ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΙΔ' ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΙΔ' ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΤΜΗΜΑ ΑΚΟΛΟΥΘΩΝ ΤΥΠΟΥ ΤΕΛΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Θέμα: Η κρίση του κεμαλισμού στη σημερινή Τουρκία Επιβλέπων: Τσαρδανίδης Χαράλαμπος Σπουδάστρια: Ανδριοπούλου Αθανασία ΑΘΗΝΑ 2003

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ...iii ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ.. iii ΕΙΣΑΓΩΓΗ.1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 - Η ΚΕΜΑΛΙΣΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ Ο Kemal Atatürk και οι συνθήκες διαμόρφωσης της κεμαλιστικής ιδεολογίας.3 2. Οι βασικές αρχές της κεμαλιστικής ιδεολογίας Ρεπουμπλικανισμός ( Cumhuriyetçilik - Republicanism) Εθνικισμός ( Milliyetçilik Nationalism) Εκκοσμίκευση ( Laiklik - Secularism) Λαϊκισμός ( Halkçılık - Populism) Κρατισμός ( Devletçilik Statism) Επαναστατικότητα ( İnkilapçılık -Revolutionism) 28 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 - ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΚΕΜΑΛΙΣΜΟ Η αρχή του εθνικισμού και το κουρδικό ζήτημα Το κουρδικό ζήτημα στην Τουρκία Η τουρκική πολιτική απέναντι στο κουρδικό Απόπειρες κοινοβουλευτικής εκπροσώπησης των Κούρδων Στάση των τουρκικών κομμάτων και της κοινωνίας πολιτών Η ανεπάρκεια της αρχής του εθνικισμού Η αρχή της εκκοσμίκευσης και το πολιτικό Ισλάμ Η άνοδος του πολιτικού Ισλάμ στην Τουρκία Παράγοντες ενίσχυσης του πολιτικού Ισλάμ Προς επαναπροσδιορισμό της αρχής της εκκοσμίκευσης.66 i

3 3. Η αρχή του κρατισμού και η πρόκληση του εκσυγχρονισμού Το τουρκικό κράτος και η κοινωνία πολιτών Η ΕΕ ως παράγοντας εκσυγχρονισμού Η αναθεώρηση του Συντάγματος του Ο κρατισμός εμπόδιο στον εκσυγχρονισμό...85 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...90 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...94 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ii

4 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στις μέρες μας ο κεμαλισμός, ως κυρίαρχη ιδεολογία της Τουρκίας, διέρχεται κρίση. Οι βασικές αρχές του τίθενται υπό αμφισβήτηση από τρεις βασικές προκλήσεις: το κουρδικό ζήτημα, την άνοδο του πολιτικού Ισλάμ και το αίτημα του εκσυγχρονισμού. Υπό τις νέες συνθήκες που διαμορφώθηκαν από τη δεκαετία του 80 και μετά τόσο διεθνώς όσο και στο εσωτερικό της Τουρκίας ο κεμαλισμός αδυνατεί να προσφέρει λύσεις και προοπτική για το μέλλον και προκαλεί προβλήματα και αδιέξοδα στο τουρκικό πολιτικό σύστημα. ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ κεμαλισμός, Kemal Atatürk, κουρδικό, πολιτικό Ισλάμ, Τουρκία, εκσυγχρονισμός, εκδημοκρατισμός SUMMARY Kemalism, the dominant ideology in Turkey, is going through crisis during the last decades. Its basic principles are being challenged by the Kurdish issue, the rise of political Islam and the pressure for modernization. Under the changing international and domestic reality kemalism is unable to produce solutions to problems and to provide Turkish citizens with a future perspective and causes problems to the Turkish political system. iii

5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο κεμαλισμός ως κυρίαρχη ιδεολογία στην Τουρκία έχει επηρεάσει βαθύτατα τους θεσμούς, τις αντιλήψεις, τις νοοτροπίες και τις συμπεριφορές των πολιτών και ιδίως των αρχών της χώρας. Ο κεμαλισμός διαμορφώθηκε στα πρώτα χρόνια της Τουρκικής Δημοκρατίας και επιχείρησε να δώσει μια νέα συλλογική ταυτότητα στους κατοίκους της Τουρκίας, να νομιμοποιήσει τους φορείς της κρατικής εξουσίας και να οδηγήσει την Τουρκία στο δρόμο του εκσυγχρονισμού και του εκδυτικισμού. Ο σημερινός ξένος επισκέπτης της Τουρκίας δεν μπορεί να μην προσέξει την εμμονή στην αναπαράσταση του Kemal Atatürk στους δρόμους, στα σχολεία και τα πανεπιστήμια, στις δημόσιες υπηρεσίες. Ωστόσο, παράλληλα με την Τουρκία που ακολουθεί το δρόμο του Kemal υπάρχουν και άλλες πλευρές της Τουρκίας που χαράζουν διαφορετικό δρόμο και κερδίζουν έδαφος, που δεν εμπνέονται από τον κεμαλισμό και που προτάσσουν διαφορετικές συλλογικές ταυτότητες, αξίες και επιδιώξεις. Η βασική θέση της παρούσας εργασίας είναι ότι ο κεμαλισμός στη σημερινή Τουρκία διέρχεται κρίση. Ο κεμαλισμός αντιμετωπίζει τρεις βασικές προκλήσεις: το κουρδικό ζήτημα, την άνοδο του πολιτικού Ισλάμ και το αίτημα του εκσυγχρονισμού. Υπό τις νέες συνθήκες που διαμορφώθηκαν από τη δεκαετία του 80 και μετά τόσο διεθνώς όσο και στο εσωτερικό της Τουρκίας ο κεμαλισμός αδυνατεί να προσφέρει λύσεις και προοπτική για το μέλλον και προκαλεί προβλήματα και αδιέξοδα στο τουρκικό πολιτικό σύστημα. Η εργασία αποτελείται από δύο κεφάλαια. Στο πρώτο σκιαγραφείται η κεμαλιστική ιδεολογία και στο δεύτερο αναλύονται οι προκλήσεις που θέτουν υπό αμφισβήτηση τον κεμαλισμό. Πιο συγκεκριμένα, στο πρώτο κεφάλαιο περιγράφονται οι συνθήκες διαμόρφωσης της κεμαλιστικής ιδεολογίας, οι ρίζες της στους οθωμανούς μεταρρυθμιστές του 19ου αιώνα, ο ρόλος του Kemal Atatürk και των μεταρρυθμίσεών του και γίνεται αναφορά τόσο στο λόγο όσο και 1

