ΝΟΜΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΦΟΡΟΥΜ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΚΑΣΤΙΚΗ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΣΕ ΑΣΤΙΚΕΣ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ: ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑ 2 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2008 ΣΥΝΟΔΟΣ IV ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟ ΚΑΙ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ

Transcript

1 ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑ Θεματικός Τομέας Γ Δικαιώματα των πολιτών και συνταγματικές υποθέσεις ΦΟΡΟΥΜ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΚΑΣΤΙΚΗ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΣΕ ΑΣΤΙΚΕΣ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ: ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΜΕ ΤΑ ΕΘΝΙΚΑ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΑ 2 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2008 ΣΥΝΟΔΟΣ IV ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟ ΚΑΙ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ DV\ doc PE v02-00 ΝΟΜΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ PE

2 PE v /78 DV\ doc

3 ΓΔ Εσωτερικές πολιτικές Θεματικός Τομέας Γ Δικαιώματα των πολιτών και συνταγματικές υποθέσεις ΦΟΡΟΥΜ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΚΑΣΤΙΚΗ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΣΕ ΑΣΤΙΚΕΣ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ: ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΜΕ ΤΑ ΕΘΝΙΚΑ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΑ 2 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2008 ΣΥΝΟΔΟΣ IV ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟ ΚΑΙ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ DV\ doc 5/78 PE v02-00

4 Τα παρόντα σημειώματα ζητήθηκαν από την επιτροπή Νομικών Θεμάτων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Δημοσιεύονται στις εξής γλώσσες: BG, CS, DA, DE,, EN, ES, ET, FI, FR, HU, IT, LT, LV, NL, PL, PT, RO, SK, SL, SV Συντάκτες: Bruno Nascimbene, Università degli Studi, Milan, Nicole Gallus, Δικηγόρος, Van Dieren, Gallus & Toussaint και βοηθός διδασκαλίας στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου των Βρυξελλών, Christian Hertel, Διευθυντής του Γερμανικού Ινστιτούτου Συμβολαιογράφων (Deutsches Notarinstitut - DNotI), Würzburg Ελβετικό Ινστιτούτο Συγκριτικού Δικαίου. Τα χειρόγραφα ολοκληρώθηκαν τον Νοέμβριο του 2008 Για λήψη αντιτύπων: Ms Roberta Panizza Tel: Fax: roberta.panizza@europarl.europa.eu Πληροφορίες σχετικά με τις δημοσιεύσεις της ΓΔ Εσωτερικές Πολιτικές: Βρυξέλλες, Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο Οι απόψεις που εκφράζονται στο παρόν είναι αποκλειστική ευθύνη των συγγραφέων και δεν αντικατοπτρίζουν απαραιτήτως την επίσημη θέση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. PE v /78 DV\ doc

5 ΣΥΝΟΔΟΣ IV ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟ ΚΑΙ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 1. Δικαιοδοσία και εφαρμοστέο δίκαιο σε γαμικές διαφορές: Κανονισμός Ρώμη III; Περιουσιακά Δικαιώματα σε Παντρεμένα και Ανύπαντρα Ζευγάρια: Προς τη Θέσπιση Κανόνων σε Επίπεδο ΕΕ για τις περιουσιακές σχέσεις των συζύγων; - Καθηγητής Bruno Nascimbene, Università degli Studi, Μιλάνο 2. Διασυνοριακή είσπραξη διατροφής - Nicole Gallus, Δικηγόρος δικηγορικού γραφείου Van Dieren, Gallus & Toussaint και βοηθός διδασκαλίας στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου των Βρυξελλών 3. Σύγκρουση των νόμων που αφορούν την κληρονομική διαδοχή στην ΕΕ: προς ένα ευρωπαϊκό κληρονομητήριο; - Christian Hertel, Διευθυντής του Γερμανικού Ινστιτούτου Συμβολαιογράφων (Deutsches Notarinstitut - DNotI), Würzburg 4. Προστασία ευάλωτων ενηλίκων: πρέπει να δράσουμε; - Ελβετικό Ινστιτούτο Συγκριτικού Δικαίου [χωριστή δημοσίευση] DV\ doc 7/78 PE v02-00

6 PE v /78 DV\ doc

7 ΔΙΚΑΙΟΔΟΣΙΑ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΣΤΕΟ ΔΙΚΑΙΟ ΣΕ ΓΑΜΙΚΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΣ: ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ ΡΩΜΗ III; ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΕ ΠΑΝΤΡΕΜΕΝΑ ΚΑΙ ΑΝΥΠΑΝΤΡΑ ΖΕΥΓΑΡΙΑ: ΠΡΟΣ ΤΗ ΘΕΣΠΙΣΗ ΚΑΝΟΝΩΝ ΣΕ ΕΠΙΠΕΔΟ ΕΕ ΓΙΑ ΤΙΣ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΩΝ ΣΥΖΥΓΩΝ; ΚΑΘ. BRUNO NASCIMBENE ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΟΥ ΜΙΛΑΝΟΥ DV\ doc 9/78 PE v02-00

