, ενώ κατά τα ίδια χρόνια ( ) όχι λιγότερες από λίρες σχεδόν λίρες σήμερα επενδύθηκαν από άγγλους κεφαλαιούχους σε βιομηχανίες ή σε δάνεια του εξωτερικού. Αλλά το μονοπώλιο της βιομηχανικής παραγωγής δεν ήταν δυνατόν να μείνει παντοτινά στη Βρετανία. Ούτε η βιομηχανική γνώση ούτε η επιχειρηματικότητα ήταν δυνατόν να μείνουν παντοτινά προνόμιο των βρετανικών νησιών. Αναγκαστικά, μοιραία, άρχισαν να περνούν τη διώρυγα της Μάγχης και να εξαπλώνονται στην ηπειρωτική Ευρώπη. Η Γαλλική ε πανάσταση είχε δημιουργήσει στη Γαλλία μια πολυάριθμη τάξη μικροϊδιοκτητών γεωργών, που απόλαυσαν επί πενήντα σχεδόν χρόνια μια σχετική ευμάρεια ή τουλάχιστον εγγυημένη εργασία. Οι τάξεις τ<ον άστεγων

21 20 Π. ΚΡΟΠΟΤΚΙΝ εργατών της πόλης αυξάνονταν αργά. Αλλά η επανάσταση της μεσαίας τάξης του είχε ήδη ξεχωρίσει τους γεωργούς μικροϊδιοκτήτες από τους προλετάριους του χωριού και, ευνοώντας τους μεν σε βάρος των δε, ανάγκασε τους εργάτες, που δεν είχαν σπιτικό ούτε χωράφια, να εγκαταλείψουν τα χωριά τους και να σχηματίσουν έτσι τον πρώτο πυρήνα της εργατικής τάξης που παραδόθηκε στο έλεος των βιομηχάνων. Επιπλέον, οι ίδιοι οι γεωργοί μικροϊδιοκτήτες, αφού απόλαυσαν για μια περίοδο α ναντίρρητη ευημερία, άρχισαν με τη σειρά τους να αισθάνονται την πίεση των δύσκολων καιρών, και τα παιδιά τους αναγκάστηκαν να γυρέψουν α πασχόληση στις βιομηχανίες. Πόλεμοι και επανάσταση είχαν κάπως παρεμποδίσει την ανάπτυξη της βιομηχανίας μα η βιομηχανία άρχισε ν αναπτύσσεται ξανά κατά το δεύτερο ήμισυ του 19ου αι. αναπτύχθηκε, βελτιώθηκε και τώρα, παρά την απώλεια της Αλσατίας, η Γαλλία δεν είναι πια υποτελής στην Αγγλία για τα βιομηχανικά προϊόντα όπως ήταν πριν εξήντα χρόνια. Σήμερα, οι εξαγωγές βιομηχανικών προϊόντων της ανέρχονται σχεδόν στο ήμισυ των αντίστοιχων της Βρετανίας, και τα δυο τρίτα τους είναι υφαντουργικά προϊόντα ενώ οι εισαγωγές της στα ίδια προϊόντα αποτελούνται κυρίως από τα λεπτότερα βαμβακερά και μάλλινα νήματα που εν μέρει επανεξάγονται ως υφάσματα και μια μικρή ποσότητα μάλλινων αγαθών. Για την εγχώρια κατανάλωση η Γαλλία επιδεικνύει μια σαφή τάση προς τη μετατροπή της σε εξ ολοκλήρου αυτάρκη χώρα, και για την πώληση των βιομηχανικών της αγαθών εμφανίζει την τάση να βασίζεται όχι στις αποικίες της αλλά ιδίως στην πλούσια εσωτερική της αγορά. Τα ίδια ισχύουν σε γενικές γραμμές και για τη Γερμανία. Κατά τα πενήντα περασμένα χρόνια, και ιδίως μετά τον προηγούμενο πόλεμο [του ], η βιομηχανία της αναδιοργανώθηκε εξ ολοκλήρου. Καθώς ο πληθυσμός της αυξήθηκε γοργά από 40 σε , η αύξηση αυτή διοχετεύτηκε τελείως στην αύξηση του αστικού πληθυσμού χωρίς να αποσπαστούν εργατικά χέρια από τη γεωργία και στις πόλεις αύξησε τον πληθυσμό των απασχολούμενων στη βιομηχανία. Τα βιομηχανικά της μηχανήματα βελτιώθηκαν πλήρως και οι καινούργιοι της βιομήχανοι εφοδιάζονται τώρα με μηχανήματα που στο μεγαλύτερο μέρος τους αντιπροσωπεύουν την τελευταία λέξη της τεχνολογικής προόδου. Έχει πλήθος εργάτες και τεχνολόγους που έχουν λάβει ανώτερη τεχνική και επιστημονική εκπαίδευση και η βιομηχανία της έχει πολύ ισχυρή και πνευματική

