ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Transcript

1 ΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΔΙΕΘΝΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: «ΆΡΘΡΟ 6 ΕΣΔΑ-ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗ ΧΡΗΣΤΗ ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΚΑΙ ΈΝΟΡΚΕΣ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ (Ε.Δ.Ε) ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΣΤΥΝΟΜΙΑ» υποβληθείσα από τον ΣΤΕΦΑΝΙΔΗ Χ. Κωνσταντίνο Α.Μ Υπ. Διδάκτορα της Εγκληματολογίας (με γνωστικό πεδίο το Ποινικό Δίκαιο) Κατόχου Μ.Δ.Ε. στο Ευρωπαϊκό Ποινικό Δίκαιο και στη Θεωρία του Δικαίου Πολιτικού και Διοικητικού Επιστήμονα Αξιωματικού ΕΛ.ΑΣ. Τριμελής Επιτροπή - Υπεύθυνοι Καθηγητές κ. ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ Κ. κ. ΧΡΥΣΟΜΑΛΛΗΣ Μ. κ. ΚΤΙΣΤΑΚΙΣ Γ. Αλεξανδρούπολη, Ιανουάριος 2018

2 Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α ΕΙΣΑΓΩΓΗ..5-6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α 1. ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΗ ΧΡΗΣΤΗ ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ (ΆΡΘΡΟ 6 ΕΣΔΑ) ΆΡΘΡΟ 6 ΠΑΡ.1.ΠΕΔΙΟ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΜΗ ΑΥΤΟΕΝΟΧΟΠΟΙΗΣΗΣ Η ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΗΣ ΚΑΙ Η ΕΡΓΩ ΜΗ ΑΥΤΟΕΝΟΧΟΠΟΙΗΣΗ ΤΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΗΣ ΑΡΧΗΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΕΔΔΑ ΤΕΚΜΗΡΙΟ ΑΘΩΟΤΗΤΑΣ-ΑΡΘΡΟ 6 ΠΑΡ.2 ΕΣΔΑ ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΚΑΙ ΝΟΜΙΚΗ ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗ ΈΝΝΟΙΑ, ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΚΑΙ ΙΣΧΥΣ ΤΟΥ ΤΕΚΜΗΡΙΟΥ ΑΘΩΟΤΗΤΑΣ ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΠΟΥ ΚΑΤΟΧΥΡΩΝΟΝΤΑΙ ΣΤΟ ΑΡ. 6 ΠΑΡ. 3 ΤΗΣ ΕΣΔΑ, ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΑΡΧΗΣ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΗΣ ΔΙΚΗΣ ΤΟ ΚΑΝΟΝΙΣΤΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΩΝ ΥΠΟ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Α ΚΑΙ Β ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ, ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΗΝ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ (ΑΡ. 6 ΠΑΡ. 3 Α) ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑΣ (ΑΡ. 6 ΠΑΡ. 3 Β) ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β 1. ΑΡΘΡΟ 6 ΕΣΔΑ ΚΑΙ ΠΕΙΘΑΡΧΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΟΥ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΥ Π.Δ.120/

3 1.1. ΠΕΡΙΘΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΡΟΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΟΥ ΑΡΘΡΟΥ 6 ΕΣΔΑ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΟΥ ΠΕΙΘΑΡΧΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΕΝ ΓΕΝΕΙ Η ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΩΝ ΠΕΙΘΑΡΧΙΚΩΝ ΠΑΡΑΠΤΩΜΑΤΩΝ ΟΙ ΠΕΙΘΑΡΧΙΚΕΣ ΚΥΡΩΣΕΙΣ ΩΣ ΜΕΣΟ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΗΣ ΔΙΑΦΘΟΡΑΣ ΑΥΤΟΔΙΚΑΙΗ ΑΡΓΙΑ Η ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΠΟΙΝΙΚΩΝ ΑΠΟ ΤΩΝ ΠΕΙΘΑΡΧΙΚΩΝ ΚΥΡΩΣΕΩΝ ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΟΥ ΑΡΘΡΟΥ 6 ΕΣΔΑ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΟΥ ΠΕΙΘΑΡΧΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΚΡΙΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ ΠΕΙΘΑΡΧΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΟΥ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΥ Π.Δ.120/2008 ΥΠΟ ΤΟ ΠΡΙΣΜΑ ΤΟΥ ΑΡΘΡΟΥ 6 ΕΣΔΑ Η ΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΠΕΙΘΑΡΧΙΚΗΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑΣ ΜΕ ΤΗΝ ΠΟΙΝΙΚΗ ΔΙΚΗ Η ΠΕΙΘΑΡΧΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΠΡΟΗΓΕΙΤΑΙ ΤΗΣ ΠΟΙΝΙΚΗΣ Η ΠΕΙΘΑΡΧΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΕΠΕΤΑΙ ΤΗΣ ΠΟΙΝΙΚΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΣΧΕΤΙΚΩΝ ΝΟΜΟΛΟΓΙΩΝ ΤΟΥ ΕΔΔΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ 1. ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΕΓΚΑΛΟΥΜΕΝΟΥ ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΟΥ ΤΟΥ ΠΕΙΘΑΡΧΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ (Π.Δ.120/2008) ΤΗΣ ΕΛ.ΑΣ. ΣΥΝΑΡΤΗΣΕΙ ΤΟΥ ΑΡΘΡΟΥ 6 ΕΣΔΑ ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΓΝΩΣΗΣ ΤΗΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑΣ, ΑΛΛΩΣ ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ (ΑΡΘΡΟ 6 ΠΑΡ. 3Α) ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΥΠΕΡΑΣΠΙΣΗΣ ΜΕ ΤΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΚΑΤΑΛΛΗΛΗΣ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑΣ (ΑΡΘΡΟ 6 ΠΑΡ. 3Β ΕΣΔΑ ) ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΥΠΕΡΑΣΠΙΣΗΣ ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΕΞΑΣΦΑΛΙΣΗΣ ΣΥΝΗΓΟΡΟΥ (6 ΠΑΡ. 3Γ ΕΣΔΑ

4 1.4.ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΚΛΗΤΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΕΞΕΤΑΣΗΣ ΜΑΡΤΥΡΩΝ (6 ΠΑΡ. 3Δ ΕΣΔΑ ) ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΔΙΕΡΜΗΝΕΙΑΣ (6 ΠΑΡ. 3Ε ΚΑΙ ΕΝ ΜΕΡΕΙ Α ΕΣΔΑ) ΤΕΚΜΗΡΙΟ ΑΘΩΟΤΗΤΑΣ ΑΡΘΡΟ 6 ΠΑΡ2. ΕΣΔΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΔΙΚΑΙΗΣ ΑΜΕΡΟΛΗΠΤΗΣ ΔΙΚΗΣ ΑΡΘΡΟ 6 ΠΑΡ.1 ΕΣΔΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗ ΜΗ ΑΥΤΟΕΝΟΧΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ «ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΙΩΠΗΣ» ΑΡΘΡΟ 6.ΠΑΡ.1 ΕΣΔΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΔΙΚΑΣΤΙΚΗΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΟΥ ΑΡΘΡΟΥ 6 ΕΣΔΑ ΣΤΟ ΠΕΙΘΑΡΧΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΟΥ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΥ Π.Δ.120/ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΥΠ ΆΡΙΘ 1774/2015 ΑΠΟΦ. ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΥ ΕΦΕΤΕΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ/ΤΜΗΜΑ Γ ΑΚΥΡΩΤΙΚΟ ΥΠΟ ΤΗΝ ΟΠΤΙΚΗ ΤΟΥ ΑΡΘΡΟΥ 6 ΕΣΔΑ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΥΠ ΆΡΙΘ.4662/2012 ΣΤΕ (ΟΛΟΜ) ΥΠΟ ΤΗΝ ΟΠΤΙΚΗ ΤΟΥ ΑΡΘΡΟΥ 6 ΕΣΔΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ-ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΟΙ ΤΟΠΟΙ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ ΆΡΘΡΟΝ 6 ΕΣΔΑ, ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗ ΧΡΗΣΤΗ ΑΠΟΝΟΜΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ, Π.Δ.120/2008, ΠΕΙΘΑΡΧΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΟΥ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΥ ΑΠΟΦΑΣΗ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΥ ΕΦΕΤΕΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ /ΤΜΗΜΑ Γ ΑΚΥΡΩΤΙΚΟ /ΑΡΙΘ. ΑΠΟΦ. 1774/2015 ΑΠΟΦΑΣΗ ΣτΕ 4662/2012 ΥΠΟΘΕΣΗ ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ ΚΑΤΑ ΕΛΛΑΔΑΣ ΥΠΟΘΕΣΗ VANJAK ΚΡΟΑΤΙΑΣ ΥΠΟΘΕΣΗ HRDALO ΚΑΤΑ ΚΡΟΑΤΙΑΣ ΥΠΟΘΕΣΗ ΕΔΔΑ ΚΑΤΑ ΝΟΡΒΗΓΙΑΣ 4