8 1. Οι προοπτικές κοινοτικής εναρμόνισης του διεθνούς ιδιωτικού οικογενειακού δικαίου. Η πρόταση κανονισμού Ρώμη III Η κρίση του οικογενειακού δεσμού αποτέλεσε αντικείμενο ενδιαφέροντος εκ μέρους του κοινοτικού νομοθέτη, όσον αφορά τη δικαιοδοσία και την αναγνώριση των δικαστικών αποφάσεων ήδη από τον κανονισμό 1347/2000, ο οποίος αντικαταστάθηκε προσφάτως από τον κανονισμό 2201/2003 (ή Βρυξέλλες II) 1. Αν και η νομική θεωρία έχει θέσει με ποικίλα επιχειρήματα το ζήτημα εάν η Κοινότητα, και συνεπώς η Ένωση, έχει αρμοδιότητα όσον αφορά το οικογενειακό δίκαιο (τομέας που κατά παράδοση παραμένει στην κυριαρχία του κράτους), η στενή σύνδεση με την άσκηση θεμελιωδών ελευθεριών της Συνθήκης, όπως η ελεύθερη κυκλοφορία των προσώπων, και η υλοποίηση της δικαστικής συνεργασίας στο πλαίσιο του χώρου ελευθερίας, ασφάλειας και δικαιοσύνης συγκλίνουν προς μια θετική απάντηση, διατηρώντας βεβαίως όρια που λαμβάνουν υπόψη το εθνικό δίκαιο και τις παραδόσεις των κρατών μελών. Σε μια προοπτική σταδιακής εναρμόνισης, ετέθη το ερώτημα εάν αρκεί ένα σύστημα αμοιβαίας αναγνώρισης των δικαστικών αποφάσεων. Το σύστημα αυτό, ωστόσο, δεν επιτρέπει τον έλεγχο του εφαρμοζόμενου νόμου στη χώρα η οποία εξέδωσε την απόφαση βάσει του δικού της συστήματος ιδιωτικού διεθνούς δικαίου. Αν και η αμοιβαία αναγνώριση καθιστά τη διαφορετικότητα των συστημάτων σύγκρουσης λιγότερο σημαντική, δεν αντιπροσωπεύει μια πραγματική εναλλακτική λύση ούτε μπορεί να αντικαταστήσει την εναρμόνιση των κανόνων σύγκρουσης. Οι προτάσεις τροποποίησης του κανονισμού Βρυξέλλες II αποβλέπουν στην κάλυψη αυτού του κενού. Όσον αφορά τη σκοπιμότητα της εναρμόνισης, ένα παράδειγμα μπορεί να φανεί χρήσιμο: ένα παντρεμένο ζευγάρι αποτελούμενο από έναν ιταλό και μια γαλλίδα υπήκοο που διαμένουν στο Βέλγιο. Εάν ο σύζυγος θέλει να πάρει διαζύγιο, σήμερα μπορεί να αποφασίσει ενώπιον ποιου δικαστηρίου θα υποβάλει την αγωγή, σύμφωνα με τα κριτήρια που παρέχει ο κανονισμός 2201/2003, αλλά ίσως να μην γνωρίζει (γιατί δεν έχει ενημερωθεί) ότι κατ αυτόν τον τρόπο επιλέγει επίσης και το εφαρμοστέο δίκαιο. Πράγματι, το δικαστήριο θα ορίσει το δίκαιο αναφοράς και, συνεπώς, το εφαρμοστέο δίκαιο, βάσει των δικών του συνδετικών κριτηρίων, τα οποία σε γενικές γραμμές διαφέρουν από χώρα σε χώρα. Μια πολύ πιο προβληματική "παραλλαγή" αυτού του παραδείγματος αποτελεί ένα ανύπαντρο ζεύγος, το νομικό καθεστώς του οποίου είναι η δηλωμένη συμβίωση. Καταρχάς θα πρέπει να γίνει αποδεκτό (και οι απόψεις επί του ζητήματος διίστανται) ότι ο κανονισμός είναι εφαρμοστέος και στη δηλωμένη συμβίωση και, συνεπώς, και στη διάλυσή της. Θα πρέπει επίσης να βρεθεί μια λύση στις δυσκολίες που αντιπροσωπεύει το γεγονός ότι το θεωρητικά αρμόδιο (από άποψη δικαιοδοσίας) δικαστήριο που πρέπει να αναγνωρίσει τη διάλυση, αδυνατεί να λάβει απόφαση καθώς, για το εθνικό του δίκαιο, το συγκεκριμένο ζεύγος (ούτως ειπείν) "δεν υφίσταται", καθώς δεν θα υφίσταται η προϋπόθεση που αντιπροσωπεύει ο δεσμός του γάμου. Πράγματι, το εφαρμοστέο δίκαιο, υποθέτοντας ότι αποτελεί το δίκαιο βάσει του οποίου έχει συσταθεί η δηλωμένη συμβίωση, θα ερχόταν σε αντίθεση με τη δημόσια τάξη της χώρας του δικάζοντος δικαστηρίου 2. 1 Σχετικά με τις απόψεις επί του ζητήματος βλ. G. DE OLIVEIRA, A European Family Law?, Familia, 2002, σ και επ. και πιο πρόσφατα, επί του ζητήματος γενικώς, βλ. τα διάφορα άρθρα στο Diritto di famiglia e Unione europea, του S.M. CARBONE, I. QUEIROLO, Torino, Για την εν λόγω υπόθεση και άλλες, σχετικά με παντρεμένο ζεύγος (ή σε καθεστώς δηλωμένης συμβίωσης) που ζητά τη λύση του δεσμού, η νομική θεωρία εκφράζεται διαφορετικά: βλ. για παράδειγμα R. BARATTA, Scioglimento e invalidità del matrimonio nel diritto internazionale privato, Milano, 2004, σ. 156 και επ. R. CAFARI PANICO, Il riconoscimento e l esecuzione delle decisioni in materia matrimoniale nel nuovo regolamento Bruxelles II, Lo scioglimento del matrimonio nei regolamenti europei: da Bruxelles II a Roma III, των S. BARIATTI, C. RICCI, Padova, 2007, σ. 29 και επ. Η αναλογική εφαρμογή του PE v /78 DV\ doc