6 στην πρακτική του κεμαλικού μονοκομματικού καθεστώτος. Η ανάλυση γίνεται με άξονα τις έξι βασικές αρχές του κεμαλισμού: το ρεπουμπλικανισμό, τον εθνικισμό, την εκκοσμίκευση, το λαϊκισμό, τον κρατισμό και την επαναστατικότητα. Στο δεύτερο κεφάλαιο αναλύονται οι βασικές προκλήσεις που αντιμετωπίζει ο κεμαλισμός. Το κουρδικό ζήτημα αποτελεί την πρώτη πρόκληση. Γίνεται αναφορά στην έξαρση του κουρδικού εθνικισμού από τα μέσα της δεκαετίας του 80 και μετά, στη στάση του τουρκικού κράτους, των πολιτικών κομμάτων και της κοινωνίας πολιτών απέναντι στο κουρδικό ζήτημα. Υποστηρίζεται ότι το κουρδικό αμφισβητεί την κεμαλιστική ιδεολογία και κυρίως την αρχή του εθνικισμού και δημιουργεί μια νέα πραγματικότητα, στην οποία η εμμονή στον κεμαλισμό καθίσταται προβληματική. Δεύτερη βασική πρόκληση στον κεμαλισμό συνιστά η άνοδος του πολιτικού Ισλάμ ιδίως από τη δεκαετία του 90. Περιγράφεται η πορεία του πολιτικού Ισλάμ τα τελευταία χρόνια και γίνεται προσπάθεια ανίχνευσης των παραγόντων που το ενίσχυσαν. Η άνοδος του πολιτικού Ισλάμ αντιτίθεται στην κεμαλιστική ιδεολογία και κυρίως στην αρχή της εκκοσμίκευσης. Η προσπάθεια των κεμαλιστών να ελέγξουν και να περιορίσουν το Ισλάμ προκαλεί τριγμούς στο πολιτικό σύστημα. Τέλος μια τρίτη πρόκληση για τον κεμαλισμό αποτελεί το αίτημα του εκσυγχρονισμού, το οποίο διατυπώνεται όλο και πιο έντονα καθώς η Τουρκία επιδιώκει την ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Τμήματα της κοινωνίας πολιτών στην Τουρκία αλλά και η ίδια η ΕΕ πιέζουν για τον εκσυγχρονισμό της χώρας και συναινούν ως προς την ανάγκη εκδημοκρατισμού. Η αναθεώρηση του Συντάγματος του 1982 αντανακλά τις πιέσεις για εκδημοκρατισμό αλλά και τα εμπόδια που εγείρονται προς αυτή την κατεύθυνση. Το αίτημα του εκσυγχρονισμού αμφισβητεί ιδίως την αρχή του κρατισμού του κεμαλισμού, καθώς το ισχυρό, παρεμβατικό και αυταρχικό κράτος αποτελεί εμπόδιο στον εκδημοκρατισμό. 2

7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 - Η ΚΕΜΑΛΙΣΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ «Τι χαρά για όποιον ονομάζει τον εαυτό του Τούρκο» 1 Kemal Atatürk 1. Ο Kemal Atatürk και οι συνθήκες διαμόρφωσης της κεμαλιστικής ιδεολογίας. Τα βασικά στοιχεία της κεμαλιστικής ιδεολογίας, επίσημης ιδεολογίας του τουρκικού κράτους, διαμορφώθηκαν κατά τη διάρκεια του Ελληνοτουρκικού Πολέμου ( ) και του μονοκομματικού καθεστώτος της Τουρκίας ( ). Ο Kemal Atatürk υπήρξε ο πρωταγωνιστής αυτής της ιστορικής περιόδου, νικηφόρος στρατηγός στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο, ιδρυτής της Τουρκικής Δημοκρατίας και πρώτος Πρόεδρος της Τουρκίας ως το θάνατό του, το Στην τουρκική βιβλιογραφία η περίοδος αυτή ονομάζεται «Τουρκική Επανάσταση» 2, όρος που μεταξύ άλλων- εκφράζει τις μεγάλες αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν στα γεωγραφικά όρια που κατέλαβε μετά τη Συνθήκη της Λωζάννης η Τουρκία. Ο Kemal Atatürk γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το Φοίτησε στη στρατιωτική σχολή της Θεσσαλονίκης, στη στρατιωτική ακαδημία του Μοναστηρίου και στο πολεμικό κολέγιο της Κωνσταντινούπολης. Εκεί πρωτοήρθε σε επαφή με τις ιδέες των εξόριστων Νεότουρκων, που βρίσκονταν σε αντίθεση με το καταπιεστικό καθεστώς του σουλτάνου Abdülhamit II. Το 1907 υπηρέτησε ως ταγματάρχης στο Γ Σώμα Στρατού στη Μακεδονία, όπου συμμετείχε στη μυστική Επιτροπή για την Ένωση και την Πρόοδο. Μετά το κίνημα των Νεότουρκων, το 1908, δεν 1 Χαρακτηριστικό απόσπασμα από το λόγο του Kemal Atatürk στη δέκατη επέτειο της ίδρυσης της Τουρκικής Δημοκρατίας. Βλ.: Atatürk Kemal, Speech delivered by Atatürk on the tenth anniversary of the foundation of the Republic, επίσκεψη στις 22/9/ Βλ. ενδεικτικά Kili Suna, Kemalism in contemporary Turkey, International Political Science Review, vol. 1, No 3, 1980, σ καθώς και Akşin Sina, The nature of the Kemalist Revolution, Shankland David (ed), The Turkish Republic at 75 Years, The Eothen Press, Cambridgeshire, 1999, σ