5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Μετά την οδυνηρή εμπειρία του Β Παγκοσμίου Πολέμου, η εμπέδωση ανθρωποκεντρικών αξιών, μείζονος σημασίας, ως προαπαιτούμενου του Δυτικού Νομικού Πολιτισμού, παγιώθηκε οριστικά, κάνοντας ιδιαιτέρως αισθητή την ανάγκη θέσπισης ενός γενικότερου πλαισίου, εντός του οποίου να καταγράφονται - και κατά συνέπεια - να προστατεύονται θεμελιώδεις ανθρωπιστικές αρχές και δικαιώματα. Ο καρπός της εμπέδωσης αυτής ήταν η θέσπιση της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για την Προάσπιση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών (ΕΣΔΑ), με στόχο τη διαφύλαξη και προώθηση των κοινών ιδεωδών και αρχών και τη διευκόλυνση της οικονομικής προόδου των Κρατών, μέσω της σύναψης κοινών συμφωνιών και της αποδοχής κοινών δράσεων, καθώς και με βάση τη διαφύλαξη και την ανάπτυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και των θεμελιωδών ελευθεριών αυτού 1, ευελπιστώντας έτσι να καταστεί η Σύμβαση ένα πανευρωπαϊκό υπερσύνταγμα στον τομέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων 2. Η Ελλάδα είναι μία από τις πρώτες ευρωπαϊκές χώρες που κύρωσαν με Νόμο την ΕΣΔΑ, ενσωματώνοντάς την στο εθνικό δίκαιο αρχικά με το Ν. 2329/1953 και - μετά την καταγγελία και την αδράνειά της από το δικτατορικό καθεστώς - εκ νέου με το ν.δ. 53/1974, οπότε και απέκτησε αυξημένη έναντι των κοινών νόμων τυπική ισχύ δυνάμει του άρ. 28 παρ. 1 Σ 3. Ωστόσο, στην πράξη η προσαρμογή της ελληνικής έννομης τάξης στο πλαίσιο αυτό της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ειδικά σε επίπεδο Ποινικού Δικαίου και Ποινικής Καταστολής, αποδεικνύεται χαρακτηριστικά δυσχερής, παρά τις αντίθετες διατυπώσεις της θεωρίας, όπως προκύπτει από τον αριθμό και κυρίως από τη σημασία των παραβιάσεων που διαπιστώνονται από τα αρμόδια δικαιοδοτικά όργανα του Στρασβούργου εκ μέρους της Ελλάδας. Η αιτία δε, των ελληνικών 1 Βλ. άρ. 1 του Καταστατικού του Συμβουλίου της Ευρώπης 2 Βλ. Δημητρόπουλου Μ. «Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΣΥΜΒΑΣΗ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΙ Η ΘΕΣΜΙΚΗ ΤΗΣ ΣΥΝΕΙΣΦΟΡΑ ΣΤΗΝ ΑΡΤΙΟΤΕΡΗ ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ», Αρχείο Νομολογίας 2002, τεύχος 1, σελ «1. Οι γενικά παραδεγμένοι κανόνες του διεθνούς δικαίου, καθώς και οι διεθνείς συμβάσεις, από την επικύρωσή τους με Νόμο και τη θέση τους σε ισχύ σύμφωνα με τους όρους καθεμιάς, αποτελούν αναπόσπαστο μέρος του εσωτερικού ελληνικού δικαίου και υπερισχύουν από κάθε άλλη αντίθετη διάταξη Νόμου. Η εφαρμογή των κανόνων του διεθνούς δικαίου και των διεθνών συμβάσεων στους αλλοδαπούς τελεί πάντοτε υπό τον όρο της αμοιβαιότητας» 5

6 δυσχερειών προσαρμογής θα μπορούσε να αναζητηθεί στην ερμηνεία των σχετικών εθνικών διατάξεων, αφού φαινομενικά η προστασία που παρέχεται στα άτομα στο πλαίσιο της Ποινικής Δίκης είναι παρόμοια με εκείνη που επιφυλάσσει η ΕΣΔΑ, αλλά σε παγιωμένες νοοτροπίες και κατεστημένες νομοθετικές και νομολογιακές πρακτικές, οι οποίες οδηγούν στην παρερμηνεία και την χωλή εφαρμογή των διατάξεων της Σύμβασης 4. Στο πλαίσιο της παρούσας μελέτης θα παρουσιαστεί συνοπτικά το Δικαίωμα στη χρηστή απονομή της Δικαιοσύνης και το εύρος εφαρμογής του στο χώρο του πειθαρχικού δικαίου εν γένει και δη σ αυτόν των Ένορκων Διοικητικών Εξετάσεων (Ε.Δ.Ε) της Ελληνικής Αστυνομίας. Για τον λόγο αυτό, λοιπόν, θα επιχειρηθεί μία συνοπτική προσέγγιση του περιεχομένου του δικαιώματος στη χρηστή απονομή της Δικαιοσύνης, σύμφωνα με το άρθρο 6 της ΕΣΔΑ, την σχέση του με μια διοικητικής φύσεως διαδικασία, όπως αυτή του Πειθαρχικού Δικαίου εν γένει - αλλά και της ΕΛ.ΑΣ - και εν κατακλείδι θα διαπιστωθούν προβληματικές, συναρτήσει με το εύρος εφαρμογής του στο πλαίσιο της εν λόγω πειθαρχικής διαδικασίας. Προβληματικές, όπως αυτές έχουν εντοπιστεί και ερμηνευθεί κατά καιρούς από τη θεωρία και τη νομολογία τόσο της χώρας όσο και του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Τα ανωτέρω θα παρουσιαστούν υπό το πρίσμα και την οπτική του ουσιαστικού ποινικού και δικονομικού ποινικού Δικαίου, δεδομένης της ισχύς του άρθρου 8 του Π.Δ.120/2008 «Πειθαρχικό Δίκαιο της ΕΛ.ΑΣ», το οποίο τιτλοφορείται ως «Εφαρμογές Κανόνων και Αρχών του Ποινικού Δικαίου», στο οποίο ορίζονται τα εξής: «Κανόνες και αρχές του Ποινικού Δικαίου και της ποινικής δικονομίας εφαρμόζονται ανάλογα και στο πειθαρχικό δίκαιο, αν συνάδουν με τη φύση και το σκοπό της πειθαρχικής διαδικασίας και δεν αντίκειται στις διατάξεις του παρόντος». 4 Βλ. Δημόπουλου Π.: «ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΗΣ ΕΣΔΑ», Ποινική Δικαιοσύνη 2001, σελ

7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΗ ΧΡΗΣΤΗ ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ (ΑΡΘΡΟ 6 ΕΣΔΑ) Από την αρχή του σεβασμού και της προστασίας της αξίας του ανθρώπου απορρέει - κατά βάση - και η αρχή της δίκαιης διεξαγωγής της δίκης, που κατοχυρώνεται ρητώς με τη διάταξη του άρθρου 6 παρ.1.εδαφ.α της ΕΣΔΑ, σύμφωνα με την οποία κάθε πρόσωπο «έχει το δικαίωμα η υπόθεσή του να δικαστεί δίκαια». Μολονότι ένας σαφής και γενικά αποδεκτός προσδιορισμός του περιεχομένου του δικαιώματος αυτού και της έννοιας της δίκαιης διεξαγωγής της δίκης είναι ιδιαιτέρως δυσχερής, ωστόσο μπορεί να γίνει μια πολύ γενική αναφορά, η οποία παρά την σχετική αοριστία της, λόγω της γενικότητάς της, είναι χρήσιμη για την υπαγωγή ορισμένων ενδεικτικών περιπτώσεων. Υπό αυτή την προσέγγιση, ως δίκαιη δίκη πρέπει καταρχήν να θεωρείται εκείνη που διεξάγεται με την τήρηση όλων των προβλεπόμενων από τις ισχύουσες διατάξεις δικαιωμάτων των διαδίκων (και ιδίως στην ποινική δίκη τα δικαιώματα του κατηγορουμένου ), καθώς και των υποχρεώσεων των οργανισμών απονομής της Δικαιοσύνης όχι μόνο τυπικά, αλλά και ουσιαστικά, δηλαδή κατά τέτοιο τρόπο ώστε η τήρηση των δικαιωμάτων και των υποχρεώσεων αυτών να εξασφαλίσει στους διαδίκους πλήρη και αποτελεσματική υπεράσπιση σε κάθε στάδιο της διαδικασίας απονομής της Δικαιοσύνης. Περαιτέρω, όμως, ως δίκαιη δίκη θα πρέπει να θεωρείται και εκείνη, η οποία εξασφαλίζει την πλήρη και αποτελεσματική υπεράσπιση των διαδίκων, ανεξάρτητα και πέρα από το αν η ισχύουσα δικονομική νομοθεσία καθιερώνει επαρκώς το αντίστοιχο αναγκαίο προστατευτικό πλέγμα δικαιωμάτων και υποχρεώσεων. Υπό μια άλλη διατύπωση, με βάση της αρχής της δίκαιης διεξαγωγής της δίκης, δύναται να διαμορφώνονται ή να διευρύνονται συγκεκριμένα δικαιώματα των διαδίκων και συγκεκριμένες υποχρεώσεις την οργάνων απονομής της Δικαιοσύνης, 7

8 μολονότι δεν προβλέπονται καθόλου ή δεν υφίστανται στην απαιτουμένη έκταση από την ισχύουσα δικονομική νομοθεσία. Επισημαίνεται επίσης, ότι από το ευρύτερο δικαίωμα περί δίκαιης διεξαγωγής της δίκης, απορρέει και το δικαίωμα Ακρόασης (άρθρο 6 παρ. 1και 3 ΕΣΔΑ). Η πρακτική σημασία της υπαγωγής του δικαιώματος Ακρόασης, στο δικαίωμα για δίκαιη δίκη, έγκειται κυρίως στην παρεχόμενη από το άρθρο 25 παρ.1 της ΕΣΔΑ δυνατότητα κάθε φυσικού προσώπου, μη κυβερνητικής οργάνωσης ή ομάδας ατόμων, να προσφύγει στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, εφόσον διατείνεται ότι είναι θύμα παραβίασης του δικαιώματος Ακρόασης, δεδομένου ότι το Ελληνικό κράτος ήδη αναγνώρισε την αρμοδιότητα της Επιτροπής για παραβάσεις που έλαβαν χώρα με την 19 η Νοεμβρίου 1985 αρχικά έως τις και στη συνέχεια έως τις , και , ενώ παράλληλα ανανέωσε για μια τριετή περίοδο, αρχόμενη από την , την αποδοχή υπό τον ορό της αμοιβαιότητας, της υποχρεωτικής δικαιοδοσίας του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου για όλες τις υποθέσεις που αφορούν την ερμηνεία και την αποδοχή βάσει του άρθρου 46 της Σύμβασης για την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των βασικών ελευθεριών. 1.1.ΆΡΘΡΟ 6 ΠΑΡ.1.ΠΕΔΙΟ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ Το άρθρο 6 παρ.1 της ΕΣΔΑ καταρχήν αναφέρεται σε υποθέσεις αστικής και ποινικής φύσεως. Επομένως το πρώτο μεγάλο ζήτημα ως προς την υπαγωγή των διοικητικών κυρώσεων στο προστατευτικό πεδίο του αρ. 6 της ΕΣΔΑ είναι το κατά πόσο αυτές αποτελούν «κατηγορία ποινικής φύσης». Είναι γνωστό και αδιαμφισβήτητο ότι οι διοικητικές κυρώσεις πάσης φύσεως 5 ανήκουν στην ύλη του διοικητικού δικαίου, επιβάλλονται με διοικητική διαδικασία και υπάγονται στην αρμοδιότητα των διοικητικών δικαστηρίων. Ωστόσο, ενόψει της σημασίας των κυρώσεων αυτών στο εσωτερικό δίκαιο των περισσότερων ευρωπαϊκών κρατών και της βαρύτητας που δύνανται να έχουν για τα συμφέροντα των ιδιωτών, το ΕΔΔΑ ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 αναγνώρισε ότι η ένταξη μιας κύρωσης στην ύλη του διοικητικού δικαίου, κατά την εσωτερική έννομη 5 Βλ. λ.χ. φορολογικές, τελωνειακές, κοινωνικοασφαλιστικές, περιβαλλοντικές παραβάσεις κλπ 8

