Μέρος. Αναζήτηση Κινήτρων - Αντικινήτρων στη Βαλκανική Ενδοχώρα

Transcript

1 Μέρος Β Αναζήτηση Κινήτρων - Αντικινήτρων στη Βαλκανική Ενδοχώρα

2

3 17. Ανάλυση Ερωτηματολογίου Ανεύρεσης Κινήτρων και Αντικινήτρων για το Επιχειρηματικό Περιβάλλον της Βουλγαρίας Το ερωτηματολόγιο, που χρησιμοποιήθηκε στη δημοσκόπηση, αποτελείται από τρία μέρη (για το ερωτηματολόγιο που χρησιμοποιήθηκε στην έρευνα του συγγραφέα βλέπε το Παράρτημα (23.9) στο τέλος του Β Μέρους). Στο πρώτο μέρος του ερωτηματολογίου, οι ερωτήσεις παρέχουν τις απαραίτητες πληροφορίες για διάφορα ζητήματα που θεωρήθηκαν σημαντικά για το χαρακτηρισμό των ερωτηθέντων εταιρειών. Στο δεύτερο μέρος υπάρχει μια ερώτηση η οποία συμπεριλαμβάνει επτά ομάδες υπο-ερωτήσεων με επενδυτικά κίνητρα, που θεωρήθηκαν ότι είναι σημαντικής σημασίας και επέτρεψαν τα ανώτερα στελέχη των επιχειρήσεων να επιλέξουν με τη μέθοδο των πολλαπλών απαντήσεων τα πιο κατάλληλα για την περίπτωσή τους. Αυτές οι ομάδες υπο-ερωτήσεων επιλέχτηκαν βασισμένες στη θεωρία του Dunning, ενώ έγιναν απαραίτητες τροποποιήσεις κατά τη διάρκεια της ερευνητικής περιόδου των δεκαοχτώ μηνών (η έρευνα άρχισε τον Ιανουάριο του 1998 και έξι μήνες απαιτήθηκαν για την ολοκλήρωση του ερωτηματολογίου, μελετώντας τις θεωρίες και αποφασίζοντας ποιες επιχειρήσεις θα λάβουν μέρος στη δημοσκόπηση και τον τρόπο προσέγγισής τους. ώδεκα μήνες απαιτήθηκαν για να γίνουν οι συνεντεύξεις και η στατιστική ανάλυση των αποτελεσμάτων των ερωτηματολογίων). Τέλος, το τρίτο μέρος αποτελείται από μόνο μια ερώτηση που περιλαμβάνει τους παράγοντες που αφορούν τους φραγμούς (αντικίνητρα), οι οποίοι αποθαρρύνουν τις εταιρείες να επενδύσουν στη Βουλγαρία. Πιο συγκεκριμένα, οι ερωτήσεις του πρώτου μέρους αναφέρονται στα γενικά χαρακτηριστικά της επιχείρησης, όπως ο τομέας στον οποίο ανήκει η επιχείρηση, το έτος που πραγματοποιήθηκε η επένδυση, το ποσό της επένδυσης, η μητρική χώρα της MNE, ο τρόπος εισόδου κ.λπ. Στο δεύτερο μέρος υπάρχει το θεωρητικό μέρος της δημοσκόπησης. Σ αυτό το μέρος, δημιουργήθηκαν επτά ομάδες κυνηγών κινήτρων (που αναζητούν κίνητρα): Κυνηγοί γεωγραφικής θέσης-τοποθεσίας (ιστορικοί

4 34 Α. Μπιτζένης δεσμοί, πολιτιστική εγγύτητα ή απόσταση, γεωγραφική γειτνίαση, σταθερότητα, κλίμα κ.λπ.). Κυνηγοί συντελεστών παραγωγής ή κυνηγοί των φυσικών πόρων (πρόσβαση με χαμηλό κόστος στους φυσικούς πόρους και τα ακατέργαστα υλικά σελ. 13 «Το εκλεκτικό παράδειγμα της διεθνούς παραγωγής: μια νέα τοποθέτηση και μερικές πιθανές επεκτάσεις», John H. Dunning, Journal of International Business Studies, Φθινόπωρο 1988). Κυνηγοί της αγοράς (μέγεθος της αγοράς, προοπτικές για την αγορά, αυξημένο μερίδιο αγοράς). Στρατηγικοί κυνηγοί αγοράς (ακολουθώντας τον ανταγωνισμό, ακολουθώντας τους πελάτες, τρόπος επιβίωσης, απόκτηση πλεονεκτημάτων, διεθνείς πιέσεις, παγκοσμιοποίηση κ.λπ.). Κυνηγοί αποδοτικότητας (οικονομίες κλίμακας, οικονομίες φάσματος, διαφοροποίηση του ρίσκου), εκμετάλλευση ιδίων συγκριτικών πλεονεκτημάτων (σήμα κατατεθέν, γνώση αντικειμένου, υπάρχουσα εμπειρία, υπάρχον επιχειρησιακό δίκτυο). Κυνηγοί οικονομικών πτυχών (ευνοϊκό νομοθετικό πλαίσιο επένδυσης, επιχορηγήσεις, φορολογικές απαλλαγές). Στο τρίτο μέρος, υπάρχουν είκοσι φραγμοί εισόδου (αστάθεια, γραφειοκρατία, διαφθορά, ασταθές νομικό σύστημα, κ.λπ.) Η δημιουργία του ερωτηματολογίου βασίστηκε στη θεωρία του Dunning [Η εκλεκτική θεωρία (OLI εκλεκτικό παράδειγμα της διεθνούς παραγωγής)]. Σύμφωνα με τον Dunning έχουμε: Γεωγραφικής θέσης Πλεονεκτήματα (L) (διαθεσιμότητα φυσικών πόρων και κόστος, κίνητρα επένδυσης, ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της χώρας γλώσσα, πολιτισμός), Πλεονεκτήματα Εσωτερικοποίησης (I) (αποφυγή εμποδίων, αποφυγή ή εκμετάλλευση της κυβερνητικής παρέμβασης) και Πλεονεκτήματα Ιδιοκτησίας (O) (άϋλα πλεονεκτήματα, καινοτομίες προϊόντων, γνώση αντικειμένου, πολυεθνικότητα). Ο Dunning έχει προσδιορίσει επίσης την αναζήτηση φυσικών πόρων (κάθετη ανάπτυξη, διαθεσιμότητα, κόστος), την αναζήτηση αγοράς (μέγεθος αγοράς και χαρακτηριστικά, κίνητρα επένδυσης, Πολυεθνικές Επιχειρήσεις και Παγκόσμια Οικονομία, John Η. Dunning, 1993, κεφάλαιο 4, σελ. 82), την αναζήτηση αποδοτικότητας (οικονομίες κλίμακας και φάσματος, μείωση ρίσκου μέσω της διαφοροποίησης των προϊόντων «Το εκλεκτικό παράδειγμα της διεθνούς παραγωγής: Μια νέα τοποθέτηση και μερικές πιθανές προεκτάσεις», John H. Dunning, Journal of International Business Studies, Φθινόπωρο 1988, σελ. 13) και την αναζήτηση στρατηγικών πλεονεκτημάτων (δημιουργία νέων γραμμών προϊόντων ή αγορών, οικονομίες συνέργειας, οικονομίες κοινής διακυβέρνησης, βελτιωμένο ανταγωνιστικό ή στρατηγικό πλεονέκτημα, μείωση ή επέκταση κινδύνων John H. Dunning, Πολυεθνικές Επιχειρήσεις και Παγκόσμια Οικονομία, 1993, κεφάλαιο 4, σελ. 82). Το ερωτηματολόγιο βασίστηκε επίσης στο Γενικό Μοντέλο (Universal Model) που αναφέρεται στο άρθρο Bitzenis, Α., 2003α, «Γενικό Μοντέλο