9 Η θέσπιση ενός κανονισμού (Ρώμη III) που δεν θα προσδιορίζει μόνο τη δικαιοδοσία, αλλά και το εφαρμοστέο δίκαιο για το διαζύγιο και θα αντιμετωπίζει τα προβλήματα εκείνα που καθίστανται ακόμη πιο εμφανή από την εξέλιξη του οικογενειακού δικαίου, θα αποτελέσει ένα χρήσιμο συμπλήρωμα της διαδικασίας εναρμόνισης που ξεκίνησε το 1980 με τη Σύμβαση της Ρώμης σχετικά με το εφαρμοστέο δίκαιο στις συμβατικές ενοχές, η οποία προσφάτως μετετράπη σε κανονισμό (Ρώμη I), και συνεχίστηκε με τον κανονισμό σχετικά με το εφαρμοστέο δίκαιο στις εξωσυμβατικές ενοχές (Ρώμη II) Η πρόταση κανονισμού Ρώμη III 2.1. Η ανάγκη κοινοτικής εναρμόνισης σε ζητήματα εφαρμοστέου δικαίου στο διαζύγιο, είναι απόρροια των αποκλίσεων που υφίστανται σήμερα στα εθνικά συστήματα σύγκρουσης και της έλλειψης ασφάλειας δικαίου. Η Επιτροπή, στη σχετική Πράσινη Βίβλο της, έχει επισημάνει διάφορα κενά. Για παράδειγμα, τα κενά που αφορούν τους συζύγους οι οποίοι δεν έχουν κοινή συνήθη διαμονή και είναι υπήκοοι διαφορετικών κρατών 2. Θα επρόκειτο για μια προβληματική υπόθεση, όπως όλες εκείνες στις οποίες ο σύζυγος που "ενεργεί ταχύτερα" από τον άλλο, υποβάλλει πρώτος στο εθνικό δικαστήριο την αίτηση διαζυγίου και, κατ αυτόν τον τρόπο, δημιουργεί μια κατάσταση εκκρεμοδικίας, έτσι ώστε το εν λόγω δικαστήριο να εφαρμόσει το δικό του δίκαιο. α) Εάν ο στόχος είναι η εξεύρεση μιας λύσης είναι συνεπώς σκόπιμο να αποφευχθούν περιπτώσεις όπως αυτή της απουσίας ενός αρμόδιου για την υπόθεση δικαστηρίου (ζεύγος πολιτών της Κοινότητας διαφορετικής υπηκοότητας που ζουν σε τρίτη χώρα, για το οποίο δεν είναι αρμόδιο ούτε το δικαστήριο αυτής της χώρας ούτε ενός κράτους μέλους). Καθίσταται, συνεπώς, σκόπιμη η τροποποίηση του κανόνα σχετικά με την επικουρική δικαιοδοσία που προβλέπει σήμερα το άρθρο 7 3, επιτρέποντας στους συζύγους να επιλέξουν το αρμόδιο δικαστήριο βάσει της αποκαλούμενης "παρέκτασης της δικαιοδοσίας" 4. Θα ήταν σκόπιμη η κανονισμού, η οποία σε κάθε περίπτωση αποκλείεται για τις εξωγαμικές σχέσεις, θα μπορούσε να αιτιολογηθεί μόνο στις νομοθεσίες που εξισώνουν τη δηλωμένη συμβίωση με τον γάμο. Υπενθυμίζεται εξάλλου ότι το Συμβούλιο ΔΕΥ, στη συνεδρίαση της 19ης-20ής Απριλίου 2007, όσον αφορά την πρόταση τροποποίησης του κανονισμού 2201/2003, επιβεβαίωσε ότι ο ορισμός του γάμου θα πρέπει να θεωρείται ζήτημα αρμοδιότητας του εθνικού δικαίου (όπως γενικώς τα ζητήματα ουσιαστικού δικαίου και εκείνα που αφορούν την ισχύ του γάμου). 1 Ο κανονισμός "Ρώμη I" αναφέρεται στον κανονισμό (ΕΚ) αριθ. 593/2008 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 17ης Ιουνίου 2008, σχετικά με το εφαρμοστέο δίκαιο στις συμβατικές ενοχές (Ρώμη I), ΕΕ L 177 της 4ης Ιουλίου 2008, σ. 6 και επ. (ο κανονισμός εφαρμόζεται στις συμβάσεις που έχουν συναφθεί μετά την 17η Δεκεμβρίου 2009). Ο κανονισμός "Ρώμη II" αναφέρεται στον κανονισμό αριθ. 864/2007 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 11ης Ιουλίου 2007, σχετικά με το εφαρμοστέο δίκαιο στις εξωσυμβατικές ενοχές (Ρώμη II), ΕΕ L 199 της 31ης Ιουλίου 2007, σ. 40 και επ. 2 Πράσινη Βίβλος της Επιτροπής COM (2005) 82 τελικό. 3 Το άρθρο 7 προβλέπει την περίπτωση αδυναμίας εφαρμογής των κριτηρίων του κανονισμού, η οποία προκύπτει σε περίπτωση κατά την οποία κανένα δικαστήριο δεν είναι αρμόδιο σύμφωνα με τις τρεις διατάξεις που περιέχουν τα διάφορα κριτήρια δικαιοδοσίας (άρθρα 3, 4 και 5). Στην περίπτωση αυτή το δικαστήριο κάθε κράτους μέλους είναι αυτό που αποφασίζει εάν, βάσει του εσωτερικού δικαίου, υφίσταται νόμιμο κριτήριο αρμοδιότητας βάσει του οποίου μπορεί να επιτραπεί η διαδικασία ενώπιον του εθνικού δικαστηρίου. Εάν δεν υφίσταται το κριτήριο αυτό, δημιουργείται μια προβληματική κατάσταση που επισημαίνεται στο κείμενο, καθώς δεν υπάρχει αρμόδιο δικαστήριο κανενός κράτους μέλους, σε μια κατάσταση στην οποία θα μπορούσε ταυτοχρόνως να μην υφίσταται ούτε η δικαιοδοσία δικαστηρίου τρίτου κράτους. Ακόμη και εάν υφίστατο αρμόδιο δικαστήριο τρίτου κράτους, θα μπορούσαν να προκύψουν προβλήματα στην αναγνώριση της απόφασης, η οποία θα πρέπει να εκτελεστεί βάσει του εθνικού δικαίου ή των σχετικών υφιστάμενων συνθηκών και όχι κατ εφαρμογήν του κανονισμού. Επ αυτού βλ. συνέχεια του κειμένου. 4 Η παρέκταση της δικαιοδοσίας θα μπορούσε να χρησιμεύσει για την παροχή μεγαλύτερης ασφάλειας δικαίου και για την επίλυση του προβλήματος σχετικά με την περίπτωση κατά την οποία δεν υφίσταται κανένα αρμόδιο δικαστήριο. Η παρέκταση DV\ doc 11/78 PE v02-00