9 τάξη, δεν αρκεί για να αποκλείσει την υπαγωγή της στις κατηγορίες ποινικής φύσεως κατά την έννοια του αρ. 6 παρ. 1 ΕΣΔΑ. Για την υπαγωγή αυτή το ΕΔΔΑ χρησιμοποιεί τρία κριτήρια, γνωστά και ως «κριτήρια Engel» 6 και είναι τα εξής παρακάτω : πρώτον, η ταξινόμηση της παράβασης στο εθνικό δίκαιο, αν δηλαδή η σχετική νομοθετική διάταξη ανήκει στην ύλη του ποινικού δικαίου, δεύτερον, η φύση της παράβασης και τρίτον, η φύση και ο βαθμός σοβαρότητας της κύρωσης που κινδυνεύει να υποστεί ο ενδιαφερόμενος. Τα κριτήρια αυτά δεν είναι απαραίτητο να συντρέχουν σωρευτικά προκειμένου να χαρακτηριστεί μια κύρωση ως ποινικής φύσεως, αν και δεν αποκλείεται μια σωρευτική εκτίμησή τους, όταν η εξέταση των επιμέρους στοιχείων δεν αρκεί για να σχηματιστεί μία ασφαλής γνώμη ως προς την ποινική φύση της κύρωσης. Ενδεικτικά, το ΕΔΔΑ εξετάζει ως κριτήρια τη σοβαρότητα του αδικήματος αυτού καθ αυτού, τον αποτρεπτικό και κατασταλτικό χαρακτήρα της κύρωσης και το ύψος του προστίμου. 7 Μετά τη ρητή υπαγωγή από το ΕΔΔΑ στις κατηγορίες ποινικής φύσεως των κυρώσεων που προβλέπονται στο ελληνικό δίκαιο για τελωνειακές παραβάσεις 8, αποτελεί πλέον κοινό τόπο στη νομολογία των ελληνικών διοικητικών δικαστηρίων η αναγνώριση της ένταξης των σοβαρότερων διοικητικών κυρώσεων στο κανονιστικό πεδίο του αρ. 6 παρ. 1 ΕΣΔΑ. Επιπλέον, υπό το πρίσμα της νομολογίας 9 του ΕΔΔΑ, γίνεται δεκτό ότι το αρ. 6 περί δίκαιης δίκης επέχει θέση και σε διαδικασίες συλλογής αποδεικτικών μέσων σε βάρος οποιουδήποτε προσώπου που μπορεί να «μορφοποιούνται» υπό την σκέπιν 6 βλ. ΕΔΔΑ της 08/06/1976,«Engel και λοιποί κατά Ολλανδίας»,5100/71,5101/71,5102/71,5354/72, 5370/72 7 βλ. ΕΔΔΑ της 06/12/2007, «ΓΙΑΝΝΕΤΑΚΗ Ε. & Σ. ΜΕΤΑΦΟΡΙΚΗ ΕΠΕ κλπ κατά Ελλάδος», 29829/ βλ. ΕΔΔΑ της 24/9/1997, «Γαρυφάλλου ΑΕΒΕ κατά Ελλάδος»,18996/01 9 Βλ. ενδεικτικώς Χ.ΜΥΛΩΝΟΠΟΥΛΟ «ΚΟΙΝΟΤΙΚΟ ΠΟΙΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΓΕΝΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΟΙΝΟΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ», περιεχόμενο παραπομπής 30 στη σελ. 164, Ποινικά Χρονικά Ξ

10 των διοικητικών ερευνών, υπό την προϋπόθεση ότι αυτές μπορούν να οδηγήσουν είτε σε διοικητική κύρωση που όμως επέχει θέση ποινής 10, εκ της βαρύτητάς 11 της κρινόμενη και πάλι, είτε τα αποτελέσματα των «διοικητικών αυτών ερευνών» θα αποτελέσουν συστατικά στοιχεία επιβαρυντικών αποδεικτικών μέσων που θα χρησιμοποιηθούν σε μια ποινική διαδικασία. Υποψιν ότι είναι άνευ δικαιϊκής αξίας να τηρηθούν οι διατάξεις του αρ. 6 κατά τη διάρκεια μιας ποινικής δίκης στο ακροατήριο και να μην τηρηθούν και κατά τη διάρκεια της συλλογής των επιβαρυντικών αποδεικτικών μέσων, τα οποία θα αποτελέσουν τη θεμέλιο βάση και τον πυλώνα της έναρξης μιας ποινικής διαδικασίας 12. «Εν προκειμένω, το εύρος της έννοιας της «αξιόποινης πράξης» και το εύρος της έννοιας της «ποινικής δίκης» κατά το ΕΔΔΑ δεν θα πρέπει να ταυτίζεται πάντα με τους συγκεκριμένους ορισμούς που δίδονται από τα εθνικά δικαιϊκά συστήματα - ιδίως αν συμβαίνει τα τελευταία να μην συνάδουν με το πνεύμα των διατάξεων της ΕΣΔΑ - αλλά είναι ευρύτερο και προσδιορίζεται κάθε φορά από την νομολογία του ΕΔΔΑ. Έτσι, ανακύπτουν ζητήματα 13 που συνδέονται λ.χ. με το επιτρεπτό ή μη της παραπομπής του εκάστοτε φερόμενου δράστη στο ακροατήριο, την επιβαρυντική αποδεικτική αξιοποίηση ενδείξεων, οι οποίες ελήφθησαν κατά παρέκκλιση του άρθρου 6 της ΕΣΔΑ από την εκάστοτε κατηγορούσα αρχή και με την επιβολή κύρωσης σε βάρος προσώπου που κατηγορείται για τέλεση αξιόποινης πράξης, παρότι μπορεί να παραβιάστηκε το δικαίωμα του στην μη αυτοενοχοποίηση ή το τεκμήριο της αθωότητας του. 10 Οι λεγόμενες «κρυπτοποινές», Βλ. ύψος προστίμων που προβλέπονται στον Ν.2947/2001προς προβλματισμό. 11 Εξαρτάται από την κοινωνικοηθική απαξία που επιφέρει μια διοικητική κύρωση Βλ.ο.π. ΜΥΛΩΝΟΠΟΥΛΟ Χ., Ποιν. Χρον. Ξ2010, σελ Είτε αυτή θα ονομαστεί ποινική δίωξη, είτε προκαταρκτική έρευνα είτε προανάκριση είτε όμως και «αστυνομική έρευνα», υπό την ευρύτερη έννοια, βλ. και εκτός άλλων και Απόφαση 66338/09 ΕΔΔΑ Yaremenko κατά Ουκρανίας, από την οποία εμφαίνεται ότι η ποινική καταδίκη του αιτούντος για δυο δολοφονίες στηρίχτηκε σε αποδείξεις που είχαν συλλέγει κατά παράβαση των δικαιωμάτων σιωπής και μη αυτοενοχοποίησης με λυσιτελή συνδρομή δικηγόρου. 13 Βλ. σχετικώς ΤΣΟΛΚΑ Ο. «ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗΝ ΜΗ ΑΥΤΟΕΝΟΧΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΤΕΚΜΗΡΙΟ ΤΗΣ ΑΘΩΟΤΗΤΑΣ», Ποιν. Χρονικά ΝΔ/ 2004, σελ. 97 επομ. 10

11 Οι προϋποθέσεις συνδρομής του εν λόγω τεκμηρίου 14 και αντίστοιχου δικαιώματος - ώστε να αναγνωρίζονται - είναι: (α) Προφανώς το υποκείμενο υπέρ του οποίου αναγνωρίζεται και αυτό προσδιορίζεται με τον όρο 15 «παν πρόσωπο» και (β) η κατηγορία για διάπραξη εγκλήματος, γεγονός που προσδίδει στη διαδικασία το χαρακτηρισμό της ποινικής διαδικασίας. Για τον λόγο αυτό, έστω και συνοπτικά, κρίνεται ως σημαντικό να προσδιοριστεί η έννοια του κατηγορουμένου. Στο πλαίσιο της ερμηνείας 16 του αρ. 6 της ΕΣΔΑ, ως κατηγορούμενος θεωρείται το πρόσωπο εναντίον του οποίου εκδηλώνεται μια πράξη βούλησης των διωκτικών αρχών, από την αξιολόγηση της οποίας συνάγεται η πρόθεσή τους να αρχίσουν μια διερευνητική διαδικασία κατά του προσώπου αυτού, που εικάζουν ως δράστη μιας αξιόποινης πράξης. Μάλιστα δεν απαιτείται να υπάρχει μια ιδιαίτερη και ξεκάθαρη απόφαση να διωχθεί κάποιος ως κατηγορούμενος. Μπορεί η πράξη βούλησης ή διωκτική πρόθεση να προκύπτει συμπερασματικά από την υπόθεση, όταν τα διωκτικά όργανα διερευνούν έχοντας στο «στόχαστρο» κάποιον ύποπτο. Γιατί όμως υπάρχει ανάγκη να ειπωθούν τα παραπάνω; Διότι παρόλο που ο χαρακτηρισμός ενός προσώπου ως κατηγορούμενου έχει από κοινωνική άποψη δυσάρεστες επιπτώσεις - λόγω του στιγματισμού που τον ακολουθεί - ωστόσο ο ίδιος ο χαρακτηρισμός από δικονομική άποψη παίρνει την μορφή εγγύησης υπέρ του ατόμου. 14 Ευαπόδεικτα συνάγεται ότι το ίδιο τεκμήριο δεσμεύει επίσης όλα τα δικαστικά πρόσωπα καθώς και τους κρατικούς λειτουργούς οι οποίοι παίρνουν μέρος με οποιαδήποτε ιδιότητα στην ποινική διαδικασία. 15 Αρ. 6 παρ. 1 ΕΣΔΑ. 16 Βλ. ΑΛΕΞΙΑΔΗΣ Σ, ΑΝΑΚΡΙΤΙΚΗ, Ε ΕΚΔΟΣΗ, ΕΚΔ. ΣΑΚΚΟΥΛΑ, ΑΘΗΝΑ- ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2003 σελ. 11,12,13 παραπομπές 31,32 και 34 στην οποία εμφαίνεται η αντίθετη άποψη του Καθηγητή Ανδρουλάκη ο οποίος θεωρεί προϋπόθεση της ιδιότητας του κατηγορουμένου την έναρξη της ποινικής δίκης (υπόψιν ότι στην έννοια του προσώπου δεν θεωρείται μόνο το φυσικό πρόσωπο αλλά και το νομικό, δεδομένου ότι άλλα εθνικά δίκαια αναγνωρίζουν ποινική «ευθύνη» σε νομικά πρόσωπα). Βλ. και ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ Ζ. «ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΑΙ ΌΡΙΑ ΤΗΣ ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ», σελ και παραπομπή 2395, σελ παραπομπή 2332 και