5 Μέρος Β: Αναζήτηση Κινήτρων - Αντικινήτρων στη Βαλκανική Ενδοχώρα 35 των Θεωριών που καθορίζουν τις ΞΑΕ: Υπάρχει κάποια θεωρία που κυριαρχεί; Είναι οι εισροές ΞΑΕ στις ΚΑΕ χώρες και ειδικά τη Βουλγαρία ένας μύθος;» European Business Review, Vol. 15 No. 2, Σ αυτό το σημείο αξίζει να σημειωθεί ότι ο ερευνητής αφιέρωσε πολύ χρόνο για να εξηγήσει σε όλους τους συμμετέχοντες τις ερωτήσεις του ερωτηματολογίου και ότι ο ίδιος ήταν παρών κατά τη συμπλήρωση των ερωτηματολογίων. Η στατιστική ανάλυση προσδιορίζει τις πιθανές σχέσεις μεταξύ των μεταβλητών για το σύνολο των 64 ερωτηθεισών επιχειρήσεων. Η φύση της σχέσης μεταξύ των μεταβλητών ερευνήθηκε με τη στατιστική μέθοδο του χ-τετραγώνου, η οποία θεωρείται η καταλληλότερη γι αυτό το είδος των στοιχείων. Αντί της χρησιμοποίησης μιας μεθόδου στατιστικής όπως οι συντελεστές συσχετισμού, η οποία απαιτεί τα στοιχεία που συλλέγονται να είναι σε μια συνεχή μορφή, η μέθοδος του χ-τετραγώνου επιτρέπει την εξαγωγή συμπερασμάτων για τον πληθυσμό του ενδιαφέροντος σ αυτήν την περίπτωση για τους ξένους επενδυτές στη Βουλγαρία χρησιμοποιώντας τα στοιχεία των κατηγοριών. Τα αποτελέσματα είναι έγκυρα στις περισσότερες από τις περιπτώσεις σε 0,01, 0,05 και 0,1 επίπεδο σημαντικότητας και τα συμπεράσματα για τον πληθυσμό βασίστηκαν στα αποτελέσματα της παραμέτρου p. Επισημαίνεται ότι υπήρχαν 110 ξένες επιχειρήσεις στη Βουλγαρία, σύμφωνα με τον επίσημο κατάλογο του Βουλγαρικού Γραφείου Ξένων Επενδύσεων στα μέσα του 1998, οι οποίες είχαν επενδύσει πάνω από δολάρια η κάθε μία. Για το σκοπό αυτής της δημοσκόπησης, ο ερευνητής χρησιμοποίησε έναν εκτεταμένο κατάλογο 131 ξένων επενδυτών στη Βουλγαρία, που συγκροτήθηκε από τον επίσημο κατάλογο του Βουλγαρικού Γραφείου Ξένων Επενδύσεων και άλλους 21 επενδυτές, κυρίως ελληνικής προέλευσης, τα στοιχεία των οποίων συλλέχθηκαν από προσωπικές συνεντεύξεις (εκ των οποίων οι 5 επιχειρήσεις, που δεν συμπεριλαμβάνονταν στον παλαιό κατάλογο BFIA στα μέσα του 1998, έχουν περιληφθεί στο νέο κατάλογο BFIA στο τέλος του 2000). Οι 21 επενδυτές δεν συμπεριλήφθηκαν στα επίσημα δημοσιευμένα στοιχεία του BFIA που αφορούν τις ξένες επενδύσεις στη Βουλγαρία, εξαιτίας της ανεπαρκούς συλλογής στοιχείων καθώς και όλων των άλλων λόγων που αναφέρονται σε άλλο άρθρο του ίδιου συγγραφέα με τίτλο «Οι καθοριστικοί παράγοντες των ΞΑΕ στις χώρες μετάβασης: Κίνητρα και φραγμοί που βασίζονται σε δημοσκόπηση: η περίπτωση της Βουλγαρίας, », στα πρακτικά της διεθνούς διάσκεψης στο Πανεπιστήμιο Βόλου, «Η Αναδιάρθρωση, Σταθερότητα και Ανάπτυξη στη Νοτιοανατολική Ευρώπη», Ελλάδα, Ιούνιος 2001 (βλ. και Κεφάλαιο 9). Οι 64 από τις 131 επιχειρήσεις απάντησαν στο ερωτηματολόγιο και αποτέλεσαν το συνολικό δείγμα. Σύμφωνα με την υπάρχουσα βιβλιογραφία αυτό το ποσοστό ανταπόκρισης στο συγκεκριμένο αντικείμενο είναι εξαιρετικά μεγάλο και σύμφωνα με τη στατιστική