10 παράθεση ενός παραδείγματος, όπως ενός ζεύγους που αποτελείται από έναν γάλλο και μία τσέχα υπήκοο, οι οποίοι ζουν σε μία τρίτη χώρα που δεν αναγνωρίζει το διαζύγιο. Το δικαστήριο του κράτους όπου διαμένει το ζεύγος δεν μπορεί να εκδώσει απόφαση διαζυγίου (ή ακόμη και εάν το νομικό σύστημα το προβλέπει, τα δικαστήριο θα μπορούσε να θεωρήσει ότι δεν είναι αρμόδιο). Παράλληλα, κανένα κοινοτικό δικαστήριο δεν θα έχει την αρμοδιότητα να αποφασίσει. Αλλά ακόμη και στην περίπτωση που το δικαστήριο της τρίτης αυτής χώρας εκδώσει απόφαση διαζυγίου, θα μπορούσαν να προκύψουν προβλήματα κατά την αναγνώριση της απόφασης, η οποία θα πρέπει να εκτελεστεί βάσει του εθνικού δικαίου (ή των σχετικών υφιστάμενων συνθηκών) και όχι κατ εφαρμογήν του κανονισμού. Η παρέκταση της δικαιοδοσίας, η οποία επί του παρόντος γίνεται αποδεκτή μόνον όσον αφορά τη γονική ευθύνη και εντός των ορίων που προβλέπει το άρθρο 12, θα κάλυπτε συνεπώς το εν λόγω κενό (το ισχύον άρθρο 7 παραπέμπει στους εθνικούς κανόνες περί διεθνούς δικαιοδοσίας). Το νέο άρθρο 7, σε περίπτωση πολιτών οι οποίοι δεν έχουν συνήθη διαμονή σε κράτος μέλος και δεν είναι πολίτες του ιδίου κράτους μέλους, προβλέπει ότι η επικουρική δικαιοδοσία αποδίδεται στο δικαστήριο του κράτους μέλους στο οποίο είχαν κοινή διαμονή επί τρία τουλάχιστον έτη ή στο δικαστήριο του κράτους του οποίου έχει την ιθαγένεια ένας εκ των συζύγων. β) Για να αποφεύγεται ο προαναφερθείς "αγώνας δρόμου στα δικαστήρια", θα μπορούσαν να καταστούν πιο ευέλικτοι οι κανόνες σχετικά με την εκκρεμοδικία, 1 επιτρέποντας τη μεταφορά της υπόθεσης στο δικαστήριο του κράτους στο οποίο εντοπίζεται κατά κύριο λόγο η συζυγική ζωή. γ) Οι τροποποιήσεις του κανονισμού θα πρέπει σε κάθε περίπτωση να επιτρέπουν τη ρύθμιση του διαζυγίου τόσο από τη στενότερη σύνδεση σε σχέση με το ζεύγος, όσο και από τη δικαιοδοσία και το εφαρμοστέο δίκαιο και να αναδεικνύουν (μέσω του αποκαλούμενου professio legis) το δικαίωμα επιλογής των συζύγων. Ο κανονισμός Ρώμη III φαίνεται συνεπώς κατάλληλος τόσο για τις τροποποιήσεις που αφορούν τα είδη δικαιοδοσίας όσο και για τη θέσπιση νέων κανόνων σχετικά με το εφαρμοστέο δίκαιο Οι τροποποιήσεις και οι προσθήκες, που αναδεικνύουν την αυτονομία των μερών και την ευελιξία των λύσεων, έχουν θετικές επιπτώσεις, διασφαλίζοντας την ασφάλεια δικαίου και την καλύτερη πρόσβαση στη δικαιοσύνη, που, όπως επισημάνθηκε, αποτελούν στόχους προτεραιότητας 3. (όπως αναφέρεται στη συνέχεια του κειμένου) επιτρέπεται από τον κανονισμό αριθ. 2201/2003 μόνον όσον αφορά τη γονική ευθύνη και εντός των ορίων του άρθρου 12, το οποίο προβλέπει δύο περιπτώσεις παρέκτασης της αρμοδιότητας: η πρώτη σε σχέση με το δικαστήριο που είναι αρμόδιο να εξετάσει τα ζητήματα σχετικά με τη συζυγική σχέση των γονέων που έχουν την επιμέλεια των τέκνων και η δεύτερη στις περιπτώσεις στις οποίες ο ανήλικος έχει έναν ουσιαστικό δεσμό με ένα κράτος μέλος. 1 Σήμερα μια περιορισμένη παρέκκλιση στην εκκρεμοδικία προβλέπεται από τον κανονισμό αριθ. 2201/2003 σχετικά με τη γονική μέριμνα: το άρθρο 15 προβλέπει την παραπομπή της αρμοδιότητας σε δικαστήριο καταλληλότερο να εκδικάσει την υπόθεση. 2 COM (2006) 339 της 17ης Ιουλίου 2006, πρόταση κανονισμού του Συμβουλίου για την τροποποίηση του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 2201/2003 όσον αφορά τη διεθνή δικαιοδοσία και για τη θέσπιση κανόνων σχετικά με το εφαρμοστέο δίκαιο σε γαμικές διαφορές. Η νομική βάση της πρότασης είναι το άρθρο 61, στοιχείο γ) της Συνθήκης της ΕΚ. Για σχετικές επισημάνσεις βλ. F. POCAR, Osservazioni a margine della proposta di regolamento sulla giurisdizione e legge applicabile al divorzio, La famiglia nel diritto internazionale privato comunitario, του S. BARIATTI, Torino, 2007, σ. 267 και επ. διάφορα άρθρα στο Lo scioglimento del matrimonio και στο Diritto di famiglia e Unione europea (ειδικότερα παραπέμπουμε στο άρθρο του γράφοντος La proposta di modifica del regolamento n. 2201/2003 nel quadro della libera circolazione delle persone, σ. 207 και επ.). 3 Σχετικά με την πρόταση κανονισμού βλ. επίσης το έγγραφο εργασίας των υπηρεσιών της Επιτροπής - Σύνοψη - Αξιολόγηση αντιτύπου της πρότασης κανονισμού του Συμβουλίου για την τροποποίηση του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 2201/2003 όσον αφορά PE v /78 DV\ doc

11 α) Η αυτονομία των μερών εκφράζεται συνεπώς στην, έστω και με περιορισμούς, επιλογή του δικαστηρίου. Ο κανονισμός Ρώμη III προσθέτει ένα άρθρο 3α, με το οποίο προβλέπεται ότι τα δύο μέρη θα μπορούν να συνάψουν μια συμφωνία επιλογής του αρμόδιου δικαστηρίου για τις διαδικασίες διαζυγίου και χωρισμού, αρκεί το δικαστήριο να συνδέεται με την κατάστασή τους. Η επιλογή επιτρέπεται στις περιπτώσεις που εντάσσονται σε μία εκ των περιπτώσεων του άρθρου 3 του κανονισμού 2201/2003 εάν πρόκειται για την τελευταία κοινή συνήθη διαμονή με ελάχιστη διάρκεια τριών ετών εάν επιλεχθεί το κράτος του οποίου έχει την ιθαγένεια (ή domicile για το Ηνωμένο Βασίλειο και την Ιρλανδία) 1 ένας εκ των συζύγων. β) Όσον αφορά το εφαρμοστέο δίκαιο, προβλέπεται η επιλογή των συζύγων με κοινή συμφωνία, αλλά με την προϋπόθεση ότι θα επιλεχθεί ή το δίκαιο του κράτους της τελευταίας κοινής συνήθους διαμονής (εάν διαμένει ακόμη ένας εκ των δύο) ή το δίκαιο του κράτους στο οποίο είχαν κοινή διαμονή επί πέντε τουλάχιστον έτη ή το δίκαιο του κράτους της ιθαγένειας ή του κράτους στο οποίο υποβάλλεται η αίτηση χωρισμού ή διαζυγίου. Απουσιάζει μια αναφορά στη διατύπωση της επιλογής, πέραν της γραπτής μορφής με την υπογραφή αμφότερων των συζύγων. Ακόμη και εάν τα δύο μέρη διατυπώσουν μια επιλογή τη στιγμή κατά την οποία υφίσταται ακόμη η μεταξύ τους συμφωνία (τη στιγμή του γάμου ή εν πάση περιπτώσει έως τη στιγμή υποβολής της αίτησης λύσης του δεσμού), δεν είναι ασφαλώς απλό να αποδειχθεί η επιλογή εάν απουσιάζει το έγγραφο που την αποδεικνύει. Όπως αναφέρεται στη συνέχεια, οι τροπολογίες του ΕΚ καλύπτουν το κενό και θεσπίζουν έναν ορισμό της συνήθους διαμονής, ενοποιώντας τη βαρύτητα της διάρκειας στα τρία έτη, τόσο για την επιλογή της δικαιοδοσίας όσο και του εφαρμοστέου δικαίου. Μια επιλογή η οποία, όπως επανειλημμένα επισημαίνει το ΕΚ, θα πρέπει ωστόσο να "τεκμηριώνεται". Σε περίπτωση απουσίας επιλογής, ο κανονισμός Ρώμη III προβλέπει ένα πλήθος εναλλακτικών κριτηρίων. Το κριτήριο που θα πρέπει να υπερισχύει όλων των άλλων, είναι αυτό της στενότερης επαφής με τη συζυγική ζωή. Θα πρέπει, συνεπώς, να εφαρμόζεται το δίκαιο της χώρας της συνήθους κοινής διαμονής (ή, ελλείψει αυτού, του τόπου της τελευταίας συνήθους διαμονής, αρκεί ένας εκ των συζύγων να διαμένει ακόμη εκεί). Εάν δεν είναι δυνατή η εφαρμογή των κριτηρίων της διαμονής, το διαζύγιο και ο χωρισμός ρυθμίζονται από το δίκαιο της χώρας της οποίας έχουν την ιθαγένεια αμφότεροι ή από το δίκαιο της χώρας στην οποία υποβάλλεται η αίτηση. Το τελευταίο αυτό κριτήριο δημιουργεί ορισμένες αμφιβολίες, καθώς επιτρέπει στην πλευρά που υποβάλλει την αίτηση να επιλέξει και το εφαρμοστέο δίκαιο σε όλες τις περιπτώσεις στις οποίες δεν είναι δυνατή η εφαρμογή των προηγούμενων κριτηρίων. Θα εφαρμόζεται το lex fori, αλλά εις βάρος του γενικού κριτηρίου εγγύτητας ή ουσιαστικού δεσμού Καμία δυνατότητα επιλογής (ούτε άλλο κριτήριο σύνδεσης, είναι σκόπιμο να υπογραμμιστεί) δεν επιτρέπεται για ζητήματα που αφορούν την ακύρωση του γάμου. Προς την κατεύθυνση αυτή εκφράζονται τόσο η αιτιολογική σκέψη 6 (για την οποία η ακύρωση συνδέεται άμεσα με τους όρους ισχύος του γάμου και η αυτονομία των δύο μερών δεν είναι ενδεδειγμένη) τη διεθνή δικαιοδοσία και για τη θέσπιση κανόνων σχετικά με το εφαρμοστέο δίκαιο σε γαμικές διαφορές {COM(2006) 399 τελικό}{sec(2006) 949} SEC/2006/0950, καθώς και το έγγραφο σχετικά με την αξιολόγηση αντίκτυπου της πρότασης Study to inform a subsequent Impact Assessment on the Commission proposal on jurisdiction and applicable law in divorce matters, του European Policy Evaluation Consortium (EPEC), το οποίο είναι διαθέσιμο στην ακόλουθη διεύθυνση internet: 1 Η αναφορά στην ιθαγένεια συνοδεύεται πάντα από την αναφορά στο domicile για το Ηνωμένο Βασίλειο και την Ιρλανδία. Κάθε φορά που στο κείμενο της πρότασης γίνεται αναφορά στην ιθαγένεια, θα υπονοείται η αναφορά στο domicile όσον αφορά το Ηνωμένο Βασίλειο και την Ιρλανδία. DV\ doc 13/78 PE v02-00