12 Εν κατακλείδι, οι εγγυήσεις αυτές αφορούν τα χαρακτηριστικά περί δίκαιης δίκης που περιγράφονται στο αρ. 6 της ΕΣΔΑ, και ερμηνεύονται νομολογιακά από το ΕΔΔΑ. Οι συνέπειες της υπαγωγής των σοβαρότερων διοικητικών κυρώσεων στο κανονιστικό πεδίο του αρ. 6 παρ. 1 ΕΣΔΑ είναι ιδιαιτέρως σημαντικές καθώς - θεωρητικά τουλάχιστον εισαγάγουν, στη διοικητική διαδικασία και δίκη δικαιοκρατικές εγγυήσεις, γνωστές έως πρόσφατα μόνο στο πεδίο του ποινικού δικαίου. Τέτοιες δικαιοκρατικές εγγυήσεις - είναι εκτός άλλων - το τεκμήριο αθωότητας, η υποχρέωση δημόσιας συνεδρίασης, το δικαίωμα παράστασης με δικηγόρο σε όλα τα στάδια επιβολής της κύρωσης, η αρμοδιότητα του δικαστηρίου να ελέγχει τόσο τη νομική όσο και την ουσιαστική βάση του προστίμου, η δυνατότητα επιμέτρησης της ποινής, η εφαρμογή της αρχής non bis in idem κλπ Εν συνεχεία στο πλαίσιο παρουσίασης των εκφάνσεων αυτών των δικαιοκρατικών εγγυήσεων συναρτήσει του άρθρου 6 της ΕΣΔΑ - θα παρουσιαστεί, με συνοπτικό τρόπο, το δικαίωμα στην μη αυτοενοχοποίηση (και μη έργω αυτοενοχοποίηση) καθώς και το τεκμήριο της αθωότητας, τα οποία προβλέπονται αντίστοιχα στο αρ. 6 παρ. 1,2 της εν λόγω Σύμβασης. 2. Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΜΗ ΑΥΤΟΕΝΟΧΟΠΟΙΗΣΗΣ 2.1. Η ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΗΣ ΚΑΙ Η ΕΡΓΩ ΜΗ ΑΥΤΟΕΝΟΧΟΠΟΙΗΣΗ Η αρχή στη μη αυτοενοχοποίηση αναγνωρίζεται ως ένας διεθνής κανόνας που μαζί με το δικαίωμα σιωπής, αποτελεί συστατικό στοιχείο του δικαιώματος στην δίκαιη δίκη. Αναγνωρίστηκε ρητά από το ΕΔΔΑ το 1993 στη υπόθεση Funke κατά Γαλλίας Βλ ΕΔΔΑ της 25/02/1993, «Funke κατά Γαλλίας», 10828/84 12

13 Ως βασικό νομικό έρεισμα έχει το άρθρο 6 παρ. 1 της ΕΣΔΑ, όπως έχει αποφανθεί σχετικά το δικαστήριο του Στρασβούργου σε πολλές απoφάσεις του 18. Αλλά και η ελληνική θεωρία και νομολογία αναγνωρίζουν το δικαίωμα στη μη αυτοενοχοποίηση, με νομοθετικές βάσεις τόσο στη διάταξη της παρ.1 του άρθρου 6 της ΕΣΔΑ, η οποία κυρώθηκε με το ΝΔ. 53/1974, κατά την οποία «Πάν πρόσωπο έχει δικαίωμα όπως η υπόθεσίς τoυ δικασθή δικαίως, δημόσια και εvτός λογικής προθεσμίας υπό ανεξαρτήτου και αμερόληπτου δικαστηρίου, voμίμως λειτoυργoύvτoς, τo oπoίov θα απoφασίση είτε επί τωv αμφισβητήσεων επί των δικαιωμάτων και υποχρεώσεων του αστικής φύσεως, είτε επί του βασίμoυ πάσης εvαvτίov του κατηγορίας ποινικής φύσεως. Η απόφασις δέov vα εκδoθή δημόσια η είσοδος όμως εις τηv αίθoυσαv τωv συνεδριάσεων δύναται vα απαγoρευθή εις τov τύπον και τo κoιvόv καθ' όληv η μέρος της διαρκείας της δίκης πρoς τo συμφέρον της ηθικής, της δημόσιας τάξεως, ή της εθνικής ασφαλείας εv δημοκρατική κοινωνία, όταν τούτο ενδείκνυται υπό τωv συμφερόντων τωv ανηλίκων ή της ιδιωτικής ζωής τωv διαδίκων, ή εv των κριvoμέvων υπό τoυ Δικαστηρίου ως απολύτως αναγκαίων μέτρων, όταν υπό ειδικάς συvθήκας η δημoσιότης θα ηδύvατo vα παραβλάψη τα συμφέροντα της δικαιοσύνης», όσο και στη διάταξη της παρ. 3 στοιχ. ζ του άρθρου 14 του ΔΣΑΠΔ, το οποίο κυρώθηκε το 1997, και ορίζει «κάθε πρόσωπο που κατηγορείται για ποινικό αδίκημα απολαύει, σε πλήρη ισότητα τις ακόλουθες τουλάχιστον εγγυήσεις:... ζ) να μην εξαναγκάζεται να καταθέσει εναντίον του εαυτού του ή να ομολογήσει την ενοχή του» και στο άρθρο 223 παρ. 4 του ΚΠοινΔ. Αλλά και σε πολλές αποφάσεις των ελληνικών δικαστηρίων γίνεται ρητή αναφορά πλέον στο δικαίωμα στη μη αυτοενοχοποίηση 19. Η αρχή της μη αυτοενοχοποίησης εφαρμόζεται στις περιπτώσεις κατά τις οποίες εξαναγκάζεται το άτομο να συμβάλει - λόγω ή έργω - στη συλλογή 18 «..., the right to remain silent and the privilege against self-incrimination are generally recognised international standards which lie at the heart of the notion of a fair procedure under Article 6 1», βλ. ενδεικτικά ΕΔΔΑ της 03/05/2001, «J.B κατά Ελβετίας», 31827/96, παρ 64, ΕΔΔΑ της 17/12/1996, «Saunders κατά Η.Β», 19107/91 παρ.68, ΕΔΔΑ της 11/07/2006, «Jalloh κατά Γερμανίας»,54810/00, ΕΔΔΑ της 01/06/2010 «Gäfgen κατά Γερμανίας», 22978/05, παρ. 94, ΕΔΔΑ της 29/06/2007, «O Halloran and Francis κατά Η.Β.»,15809/02, 25624/ βλ. ενδεικτικά ΣτΕ 689/2009, ΣυμβΑΠ 923/2009, ΑΠ 1434/2007, ΑΠ 1479/2009, Συμβ ΑΠ 1711/2008, ΑΠ 1935/2008, ΟλΣυμβΑΠ 1/

14 επιβαρυντικών για το ίδιο αποδεικτικών στοιχείων και νοείται ως το δικαίωμά του να αρνηθεί να γίνει «μέσο απόδειξης» εναντίον του ίδιου του εαυτού του 20. «Έργω συμβάλλει» σημαίνει ότι το άτομο καλείται ως «μέσο απόδειξης» να προβεί σε κάποια πράξη, όπως να προσκομίσει έγγραφα με αυτοεπιβαρυντικό περιεχόμενο ή άλλα αντικείμενα, να δώσει δείγμα φωνής ή γραφής ή συστατικά στοιχεία του σώματός του 21. Ωστόσο, η συμβολή του και η υποχρέωσή του γι αυτήν, όταν προκύπτει από το νόμο, καθώς και ο άμεσος ή έμμεσος εξαναγκασμός εκ μέρους των κρατικών οργάνων σε περίπτωση που αυτό δεν προβαίνει στην ενέργεια αυτή, πρέπει κάθε φορά να αξιολογούνται, υπό το πρίσμα του δικαιώματός του στη μη αυτοενοχοποίηση ΤΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΗΣ ΑΡΧΗΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΕΔΔΑ Σύμφωνα με τη νομολογία του ΕΔΔΑ, το πεδίο εφαρμογής της αρχής εξαρτάται από διάφορους παράγοντες που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη σε κάθε περίπτωση 23,24 : α) το είδος και η ένταση του εξαναγκασμού που χρησιμοποιήθηκε για την απόκτηση των αποδεικτικών στοιχείων. Το ΕΔΔΑ έχει κρίνει ότι συνιστά παραβίαση της αρχής η άσκηση άμεσου ή έμμεσου εξαναγκασμού για την απόσπαση των σχετικών στοιχείων, είτε στη περίπτωση που έχει ασκηθεί ποινική δίωξη και στα πλαίσια της δίκης, είτε εν όψει αναμενόμενης ποινικής δίωξης, ακόμα και αν τελικά αυτά δεν αξιοποιήθηκαν αποδεικτικά ή δεν επακολούθησε η ποινική δίωξη του 20 βλ. ενδ.tσολκα Ο., Το δικαίωμα στη μη αυτοενοχοποίηση και το τεκμήριο αθωότητας, ΠοινΧρ 2004, σελ.97, 98 και Η αρχή «nemo tenetur se ipsum prodere/accusare» στην ποινική δίκη, 2002, σελ 106, βλ. ενδ TΣΟΛΚΑ Ο., Το δικαίωμα στη μη αυτοενοχοποίηση και το τεκμήριο αθωότητας, ΠοινΧρ 2004, σελ.97, βλ. ενδ ΤΣΟΛΚΑ Ο., Η αρχή «nemo tenetur se ipsum prodere/accusare» στην ποινική δίκη, 2002, σελ 184 επ 23 Βλ.ΕΔΔΑ της /200611/07, «Jalloh κατά Γερμανίας»,54810/00, παρ. 117 «In order to determine whether the applicant s right not to incriminate himself has been violated, the Court will have regard, in turn, to the following factors: the nature and degree of compulsion used to obtain the evidence; the weight of the public interest in the investigation and punishment of the offence in issue; the existence of any relevant safeguards in the procedure; and the use to which any material so obtained is put» 24 ΠΑΠΑΚΥΡΙΑΚΟΥ Θ., Η αρχή της μη αυτοενοχοποίησης στην ελληνική έννομη τάξη υπό το φως της νεότερης νομολογίας του ΕΔΔΑ, 2009, σελ