6 36 Α. Μπιτζένης ένα μέγεθος δείγματος (ποσοστό απάντησης) της τάξης του 10% του εμπλεκόμενου πληθυσμού θεωρείται αρκετά μεγάλο για να επιτρέψει ασφαλή συμπεράσματα. Το ποσοστό θετικής ανταπόκρισης ήταν 48,9% του συνολικού καταλόγου. Το δείγμα είναι πολύ αντιπροσωπευτικό, δεδομένου ότι περιλαμβάνει επιχειρήσεις που έχουν επενδύσει ένα πολύ σημαντικό ποσό δολαρίων για τους οικονομικούς αριθμούς της Βουλγαρίας. Ο συνολικός επενδυτικός όγκος των 131 επιχειρήσεων αποτελεί το 70% του συνολικού ξένου επενδυμένου κεφαλαίου στη Βουλγαρία (Συνολικές εισροές ΞΑΕ στη Βουλγαρία: 1,7 δισεκατομμύριο USD μέσα στο 1998). Το ερωτηματολόγιο βασίστηκε αρχικά στη μεγάλη βιβλιογραφία σχετικά με τις θεωρίες ΞΑΕ της οποίας είχε γνώση ο συγγραφέας και στη συνέχεια στη θεωρία του Dunning σχετικά με τους πιθανούς λόγους και τους φραγμούς εισόδου της ξένης επένδυσης στη Βουλγαρία. Επιπλέον, συμπληρώθηκε και αναπροσαρμόστηκε σύμφωνα με τις απαντήσεις που συλλεγόταν κατά τη διάρκεια της δημοσκόπησης από τους επενδυτές. Η δημοσκόπηση διάρκεσε 18 μήνες (Ιανουάριος 1998-Ιούνιος 1999), αλλά τα περισσότερα ερωτηματολόγια συμπληρώθηκαν την περίοδο Ιανουάριος 1999-Ιούνιος Το συνολικό επενδυμένο ποσό των 110 ξένων επιχειρήσεων ήταν USD και των 21 ελληνικών επιχειρήσεων 47,6 εκατομμύρια USD. Το δείγμα των 64 επιχειρήσεων αντιστοιχεί σε συνολικό ποσό επένδυσης ίσο με 863 εκατομμύρια USD, τα οποία αποτελούν το 64,7% των επενδύσεων των 131 επιχειρήσεων ή το 50,7% των συνολικών βουλγαρικών εισροών ΞΑΕ (κατάλογος BFIA, ξένες άμεσες επενδύσεις πάνω από 1 εκατομμύριο USD από τις 30 Ιουνίου 1998). Ολόκληρη η στατιστική έρευνα εμφανίζεται στην αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή του συγγραφέα «Η Ξένη Άμεση Επένδυση κατά τη διάρκεια της Μετάβασης από μία Συγκεντρωτική Οικονομία σε μία Οικονομία της Αγοράς: Η περίπτωση της Βουλγαρίας », Πανεπιστήμιο της Γλασκόβης, Σκοτία, Βρετανία. Ο συνηθισμένος τρόπος απάντησης ερωτηματολογίων με το ταχυδρομείο απέτυχε (δηλ. μόνο 4,7% των επιχειρήσεων απάντησε κατ αυτό τον τρόπο). Ως εκ τούτου, φαίνεται ότι το μεγαλύτερο ποσοστό απάντησης προήλθε από τις προσωπικές συνεντεύξεις (35,9% του συνολικού ποσοστού απάντησης και ακολουθεί το ποσοστό απάντησης μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου ή ηλεκτρονικού διαδικτύου με 29,7%). Η μέθοδος του fax και του τηλεφώνου είχε συνολικά περίπου 30% επιτυχία. Εξαιτίας του ιδιαίτερα χαμηλού ποσοστού απάντησης μέσω ταχυδρομείου (παρά το γεγονός ότι το ερωτηματολόγιο εστάλη σε όλες τις επιχειρήσεις) και της πιθανότητας αποτυχίας να συλλεχθεί ικανοποιητικό πλήθος στοιχείων, χρησιμοποιήθηκαν πολλοί τρόποι προσεγγίσεως των ερωτηθέντων και χρησιμοποιήθηκε πίεση με διάφορες μεθόδους για να τραβήξει ο ερευνητής την προσοχή τους και για να επικοινωνήσει μαζί τους.

7 Μέρος Β: Αναζήτηση Κινήτρων - Αντικινήτρων στη Βαλκανική Ενδοχώρα 37 Από τη δημοσκόπηση, οι συμμετέχουσες εταιρείες αφορούσαν τον τομέα των υπηρεσιών σε ποσοστό 28% και οι εισροές ΞΑΕ στη Βουλγαρία εκείνη την περίοδο στον ίδιο τομέα ήταν 18% (οικονομία 11,4% + τουρισμός 5,1% + τηλεπικοινωνίες 1,8% = 18,3%). Το εμπόριο υπολογίστηκε σε 36% και οι εισροές ΞΑΕ στη Βουλγαρία στον ίδιο τομέα ήταν 19,2%. Τέλος, οι απαντήσεις που συλλέχθηκαν από το βιομηχανικό τομέα αποτελούν το 22% και από την κλωστοϋφαντουργία το 14% (σύνολο 36%), ενώ συγχρόνως οι εισροές ΞΑΕ στη Βουλγαρία στο βιομηχανικό τομέα ήταν 55% του συνόλου Εν υνάμει Κίνητρα και Εμπόδια για FDI στη Βουλγαρία Με τη βοήθεια και κατανόηση του Κεφαλαίου 9 (τόμος Α ) γίνονται αντιληπτά τα κίνητρα- αντικίνητρα που οδηγούν και κατευθύνουν τις πολυεθνικές στο να επενδύσουν σε μία συγκεκριμένη περιοχή ή αγορά Γενικά Αποτελέσματα από μία Έρευνα Ερωτηματολογίου για Ξένες Άμεσες Επενδύσεις Για να μπορέσουμε να προσδιορίσουμε τα κίνητρα και τα εμπόδια των εισροών ΞΑΕ στη Βουλγαρία και να τα ταξινομήσουμε σε αρκετές ομάδες σύμφωνα με τη θεωρία των ΞΑΕ (Dunning Eclectic Theory), πραγματοποιήθηκε μία έρευνα με τη χρησιμοποίηση ενός ερωτηματολογίου και τα αποτελέσματα αναλύθηκαν και μελετήθηκαν με τη βοήθεια της στατιστικής. ιάγραμμα 17.1 Ομάδες κινήτρων (κυνηγών κινήτρων) Πηγή: Έρευνα ερωτηματολογίου Α. Μπιτζένη.