12 όσο και οι γνωμοδοτήσεις που εκφράσθηκαν κατά τη διαβούλευση για την Πράσινη Βίβλο, σύμφωνα με τις οποίες είναι προτιμότερη η λύση που δίνει προτεραιότητα για την ακύρωση στα κριτήρια των διάφορων εθνικών νομικών συστημάτων, τα οποία γενικώς αναφέρονται στο δίκαιο του τόπου τέλεσης του γάμου ή της κοινής χώρας των συζύγων Λαμβάνοντας υπόψη τα προβλήματα και τις συζητήσεις και τη δυσκολία επίτευξης της αναγκαίας συναίνεσης για την έγκριση, εγείρεται το ερώτημα μήπως θα ήταν προτιμότερο να παραμείνουν διαχωρισμένες οι δύο πρωτοβουλίες: αυτή για την ενημέρωση και τη βελτίωση των κανόνων σχετικά με τη δικαιοδοσία από εκείνη για τη δημιουργία ενός εναρμονισμένου συστήματος κανόνων ιδιωτικού διεθνούς δικαίου. Η προοπτική αυτή φαίνεται να επιβεβαιώνεται από τη δυναμική αντίθεση ορισμένων κρατών έναντι της εναρμόνισης των κανόνων του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου. Το Ηνωμένο Βασίλειο και η Ιρλανδία, επί παραδείγματι, προτιμούν την εφαρμογή του lex fori και έχουν εκφράσει την αντίθεσή τους (στις απαντήσεις για την Πράσινη Βίβλο) στις προτεινόμενες λύσεις. Αντίθεση στην ανάγκη εναρμόνισης έχουν εκφράσει επίσης η Σουηδία και οι Κάτω Χώρες, οι οποίες ωστόσο εμφανίζονται σχετικά ανοικτές στη δυνατότητα επιλογής του εφαρμοστέου δικαίου. Όσον αφορά το εφαρμοστέο δίκαιο, η Φινλανδία θα πρότεινε τον περιορισμό του στο lex fori, αποκλείοντας επιλογές διαφορετικών δικαίων. Τις ίδιες απόψεις υιοθετεί και η Σλοβακική Δημοκρατία, η οποία ωστόσο βασίζεται στην παραδοχή ότι δεν είναι αναγκαίο να προβλέπεται μια επιλογή δικαίου. Πολλές είναι οι χώρες που δεν βλέπουν ευνοϊκά τη δυνατότητα της επιλογής δικαίου σε έναν τόσο ευαίσθητο τομέα ή τουλάχιστον προβλέπουν την ανάγκη περιορισμών. Η Ιταλία, στην οποία δεν προβλέπεται αυτή η δυνατότητα επιλογής, προτείνει τον περιορισμό της μόνο στα διαθέσιμα δικαιώματα και τον αποκλεισμό της για τα ζητήματα που αφορούν τα τέκνα 2. Στις χώρες που τηρούν ευνοϊκότερη στάση όσον αφορά την επιλογή του δικαίου (αν και με περιορισμούς για να αποφεύγεται η επίκληση νόμων που δεν συνδέονται με την υποκείμενη σχέση) ανήκουν η Γαλλία, το Βέλγιο, η Εσθονία και η Λετονία. Ο διαφορετικός προσανατολισμός των κρατών αντικατοπτρίζει, στην πραγματικότητα, τις διαφορές που υπάρχουν στους ισχύοντες κανόνες στα εθνικά νομικά συστήματα. Εξάλλου, η δυσκολία επίτευξης μιας συναίνεσης επιβεβαιώνει τον καινοτόμο χαρακτήρα του κανονισμού Ρώμη III 3. Η πρόταση, που προέκυψε στο Συμβούλιο ΔΕΥ της 5ης-6ης Ιουνίου 2008 και επιβεβαιώθηκε από το Συμβούλιο ΔΕΥ της 24ης-25ης Ιουλίου 2008, να προχωρήσουν με μια ενισχυμένη συνεργασία μόνον τα κράτη που αντιπροσωπεύουν την πλειοψηφία και τάσσονται υπέρ της πρότασης, αποτελεί μια σημαντική εξέλιξη επί του ζητήματος 4. Εν τοιαύτη περιπτώσει, θα πρέπει να προβλεφθεί η αναγκαία συνύπαρξη μεταξύ κρατών που θα παραμείνουν δεσμευμένα στον κανονισμό 2201/2003 και των κρατών που θα δεσμευθούν από το νέο μέσον. Μια τροποποίηση του κανονισμού που θα περιελάμβανε δύο διαφορετικά μέσα, θα είχε πιθανώς 1 Σχετικά με τον αποκλεισμό της ακύρωσης βλ. τη θέση που ενέκρινε το Συμβούλιο στην υποσημείωση 2. 2 Η Δημοκρατία της Τσεχίας, αν και δηλώνει υπέρ της (περιορισμένης) επιλογής δικαίου, αναφέρεται και αυτή σε γάμους "possibly childless". 3 Για μια σύγκριση μεταξύ των διάφορων λύσεων που υιοθετούν τα ευρωπαϊκά κράτη όσον αφορά την πιθανή χρήση τους για την κοινοτική εναρμόνιση και για μια κριτική αξιολόγηση σχετικά με τα προβλήματα που εγείρουν τα διάφορα υφιστάμενα κριτήρια για τη μεταρρύθμιση του κανονισμού 2201/2003, βλ. A. BONOMI, Il diritto applicabile alla separazione e al divorzio nella recente proposta di regolamento comunitario, Lo scioglimento del matrimonio, σ. 91 και επ. 4 Η απόφαση αναφέρεται για πρώτη φορά στο Συμβούλιο ΔΕΥ της 5ης-6ης Ιουνίου Από το ανακοινωθέν Τύπου της συνεδρίασης της 24ης-25ης Ιουλίου 2008 του Συμβουλίου ΔΕΥ προκύπτει ότι ορισμένα κράτη επιβεβαίωσαν την πρόθεση να υποβάλουν ένα αίτημα στη Επιτροπή για την παρουσίαση μιας πρότασης ενισχυμένης συνεργασίας στον τομέα, ενώ άλλες χώρες δήλωσαν διαθέσιμες να προσχωρήσουν σε μια ενδεχόμενη πρόταση της Επιτροπής για τον τομέα. Υπέρ της πρότασης θα πρέπει να ταχθούν η Ιταλία, η Γαλλία, η Ισπανία, η Ρουμανία, η Αυστρία, η Ουγγαρία, η Ελλάδα, η Σλοβενία και το Λουξεμβούργο και κατά η Μάλτα και η Σουηδία. PE v /78 DV\ doc