15 θιγόμενου 25,26. Το μέσο εξαναγκασμού μπορεί να συνίσταται τόσο σε απειλή ή χρήση σωματικής βίας 27, αλλά και ψυχολογικής με απειλή ή επιβολή κυρώσεων ή προστίμων 28. β) η βαρύτητα του δημοσίου συμφέροντος για την έρευνα και τιμωρία του εγκλήματος, το οποίο αφορά η συλλογή και χρησιμοποίηση του αποδεικτικού μέσου γ) η ύπαρξη διαδικαστικών εγγυήσεων για την προστασία του θιγόμενου κατά την εξαναγκαστική κτήση του αποδεικτικού στοιχείου και την τήρηση της αναγκαίας αναλογίας σε περιπτώσεις περιορισμού του δικαιώματος δ) το κατά πόσο συντέλεσε στην αποδεικτική θεμελίωση της κατηγορίας το αποδεικτικό μέσο που αποσπάστηκε με καταναγκασμό ΤΕΚΜΗΡΙΟ ΑΘΩΟΤΗΤΑΣ-ΑΡΘΡΟ 6 ΠΑΡ.2 ΕΣΔΑ The presumption of innocence: «Παν πρόσωπον κατηγορούμενον επί αδικήματι τεκμαίρεται ότι είναι αθώον μέχρι της νομίμου αποδείξεως της ενοχής του» 3.1 ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΚΑΙ ΝΟΜΙΚΗ ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗ Το τεκμήριο αθωότητας αποτελεί ένα θεμελιώδες δικαίωμα που κατοχυρώθηκε για πρώτη φορά μετά τη Γαλλική Επανάσταση στη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων 25 Βλ ΕΔΔΑ της 25/02/1993, «Funke κατά Γαλλίας», 10828/84, ΠΑΠΑΚΥΡΙΑΚΟΥ, Η αρχή της μη αυτοενοχοποίησης στην ελληνική έννομη τάξη υπό το φως της νεότερης νομολογίας του ΕΔΔΑ, 2009, σελ. 39 επ. 26 ΠΑΠΑΚΥΡΙΑΚΟΥ Θ., Η αρχή της μη αυτοενοχοποίησης στην ελληνική έννομη τάξη υπό το φως της νεότερης νομολογίας του ΕΔΔΑ, 2009, σελ. 39 επ. 27 Jalloh, παρ. 118 «As regards the nature and degree of compulsion used to obtain the evidence in the present case, the Court reiterates that forcing the applicant to regurgitate the drugs significantly interfered with his physical and mental integrity. The applicant had to be immobilised by four policemen, a tube was fed through his nose into his stomach and chemical substances were administered to him in order to force him to surrender up the evidence sought by means of a pathological reaction of his body. This treatment was found to be inhuman and degrading and therefore to violate Article 3» 28 βλ. ΕΔΔΑ της 25/02/1993, «Funke κατά Γαλλίας», 10828/84, ΕΔΔΑ της 03/05/2001, «J.B κατά Ελβετίας», 31827/96, ΕΔΔΑ της 17/12/1996, «Saunders κατά Η.Β», 19107/91 29 βλ. ΕΔΔΑ της 01/06/2010 «Gäfgen κατά Γερμανίας», 22978/05παρ.109 «The Court concludes that in the particular circumstances of the present case, including the police observation of the applicant after he collected the ransom and the available untainted evidence, the impugned items of evidence were only accessory in securing the applicant s conviction, and that the applicant s defence rights were not compromised as a result of their admission. Therefore, their use did not render the applicant s trial as a whole unfair. Accordingly, there has been no violation of Article 6 1 and 3 of the Convention». 15

16 του Ανθρώπου και του Πολίτη του 1789 στο άρθρο 9, κατά το οποίο «καθένας τεκμαίρεται αθώος μέχρι να κηρυχθεί ένοχος». Επίσης, αν ανατρέξει κανείς πίσω στο Σύνταγμα της Τροιζήνας του 1827 και το λεγόμενο «ηγεμονικό» Σύνταγμα του Ναυπλίου του 1832, το οποίο δεν τέθηκε ποτέ σε εφαρμογή 30, μπορεί να βρει ρητή διάταξη που να κατοχυρώνει το τεκμήριο αθωότητας. Χαρακτηριστικά ήταν τα άρθρα 15 και 42 αντιστοίχως, σύμφωνα με τα οποία «έκαστος προ της καταδίκης του δεν λογίζεται ένοχος» και «προ της κρίσεως και της καταδίκης κανείς δεν νομίζεται ένοχος ούτε τιμωρείται». Σήμερα η νομική κατοχύρωση του τεκμηρίου υπάρχει καταρχήν στο άρθρο 6 παρ. 2 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Επιπρόσθετα, στο αρ.6 παρ. 3 της Συνθήκης για την ΕΕ το οποίο ορίζει ότι «τα θεμελιώδη δικαιώματα όπως κατοχυρώνονται από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την Προάσπιση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών και όπως απορρέουν από τις κοινές συνταγματικές παραδόσεις των κρατών μελών, αποτελούν μέρος των γενικών αρχών του δικαίου της Ένωσης». Ακόμη κατά τη διάρκεια της συνδιάσκεψης της Νίκαιας το 2000 διακηρύχθηκε από τα όργανα της Ένωσης ο «Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης», ο οποίος από το 2007 αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της Συνθήκης της Λισσαβόνας, και ο οποίος στο άρθρο 48 παρ.1 προβλέπει ότι: «Κάθε κατηγορούμενος τεκμαίρεται ότι είναι αθώος μέχρι αποδείξεως της ενοχής του», ενώ η παράγραφος 2 συνεχίζει ορίζοντας ότι: «Διασφαλίζεται ο σεβασμός των δικαιωμάτων της υπεράσπισης σε κάθε κατηγορούμενο». Εν συνεχεία το άρθρο 52 προβλέπει ότι το δικαίωμα αυτό έχει το ίδιο νόημα με το αντίστοιχο του άρθρου 6 παρ. 2 και 3 της ΕΣΔΑ τονίζοντας με αυτό τον τρόπο την άμεση συνάφεια του χάρτη με την ΕΣΔΑ. Πάντως κατά το κανονιστικό της περιεχόμενο η σχετική διάταξη του Χάρτη ερμηνεύεται σύμφωνα με τη νομολογία του ΕΔΔΑ, όπως τούτο ορίζεται στις επεξηγηματικές δηλώσεις για τον Χάρτη. Η ΕΣΔΑ βεβαίως είναι ευρύτερη του Χάρτη δεδομένου ότι ο Χάρτης δεσμεύει την Ένωση και τα κράτη-μέλη της, κατά την εφαρμογή του ενωσιακού Δικαίου. Στην εθνική έννομη τάξη και συγκεκριμένα, στις διατάξεις 371 παρ.2 εδ. γ (περίπτωση ισοψηφίας), 546 παρ.2 (εκτέλεση αποφάσεων), 471 (ανασταλτικό 30 βλ. ενδ ΚΑΒΟΥΡΑΣ, Το τεκμήριο αθωότητας, 2003, σελ. 105 επόμ 16

17 αποτέλεσμα ενδίκων μέσων) και 281 επ. (προσωρινή κράτηση) του ΚΠΔ διαπιστώνει κάποιος ότι το τεκμήριο αθωότητας όχι μόνο αναγνωρίζεται, αλλά και προστατεύεται από την ελληνική νομοθεσία, έστω και κατά τρόπο έμμεσο 31. Με την κύρωση μάλιστα της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, το αρθρ. 6 παρ.2 ΕΣΔΑ, απέκτησε αυξημένη τυπική ισχύ και αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της ελληνικής έννομης τάξης, σύμφωνα με το άρθρο 28 παρ.1.του Συντάγματος. Έτσι καθίσταται σαφές, ότι το τεκμήριο αθωότητας αποτελεί μέρος τόσο του εσωτερικού - εθνικού μας δικαίου, όσο και του κοινοτικού, με κοινό μάλιστα τρόπο κατοχύρωσής τους το άρθρο 6 παρ. 2 της ΕΣΔΑ. 3.2.ΈΝΝΟΙΑ, ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΚΑΙ ΙΣΧΥΣ ΤΟΥ ΤΕΚΜΗΡΙΟΥ ΑΘΩΟΤΗΤΑΣ Το τεκμήριο αθωότητας αποτελεί κανόνα που αφορά το περιεχόμενο και όχι το βάρος απόδειξης, ορίζει δηλαδή τί θα αποδειχθεί και όχι ποιός 32 θα το αποδείξει. Από την θεμελιώδη αυτή Αρχή της ποινικής δικαιοσύνης απορρέουν και οι εξής Αρχές 33 : α) Κανένας δεν μπορεί να καταδικαστεί ή να κηρυχθεί ένοχος αν δεν έχει δικασθεί σύμφωνα με το Νόμο και ύστερα από μία νόμιμη διαδικασία. β) Καμία ποινή δεν μπορεί να επιβληθεί εις βάρος κάποιου, εφόσον η ενοχή του δεν έχει απαγγελθεί σύμφωνα με τους τύπους που προβλέπει ο Νόμος. γ) Η αμφιβολία είναι πάντοτε υπέρ του κατηγορουμένου. δ) Κανένας δεν μπορεί να υποχρεωθεί να αποδείξει την αθωότητά του. 31 βλ. ενδ. ΜΠΑΚΟΠΟΥΛΟΣ, Το τεκμήριο αθωότητας, συνέδριο στην Κύπρο, σελ. 91, ΠΑΠΑΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΥ, Τεκμήριο αθωότητας και δικαίωμα υπεράσπισης, σελ 4, ΕΚΠΑ, Εφαρμογές Δημοσίου Δικαίου, , Σ. Σταμάτης, Τεκμήριο αθωότητας και δικαίωμα υπεράσπισης, σελ. 2, ΕΚΠΑ, Εφαρμογές Δημοσίου Δικαίου, Με δικαιολογητική βάση το τεκμήριο της αθωότητας, δεν απαιτείται από τον κατηγορούμενο να αποδείξει την αθωότητα του και εν κατακλείδι ο φερόμενος δράστης αν δεν μπορεί να καταδείξει την αθωότητα του,το γεγονός αυτό,από μόνο του,δεν δίνει την δυνατότητα στο Δικαστήριο να τον καταδικάσει. 33 βλ. ενδ. ΜΥΛΩΝΑΣ, Πτυχές του τεκμηρίου αθωότητας, 1994, σελ. 18 επόμ., Γ. ΚΑΜΠΙΣΙΟΥΛΗΣ, Τεκμήριο αθωότητας και δικαίωμα υπεράσπισης, σελ. 7, ΕΚΠΑ, Εφαρμογές Δημοσίου Δικαίου,