8 38 Α. Μπιτζένης Σύμφωνα με το ιάγραμμα 17.1, οι ξένοι επενδυτές αποδείχθηκαν κυνηγοί αγορών με ένα ποσοστό της τάξεως του 80%, ακολουθούμενοι από κυνηγούς συντελεστών παραγωγής με 52%, κυνηγούς τοποθεσίας με 50% και κυνηγούς αγορών από στρατηγικής απόψεως με 33%. Κατά την ίδια στιγμή 20% έχει επενδύσει στη Βουλγαρία με σκοπό να εκμεταλλευτεί τα πλεονεκτήματα ιδιοκτησίας και συγκριτικών πλεονεκτημάτων που κατέχει η ίδια η εταιρεία και 18% για να εκμεταλλευτεί τα χρηματοοικονομικά πλεονεκτήματα (φοροαπαλλαγές, επενδυτικά κίνητρα, κ.λπ.). Μόνο το 3% των επενδυτών υπήρξαν κυνηγοί αποδοτικότητας. Κατ αυτόν τον τρόπο κάποιος μπορεί να συμπεράνει, ότι σε μία χώρα όπως η Βουλγαρία, η οποία έχει μία καταναλωτική βάση οκτώ εκατομμυρίων ανθρώπων με πολλές ανικανοποίητες ανάγκες, οι ξένοι επενδυτές εφιστούν την προσοχή τους πρωταρχικά στα χαρακτηριστικά της αγοράς. ιάγραμμα 17.2 Μέθοδοι (τρόποι εισόδου) που χρησιμοποιήθηκαν από πολυεθνικές με σκοπό να επενδύσουν στη Βουλγαρία Πηγή: Έρευνα Α. Μπιτζένη. Όσον αφορά τους τρόπους εισόδου των πολυεθνικών στην αγορά της Βουλγαρίας, η έρευνα του συγγραφέα αποκάλυψε ότι το 55% από τους 64 ξένους επενδυτές έχουν επιλέξει ως τον καλύτερο ή προτιμότερο τρόπο για σχέδια ΞΑΕ τον τρόπο της δημιουργίας εκ του μηδενός ΞΑΕ, ακολουθούμενοι από το 36% των επενδυτών, οι οποίοι εκμεταλλεύτηκαν τις ευκαιρίες που προσέφεραν τα προγράμματα ιδιωτικοποίησης

9 Μέρος Β: Αναζήτηση Κινήτρων - Αντικινήτρων στη Βαλκανική Ενδοχώρα 39 στην Βουλγαρία και 18,8% των πολυεθνικών, οι οποίες δημιούργησαν joint ventures ( ιάγραμμα 17.2). Παρόλο που είναι γνωστό ότι τα joint ventures υπήρξαν ως η περισσότερο προτιμητέα μέθοδος εισόδου των ξένων πολυεθνικών στις πρώην κομμουνιστικές χώρες, ειδικά στα πρώτα χρόνια της μετάβασης, το χαμηλό ποσοστό τους όμως για την περίπτωση που εξετάζουμε μπορεί να εξηγηθεί από το γεγονός ότι η έρευνα πραγματοποιήθηκε τη χρονική περίοδο Εκείνη τη στιγμή, οι περισσότερες joint ventures, που είχαν δημιουργηθεί τα πρώτα χρόνια της μετάβασης στη Βουλγαρία, κατέρρευσαν είτε λόγω ανεπαρκούς συνεργασίας των τοπικών συνεργατών με τους αλλοδαπούς (πολυεθνικές) είτε εξαιτίας της απόκτησης των περισσοτέρων εταιρικών μεριδίων από τους ξένους επενδυτές. Ουσιαστικά τα σχέδια των ΞΑΕ για την αγορά της Βουλγαρίας ακολούθησαν άλλους τρόπους εισόδου όπως ΞΑΕ εκ του μηδενός ή απόκτηση κρατικών εταιρειών μέσω προγραμμάτων ιδιωτικοποιήσεων. Επίσης, η ανάγκη δημιουργίας κοινοπραξιών (joint ventures) υπάρχει λόγω έλλειψης γνώσεων όσον αφορά το νωθρό οικονομικό περιβάλλον μιας χώρας όπως της Βουλγαρίας. Αυτό ήταν δεδομένο κατά τα αρχικά στάδια της μετάβασης, στη συνέχεια όμως εξέλιπε είτε γιατί αποκτήθηκε η γνώση για την αγορά είτε γιατί η αγορά της Βουλγαρίας βελτιώθηκε σημαντικά είτε εξαιτίας της δηλωμένης αποτυχίας αρκετών joint ventures που προϋπήρχαν και αποθάρρυναν μελλοντικούς επενδυτές να ακολουθήσουν το ίδιο «μονοπάτι».

10 40 Α. Μπιτζένης ιάγραμμα 17.3 Τα πιο σημαντικά κίνητρα για FDI στη Βουλγαρία (έρευνα από 64 πολυεθνικές) Πηγή: Έρευνα ερωτηματολογίου Α. Μπιτζένη. Από το ιάγραμμα 17.3, μπορεί να εξαχθεί ως συμπέρασμα ότι τα κύρια κίνητρα (όπως αναμενόταν) ήταν: μέγεθος αγοράς (94%), χαμηλό κόστος εργασίας ανειδίκευτων εργατών (67%), γεωγραφική εγγύτητα (58%), διεθνείς πιέσεις από ανταγωνισμό/παγκοσμιοποίηση (45%), προοπτική για μεγέθυνση της αγοράς (44%), σύνδεσμος με άλλες γειτονικές χώρες (42%) και έλλειψη από εγχώριο ανταγωνισμό (40%) (για περισσότερα βλέπε Μπιτζένης, Α. 2003h και παράγραφο 17.3).