8 αναδείχθηκε πολιτικά λόγω των κακών σχέσεών του με την ηγεσία των Νεότουρκων. Υπηρέτησε στο βαλκανικό πόλεμο και στον Α Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο ρόλος του στην άμυνα των Στενών ενάντια στη βρετανική επίθεση το 1915 του χάρισε φήμη, αλλά οδήγησε και σε δυσμενή μετάθεσή του στο Diyarbakır, στα βάθη της Ανατολίας, καθώς οι αρχές φοβήθηκαν την ενδεχόμενη εκμετάλλευση της φήμης του. Η ανακωχή του Μούδρου βρήκε το Mustafa Kemal στην Παλαιστίνη. Ο Kemal ανακλήθηκε και έφτασε στην Κωνσταντινούπολη το Νοέμβριο του 1918, όταν έφτανε εκεί και ο συμμαχικός στόλος. Συμμαχική στρατιωτική διοίκηση επιβλήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, ενώ οι συμμαχικές δυνάμεις άρχισαν να καταλαμβάνουν τμήματα της ηττημένης στον πόλεμο Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. 3 Το 1919 ο Σουλτάνος διόρισε το Mustafa Kemal Γενικό Επιθεωρητή του ενάτου Σώματος Στρατού με βάση τη Σαμψούντα. Ο Kemal έφτασε στη Σαμψούντα το Μάιο του 1919, όταν στη Σμύρνη αποβιβαζόταν ο ελληνικός στρατός. Στη Σαμψούντα ο Kemal διέλυσε τις αντιστασιακές ομάδες των χριστιανών της περιοχής. Από τη Σαμψούντα ο Kemal άρχισε να έρχεται σε επαφή με εθνικιστικές ομάδες, τις Εταιρίες για την Προάσπιση των Δικαιωμάτων, και να συγκροτεί εθνικό στρατό ερχόμενος σε επαφή με γνωστούς του αξιωματικούς, συνταγματάρχες και στρατηγούς της Ανατολίας, όπως οι Ali Fuad Cebesoy, Hüsseyin Rauf Orbay και Kâzim Karabekir. Με τηλεγραφήματα προς πολιτικές και στρατιωτικές αρχές ζητούσε τη σύγκλιση συνεδρίου στη Σεβάστεια. Τον Ιούλιο του 1919 πραγματοποιήθηκε το Συνέδριο του Ερζερούμ, στο οποίο συμμετείχαν εκπρόσωποι από τις ανατολικές επαρχίες, οι οποίοι υποστήριζαν την ακεραιτότητα της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ο Mustafa Kemal εξελέγη πρόεδρος. Το Συνέδριο του Ερζερούμ συνέταξε το Εθνικό Σύμφωνο, κείμενο που περιείχε τα βασικά αιτήματα του εθνικιστικού κινήματος της Ανατολίας. Το Σεπτέμβριο του ίδιου χρόνου πραγματοποιήθηκε τελικά και συνέδριο εκπροσώπων από όλη τη χώρα στη Σεβάστεια. Το Συνέδριο της Σεβάστειας υιοθέτησε τις αποφάσεις του 3 Βλ. Lewis Bernard, Η ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας, τομ. Ι, Παπαζήσης, Αθήνα, 2001, σ

9 Συνεδρίου του Ερζερούμ και η Ένωση της Προάσπισης των Δικαιωμάτων της Ανατολικής Ανατολίας έγινε Ένωση της Προάσπισης των Δικαιωμάτων της Ανατολίας και της Ρούμελης υπό το Mustafa Kemal. Η τελευταία οθωμανική Βουλή, που αναδείχτηκε με εκλογές τον Ιανουάριο του 1920 και διαλύθηκε λίγους μήνες μετά, υιοθέτησε το Εθνικό Σύμφωνο. Στο μεταξύ οι σχέσεις ανάμεσα στην κυβέρνηση της Κωνσταντινούπολης και το εθνικιστικό κίνημα στην Ανατολή βρίσκονταν σε ρήξη. Στην Άγκυρα σχηματίστηκε η Μεγάλη Εθνοσυνέλευση και ξεχωριστό υπουργικό συμβούλιο. Οι συμμαχικές δυνάμεις, βλέποντας τη στρατιωτική ισχύ του εθνικιστικού κινήματος, το μη κομμουνιστικό χαρακτήρα του αλλά και τον κίνδυνο προσέγγισής του με τη σοβιετική Ρωσία (ο Kemal είχε ήδη υπογράψει συμφωνία συνεργασίας με τους Σοβιετικούς το Μάρτιο του 1921) 4, αναγνώρισαν την κυβέρνηση της Άγκυρας και προχώρησαν η μια μετά την άλλη σε συμφωνίες αποχώρησης και καθορισμού συνόρων με τους εθνικιστές. Το Σεπτέμβριο του 1922, με την καταστροφή της Σμύρνης, έληξε ο Ελληνοτουρκικός Πόλεμος. 5 Οι στρατηγοί εκπρόσωποι του εθνικιστικού κινήματος με επικεφαλής το Mustafa Kemal ανέλαβαν και τα ηνία της Τουρκίας μετά τη Συνθήκη της Λωζάννης το Ο Kemal ίδρυσε το Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα (CHP), το οποίο θα είναι το μοναδικό κόμμα και θα κυβερνήσει την Τουρκία ως το Ο Lewis Bernard περιγράφει το εξής χαρακτηριστικό γεγονός, όπως αυτό αναφέρεται από τον Ιχμέτ Ιζάτ πασά. «Ένας αριθμός βρετανών αξιωματικών πήγε να δει τον ίδιο (τον Ιζέτ πασά) και θεωρώντας ότι είχε μυστική επικοινωνία με τους άνδρες της Ανατολίας, άρχισαν να ερευνούν την πολιτική του άποψη και, ιδιαίτερα, προσπαθούσαν να μάθουν κατά πόσο οι άνδρες στην Ανατολία ήταν εντελώς δέσμιοι των μπολσεβίκων. Ο Ιζέτ πασάς απάντησε πως αυτή η ομάδα αποτελείται κυρίως από στρατιωτικούς διοικητές και τα στελέχη τους, από επαρχιακούς προεστούς και γαιοκτήμονες, και από διανοούμενους. Ως εκ τούτου είναι αδιανόητο να έχουν οποιαδήποτε ροπή προς τις κομμουνιστικές θεωρίες. Ωστόσο, εάν οι δυτικές δυνάμεις επιμένουν στην εφαρμογή αδικαιολόγητης πίεσης, δε θα ήταν δύσκολο να ριχτούν στην αγκαλιά της Ρωσίας», βλ. Lewis Bernard, Η ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας, τομ. ΙΙ, Παπαζήσης, Αθήνα, 2002, σ Ό.π., σ Στη διάρκεια του Μεσοπολέμου ιδρύθηκαν κάποια κόμματα με την ανοχή ή υποστήριξη του Kemal και προσπάθησαν να κάνουν αντιπολίτευση αλλά σύντομα διαλύθηκαν. Για περισσότερες λεπτομέρειες βλ. παρακάτω. 5