18 Περαιτέρω, εξετάζοντας τα πρωτότυπα κείμενα της συνθήκης παρατηρούμε ότι αυτά χρησιμοποιούν τον αγγλικό όρο «criminal offence» και τον γαλλικό «infraction». Γίνεται άρα φανερό ότι, από τη γραμματική ερμηνεία των πρωτοτύπων κειμένων, το τεκμήριο κατ αρχάς βρίσκει εφαρμογή στην ποινική δίκη και όχι στην διοικητική ή αστική δίκη. Προκειμένου να ισχύσει το τεκμήριο πρέπει να έχουμε μια δίκη σχετική με κάποιο έγκλημα, δηλαδή «πράξη άδικη και καταλογιστή στο δράστη της, η οποία τιμωρείται σύμφωνα με το νόμο» (άρ.14 παρ. 1 ΠΚ). Το πρόσωπο για το οποίο ισχύει το τεκμήριο μπορεί να είναι φυσικό (αλλοδαπό, ημεδαπό, ανιθαγενής) ή νομικό, εφόσον η αντίστοιχη εθνική νομοθεσία αναγνωρίζει ποινική ευθύνη του. Έχει υποστηριχθεί επιπλέον ότι το τεκμήριο ισχύει υπό προϋποθέσεις, όπως θα καταδειχτεί παρακάτω, και σε περιπτώσεις κατηγορίας για πειθαρχικά παραπτώματα, ωστόσο η κρατούσα άποψη υποστηρίζει ότι το άρθρο 6 παρ. 2 της ΕΣΔΑ βρίσκει εφαρμογή καταρχήν στο πλαίσιο μίας ποινικής διαδικασίας. Είναι σαφές ότι το υποκείμενο πρέπει να φέρει την ιδιότητα του κατηγορουμένου 34.Το τεκμήριο δηλαδή αναγνωρίζεται υπέρ του προσώπου εναντίον του οποίου η αρμόδια για τη δίωξη εγκλημάτων αρχή αποδίδει την τέλεση κάποιας αξιόποινης πράξης. Πότε όμως ένα πρόσωπο θεωρείται κατηγορούμενος δεν προσδιορίζεται μόνο από τα κείμενα και τις νομοθεσίες των συμβαλλομένων κρατών, αλλά ρυθμίζεται και από την νομολογία του ΕΔΔΑ, όπως άλλωστε παρουσιάστηκε προηγουμένως. Ο δικονομικός όρος που διαφέρει από χώρα σε χώρα, ορίζεται στο ελληνικό δίκαιο στο άρθρο 72 του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας, το οποίο αναφέρει ότι: την ιδιότητα του κατηγορουμένου την αποκτά εκείνος εναντίον του οποίου ο εισαγγελέας άσκησε ρητά την ποινική δίωξη, εκείνος στον οποίο σε οποιοδήποτε στάδιο της ανάκρισης αποδίδεται η αξιόποινη πράξη και εκείνος που αναφέρεται στην μήνυση, στην έγκληση, στην αίτηση ή στην έκθεση για αξιόποινη πράξη. Συνεπώς, βάσει της διάταξης αυτής, το τεκμήριο αθωότητας και όλα τα δικαιώματα που ορίζει ο Νόμος αναγνωρίζονται υπέρ του προσώπου που κατηγορείται μετά την άσκηση της ποινικής δίωξης από την εισαγγελική αρχή, κατά 34 Βλ.ενδ. ΑΝΔΡΟΥΛΑΚΗ, Θεμελιώδεις έννοιες της ποινικής δίκης, 1994, σελ. 191 επ. 18

19 τη διάρκεια ανακριτικών πράξεων, αλλά και κατά την προκαταρκτική εξέταση 35. Η αγνόηση αυτής της νομοθετικής επιταγής επιφέρει σύμφωνα με το άρ.171 ΚΠΔ απόλυτη ακυρότητα της διαδικασίας. Στο σημείο αυτό, ανακύπτει ζήτημα το οποίο αφορά στο χρονικό σημείο κατά το οποίο παύει να ισχύει το τεκμήριο αθωότητας. Η παρ. 2 του άρθρου 6 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για την προάσπιση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών δεν προσδιορίζει μέχρι ποιο σημείο της διαδικασίας εκτείνεται η προστασία του. Στη θεωρία, ωστόσο, κρατεί η άποψη ότι αυτό διατηρείται έως την έκδοση αμετάκλητης καταδικαστικής απόφασης Δικαστηρίου. Κατά τον κ. Ανδρουλάκη μάλιστα-άποψη που συνάδει με την νομολογία του ΕΔΔΑ- «στο τεκμήριο αθωότητας θεμελιώνεται το λεγόμενο ανασταλτικό αποτέλεσμα των ενδίκων μέσων που ασκούνται από τον κατηγορούμενο ή υπέρ αυτού, ενώ μόνο η δικανική πεποίθηση που οδηγεί σε αμετάκλητη καταδίκη επιφέρει την οριστική ανατροπή του. Αντίθετα, οι αθωωτικές αποφάσεις είναι κατά κανόνα αμέσως εκτελεστές» ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΠΟΥ ΚΑΤΟΧΥΡΩΝΟΝΤΑΙ ΣΤΟ ΑΡ. 6 ΠΑΡ. 3 ΤΗΣ ΕΣΔΑ, ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΑΡΧΗΣ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΗΣ ΔΙΚΗΣ Όσες διατάξεις της Σύμβασης (ΕΣΔΑ) 37 ή των Πρωτοκόλλων αυτής, τα οποία επίσης συνιστούν πλέον εσωτερικό δίκαιο, αναφέρονται στο ιδιαίτερο κεφάλαιο της ποινικής καταστολής, συναποτελούν το λεγόμενο «Ευρωπαϊκό Ποινικό Δίκαιο». Με άλλα λόγια, όσα ευρωπαϊκά κράτη έχουν κυρώσει το σύνολο των ανωτέρω κειμένων, συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας, υποχρεούνται να εφαρμόζουν τις σχετικές διατάξεις, ενώ περαιτέρω και σε επίπεδο τόσο νομοθετικής όσο και δικαστικής εξουσίας, ο εθνικός νομοθέτης ή δικαστής αντίστοιχα οφείλουν να 35 Ενόψει μάλιστα της υπερνομοθετικής ισχύος της ΕΣΔΑ, φορέας του τεκμηρίου αθωότητας είναι κάθε πρόσωπο, που κατά την ερμηνεία του ΕΔΔΑ -και όχι μόνον κατά τις διατάξεις της εσωτερικής ποινικής νομοθεσίας- μπορεί να θεωρηθεί ως κατηγορούμενος. Για τον λόγο αυτό φορέας του εν λόγω τεκμηρίου δεν θεωρείται μόνο ο κατηγορούμενος αλλά και ο ύποπτος, δηλ. ο παρέχων εξηγήσεις στο στάδιο της προκαταρκτικής εξέτασης Ν. Ανδρουλάκης, Θεμελιώδεις έννοιες ποινικής δίκης, 1994, σελ Βλ. Ν. 2329/1953 κι έπειτα ν.δ. 53/

20 συμμορφώνονται, κατά την εκτέλεση των καθηκόντων τους, με τις απαιτήσεις της ΕΣΔΑ. Πιο συγκεκριμένα, σε ό, τι αφορά το Ποινικό Δίκαιο, στο άρ. 6 παρ. 1 της ΕΣΔΑ κατοχυρώνεται η αρχή της δίκαιης δίκης, η οποία συνιστά κατάκτηση του νομικού πολιτισμού και εκφράζει κατ εξοχήν την υποκειμενική εγγύηση ορθής απονομής δικαιοσύνης, εξασφαλίζοντας με αυτόν τον τρόπο την ποιότητα της δικαιοδοτικής λειτουργίας εν γένει. Δίκαιη είναι η δίκη, η οποία ούτε στο ελάχιστο παραβιάζει συγκεκριμένες εγγυήσεις, όπως αυτές θα αναλυθούν κατωτέρω, και ταυτόχρονα οδηγεί σε αποτελεσματική δικαστική προστασία 38.Το Δικαίωμα σε μία Δίκαιη Δίκη (Fair Trial) δεν συγκεφαλαιώνει μόνο τα διαδικαστικά ανθρώπινα δικαιώματα των παρ. 2 και 3 του άρθρου 6 της ΕΣΔΑ, αλλά συγκεφαλαιώνει κάθε διαδικαστικό ανθρώπινο δικαίωμα που μπορεί να νοηθεί 39. Σχετικά με τα επιμέρους δικαιώματα που κατοχυρώνονται στην παράγραφο 3 του άρθρου 6, η πρωταρχική αποστολή των οποίων είναι η παροχή στον κατηγορούμενο της δυνατότητας να αναπτύξει ελεύθερα ενώπιον του Δικαστηρίου τις απόψεις του, προκειμένου να υπερασπιστεί τον εαυτό του απέναντι σε κάθε κατηγορία, είναι τα ακόλουθα: α.το δικαίωμα γνώσης της κατηγορίας, άλλως το δικαίωμα πληροφόρησης (6 παρ. 3α) β. Το δικαίωμα υπεράσπισης με τη δυνατότητα κατάλληλης προετοιμασίας (6 παρ. 3β) γ. Το δικαίωμα υπεράσπισης μέσω της εξασφάλισης συνηγόρου (6 παρ. 3γ) δ. Το δικαίωμα κλήτευσης και εξέτασης μαρτύρων (6 παρ. 3δ) ε. Το δικαίωμα διερμηνείας (6 παρ. 3ε και εν μέρει α). 40 Στο σημείο αυτό πρέπει να σημειωθεί ότι η εμφανώς ελλιπής, άλλως μη εξαντλητική, καταγραφή στις ανωτέρω διατάξεις των εν λόγω διαδικαστικών 38 Βλ. ΠΑΠΑΔΑΜΑΚΗ Α. «ΠΟΙΝΙΚΗ ΔΙΚΟΝΟΜΙΑ, ΘΕΩΡΙΑ ΠΡΑΞΗ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ», Γ Έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα-Θεσσαλονίκη, 2006, σελ. 26, ΑΝΔΡΟΥΛΑΚΗ Ι.. «ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΗΣ ΠΟΙΝΙΚΗΣ ΔΙΚΗΣ, κατά το άρθρο 6 της ΕΣΔΑ», Εκδόσεις Δίκαιο και Οικονομία Π.Ν. Σάκκουλα Αθήνα 2000, σελ.7, ΑΛΕΞΙΑΔΗ Σ., «ΤΟ ΑΡΘΡΟ 6 ΤΗΣ ΕυρΣΔΑ», ΕΕυρΔ, σελ. 63 επ. 39 Βλ. ΚΟΚΚΙΝΑΚΗ Κ. «Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΙΚΟΥ ΑΞΙΩΜΑΤΟΣ ΤΗΣ «ΔΙΚΑΙΗΣ ΔΙΚΗΣ» ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΠΕΡΙ ΠΟΙΝΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ», Ποιν.Δικ.1999, Ανάτυπα, σελ Βλ. ΠΑΠΑΔΑΜΑΚΗ Α. «ΠΟΙΝΙΚΗ ΔΙΚΟΝΟΜΙΑ, ΘΕΩΡΙΑ ΠΡΑΞΗ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ», Γ Έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα-Θεσσαλονίκη, 2006, σελ