11 Μέρος Β: Αναζήτηση Κινήτρων - Αντικινήτρων στη Βαλκανική Ενδοχώρα 41 ιάγραμμα 17.4 Τα σημαντικότερα εμπόδια, αντικίνητρα για εισροές FDI στη Βουλγαρία (Έρευνα από 64 πολυεθνικές) Πηγή: Έρευνα ερωτηματολογίου Α. Μπιτζένη. Τα πρωταρχικά εμπόδια, τα οποία οι επενδυτές είχαν να αντιμετωπίσουν στο εσωτερικό της αγοράς της Βουλγαρίας, φαίνονται στο ιάγραμμα Το μεγαλύτερο εμπόδιο υπήρξε το ασταθές νομικό σύστημα της Βουλγαρίας (74%), ακολουθούμενο από τη γραφειοκρατία (58%), διαφθορά, εγκληματικότητα και μαφία (53%) και τον υψηλό επενδυτικό κίνδυνο (52%) (για περισσότερα βλέπε Μπιτζένης, 2003k) Τα Σημαντικότερα Κίνητρα και Εμπόδια: Μία Ανάλυση Ο κύριος λόγος για εισροές ΞΑΕ στη Βουλγαρία ήταν το μέγεθος της αγοράς με ένα υψηλό ποσοστό της τάξεως του 94%. Παρόλο που

12 42 Α. Μπιτζένης η Βουλγαρία δεν είναι μια μεγάλη αγορά σαν αυτή των χωρών όπως η Γαλλία, η Γερμανία κ.τ.λ., από την άλλη πλευρά αυτό το υψηλό ποσοστό δεν υπήρξε έκπληξη για το συγγραφέα εξαιτίας των παρακάτω λόγων: πρώτον, 37 από τις 64 επιχειρήσεις που συμμετείχαν στην έρευνα ήταν ελληνικές, που με τη σειρά τους θεώρησαν τη Βουλγαρία ως μία σημαντική αγορά με πληθυσμό γύρω στα ανθρώπων (που είναι «ακόμη μια Ελλάδα» για αυτούς). Κατά δεύτερο λόγο, όπως έχει αναφερθεί προηγουμένως, για εταιρείες όπως Coca-Cola, Kentucky Chicken και McDonalds κάθε χώρα και κάθε αγορά είναι σημαντική και η πολιτική τους είναι να συμμετέχουν σε κάθε χώρα σχεδόν (κίνητρα αγοράς-παγκόσμιες εταιρείες) σε όλο τον κόσμο (ακόμη και στη Βουλγαρία κατέχοντας τυποποιημένα (standardired) προϊόντα και μια global strategy). Τρίτον, είναι σημαντικό για μια μεγάλη πολυεθνική από μια δυτική αγορά να αποκτήσει ένα υψηλό ποσοστό της τάξεως του 50%-80% του μεριδίου της αγοράς της Βουλγαρίας, όταν η ίδια εταιρεία κατέχει, για παράδειγμα, ένα ποσοστό 10%-15% της γερμανικής αγοράς. Τέταρτον, η πλειονότητα των 27 ξένων (δυτικών) πολυεθνικών, που συμμετείχαν στην έρευνα μέσω ερωτηματολογίου, επίσης θεώρησαν τη Βουλγαρία ως ένα σύνδεσμο με άλλες γειτονικές χώρες και κυρίως με τις CIS χώρες (λαμβάνοντας τη Βουλγαρία ως «γέφυρα» για μια μελλοντική επέκταση στις CIS χώρες ή ως χώρα που θα επέτρεπε τη δημιουργία μιας εξαγωγικής βάσης ώστε να «κατακλύσουν» με προϊόντα τις γειτονικές αγορές). Κάποιος μπορεί να συμπεράνει εύκολα ότι σε μία χώρα όπως η Βουλγαρία το να έχεις μία καταναλωτική βάση πάνω από 8 εκατομμύρια ανθρώπων με πολλές ανικανοποίητες ανάγκες, ξένοι επενδυτές συγκεντρώνονται πρωταρχικά στα χαρακτηριστικά της αγοράς, λαμβάνοντας υπόψη ταυτόχρονα τις προοπτικές για ανάπτυξη της αγοράς της μέσα από τις πιθανότητες αυτής να εισέλθει στην Ε.Ε. κατά τη διάρκεια αυτής της δεκαετίας. Τέλος, ξένες πολυεθνικές πιστεύουν ότι υπάρχουν εξαιρετικά υψηλές ομοιότητες στο οικονομικό περιβάλλον των Βαλκανικών αγορών και όταν επιλέγουν μία χώρα από αυτή την περιοχή ως προορισμό για εκροή ΞΑΕ, τότε προχωρούν στη δημιουργία σχεδίων ΞΑΕ στις περισσότερες από τις εναπομείνασες χώρες των Βαλκανίων. Αυτό συνέβη εξαιτίας των όμοιων χαρακτηριστικών, των όμοιων κινδύνων, των κινήτρων και εμποδίων που υπάρχουν σ αυτές τις αγορές. Έτσι μία πολυεθνική, που έχει επενδύσει σε κάποιες Βαλκανικές χώρες, βλέπει ένα επιπλέον σχέδιο ΞΑΕ στη Βουλγαρία ως μία επακόλουθη επένδυση και μέρος του γενικότερου παγκόσμιου στρατηγικού σχεδίου της.