22 ΑΓΡΟΙ. ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΑ, ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ 21 βοήθεια, τόσο για την άμεση βελτίωσή της όσο και για την εξάπλωση της σοβαρής τεχνικής και επιστημονικής γνώσης, από μια στρατιά μορφωμένων χημικών, φυσικών και μηχανικών. Συνολικά η Γερμανία προσφέρει τώρα το θέαμα ενός έθνους σε μια περίοδο Aufschwung (ορμητικής ανάπτυξης] με όλες τις δυνάμεις μιας νέας αρχής σε όλους τους τομείς της ζωής. Πριν από πενήντα χρόνια ήταν πελάτης της Αγγλίας. Τώρα, είναι ή δη ανταγωνιστής της στις ευρωπαϊκές και ασιατικές αγορές, και με τον τωρινό γοργό ρυθμό ανάπτυξης των βιομηχανιών της, ο ανταγωνισμός της δεν θ αργήσει να γίνει ακόμα πιο οξύς α π όσο είναι σήμερα. Συγχρόνως, το κύμα της βιομηχανικής παραγωγής, που προήλθε από τη βορειοδυτική Ευρώπη, εξαπλώνεται προς τα ανατολικά και τα νοτιοανατολικά, και καλύπτει έναν ολοένα μεγαλύτερο κύκλο. Και, όσο εξαπλώνεται ανατολικά και διεισδύει σε νεότερες χώρες, εμφυτεύει εκεί όλες τις βελτιώσεις που οφείλονται σε ενός αιώνα μηχανικές και χημικές εφευρέσεις- παίρνει από την επιστήμη όλη τη βοήθεια που μπορεί να δώσει η επιστήμη στη βιομηχανία- και βρίσκει πληθυσμούς πρόθυμους να ενστερνιστούν τα πιο πρόσφατα επιτεύγματα της επιστημονικής γνώσης. Οι καινούργιοι βιομήχανοι της Γερμανίας αρχίζουν από εκεί που έφτασε το Μάντσεστερ έπειτα από έναν αιώνα πειραμάτων και δοκιμών- και η Ρωσία αρχίζει από κει έχουν φτάσει τώρα το Μάντσεστερ και η Σαξονία. Με τη σειρά της η Ρωσία, προσπαθεί ν ανεξαρτητοποιηθεί από τη δυτική Ευρώπη κι αρχίζει γοργά να κατασκευάζει βιομηχανικά όλα τα αγαθά που εισήγε παλαιότερα από τη Βρετανία ή από τη Γερμανία. Οι προστατευτικοί δασμοί ενδέχεται μερικές φορές να βοηθούν τη γέννηση καινούργιων βιομηχανιών: πάντα σε βάρος κάποιων άλλων αναπτυσσόμενων βιομηχανιών, και πάντα εμποδίζοντας τη βελτίωση εκείνων που ήδη υπάρχουν- αλλά η αποκέντρωση των βιομηχανιών προχωρεί με ή χωρίς προστατευτικούς δασμούς θα έλεγα μέχρι παρά τους προστατευτικούς δασμούς. Αυστρία, Ουγγαρία και Ιταλία ακολουθούν την ίδια πορεία αναπτύσσουν τις εγχώριες βιομηχανίες τους και μέχρι η Ισπανία και η Σερβία μπαίνουν στην οικογένεια των βιομηχανικών χωρών. Τι λέω, ακόμα και η Ινδία, ακόμα και η Βραζιλία και το Μεξικό, με την υποστήριξη αγγλικού, γαλλικού και γερμανικού κεφαλαίου και τεχνογνωσίας, αρχίζουν να ιδρύουν εγχώριες βιομηχανίες στην επικράτεια τους. Τέλος, ένας τρομερός ανταγωνιστής για όλες τις ευρωπαϊκές βιομηχανικές χώρες είναι τελευταία οι Η.Π.Α. Όσο πιο πλατιά εξαπλώνεται η τεχνική εκπαίδευση.