10 2. Οι βασικές αρχές της κεμαλιστικής ιδεολογίας Από το 1923 ως το θάνατο του Atatürk μια σειρά μεταρρυθμίσεων κυρίως σε πολιτικό, πολιτισμικό και κοινωνικό επίπεδο- θα εφαρμοστούν και θα επιφέρουν τεράστιες αλλαγές στο πολιτικό σύστημα της Τουρκίας. Οι μεταρρυθμίσεις του κεμαλικού μονοκομματικού καθεστώτος φανερώνουν και τα βασικά σημεία της κεμαλιστικής ιδεολογίας. Η κεμαλιστική ιδεολογία δεν ήταν ένα συστηματικά συγκροτημένο σύνολο ιδεών που υποστήριξε και εφάρμοσε το εθνικιστικό κίνημα και ο ίδιος ο Kemal. Αναπτύχθηκε σταδιακά 7 με βάση τις συνθήκες και τον τρόπο που αυτές αξιολογήθηκαν από τον ίδιο τον Kemal καθώς και με βάση τους συσχετισμούς δυνάμεων της εποχής. Οι βασικές αρχές της κεμαλιστικής ιδεολογίας - και κατ επέκταση και του Λαϊκού Ρεπουμπλικανικού Κόμματος- διατυπώθηκαν πολύ αργότερα στο πρόγραμμα του κόμματος το 1931 και εντάχθηκαν στο Σύνταγμα της Τουρκίας το Πρόκειται για τις έξι αρχές που συμβολίζονται με έξι βέλη στο έμβλημα του κόμματος: ρεπουμπλικανισμός, εθνικισμός, εκκοσμίκευση, λαϊκισμός, κρατισμός και επαναστατικότητα. 8 Πέρα από τις έξι αυτές αρχές πρέπει να σημειωθεί ότι ο κεμαλισμός είχε ως στόχο τον εκσυγχρονισμό της Τουρκίας, τη μετατροπή της σε ένα σύγχρονο, ανεξάρτητο και ισχυρό κράτος, στα πρότυπα των δυτικοευρωπαϊκών κρατών της εποχής. 9 7 Την άποψη αυτή τείνουν να υιοθετούν οι περισσότεροι αναλυτές του κεμαλισμού. Οι πιο ένθερμοι υποστηρικτές του δεν παραλείπουν να εξάρουν τον πραγματισμό του Kemal Atatürk και τη μη δογματικότητα των απόψεών του. Βλ. ενδεικτικά Rustow Dankwart A., Kemalism, Grothusen Klaus-Detlev (ed.), Handbook on South Eastern Europe. Vol. IV. Turkey, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen, 1985, σ Για μια συνοπτική αναφορά στις έξι αρχές του κεμαλισμού βλ. μεταξύ άλλων Özbudun Ergun, The nature of the Kemalist Political Regime, Kazancıgil Ali & Özbudun Ergun (eds.), Atatürk. Founder of a Modern State, C. Hurst & Company, London, 1981, σ , Karal Enver Ziya, The principles of Kemalism, Kazancıgil & Özbudun (eds.), ό.π., σ και από μια αρκετά κριτική σκοπιά Dumont Paul, The Origins of Kemalist Ideology, Landau Jakob M. (ed.), Atatürk and the Modernization of Turkey, Westview Press, Colorado, 1984, σ Στα ελληνικά βλ. Πεσμαζόγλου Στέφανος, Ευρώπη- Τουρκία. Ανακλάσεις και Διαθλάσεις. Η στρατηγική των κειμένων, βιβλίο Ι, Θεμέλιο, Αθήνα, 1993, σ και Σαρρής Νεοκλής, Εξωτερική Πολιτική & Πολιτικές Εξελίξεις στην Πρώτη Τουρκική Δημοκρατία. Ενότητα Πρώτη: Η άνοδος της στρατογραφειοκρατίας, Γόρδιος, Αθήνα, 1992, σ Βλ. ενδεικτικά Rustow Dankwart A., Atatürk as an institution-builder, Kazancıgil & Özbudun (eds.), ό.π., σ