13 Μέρος Β: Αναζήτηση Κινήτρων - Αντικινήτρων στη Βαλκανική Ενδοχώρα 43 Πίνακας 17.1 Προοπτική για οικονομική ανάπτυξη ως κίνητρο για εισροές ΞΑΕ Προέλευση Π.Ε. Ελλάδα Ευρώπη & άλλες Σύνολο CX22 Όχι Ποσοστό % 72,2% 27,8% 100,0% % 70,3% 37,0% 56,3% Ναι Ποσοστό % 39,3% 60,7% 100,0% % 29,7% 63,0% 43,8% Σύνολο Ποσοστό % 57,8% 42,2% 100,0% % 100,0% 100,0% 100,0% Πηγή: Α. Μπιτζένης Από το Πίνακα 17.1, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι μόνο 11 στις 37 ελληνικές πολυεθνικές (29,7%) επένδυσαν στη Βουλγαρία εξαιτίας της προοπτικής για ανάπτυξη της αγοράς. Από την άλλη μεριά, 17 στις 27 (63%) των υπόλοιπων ξένων πολυεθνικών που επένδυσαν στη Βουλγαρία πιστεύουν ότι ένα από τα σημαντικότερα κίνητρα υπήρξε η προοπτική της Βουλγαρίας για ανάπτυξη της αγοράς της (CX22). Έτσι, γίνεται αντιληπτό ότι η προέλευση των πολυεθνικών έπαιξε ένα σημαντικό ρόλο στη θεώρηση της προοπτικής για ανάπτυξη της αγοράς της Βουλγαρίας ως ένα κίνητρο για ΞΑΕ. Από στατιστικής άποψης, συνάγουμε το ίδιο, όταν ο continuity correction (έλεγχος διόρθωσης συνέχειας) (2X2 Πίνακας) ήταν 0,017 και έτσι σε ένα επίπεδο σημαντικότητας 5% μπορούμε να συμπεράνουμε ότι υπάρχει μια σχέση μεταξύ της προελεύσεως των πολυεθνικών και αυτών των προοπτικών ανάπτυξης της αγοράς ως κίνητρο. Από τον Πίνακα 17.2, συμπεραίνουμε ότι μόνο 7 στις 27 (25,9%) από τις ξένες πολυεθνικές (άλλες εκτός από ελληνικές) έχουν θεωρήσει ως κίνητρο ότι η Βουλγαρία είναι ένας σύνδεσμος (γέφυρα) με τις γειτονικές χώρες (ΑΧ7). Σε αντίθεση, 20 στις 37 (54,1%) ελληνικές πολυεθνικές, που επένδυσαν στη Βουλγαρία, επισήμαναν ότι η Βουλγαρία ήταν μια αγορά που θεωρείτο ως ένα πρώτο βήμα επενδύσεων έτσι ώστε να επενδύσουν σε άλλες γειτονικές αγορές κάποια στιγμή αργότερα. Επιπλέον, οι ελληνικές πολυεθνικές υποστηρίζουν ότι η Βουλγαρία εξυπηρετούσε ως βάση επενδύσεων εξαιτίας της στρατηγικής της θέσης και της γεωγραφικής εγγύτητας και ότι η Βουλγαρία μπορεί να χρησιμοποιηθεί ακόμη και για να εκμεταλλευτούν οι επιχειρήσεις ευνοϊκές εμπορικές συμφωνίες με γειτονικές χώρες. Αυτό αποτελεί πραγματικότητα, όταν οι περισσότερες από της σημαντικές ελληνικές πολυεθνικές (3E/HBC,

14 44 Α. Μπιτζένης Intracom, Panafon, OTE/Cosmote, Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, έλτα, Τιτάν), που συμμετέχουν στην αγορά της Βουλγαρίας, έχουν επίσης επενδύσεις σε άλλες γειτονικές χώρες όπως στη ΠΓ Μ, Γιουγκοσλαβία, Αλβανία, Ρουμανία και Μολδαβία, χρησιμοποιώντας την ίδια στιγμή τη Βουλγαρία ως ένα πρώτο βήμα στη στρατηγική τους εξάπλωση στο εξωτερικό. Και εδώ, η προέλευση των πολυεθνικών έπαιξε έναν αποφασιστικό ρόλο και έτσι οι ελληνικές πολυεθνικές προσανατολίστηκαν όχι μόνο στη Βουλγαρία ως προορισμό των επενδύσεων αλλά σε όλη τη ΝΑ περιοχή. Από στατιστικής απόψεως, υποστηρίζουμε τα ευρήματά μας όταν ο continuity correction (2Χ2 Πίνακας) ήταν 0,046 και έτσι σε επίπεδο σημαντικότητας 5% συμπεραίνουμε ότι υπάρχει σχέση μεταξύ της προελεύσεως των πολυεθνικών και του κινήτρου να χρησιμοποιηθεί η Βουλγαρία ως σύνδεσμος με τις γειτονικές χώρες. Πίνακας 17.2 Η σύνδεση με άλλες γειτονικές χώρες ως κίνητρο για εισροές ΞΑΕ Προέλευση Π.Ε. Ελλάδα Ευρώπη & άλλες Σύνολο ΑX7 Όχι Ποσοστό % 45,9% 54,1% 100,0% % 45,9% 74,1% 57,8% Ναι Ποσοστό % 74,1% 25,9% 100,0% % 54,1% 25,9% 42,2% Σύνολο Ποσοστό % 57,8% 42,2% 100,0% % 100,0% 100,0% 100,0% Πηγή: Α. Μπιτζένης Πίνακας 17.3 Χαμηλό κόστος ανειδίκευτης εργασίας ως κίνητρο για εισροές ΞΑΕ Προέλευση Π.Ε. Ελλάδα Ευρώπη & άλλες Σύνολο BX16 Όχι Ποσοστό % 28,6% 71,4% 100,0% % 16,2% 55,6% 32,8% Ναι Ποσοστό % 72,1% 27,9% 100,0% % 83,8% 44,4% 67,2% Σύνολο Ποσοστό