13 το πλεονέκτημα ότι, τουλάχιστον όσον αφορά το ζήτημα της "δικαιοδοσίας", δεν θα ήταν αναγκαία η προσφυγή στην ενισχυμένη συνεργασία. 3. Ο ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ ΡΩΜΗ III: Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟΥ Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο έλαβε θέση όσον αφορά την πρόταση της Επιτροπής, στο πλαίσιο της διαδικασίας διαβούλευσης που προβλέπει το άρθρο 67 της Συνθήκης ΕΚ, με το ψήφισμα της 21ης Οκτωβρίου Από τις προτεινόμενες τροποποιήσεις επισημαίνονται οι ακόλουθες. α) Ο ορισμός της συνήθους διαμονής προστίθεται ρητά στο άρθρο 2 του κανονισμού, διασαφηνίζοντας ότι ως διαμονή εννοείται "το μέρος της κανονικής κατοικίας ενός ατόμου". Ο ορισμός αυτός απουσίαζε και η θετική ασφαλώς διασαφήνιση συμβάλλει στην επίτευξη της ασφάλειας δικαίου. β) Το Κοινοβούλιο προτείνει, για το νέο άρθρο 3α σχετικά με τη δυνατότητα επιλογής της διεθνούς δικαιοδοσίας, να λαμβάνεται υπόψη ο χρόνος κατά τον οποίο πραγματοποιήθηκε η επιλογή. Η επιλογή ενός εκ των κριτηρίων διεθνούς δικαιοδοσίας που ορίζει το άρθρο 3α πρέπει να γίνει λαμβάνοντας υπόψη την ύπαρξη των κριτηρίων αυτών τη στιγμή της επιλογής (στοιχείο α): η ιθαγένεια πρέπει να λαμβάνεται υπόψη ως κριτήριο επιλογής εάν υφίσταται κατά τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή (στοιχείο γ) και η συνήθης διαμονή πρέπει να υφίσταται τουλάχιστον επί τρία έτη (σε σχέση με την εν λόγω χρονική στιγμή, στοιχείο β). Στην περίπτωση κατά την οποία η διαμονή στη χώρα αυτή κατά την προσφυγή στο δικαστήριο είχε λήξει τουλάχιστον προ τριετίας, η επιλογή αυτή παύει να έχει ισχύ. Η χρονική στιγμή της επιλογής, εκτός από το ζήτημα της δικαιοδοσίας, επηρεάζει και το ζήτημα του εφαρμοστέου δικαίου (άρθρο 20α όπως προαναφέρθηκε, τα προβλεπόμενα κριτήρια για τις δύο κατηγορίες εξομοιώνονται καταλλήλως). Δεδομένου ότι πρόκειται για κριτήρια σύνδεσης που αλλάζουν με τον χρόνο, η χρονική αυτή διευκρίνιση είναι αναμφίβολα σκόπιμη προκειμένου να καθοριστεί η ύπαρξη σύνδεσης τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Κάποιες αμφιβολίες μπορεί να προξενήσει η απόφαση να θεωρηθεί η παύση της διαμονής ως κριτήριο για να ακυρωθεί η επιλογή. Ίσως θεωρήθηκε σκόπιμο να υπερισχύσει η ασφάλεια δικαίου σε σχέση με τη βούληση των δύο μερών. γ) Η υπόδειξη του κράτους μέλους όπου τελέσθηκε ο γάμος (νέο σημείο γα) του άρθρου 3α και του άρθρου 20α) μεταξύ των κρατών που αποτελούν το αντικείμενο της επιλογής των συζύγων (όσον αφορά τη δικαιοδοσία και το εφαρμοστέο δίκαιο), η οποία θα μπορούσε να παραπέμψει σε ένα νομικό σύστημα χωρίς πραγματική σύνδεση με τον γάμο, μπορεί, εκτός των άλλων, να προξενήσει και κάποιες αμφιβολίες. Πράγματι, η απόφαση για την τέλεση του γάμου σε ένα κράτος δεν υποδηλώνει πάντα την αποδοχή του δικαίου ή της δικαιοδοσίας του εν λόγω κράτους 2. 1 Νομοθετικό ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 21ης Οκτωβρίου 2008 σχετικά με το σχέδιο κανονισμού του Συμβουλίου για την τροποποίηση του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 2201/2003 όσον αφορά τη διεθνή δικαιοδοσία και για τη θέσπιση κανόνων σχετικά με το εφαρμοστέο δίκαιο σε γαμικές διαφορές (COM[2006]0399 C6-0305/ /0135[CNS]). 2 Η έκθεση Gebhardt της 19ης Σεπτεμβρίου 2008 αιτιολογεί την πρόβλεψη αυτή υποστηρίζοντας ότι είναι λογικό η επιλογή τέλεσης του γάμου σε μια χώρα να υποδηλώνει την αποδοχή του δικαίου του εν λόγω κράτους. DV\ doc 15/78 PE v02-00