11 Για τους υποστηρικτές του κεμαλισμού, η κεμαλιστική ιδεολογία συνιστά ρήξη με το παρελθόν, το κεμαλικό καθεστώς διαφέρει ριζικά από το οθωμανικό πολιτικό σύστημα. Ο Kemal Atatürk θεωρείται ότι σχεδόν μόνος- οργάνωσε την εθνική αντίσταση, εμπνεύστηκε και εφάρμοσε τις μεταρρυθμίσεις που άλλαξαν τη φυσιογνωμία της Τουρκίας. Περίπου αυτή την εικόνα έδωσε και ο ίδιος άλλωστε- στο λόγο που εκφώνησε στο Συνέδριο του Λαϊκού Ρεπουμπλικανικού Κόμματος το 1927, γνωστό ως Nutuk (Η Ομιλία) 10. Ωστόσο, ο κεμαλισμός έχει τις ρίζες του στους μεταρρυθμιστές του 19 ου αιώνα, στην εποχή του Τανζιμάτ ( ) και βέβαια στην εποχή των Νεότουρκων ( ). 11 Παρακάτω, επιχειρείται μια ανάλυση της κεμαλιστικής ιδεολογίας με άξονες τις έξι αρχές του Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματος και με βάση το λόγο αλλά και την πρακτική του κεμαλικού μονοκομματικού καθεστώτος Ρεπουμπλικανισμός (Cumhuriyetçilik - Republicanism) Μια από τις βασικές αρχές του κεμαλισμού είναι ο ρεπουμπλικανισμός, δηλαδή η αβασίλευτη δημοκρατία, η οποία ανακηρύχθηκε ως νέο πολίτευμα τον Οκτώβριο του Ήδη από την εποχή του Τανζιμάτ ρεπουμπλικανισμός σήμαινε δημοκρατία, περισσότερο όμως με την έννοια του συνταγματικού πολιτεύματος, καθώς η ιδέα της κατάργησης του αξιώματος του Σουλτάνου ήταν μάλλον πρόωρη. Στις δεκαετίες του 1860 και 1870 μέλη των Νεοοθωμανών τάσσονταν υπέρ ενός ρεπουμπλικανικού καθεστώτος, με την έννοια της συνταγματικής μοναρχίας. Ο Ali Suavi κατά τη διάρκεια της εξορίας του στο Παρίσι εξέδιδε την εφημερίδα La République και ο Namık Kemal με άρθρα του στην εφημερίδα Hürriyet 10 Βλ. Atatürk Kemal, The Great Speech, επίσκεψη στις 22/9/ Βλ. Poulton Hugh, Ημίψηλο, γκρίζος λύκος και ημισέληνος, Οδυσσέας, Αθήνα, 2000, σ , Kazancıgil Ali, The Ottoman-Turkish State and Kemalism, Kazancıgil & Özbudun (eds.), ό.π., σ καθώς και Zürcher Erik J., Turkey. A modern history, I. B. Tauris, London & New York, 1993, σ

12 υποστήριζε την ιδέα της λαϊκής κυριαρχίας. Οι Νεοοθωμανοί δανείζονταν στα γραπτά τους ιδέες των Tocqueville, Montesquieu, Rousseau και Voltaire. Στην εποχή του Abdülhamit II μέλη της στρατιωτικής ελίτ μεταξύ αυτών και ο Mustafa Kemal συνέχισαν να έρχονται σε επαφή με δημοκρατικές ιδέες μέσω περιοδικών και έργων που εκδίδονταν στο εξωτερικό. 12 Το κίνημα των Νεότουρκων οδήγησε στην αποκατάσταση του οθωμανικού συντάγματος του 1876 και στην εγκαθίδρυση συνταγματικής μοναρχίας. Οι πρώτες αλλαγές που οι Νεότουρκοι επέφεραν στο σύνταγμα στόχευαν στην υποβάθμιση της θέσης και της εξουσίας του σουλτάνου. 13 Το 1921 ο Νόμος των Θεμελιωδών Οργανισμών, ο οποίος συνιστούσε στην πράξη ένα προσωρινό σύνταγμα, όριζε μεταξύ άλλων ότι: «Η εκτελεστική εξουσία και η νομοθετική αρχή περιέρχονται και εκφράζονται στη Μεγάλη Εθνοσυνέλευση η οποία είναι ο μόνος και πραγματικός εκπρόσωπος του λαού. Το κράτος της Τουρκίας διοικείται από τη Μεγάλη Εθνοσυνέλευση και η κυβέρνηση φέρει την ονομασία Η Κυβέρνηση της Μεγάλης Εθνοσυνέλευσης...» 14 Παρόλα αυτά, πολλά μέλη της Συνέλευσης παρέμεναν πιστά στο σουλτάνο-χαλίφη και θεωρούσαν ότι ο χαρακτήρας της Συνέλευσης ήταν προσωρινός 15 και ότι στόχος τους ήταν να σώσουν το σουλτάνο από τους ξένους κατακτητές. 16 Σύμφωνα με τον ίδιο τον Kemal, το καλοκαίρι του 1922 κάποιοι από τους στενότερους συνεργάτες του παρέμεναν πιστοί στο σουλτανάτο. Τελικά το Νοέμβριο του 1922 με συνοπτικές διαδικασίες η Συνέλευση αποφάσισε την κατάργηση του σουλτανάτου. Λίγες μέρες αργότερα ο Mehmet VI Vahdettin, τελευταίος σουλτάνος, 12 Βλ. Dumont Paul, ό.π., σ και Πεσμαζόγλου Στέφανος, ό.π., σ Βλ. Lewis Bernard, Η ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας, τομ. ΙΙ, ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ Lewis Bernard, Η ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας, τομ.ι, ό.π., σ