15 Μέρος Β: Αναζήτηση Κινήτρων - Αντικινήτρων στη Βαλκανική Ενδοχώρα 45 Πηγή: Α. Μπιτζένης % 57,8% 42,2% 100,0% % 100,0% 100,0% 100,0% Κοιτάζοντας τον Πίνακα 17.3, παρατηρούμε ότι ιδιαίτερα οι ελληνικές πολυεθνικές αναγνωρίζουν ως ένα από τα σημαντικότερα κίνητρα (31/37=83,8%) στην απόφασή τους να πραγματοποιήσουν ένα σχέδιο ΞΑΕ στη Βουλγαρία το χαμηλό εργατικό κόστος των ανειδίκευτων εργατών (ΒΧ16). Ενώ την ίδια στιγμή, μόνο το 12/27 (44,4%) των άλλων ξένων πολυεθνικών θεώρησαν το παραπάνω κίνητρο ως σημαντικό. Το εξαιρετικά υψηλό ποσοστό των ελληνικών πολυεθνικών που αναφέρθηκε μπορεί να εξηγηθεί από το γεγονός ότι είναι μικρότερες σε οικονομικό μέγεθος οι ελληνικές πολυεθνικές, αν τις συγκρίνουμε με τις υπόλοιπες ξένες πολυεθνικές, και πολλές από αυτές τις μικρές ελληνικές εταιρείες ανήκουν στον τομέα της κλωστοϋφαντουργίας ο οποίος είναι μια βιομηχανία εντάσεως εργασίας η οποία «απαιτεί» χαμηλό κόστος εργασίας. Επιπλέον, οι περισσότερες από τις ελληνικές επιχειρήσεις χρησιμοποίησαν τη Βουλγαρία ως βάση εξαγωγών (γεωγραφική εγγύτητα) είτε για να επανεξάγουν τα προϊόντα τους πίσω στην Ελλάδα είτε για να τα εξάγουν σε άλλες γειτονικές χώρες (ελαχιστοποίηση κόστους, παραγωγή με χαμηλό εργατικό κόστος και εκμετάλλευση του χαμηλού κόστους μεταφοράς). Από στατιστικής άποψης, συνάγουμε το ίδιο, όταν ο continuity correction (2X2 Πίνακας) ήταν 0,002 και έτσι σε επίπεδο σημαντικότητας 1% μπορούμε να συμπεράνουμε ότι υπάρχει μια ισχυρή σχέση μεταξύ της προελεύσεως των πολυεθνικών και του χαμηλού ανειδίκευτου κόστους εργασίας ως κίνητρο για επενδύσεις. Η ύπαρξη της γεωγραφικής εγγύτητας στην τρίτη θέση (58%) στην κατάταξη των κινήτρων για εισροές ΞΑΕ στη Βουλγαρία ήταν ένα προβλεπόμενο αποτέλεσμα εξαιτίας του γεγονότος ότι 37/64 από τις συμμετέχουσες εταιρείες ήταν ελληνικής προελεύσεως και έτσι η γεωγραφική εγγύτητα μαζί με την έλλειψη δυτικού επενδυτικού ενδιαφέροντος (40%) υπήρξαν αρκετά ισχυροί λόγοι για να επεκτείνουν τις δραστηριότητες τους οι Έλληνες επιχειρηματίες στην Βουλγαρία. Εν κατακλείδι, το νέο παγκόσμιο οικονομικό περιβάλλον υποστηρίζει κίνητρα, όπως οι διεθνείς πιέσεις από ανταγωνισμό και η φυσική παρουσία των πολυεθνικών σε πολλές χώρες (παγκόσμια στρατηγική) (45%) καθώς και η απόκτηση περιουσιακών στοιχείων άλλων εταιρειών κάτω από τις πιέσεις της παγκοσμιοποίησης (37%), το οποίο αποδείχθηκε σημαντικό ως κίνητρο στην περίπτωση της Βουλγαρίας (για περισσότερα βλέπε Μπιτζένης, 2003c).

16 46 Α. Μπιτζένης 18. Ανασκόπηση Άλλων Ερευνών Ανεύρεσης Κινήτρων και Αντικινήτρων για την Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη Σ αυτό το τμήμα θα παρουσιαστούν διάφορες έρευνες σχετικά με τον προσδιορισμό των ΞΑΕ. Ο Bitzenis Α. (2003) πραγματοποίησε μία ανασκόπηση με τις πιο γνωστές έρευνες σχετικά με τον προσδιορισμό των ΞΑΕ κατά την περίοδο μετάβασης. Αυτές οι μελέτες εξέτασαν επίσης το ερώτημα γιατί οι MNEs επενδύουν σε μια χώρα μετάβασης και ποια είναι τα κίνητρα και τα εμπόδια που αντιμετωπίζει μια επιχείρηση πριν και κατά τη διάρκεια της απόφασης για επένδυση. Ο προσδιορισμός των ΞΑΕ μπορεί να πραγματοποιηθεί είτε με τη βοήθεια της δημοσκόπησης και της χρήσης ερωτηματολογίων και στατιστικής ανάλυσης αυτών είτε με οικονομετρική ανάλυση οικονομικών παραγόντων που επηρεάζουν τις ροές των ΞΑΕ. Πιο συγκεκριμένα: Ο Benacek V., και οι υπόλοιποι, το 2000 συμπέραναν ότι: «τα αποτελέσματα των οικονομετρικών μελετών τείνουν να υποστηρίζουν τα αποτελέσματα των ερευνών μέσω ερωτηματολογίου. Αυτό δείχνει ότι το μέγεθος αγοράς και η δυνατότητα αύξησης-εξέλιξης-ανάπτυξης της αγοράς αποτελούν την κινητήρια δύναμη πίσω από τις ΞΑΕ με το παράγοντα πλεονεκτημάτων κόστους να διαδραματίζει ένα μικρότερο αλλά επίσης σημαντικό ρόλο. Η μακροοικονομική και πολιτική σταθερότητα λαμβάνονται επίσης υπόψη... Παραδείγματος χάριν, η πολιτική σταθερότητα μπορεί να επηρεάσει τη διανομή των επενδύσεων ανάμεσα στις χώρες, ενώ συγκεκριμένα κίνητρα μπορούν να κατευθύνουν την επένδυση προς συγκεκριμένους τομείς... Εκλαμβάνοντας χωριστά τα αποτελέσματα σε μια μεμονωμένη έρευνα, μπορεί αυτό το γεγονός να οδηγήσει τον αναλυτή σε παραπλανητικά συμπεράσματα. Παραδείγματος χάριν, μια μελέτη που δεν περιλαμβάνει την Ουγγαρία και την Τσεχία μπορεί να συμπεράνει ότι η πολιτική και οικονομική σταθερότητα δεν είναι πολύ σημαντική στους επενδυτές. Αλλά μια μελέτη που τις περιλαμβάνει, θα δείξει ότι η σχετική σταθερότητά τους μπορεί να βοηθήσει και έτσι να εξηγηθεί γιατί ένα τέτοιο μεγάλο μερίδιο των επενδύσεων στις οικονομίες μετάβασης έχει πάει σε αυτές τις δύο χώρες». O Meyer (1996) διαπίστωσε ότι η εγχώρια αγορά ήταν η κυρίαρχη έλξη για ΞΑΕ και ότι ο παράγοντας κόστος ήρθε σχεδόν αποκλειστικά σε συνδυασμό με την προσανατολισμένη στην αγορά επένδυση. Επίσης συμπέρανε ότι η αγοραστική δύναμη των καταναλωτών αποτελεί σημαντικό παράγοντα στην απόφαση για επένδυση των προσανατολισμένων στην αγορά επενδυτών. Το σημαντικότερο συμπέρασμα, που συνάγεται