14 δ) Όσον αφορά την επιλογή του εφαρμοστέου δικαίου, προστίθενται δύο κριτήρια. Το ένα, όπως προαναφέρθηκε, είναι αυτό του κράτους στο οποίο τελέσθηκε ο γάμος, ενώ το άλλο αφορά τη συνήθη διαμονή των συζύγων τη χρονική στιγμή κατά την οποία συνήψαν τη συμφωνία. ε) Για το ζήτημα της επιλογής του δικαίου, το Κοινοβούλιο προτείνει η επιλογή να σέβεται τόσο τα θεμελιώδη δικαιώματα, όπως ορίζονται από τον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, όσο και την αρχή της δημόσιας τάξης. Η επιλογή του δικαίου τρίτης χώρας (η οποία, σύμφωνα με ορισμένες απόψεις, και συγκεκριμένα της Επιτροπής Νομικών Θεμάτων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, δεν θα έπρεπε να επιτρέπεται) υφίσταται έναν σημαντικό περιορισμό βάσει της εν λόγω υποχρέωσης συνοχής. στ) Η επιλογή του δικαίου υπόκειται σε έναν άλλο, σημαντικό, περιορισμό, με την προστασία του ύψιστου συμφέροντος του παιδιού, η οποία πρέπει να διασφαλίζεται πάντα (για το ζήτημα αυτό προστίθεται ειδική αιτιολογική σκέψη). ζ) Όσον αφορά το ζήτημα της μορφής της επιλογής, το Κοινοβούλιο υπογραμμίζει την ανάγκη να πληρούνται οι τυπικές προϋποθέσεις της επιλογής, διευκρινίζοντας ότι θα πρέπει να ικανοποιούνται οι τυπικές προϋποθέσεις του δικαίου μίας τουλάχιστον εκ των χωρών διαμονής των συζύγων (σε περίπτωση χωρών που προβλέπουν τις εν λόγω προϋποθέσεις) και οι προϋποθέσεις του γαμικού συμφώνου (εάν η συμφωνία αποτελεί μέρος γαμικού συμφώνου). Για τον σκοπό αυτόν, τα κράτη οφείλουν να κοινοποιήσουν στην Επιτροπή τους εθνικούς κανόνες σχετικά με τις τυπικές προϋποθέσεις (νέο άρθρο 20ε) α). η) Όσον αφορά την επικουρική διεθνή δικαιοδοσία, το Κοινοβούλιο προτείνει τον περιορισμό της αρμοδιότητας του κράτους της τελευταίας συνήθους κοινής διαμονής στην περίπτωση κατά την οποία η περίοδος των τριών ετών διαμονής δεν έχει λήξει από τριετίας (κατά τον τρόπο αυτόν περιορίζεται το forum shopping). θ) Ένα νέο άρθρο, το 7α, αφορά το forum necessitatis. Αντιπροσωπεύει ένα είδος αρχής favor για το διαζύγιο, καθώς, αφενός μεν αναγνωρίζει την αρμοδιότητα του κράτους του οποίου έχει την ιθαγένεια ένας εκ των συζύγων ή του κράτους στο οποίο τελέσθηκε ο γάμος, εάν η διεθνής δικαιοδοσία σύμφωνα με τον κανονισμό βρίσκεται σε ένα κράτος μέλος στο οποίο δεν προβλέπεται το διαζύγιο ή το οποίο δεν αναγνωρίζει την ύπαρξη και την εγκυρότητα του γάμου. Αφετέρου δε επιδιώκει να δώσει μια λύση (κατά την άποψή μας τουλάχιστον) στο πρόβλημα της εφαρμογής του κανονισμού στις εξωγαμικές σχέσεις ζευγαριών του ιδίου φύλου, αναθέτοντας τη δικαιοδοσία στα δικαστήρια αυτών των κρατών (της ιθαγένειας ή του τόπου τέλεσης) στην περίπτωση που το νομικό σύστημα της χώρας που θα ήταν αρμόδια δεν αναγνωρίζει την ύπαρξη ή την εγκυρότητα του γάμου. Εν ολίγοις, μια χώρα δεν μπορεί να υποχρεωθεί να αναγνωρίσει ως γάμο (έστω μόνον και για τη διάλυσή του) μια πράξη η οποία δεν αναγνωρίζεται ως τέτοια από το νομικό του σύστημα ούτε μπορεί να εξαναγκασθεί το δικαστήριο ενός κράτους να αποφασίσει για τον γάμο, εάν ο θεσμός αυτός δεν υφίσταται στο νομικό του σύστημα. Η πρόβλεψη αυτή πρέπει να εξεταστεί σε συνδυασμό με την πρόταση προσθήκης μιας παραγράφου 2α στο άρθρο 20α, όπου προβλέπεται η εφαρμογή του lex fori (δηλαδή του τόπου όπου υποβάλλεται η αίτηση διαζυγίου) εάν το επιλεχθέν δίκαιο δεν αναγνωρίζει τον δικαστικό χωρισμό ή το διαζύγιο ή το πράττει κατά τρόπο που δημιουργεί διάκριση εις βάρος ενός από τους συζύγους. Η πρόβλεψη αυτή είναι αναγκαία, δεδομένου ότι υφίσταται η δυνατότητα επιλογής νομοθεσίας διαφορετικής από εκείνες των κρατών μελών, η PE v /78 DV\ doc

15 οποία θα μπορούσε να δημιουργήσει διακρίσεις εις βάρος ενός εκ των συζύγων και της γυναίκας ειδικότερα. ια) Τα κριτήρια σύνδεσης θα πρέπει να ισχύουν τη χρονική στιγμή της προσφυγής στο δικαστήριο (σύμφωνα με την αρχή της ασφάλειας δικαίου). ιβ) Το δικαστήριο, λαμβάνοντας υπόψη τη λεπτότητα του ζητήματος, θα πρέπει πάντα να ελέγχει εάν η δικαιοδοσία και το εφαρμοστέο δίκαιο είναι αποτέλεσμα τεκμηριωμένης επιλογής, εάν δηλαδή οι σύζυγοί γνωρίζουν τόσο τις νομικές όσο και τις κοινωνικές συνέπειες της επιλογής τους. Η Επιτροπή οφείλει να διασφαλίζει κατάλληλη ενημέρωση σχετικά με τους εφαρμοστέους εθνικούς κανόνες μέσω ενός συστήματος δημόσιας ενημέρωσης, το οποίο θα βασίζεται στο Διαδίκτυο και θα λειτουργεί στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Δικαστικού Δικτύου για αστικές και εμπορικές υποθέσεις. Το τροποποιημένο κείμενο του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου είναι σημαντικά βελτιωμένο και δεν μπορούμε παρά να ευχηθούμε τη θετική έκβαση της διενεργούμενης διαδικασίας, αν και, όπως επισημάνθηκε, δεν απουσιάζουν οι δυσκολίες (πολιτικού ειδικότερα χαρακτήρα). 4. Δικαιοδοσία και εφαρμοστέο δίκαιο στις περιουσιακές σχέσεις των συζύγων: το πρόβλημα των ληξιαρχικώς καταχωρισμένων σχέσεων και των σχέσεων συντρόφων που συζούν σε ελεύθερη ένωση Η εναρμόνιση είναι ασφαλώς αναγκαία και στο ζήτημα του εφαρμοστέου δικαίου στις περιουσιακές σχέσεις συζύγων, όπου ως περιουσιακές σχέσεις συζύγων εννοείται η ρύθμιση τόσο των σχέσεων μεταξύ συζύγων όσο και εκείνων μεταξύ συντρόφων που συζούν ελεύθερα. Η εναρμόνιση στο πλαίσιο αυτό βαδίζει βραδύτερα σε σχέση με το ζήτημα του διαζυγίου ή με το ζήτημα των προσωπικών σχέσεων μεταξύ συζύγων. Η πρώτη ανάλυση του ζητήματος ανάγεται στη μελέτη που διεξήχθη προ μερικών ετών από το Consortium Asser-UCL σχετικά με τις περιουσιακές σχέσεις μεταξύ συζύγων και μεταξύ συντρόφων, όσον αφορά ζητήματα ιδιωτικού διεθνούς δικαίου και εσωτερικού δικαίου 1. Βάσει της εν λόγω μελέτης, το βασικό κριτήριο σύνδεσης φαίνεται να είναι η "πρώτη" κοινή διαμονή των συζύγων. Το κριτήριο αυτό, αφενός μεν επιτρέπει την επίτευξη της ασφάλειας δικαίου, αλλά αφετέρου θα μπορούσε να επιβάλει στους συζύγους την εφαρμογή ενός νομικού συστήματος με το οποίο δεν έχουν πλέον καμία σύνδεση, εάν ο τόπος διαμονής τους έχει εντωμεταξύ αλλάξει. Είναι προφανές ότι καθίσταται ολοένα και πιο αναγκαία μια παρέμβαση εναρμόνισης και σε αυτόν τον τομέα του οικογενειακού δικαίου, τόσο για τη θέσπιση κοινών κανόνων σύγκρουσης για εφαρμογή στις αποκαλούμενες παραδοσιακές οικογένειες, όσο και για τη ρύθμιση του εφαρμοστέου δικαίου στις περιουσιακές σχέσεις ζευγαριών που δεν έχουν συνάψει συμφωνία, 1 Asser Institut, The Hague, December 2002, Etude sur les régimes matrimoniaux des couples mariés et sur le patrimoine des couples non mariés dans le droit international privé et le droit interne des Etats membres de l'union, 30 Απριλίου 2003, Consortium ASSER-UCL, μελέτη που παρήγγειλε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, διαθέσιμη στη διεύθυνση Για ορισμένες απόψεις για το ζήτημα βλ. CALO, L influenza del diritto comunitario sul diritto di famiglia, Studi e materiali, Quaderni semestrali, Consiglio nazionale del notariato, 2005, σ. 625 και επ. DV\ doc 17/78 PE v02-00