13 εγκατέλειψε τη χώρα και μεταφέρθηκε με βρετανικό πολεμικό πλοίο στη Μάλτα. Την επομένη κρίθηκε έκπτωτος από την Εθνοσυνέλευση. 17 Περίπου ένα χρόνο αργότερα, στις 29 Οκτωβρίου 1923, ανακηρύχθηκε η Δημοκρατία. Η Εθνοσυνέλευση αποδέχτηκε συνταγματική τροπολογία του Mustafa Kemal, που όριζε μεταξύ άλλων ότι: «Η μορφή διακυβέρνησης του κράτους της Τουρκίας είναι Δημοκρατία... ο πρόεδρος της Τουρκίας εκλέγεται από τη Μεγάλη Εθνοσυνέλευση από τα μέλη της σε συνεδρίαση ολομέλειας... ο πρόεδρος της Τουρκίας είναι ο αρχηγός του κράτους... και διορίζει τον πρωθυπουργό...» 18 Λίγα λεπτά αργότερα ο Mustafa Kemal εξελέγη πρώτος πρόεδρος της Τουρκικής Δημοκρατίας και διόρισε πρωθυπουργό τον İsmet İnönü. 19 Η απόφαση ανακήρυξης δημοκρατίας αντιμετώπισε την αντίδραση πολλών στρατηγών που είχαν αναδειχθεί κατά τον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο και οι οποίοι έλειπαν από την Άγκυρα, όταν αποφασίστηκε η τροπολογία του συντάγματος. Οι εφημερίδες της Κωνσταντινούπολης άσκησαν δριμεία κριτική στην απόφαση εκφράζοντας το φόβο ότι σύντομα θα καταργούνταν και το χαλιφάτο, το οποίο θα μπορούσε να λειτουργήσει ως αντίβαρο στην εξουσία του Mustafa Kemal. Πράγματι, λίγους μήνες μετά, το Μάρτιο του 1924, καταργήθηκε το χαλιφάτο και τα μέλη της οθωμανικής δυναστείας εκδιώχθηκαν από τη χώρα. 20 Από το 1923 ως το 1950 η Τουρκική Δημοκρατία είχε δύο προέδρους: το Mustafa Kemal και στη συνέχεια τον İsmet İnönü, ο οποίος τον διαδέχθηκε μετά το θάνατό του το Στην ουσία ο Kemal ήταν δια βίου πρόεδρος - η εκλογή του προέδρου ήταν καθαρά τυπική και είχε τεράστια εξουσία ίση με εκείνη του εκάστοτε σουλτάνου, καθώς 17 Ό.π., σ ό.π., σ ό.π., σ Βλ. Zürcher Erik, ό.π., σ

14 διόριζε και έπαυε πρωθυπουργούς και υπουργούς κατά βούληση. 21 Ο νόμος που εγκαθίδρυσε τη Δημοκρατία ενίσχυσε παράλληλα την εκτελεστική εξουσία, η οποία πρακτικά περιήλθε στα χέρια ενός του προέδρου-, και υποβίβασε το κοινοβούλιο, ενώπιον του οποίου ως τότε ήταν υπόλογοι οι υπουργοί. 22 Το νέο καθεστώς παρουσίαζε κοινά στοιχεία με τη δικτατορία της νεοτουρκικής τριανδρίας του Enver Paşa, του Talat Paşa και του Cemal Paşa. Κυρίαρχο ρόλο κατείχε ο στρατός και αυτός ήταν που επέλεξε τον İsmet İnönü, ήρωα του Ελληνοτουρκικού Πολέμου, ως διάδοχο του Kemal. Όπως σημειώνει χαρακτηριστικά ο Bernard Lewis: «Η φιοριτούρα του συντάγματος, της βουλής, του κόμματος και των εκλογών δεν μπορούν να κρύψουν το βασικό γεγονός ότι η δημοκρατία ιδρύθηκε από έναν επαγγελματία στρατιώτη που ηγήθηκε ενός νικηφόρου στρατού και υποστηρίχθηκε στα πρώτα στάδια τουλάχιστοναπό ένα συνδυασμό προσωπικής και στρατιωτικής εξουσίας.» 23 Από το 1923 ως το 1946 στην Τουρκία υπήρξε μόνο ένα κόμμα, το Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα, που ίδρυσε ο Mustafa Kemal και το οποίο στελεχώθηκε από τους Συλλόγους για την Προάσπιση των Δικαιωμάτων, που είχαν παίξει καίριο ρόλο στο εθνικιστικό κίνημα της Ανατολίας. Το Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα εξέφραζε τη συμμαχία της στρατιωτικής και γραφειοκρατικής ελίτ με τους τοπικούς προύχοντες. 24 Προσπάθειες για την έκφραση αντιπολίτευσης προς το καθεστώς δεν ευδοκίμησαν. Το Νοέμβριο του μέλη της Εθνοσυνέλευσης που διαφωνούσαν με τον τρόπο που είχε ανακηρυχθεί η Δημοκρατία 21 Βλ. Lewis Bernard, Η ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας, τομ. ΙΙ, ό.π., σ Βλ. Dumont Paul, Κεμάλ. Ο δημιουργός της νέας Τουρκίας, εκδ. Κούριερ, Αθήνα, 1998, σ Βλ. Lewis Bernard, Η ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας, τομ. ΙΙ, ό.π., σ Βλ. Özbudun Ergun, ό.π., σ και Παρέσογλου Αθανάσιος Ε., «Το τουρκικό πολιτικό σύστημα», Βερέμης Θάνος (επιμ.), Η Τουρκία σήμερα. Πολιτεία, κοινωνία, 10