21 δικαιωμάτων είναι ηθελημένη, καθώς εκφράζει τη βούληση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου να προβαίνει, όποτε αυτό κριθεί σκόπιμο, στην αναγνώριση και νέων όρων και προϋποθέσεων προς το σκοπό της εξασφάλισης της πλήρους και αποτελεσματικής υπεράσπισης του κατηγορουμένου απέναντι στην Ποινική Δικαιοσύνη και στην γένεση αντίστοιχα νέων υποχρεώσεων των αρμοδίων οργάνων και φορέων απονομής της Ποινικής Δικαιοσύνης 41. Επιβάλλεται δε να ερμηνεύονται αυτές, υπό το φως της λειτουργίας που επιτελούν στο συνολικό πλαίσιο της διαδικασίας 42. Αναφορικά τώρα προς το θέμα που επιδιώκεται να αναλυθεί εν συντομία με την παρούσα και προς το σκοπό της απόκτησης μιας σφαιρικής άποψης επ αυτού, κρίνεται αναγκαία η προσέγγιση των υπό στοιχεία α και β δικαιωμάτων που κατοχυρώνονται στο άρθρο 6 παρ. 3 σε επίπεδο τόσο θεωρίας και νομολογίας εντός Ελλάδας, όσο και νομολογίας του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, όπως ακολουθεί αμέσως παρακάτω ΤΟ ΚΑΝΟΝΙΣΤΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΩΝ ΥΠΟ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Α ΚΑΙ Β ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ, ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΗΝ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ Μετά από μελέτη του συνόλου του εθνικού ποινικού και δημοσίου δικαίου, καταλήγει κανείς στο συμπέρασμα ότι τα ανωτέρω δικαιώματα κατοχυρώθηκαν στην ελληνική έννομη τάξη μέσω της προβλεπόμενης στο άρθρο 20 παρ του Συντάγματος - αρχής της δικαστικής ακροάσεως - έρεισμα της οποίας αποτελεί η διάταξη του αρ. 2 παρ. 1 Σ 44 περί του σεβασμού και της προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. 41 Σύμφωνα με τον Καρρά, από τη διατύπωση του άρ. 6 ΕΣΔΑ απορρέει μια ολόκληρη σειρά μερικότερων δικαιωμάτων, τα οποία διακρίνονται σε προπαρασκευαστικά (τα δικαιώματα διορισμού συνηγόρου, πληροφορήσεως, παροχής επαρκούς προθεσμίας προετοιμασίας) και βασικά (τα δικαιώματα διατυπώσεως των απόψεων του υποκειμένου, αποδείξεως και υποβολής ερωτήσεων), βλ. ΚΑΡΡΑ Α. «Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΣΤΙΚΗΣ ΑΚΡΟΑΣΕΩΣ ΣΤΗΝ ΠΟΙΝΙΚΗ ΔΙΚΗ» σειρά Ποινικά 29 εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα- Κομοτηνή 1985, σελ Βλ. Σχετ. ΑΝΔΡΟΥΛΑΚΗ Ι. «ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΗΣ ΠΟΙΝΙΚΗΣ ΔΙΚΗΣ, κατά το άρθρο 6 της ΕΣΔΑ», Εκδόσεις Δίκαιο και Οικονομία Π.Ν. ΣΑΚΚΟΥΛΑΣ, Αθήνα 2000, σελ «Καθένας έχει δικαίωμα στην παροχή έννομης προστασίας από τα δικαστήρια και μπορεί να αναπτύξει σ' αυτά τις απόψεις του για τα δικαιώματα ή συμφέροντά του, όπως νόμος ορίζει» 44 «Ο σεβασμός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας» 21

22 Έτσι η Πολιτεία εκπληρώνει με τον πιο πανηγυρικό και κατηγορηματικό τρόπο την υποχρέωσή της, περί σεβασμού και προστασίας της αξίας του ανθρώπου ενώπιον των δικαστηρίων, παρέχοντας σ αυτόν τη δυνατότητα ανάπτυξης των απόψεών του για δικαιώματα ή συμφέροντά του, εξασφαλίζοντας τη διαφάνεια της διεξαγόμενης δίκης με την ενεργή συμμετοχή σ αυτήν. Δεν πρέπει, μάλιστα, να παραγνωρίζεται και η συμβολή του δικαιώματος ακρόασης στην απονομή όσο γίνεται πιο ορθής δικαιοσύνης με της ευχέρειας άσκησης του ανωτέρω δικαιώματος. Καθόσον έτσι παρέχεται στο δικαστήριο η δυνατότητα ακρόασης των απόψεων των φορέων του δικαιώματος, η οποία διαφωτίζει τη συγκεκριμένη υπόθεση απ όλες τις πλευρές 45, πόσο μάλλον όταν πρόκειται για την ποινική δίκη, η οποία ως μηχανισμός επιβολής από μέρους του κρατικού φορέα, γεννά ζητήματα προστασίας των ατομικών δικαιωμάτων του κατηγορουμένου. Φορέας τώρα των εν λόγω δικαιωμάτων είναι κάθε πρόσωπο, φυσικό ή νομικό, διάδικος κατά τις έννοιες των άρθρων ΚΠΔ (κατηγορούμενος, πολιτικώς ενάγων και αστικώς υπεύθυνος) ή και οποιοδήποτε τρίτο πρόσωπο (ιδιοκτήτης αφαιρεθέντων πειστηρίων), του οποίου τα συμφέροντα ή δικαιώματα ενδέχεται να προσβληθούν άμεσα από την απόφαση ή γενικά τη δικονομική πράξη που θα εκδοθεί ή θα διενεργηθεί. Ρητά, βέβαια, για πρώτη φορά τα εν λόγω δικαιώματα κατοχυρώθηκαν με τη διάταξη του άρθρου 6 της ΕΣΔΑ, παρά το ότι παρόμοιες υποχρεώσεις των οργάνων απονομής της ποινικής δικαιοσύνης ήταν ήδη θεσπισμένες στις διατάξεις του ΚΠΔ 46. Πιο συγκεκριμένα, όμως, οι απόψεις γύρω από το περιεχόμενο αυτών μετά και την κύρωση της ΕΣΔΑ και τη λειτουργία της στο εσωτερικό με αυξημένη τυπική ισχύ έναντι των λοιπών νόμων, έχουν διαμορφωθεί όπως ακολουθεί: 4.2.ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ (ΑΡ. 6 ΠΑΡ. 3 Α) 45 Βλ. σχετ. ΚΑΡΡΑ Α. ό.π. σελ Βλ. ενδεικτικά: υποχρέωση πληροφορήσεως των οργάνων απονομής ποινικής δικαιοσύνης αρ. 101επ ΚΠΔ, όπως τροποποιήθηκαν με το ν. 2408/1996, 308 παρ. 2β, άρ. 309 παρ. 2, άρ. 320 επ., άρ. 343 α, υποχρέωση παροχής επαρκούς προθεσμίας προετοιμασίας άρ. 97 παρ. 1 α ΚΠΔ, άρ. 100, άρ. 287 παρ. 1 γ, υποχρέωση παροχής δυνατότητας ασκήσεως του δικαιώματος, άρ. 270 και 273 ΚΠΔ κ.λπ. 22

23 Το εν λόγω δικαίωμα αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για την εξασφάλιση της δυνατότητας κατάλληλης προετοιμασίας του κατηγορουμένου να υπερασπιστεί τον εαυτό του απέναντι στην κατηγορία. Συνίσταται στην πλήρη και λεπτομερή πληροφόρησή του αυτοπροσώπως, σχετικά με την πραγματική, αλλά και τη νομική «φύση» 47 βάση των κατηγοριών που του αποδίδονται (πραγματικά περιστατικά και νομική διάταξη αντίστοιχα) και, μάλιστα, ελείψει της σχετικής πληροφόρησης με υπαιτιότητα της Πολιτείας, το ελληνικό δικαιϊκό σύστημα προβλέπει την απόλυτη ακυρότητα 48 στη διαδικασία. Έτσι, παραβίαση της παραγράφου 3 α του αρ. 6 ΕΣΔΑ θα μπορούσε να συνιστά: (α) Η διαπίστωση κατά τη διάρκεια της δίκης ότι τα πραγματικά περιστατικά της υπόθεσης μπορούν να θεμελιώσουν συμπληρωματική κατηγορία, ενώ ο κατηγορούμενος δεν πληροφορείται γι αυτό εγκαίρως 49. (β) Η καταδίκη του κατηγορουμένου, η οποία στηρίζεται σε διαφορετική επιβαρυντική περίσταση από την αναφερόμενη στο κατηγορητήριο.(γ) Η εφαρμογή επιβαρυντικής περίστασης για πρώτη φορά στο δεύτερο βαθμό και η εν γένει ουσιαστική αλλαγή στην υπαγωγή της φερόμενης ως εγκληματικής πράξης στις νομικές διατάξεις, χωρίς την προηγούμενη σαφή ενημέρωση του κατηγορουμένου, όχι όμως και η καταδίκη για ελαφρύτερο έγκλημα ή γενικότερα η λήψη υπόψη χωρίς πληροφόρηση του κατηγορουμένου, στοιχείο που οδηγεί σε ευνοϊκότερη μεταχείριση του τελευταίου 50. Στο σημείο αυτό χρήζει ειδικής μνείας ζήτημα που είχε ανακύψει σχετικά με το κατά πόσο το άρθρο 6 παρ. 3 α της ΕΣΔΑ κατοχυρώνει και υποχρέωση γραπτής 47 Βλ. Σχετ. ΔΗΜΑΚΗ Α. «Η ΑΚΥΡΟΤΗΤΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΗ ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΤΟΥ ΚΑΤΗΓΟΡΗΤΗΡΙΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΑΝΑΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΑΡΘΡΟ 6 ΠΑΡ. 3 Α ΤΗΣ ΕΣΔΑ», Ποιν. Λόγος 2001, σελ. 679, Γνμδ. Εισ. Πρωτ. Θες. 1729/1999, Εισαγγελέα Ε. Ζαχαρή, Ποιν. Λόγος 2001, σελ Βλ. σχετ. ΑΠ 371/1997 «Επειδή, από τις διατάξεις των άρθρων 320 και 321 του ΚΠΔ προκύπτει ότι, ο κατηγορούμενος κλητεύεται στο ακροατήριο για να δικασθεί με επίδοση σ αυτόν εγγράφου που περιέχει ακριβή καθορισμό των πράξεων για τις οποίες κατηγορείται, ώστε να μπορεί να προετοιμάσει την υπεράσπισή του. Τα ίδια ορίζονται από το άρθρο 6 παρ. 3 εδ. α' και β' της από 4 Νοεμβρίου 1950 Διεθνούς Συμβάσεως της Ρώμης που κυρώθηκε με το ν. 2323/1953 και αποτελεί εγχώριο δίκαιο, δηλαδή ότι «πας κατηγορούμενος έχει δικαίωμα όπως πληροφορηθή εν τη βραχυτέρα προθεσμία εις γλώσσα την οποία εννοεί και εν λεπτομερεία την φύσιν και τον λόγον της εναντίον του κατηγορίας άμα δε και όπως διαθέση τον χρόνον και τας αναγκαίας ευκολίας προς προετοιμασία της υπερασπίσεώς του». Η ακυρότητα, όμως, από τη μη τήρηση των διατάξεων αυτών είναι σχετική, κατά τη διάταξη του άρθρου 170 παρ. 1 ΚΠΔ σε συνδυασμό με το άρθρο 171 του ίδιου Κώδικα, αναγομένη σε προπαρασκευαστικές πράξεις της κύριας διαδικασίας» 49 Βλ. σχετ. ΖΩΗ Ι. «Η ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΣΤΟ ΑΚΡΟΑΤΗΡΙΟ ΤΟΥ ΠΟΙΝΙΚΟΎ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ, ΘΕΩΡΙΑ-ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ-ΣΧΟΛΙΑ», Εκδόσεις ΤΣΙΜΟΣ, ΝΟΜΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ, Αθήνα 2010, σελ Βλ. Σχετ. ΑΝΔΡΟΥΛΑΚΗ Ι. ό.π. σελ