17 Μέρος Β: Αναζήτηση Κινήτρων - Αντικινήτρων στη Βαλκανική Ενδοχώρα 47 από αυτήν την έρευνα, είναι ότι το κόστος εργασίας διαδραματίζει δευτερεύοντα ρόλο στα επενδυτικά κίνητρα των δυτικών επενδυτών στην περιοχή των χωρών της ΚΑΕ. O Arthur Andersen σε μια έρευνα του Ο.Ο.Σ.A. το 1994 ανέφερε ότι οι αυστριακές εταιρείες κατά την απόφαση να επενδύσουν έδωσαν προτεραιότητα στη γεωγραφική γειτνίαση και τους δυνατούς ιστορικούς δεσμούς με την Τσεχοσλοβακία και την Ουγγαρία και σε μικρότερη έκταση με την Πολωνία. Επιπλέον, ανακάλυψε ότι οι βασικοί φραγμοί ή οι περιορισμοί σχετικά με τις ΞΑΕ ήταν οι ακόλουθοι: γραφειοκρατικά ή διαχειριστικά προβλήματα, νομοθετικά προβλήματα, αρνητικό οικονομικό κλίμα, έλλειψη επιχειρησιακής υποδομής, πολιτική αστάθεια και πολιτιστικές ομοιότητες-ανομοιότητες (βλ. Πίνακα 18.1). Οι Lankes και Venables (1997) παρατήρησαν ότι το μέγεθος αγοράς είναι ο σημαντικότερος και καθοριστικός παράγοντας για τους προσανατολιζόμενους στην αγορά επενδυτές, εκτός από την Ουγγαρία και την Τσεχική ημοκρατία όπου η πολιτική και οικονομική σταθερότητα επικράτησε. Η γεωγραφική γειτνίαση με την Ε.Ε. θεωρήθηκε σημαντική ιδιαίτερα από τους προσανατολισμένους στην αγορά επενδυτές. Εντούτοις, οι ερωτηθέντες δείχνουν ότι αρχικώς η επένδυση δεν κινήθηκε με σκοπό να κερδίσει πρόσβαση στις αγορές της Ε.Ε. υποδηλώνοντας ότι η γειτνίαση ήταν σημαντική για να διευκολύνει το εμπόριο. Πίνακας 18.1 Τα πιο σημαντικά κίνητρα σύμφωνα με την έρευνα των Lankes και Venables (1997) Το πρώτο κίνητρο για επενδύσεις ήταν το μέγεθος της τοπικής αγοράς για την Πολωνία και τις Ανεξάρτητες Κοινοπολιτείες (CIS) και η πολιτική σταθερότητα για τη ημοκρατία της Τσεχίας και την Ουγγαρία. Το δεύτερο κίνητρο για επενδύσεις ήταν η πολιτική σταθερότητα για την Πολωνία, οι φυσικές πηγές για τις CIS και η σταθερότητα της μακροοικονομικής πολιτικής κατάστασης για την Ουγγαρία και τη ημοκρατία της Τσεχοσλοβακίας. Το τρίτο κίνητρο για επενδύσεις είναι η σταθερότητα της μακροοικονομικής πολιτικής για τη Πολωνία ενώ το ρυθμιστικό περιβάλλον ήταν για τη ημοκρατία της Τσεχοσλοβακίας και την Ουγγαρία και η πρόσβαση σε άλλες χώρες για τις CIS χώρες. Το τέταρτο κίνητρο για επενδύσεις ήταν η γεωγραφική εγγύτητα και η πρόσβαση σε άλλες αγορές για την Πολωνία καθώς επίσης το χαμηλό κόστος της ειδικευμένης εργασίας για τις CIS χώρες και η γεωγραφική εγγύτητα για τη ημοκρατία της Τσεχοσλοβακίας και της Ουγγαρίας. Το πέμπτο κίνητρο για επενδύσεις ήταν το χαμηλό κόστος της μη ειδικευμένης εργασίας για τις CIS χώρες, ενώ το χαμηλό κόστος της ειδικευμένης εργασίας ήταν για την Πολωνία, τη ημοκρατία της Τσεχοσλοβακίας και την Ουγγαρία. Πηγή: Lankes και Venables (1997).

18 48 Α. Μπιτζένης Η μελέτη από τους Simona Iammarino και Christos Pitelis (2000) επικεντρώθηκε στις ελληνικές εξερχόμενες ΞΑΕ στη Βουλγαρία και τη Ρουμανία. Ανέφεραν τον τύπο των ΞΑΕ σύμφωνα με τα κίνητρα που θεωρήθηκαν ως τα σημαντικότερα προκειμένου να επιλέξουν που θα επενδύσουν οι Έλληνες και γιατί. Η αναμενόμενη οικονομική αύξηση στις χώρες, η γεωγραφική θέση, τα επενδυτικά κίνητρα και το κόστος εργασίας ήταν τα σημαντικά κίνητρα για ΞΑΕ, ενώ οι πολιτιστικές ομοιότητες, το πολιτικό και οικονομικό κλίμα και οι ιστορικοί δεσμοί ήταν μικρότερης σημασίας. Στην κορυφή της ταξινόμησης των κινδύνων, που αντιμετωπίστηκαν από τους επενδυτές στην διεκπεραίωση των παραγωγικών δραστηριοτήτων τους, ήταν η γραφειοκρατία και οι διοικητικοί περιορισμοί, η ελλειμματική επιχειρησιακή υποδομή και οι νομοθετικού και οικονομικού τύπου περιορισμοί. Εντούτοις, η πολιτική αβεβαιότητα και οι περιορισμένες πολιτιστικές ομοιότητες φαίνονται να μην έχουν μεγάλη επιρροή. Όπως ήταν όμως αναμενόμενο, η γεωγραφική θέση και η γειτνίαση με την αγορά της Ε.Ε. ήταν σε γενικές γραμμές σημαντικότερες για τους εξαγωγείς απ ό,τι για τους τοπικούς προμηθευτές (βλ. Πίνακα 18.2). Πίνακας 18.2 Είδος ξένης άμεσης επένδυσης με βάση τα κίνητρα Είδος Παρακινήσεις Τοπικοί Εξαγωγείς Προμηθευτές ιανομείς Σύνολο Αναμενόμενη Οικονομική Ανάπτυξη Γεωγραφική Θέση Επενδυτικά Κίνητρα Κόστος Εργασίας Αύξηση στο τοπικό μερίδιο της αγοράς Αύξηση στο περιφερειακό μερίδιο της αγοράς Εγγύτητα με την αγορά της Ε.Ε Πηγή πρώτων υλών Πολιτιστικές ομοιότητες Κόστος μεταφοράς Πολιτικοοικονομικό κλίμα Πιθανότητα της χώρας να ενωθεί με Ευρωπαϊκή Ένωση Ιστορικοί δεσμοί Ενεργειακό κόστος Ειδίκευση εργασίας Πηγή: Πιτέλης και άλλοι, 2000.