15 συγκρότησαν το Προοδευτικό Ρεπουμπλικανικό Κόμμα. Το κόμμα υποστήριζε τις κοσμικές μεταρρυθμίσεις και τον εθνικισμό, αλλά απέρριπτε την αυταρχικότητα και τον συγκεντρωτισμό του Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματος και ζητούσε μια πιο φιλελεύθερη οικονομική πολιτική. Το κόμμα του Kemal απάντησε με την επιβολή αυστηρής πειθαρχίας στην κοινοβουλευτική ομάδα του, ώστε να μην υπάρχουν διαρροές προς το νέο κόμμα. Η κουρδική εξέγερση με επικεφαλής τον Şeyh Sait βόρεια του Diyarbakır το Φεβρουάριο του 1925 στάθηκε η αφορμή για την επιβολή σιγής σε κάθε αντιπολιτευόμενη φωνή. Με το Νόμο για τη Διατήρηση της Τάξης και τη δημιουργία ειδικών δικαστηρίων, των αποκαλούμενων «δικαστηρίων της ανεξαρτησίας», ο Kemal κατέστειλε όχι μόνο το κουρδικό κίνημα αλλά και τους πολιτικούς του αντιπάλους. Αυστηρή λογοκρισία επιβλήθηκε στον Τύπο, πολλές εφημερίδες έκλεισαν και το Προοδευτικό Ρεπουμπλικανικό Κόμμα τέθηκε εκτός νόμου τον Ιούνιο του 1925, λίγους μόνο μήνες μετά την ίδρυσή του. 25 Μια δεύτερη προσπάθεια ανάδειξης αντιπολίτευσης το 1930 δεν είχε αποτέλεσμα. Αυτή τη φορά ο ίδιος ο Kemal ενθάρρυνε τη δημιουργία ενός αντιπολιτευόμενου κόμματος με στόχο, ίσως, τη διοχέτευση της κοινωνικής δυσφορίας και την αποδυνάμωση του İsmet İnönü. Τον Αύγουστο του 1930 ο παλιός φίλος του Kemal, Fethi Okyar, ίδρυσε με προτροπή του Kemal το Ελεύθερο Ρεπουμπλικανικό Κόμμα με αιτήματα που θύμιζαν εκείνα του Προοδευτικού Ρεπουμπλικανικού Κόμματος. Το νέο κόμμα κέρδισε γρήγορα μεγάλη υποστήριξη, αλλά η αστυνομία επιτέθηκε σε συγκέντρωση οπαδών του. Μετά τις τοπικές εκλογές του Οκτωβρίου του 1930 το κόμμα κατηγόρησε την κυβέρνηση για νοθεία. Το Νοέμβριο του 1930 ο Fethi Okyar αναγκάστηκε να διαλύσει το νεοσύστατο κόμμα του, καθώς ο Kemal απέσυρε την όποια υποστήριξή του προς το εγχείρημα. 26 οικονομία, εξωτερική πολιτική, θρησκεία, Παπαζήσης, Αθήνα, 1995, σ και ιδίως Βλ. Zürcher Erik, ό.π., σ Ό.π., σ

16 Φαίνεται, λοιπόν, ότι το κεμαλικό καθεστώς στην Τουρκία ιδίως μετά το 1925 ήταν ένα δικτατορικό καθεστώς. 27 Στην πολιτική σκηνή απαγορεύονταν κάθε αντιπολίτευση, ενώ ο έλεγχος της πολιτιστικής και πνευματικής ζωής ήταν αυστηρός. Η λογοκρισία του Τύπου ήταν έντονη και σταδιακά έκλεισαν όλες οι αντιπολιτευόμενες εφημερίδες. Τα δύο τρίτα περίπου του προσωπικού του Πανεπιστημίου της Κωνσταντινούπολης απολύθηκαν και παρέμειναν μόνο οι πιστοί οπαδοί του καθεστώτος. 28 Ο εργατικός νόμος του 1936 ήταν αντίγραφο του αντίστοιχου νόμου της φασιστικής Ιταλίας και απαγόρευε το συνδικαλισμό και την απεργία. 29 Έτσι ο ρεπουμπλικανισμός σημαίνει περισσότερο άρνηση του θεϊκά εγκεκριμένου σουλτάνου ως αρχηγού του κράτους και αντικατάστασή του από έναν κοσμικό άρχοντα που κέρδισε το αξίωμα αυτό λόγω της στρατιωτικής του αρετής. Ο ρεπουμπλικανισμός, παρόλη τη ρητορεία περί λαϊκής κυριαρχίας που τον συνόδευε, δε συμβάδιζε με τις αρχές της φιλελεύθερης δημοκρατίας Εθνικισμός ( Milliyetçilik Nationalism) Στο πρόγραμμα του Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματος στις αρχές της δεκαετίας του 1930 το έθνος ορίζεται ως εξής: «Ένα έθνος είναι ένας κοινωνικός και πολιτικός σχηματισμός που περιλαμβάνει πολίτες οι οποίοι συνδέονται μεταξύ τους σε μια κοινότητα γλώσσας, πολιτισμού και ιδεωδών.» 30 Στα παραπάνω στοιχεία θα μπορούσε να προσθέσει κανείς την εδαφική επικράτεια, καθώς η έννοια του έθνους στον κεμαλισμό περιορίστηκε στα εδαφικά όρια που καθόριζε το Εθνικό Σύμφωνο του 1919 και δεν εμπεριείχε αλυτρωτικές βλέψεις. 31 Με αυτή την έννοια, ο κεμαλισμός 27 O Paul Dumont κάνει λόγο για «δικτατορία ενός ανδρός» και «δικτατορία ενός κόμματος». Βλ. Dumont Paul, Κεμάλ. Ο δημιουργός της νέας Τουρκίας, ό.π., σ Βλ. Zürcher Erik, ό.π., σ ό.π., σ Το απόσπασμα παραθέτει ο Paul Dumont βλ. Dumont Paul, The origins of Kemalist Ideology, ό.π., σ Βλ. Lewis Bernard, Η ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας, τομ. ΙΙ, ό.π., σ