24 διατύπωσης κατηγορίας, κυρίως κατά τη διαδικασία της προανάκρισης και της κύριας ανάκρισης. Το θέμα αυτό έχει διχάσει θεωρία και νομολογία στην Ελλάδα, με αποτέλεσμα να έχουν διατυπωθεί και υποστηριχθεί κατά καιρούς αντικρουόμενες απόψεις. Σε συντομία, τα επιχειρήματα τα οποία μετέρχεται η νομολογία 51 είναι τα εξής: α) «ο νόμος δεν επιβάλλει την γραπτή γνωστοποίηση του κατηγορητηρίου στον κατηγορούμενο. β) Ο τελευταίος, προσερχόμενος στην προανάκριση για να απολογηθεί, πληροφορείται αναλυτικά το περιεχόμενο της εις βάρος του κατηγορίας από τον προανακριτικό υπάλληλο, λαμβάνει αντίγραφα των εγγράφων της δικογραφίας και άλλωστε υποβάλλει απολογητικό υπόμνημα με το οποίο απαντά στην κατηγορία. γ) Εν πάση περιπτώσει το κλητήριο θέσπισμα με το κατηγορητήριο κοινοποιείται στον κατηγορούμενο πριν από την δίκη στο ακροατήριο και έτσι αυτός λαμβάνει εκ νέου γνώση της κατηγορίας και είναι εις θέσιν να προετοιμάσει την υπεράσπισή του. δ) Από τα ανωτέρω προκύπτει επίσης ότι ουδεμία παραβίαση των διατάξεων της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για την Προστασία των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) λαμβάνει χώρα εν προκειμένω, τοσούτω μάλλον που η τελευταία εφαρμόζεται κυρίως στην επ ακροατηρίω διαδικασία κι μόνο αναλογικά στην προανάκριση». Η θεωρία, ωστόσο, καθώς και τμήμα της νομολογίας, εμφανίζονται να έχουν άλλη άποψη 52, σύμφωνα με την οποία εφόσον η ουσιαστική ικανοποίηση του δικαιώματος πληροφόρησης προϋποθέτει τη δυνατότητα γνώσης του δικαστικού υλικού (συμπεριλαμβανομένων όλων των εγγράφων της ανάκρισης) κατά τρόπο κατανοητό, προϋποτίθεται ότι απλή ανακοίνωση του κατηγορητηρίου από τον ανακριτή δεν είναι αρκετή. Επομένως, δεδομένου ότι στις ρυθμίσεις της ΕΣΔΑ ρητά αναφέρεται (αρ. 53 της Σύμβασης 53 ) ότι οι διατάξεις της Σύμβασης δεν έρχονται σε αντίθεση με τα 51 Βλ. ενδεικτικά υπ αριθμ. 1727/2000 και 1258/2000 βουλεύματα Αρείου Πάγου, ΔΗΜΑΚΗ Α. «Η ΑΚΥΡΟΤΗΤΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΗ ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΤΟΥ ΚΑΤΗΓΟΡΗΤΗΡΙΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΑΝΑΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΑΡΘΡΟ 6 ΠΑΡ. 3 Α ΤΗΣ ΕΣΔΑ», Ποιν. Λόγος 2001, σελ Βλ. Σχετ. ΚΟΝΤΑΞΗ Α. «ΥΠΑΡΧΕΙ ΥΠΟΧΡΕΩΣΗ ΓΡΑΠΤΟΥ ΚΑΤΗΓΟΡΗΤΗΡΙΟΥ;», Ποιν.Χρον. 2004, σελ , Δημάκη Α. ό.π. σελ. 679 επ., υπ αριθμ. 1260/2000 και 1259/2000 βουλεύματα Αρείου Πάγου, Γνμδ. Εισ. Πρωτ. Θες. 1729/1999, Εισαγγελέα Ε. ΖΑΧΑΡΗ, Ποιν. Λόγος 2001, σελ. 659, υπ αριθμ. 27/2000 αίτηση αναίρεσης του Αντιεισαγγελέως Στ. Κουτελιδάκη 53 «Ουδεμία των διατάξεων της παρούσας Συμβάσεως δύναται να ερμηνευθή ως περιορίζουσα ή αναιρούσα τα δικαιώματα του ανθρώπου και θεμελιώδεις ελευθερίας τα οποία τυχόν αναγνωρίζονται 24

25 εθνικά δίκαια, παρά μόνο ενισχύουν την προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων, τα επιχειρήματα της δεύτερης άποψης είναι τα ακόλουθα: α) Ο Κώδικας Ποινικής Δικονομίας με τη διατύπωση του άρ. 101 παρ. 1 ΚΠΔ 54, εντάσσει το κατηγορητήριο στα έγγραφα της ανάκρισης. β) Γενικά θεωρούμενη η διάταξη του άρ σε συνδυασμό με αυτήν του άρ. 273 ΚΠΔ έχουν ως σκοπό την κατοχύρωση μιας δίκαιης δίκης. Προκειμένου, όμως, κάτι τέτοιο να είναι αποτελεσματικά ελέγξιμο, επιβάλλεται η επιμέρους εξέταση της ενδεχόμενης παραβίασης της διάταξης του αρ. 6 παρ. 3 α, ενέργεια, η οποία απαιτεί την ύπαρξη εγγράφου, αφού προφορική μελέτη του κατηγορητηρίου δε χωρεί. γ) Στο αρ. 6 της ΕΣΔΑ γίνεται λόγος για «δικαστήριο» και για «απόφαση», ενώ ταυτόχρονα χρησιμοποιείται και ο όρος «κατηγορούμενος», ο οποίος παραπέμπει και στην προανάκριση και την κύρια ανάκριση. Από την άλλη πλευρά και σε απάντηση των υπό στοιχεία (γ) και (δ) επιχειρημάτων της πρώτης άποψης, το κλητήριο θέσπισμα αποτελεί εισαγωγικό της διαδικασίας στο ακροατήριο έγγραφο και κατά βάση περιέχει τη νομική βάση της κατηγορίας, ενώ και κατά τη διάρκεια της προανάκρισης ή της κύριας ανάκρισης διενεργούνται πράξεις που ενδέχεται να θίγουν τα δικαιώματα του κατηγορουμένου και είναι δυνατή και σε αυτά τα σημεία η προσβολή των δικαιωμάτων για τα οποία γίνεται λόγος. Κατά συνέπεια, κρίνεται απαραίτητη, προς το σκοπό της αποτελεσματικής πληροφόρησης και κατοχύρωσης της πλήρους γνώσης από τον κατηγορούμενο της κατηγορίας, η έγγραφη ενημέρωσή του σχετικά με αυτήν, καθ όλη τη διάρκεια της ποινικής δίκης και όσο σε αυτήν περιλαμβάνονται η προανάκριση και η κύρια ανάκριση. Σε ό, τι αφορά τους υπόλοιπους διαδίκους, ως φορείς του, το δικαίωμα έχει να κάνει με τη λήψη γνώσης του συνολικού διαδικαστικού υλικού κατά τρόπο κατανοητό, καθώς και με τη λήψη αντιγράφων της υποθέσεως. Ως διαδικαστικό υλικό νοείται καθετί που περιέχεται στο φάκελο της σχετικής με την εκάστοτε υπόθεση δικογραφίας, ανεξάρτητα από το αν έχει σημασία για την υποστήριξη της συμφώνως προς τους νόμους οιουδήποτε των συμβαλλομένων μερών ή προς πάσαν άλλην Σύμβασιν την οποίαν ταύτα έχουν υπογράψει.» 54 «Ο ανακριτής, μόλις μετά την κλήτευσή του εμφανιστεί ή οδηγηθεί σ' αυτόν ο κατηγορούμενος για ν' απολογηθεί, του ανακοινώνει το περιεχόμενο του κατηγορητηρίου και των άλλων εγγράφων της ανάκρισης. Επιτρέπεται επίσης στον κατηγορούμενο να μελετήσει ο ίδιος ή ο συνήγορός του το κατηγορητήριο και τα έγγραφα της ανάκρισης. Με γραπτή αίτηση του κατηγορουμένου και με δαπάνη του χορηγούνται σε αυτόν αντίγραφα του κατηγορητηρίου και των εγγράφων της ανάκρισης» 55 Καθώς το δικαίωμα πληροφόρησης, ως μερικότερη έκφανση του δικαιώματος σε δίκαιη δίκη του άρ. 6 παρ. 1 συνήθως εξετάζεται σε συνδυασμό με το τελευταίο. 25