17 διαφοροποιείται από παλαιότερες ιδεολογίες που εμφανίστηκαν στο 19 ο αιώνα και στις αρχές του 20 ου στην οθωμανική αυτοκρατορία, όπως είναι ο πανισλαμισμός, ο παντουρανισμός και ο παντουρκισμός. 32 Ενώ ο πανισλαμισμός πρέσβευε την ένωση των μουσουλμάνων σε ένα ενιαίο κράτος υπό την ηγεσία του χαλίφη, ο παντουρανισμός την ενότητα των τουρκικών λαών καθώς και των Φινλανδών και Ούγγρων και ο παντουρκισμός την ένωση των τουρκικών λαών της Ανατολίας και του Καυκάσου, ο κεμαλισμός στόχευε στη δημιουργία ενός τουρκικού έθνους στα εδαφικά όρια που μπόρεσε να επικρατήσει το εθνικιστικό κίνημα της Ανατολίας. 33 Από την άλλη πλευρά, βέβαια, στοιχεία του κεμαλιστικού εθνικισμού, όπως η έμφαση στην κοινή γλώσσα και τον κοινό πολιτισμό, συναντώνται σε θεωρητικούς του 19 ου και των αρχών του 20 ου αιώνα. Oι Ahmet Ağaoğlu, Yusuf Akçura, Mehmed Emin είχαν τονίσει τη σημασία της γλώσσας για την εθνική ενότητα, ενώ ο Ziya Gökalp έδινε έμφαση στα γραπτά του στο ρόλο της γλώσσας αλλά και του πολιτισμού. 34 Η επίκληση της κοινής γλώσσας και του κοινού πολιτισμού στόχευε στη διατήρηση της ενότητας της Τουρκικής Δημοκρατίας, στην αποτροπή αποσχιστικών κινημάτων και γεννούσε την ελπίδα ότι μια πολιτική εκτουρκισμού των διαφόρων εθνοτήτων εντός της επικράτειας θα ήταν εφικτή. 35 Πτυχές αυτής της πολιτικής μπορούν να θεωρηθούν η 32 Για τις έννοιες του πανισλαμισμού, του παντουρκισμού και του παντουρανισμού βλ. Lewis Bernard, ό.π., σ και Πεσαμαζόγλου Στέφανος, ό.π., σ Είναι χαρακτηριστικό το απόσπασμα που παραθέτει ο Bernard Lewis από ομιλία του Κεμάλ Ατατούρκ: «Κύριοι! Ο καθένας από τους συμπατριώτες και ομοθρήσκους μας μπορεί να καλλιεργεί ένα υψηλό ιδανικό στο μυαλό του. Είναι ελεύθερος να το κάνει και κανένας δε θα ανακατευτεί. Όμως η κυβέρνηση της Μεγάλης Εθνοσυνέλευσης της Τουρκίας έχει μια σταθερή, θετική και ουσιώδη πολιτική, και αυτό, κύριοι, στοχεύει στη διαφύλαξη της ζωής και της ανεξαρτησίας... εντός των καθορισμένων εθνικών συνόρων. Η Μεγάλη Εθνοσυνέλευση και η κυβέρνηση της Τουρκίας, εν ονόματι του έθνους που εκπροσωπούν, είναι πολύ μετριοπαθείς, πολύ μακριά από φαντασιώσεις και εντελώς ρεαλιστικές...δεν υπηρετούμε τον πανισλαμισμό...δεν υπηρετούμε τον παντουρανισμό...» Βλ. Lewis Bernard, Η ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας, τομ. ΙΙ, ό.π., σ ( η υπογράμμιση είναι δική μου). 34 Βλ. Dumont Paul, The origins of Kemalist Ideology, ό.π., σ Ό.π., σ

18 προσπάθεια γλωσσικής μεταρρύθμισης, οι διάφορες θεωρίες για την τουρκική γλώσσα και ιστορία καθώς και η έμφαση του καθεστώτος στην προώθηση της εκπαίδευσης. Η γλωσσική μεταρρύθμιση ήταν μια προσπάθεια εξάλειψης των αραβικών και περσικών λέξεων από την καθομιλουμένη και αντικατάστασής τους από τουρκικές λέξεις ή λέξεις με τουρκική προέλευση. Το 1932 πραγματοποιήθηκε το Πρώτο Συνέδριο για την Τουρκική Γλώσσα, όπου επικράτησαν οι οπαδοί της «κάθαρσης» της γλώσσας. 36 Ιδρύθηκε η Εταιρία για τη Μελέτη της Τουρκικής Γλώσσας, η οποία άρχισε να συγκεντρώνει λέξεις από διαλέκτους, από αρχαίες πηγές και από τουρκικές γλώσσες της Κεντρικής Ασίας με στόχο την αντικατάσταση της οθωμανικής γλώσσας. Ωστόσο, το όλο εγχείρημα δεν ήταν ιδιαίτερα επιτυχές, καθώς οι νέες λέξεις που επινοήθηκαν δεν μπόρεσαν να αντικαταστήσουν τις παλιές, οι οποίες συνέχισαν να χρησιμοποιούνται. Η τεχνητή γλώσσα που προέκυψε ήταν ακατανόητη στη συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού. 37 Η προσπάθεια ανάδειξης της τουρκικής γλώσσας εκφράζεται και στην αποκαλούμενη «Θεωρία της Γλώσσας-Ήλιου», που υιοθετήθηκε επίσημα από το κεμαλικό καθεστώς από το 1935 και μετά. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή όλες οι γλώσσες προέρχονταν από μια γλώσσα που ομιλούνταν παλιότερα στην κεντρική Ασία, γλώσσα συγγενική με την καθομιλουμένη τουρκική γλώσσα. Έτσι, δε χρειαζόταν να αντικατασταθούν οι αραβικές και περσικές λέξεις από το λεξιλόγιο καθώς και αυτές είχαν σύμφωνα με αυτή τη θεωρία- τουρκική προέλευση. 38 Η τόνωση του τουρκικού εθνικισμού επιχειρήθηκε και με τη «Θέση για την Τουρκική Ιστορία», η οποία υποστήριζε την πολιτισμική προσφορά της τουρκικής φυλής και καθιστούσε την Ανατολία αρχέγονη πατρίδα των Τούρκων. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, που διατυπώθηκε επίσημα το 1932 στο Πρώτο Συνέδριο Ιστορίας στην Άγκυρα, οι Τούρκοι ζούσαν αρχικά στην κεντρική Ασία, όπου είχαν δημιουργήσει σημαντικό πολιτισμό. Η ξηρασία τους ανάγκασε να μεταναστεύσουν και έτσι να 36 Βλ. Zürcher Erik, ό.π., σ Βλ. Zürcher Erik, ό.π., σ