16 σύμβαση ή συμφωνία καταχωρισμένης σχέσης. Όσο διαφορετικές και αν είναι οι προσωπικές και οι περιουσιακές σχέσεις, απαιτούν, από νομοθετικής άποψης, προσοχή Ως γνωστόν, η Επιτροπή έχει προτείνει μια Πράσινη Βίβλο σχετικά με τη σύγκρουση νόμων όσον αφορά τις περιουσιακές σχέσεις μεταξύ συζύγων, το οποίος αφορά και το πρόβλημα της διεθνούς δικαιοδοσίας και της αμοιβαίας αναγνώρισης των αποφάσεων 1. Η Πράσινη Βίβλος δεν αντιμετωπίζει μόνον το ζήτημα της περιουσιακής σχέσης μεταξύ συζύγων, αλλά επεκτείνει την ανάλυσή της στις καταχωρισμένες σχέσεις και στις εξωγαμικές σχέσεις, θέτοντας το ερώτημα εάν πρέπει να επεκταθεί το μελλοντικό νομοθετικό μέσο και σε αυτές τις καταστάσεις και, σε περίπτωση θετικής απόφασης, εάν πρέπει να θεσπισθούν οι ίδιοι κανόνες που προβλέπονται για τα παντρεμένα ζευγάρια. Όπως προέκυψε και από τη διαβούλευση για την Πράσινη Βίβλο, το πρώτο σημαντικό πρόβλημα, σε σχέση με τα περιουσιακά αποτελέσματα, αφορά την ομοιομορφία των κριτηρίων σύνδεσης, τα οποία θα πρέπει να εφαρμόζονται κατά τη διάρκεια του γάμου και σε περίπτωση διάλυσής του 2. Τίθεται το ερώτημα εάν τα κριτήρια θα πρέπει να είναι τα ίδια ή μπορούν να διαχωριστούν για τις δύο περιπτώσεις. Αναφέρουμε το ακόλουθο παράδειγμα. Ένας σουηδός πολίτης παντρεύεται στη Σουηδία με μία ρουμάνα υπήκοο. Το ζεύγος εγκαθίσταται στην Ιταλία και ο σύζυγος αγοράζει την κατοικία της οικογένειας. Σύμφωνα με τους κανόνες του ιταλικού διεθνούς ιδιωτικού δικαίου, το κριτήριο που ρυθμίζει τις περιουσιακές σχέσεις είναι ο κύριος τόπος της συζυγικής ζωής: εφαρμόζεται η κοινοκτημοσύνη και η κατοικία είναι κοινή. Το ζεύγος εν συνεχεία εγκαθίσταται σε χώρα όπου ισχύει το καθεστώς της οικονομικής αυτοτέλειας εδώ παραμένουν αρκετά χρόνια και στη συνέχεια επιστρέφουν στη Σουηδία, όπου υποβάλλουν αίτηση διαζυγίου. Το σουηδικό δικαστήριο θα πρέπει να αποφασίσει εάν η κατοικία που αγοράστηκε κατά τη διάρκεια του γάμου ανήκει μόνο στον σύζυγο ή και στη σύζυγο. Για το ιταλικό νομοθετικό σύστημα, το οποίο προβλέπει το καθεστώς της κοινοκτημοσύνης εάν δεν υπάρχει διαφορετική πρόβλεψη, η κατοικία θα πρέπει να θεωρείται κοινό περιουσιακό στοιχείο σε ίσα μέρη. Το σουηδικό δικαστήριο θα μπορούσε, ωστόσο, να θεωρήσει ότι πρέπει να ρυθμίσει τις περιουσιακές τους σχέσεις βάσει διαφορετικής νομοθεσίας, σύμφωνα με τους δικούς του κανόνες σύγκρουσης, και να αποφασίσει ότι το περιουσιακό στοιχείο ανήκει μόνο στον σύζυγο. Συνεπώς, η ανάγκη ενιαίων κανόνων σύνδεσης, οι οποίοι θα ανταποκρίνονται στην επανειλημμένως αναφερθείσα ασφάλεια δικαίου, φαίνεται να επιβάλλεται, ειδικά εάν ληφθεί υπόψη η ολοένα και μεγαλύτερη ελευθερία κυκλοφορίας και διαμονής των πολιτών της Κοινότητας. Από τη διαβούλευση για την Πράσινη Βίβλο προκύπτουν ορισμένα κριτήρια προτεραιότητας, όπως της συνήθους διαμονής του ζεύγους και της κοινής ιθαγένειας, στα οποία προστίθεται το κριτήριο της βούλησης των δύο μερών (ήτοι της επιλογής τους) που θα πρέπει να έχει διατυπωθεί γραπτώς και κατά προτίμηση με την παρέμβαση τρίτου, ο οποίος θα μπορεί να ενημερώσει τα μέρη για τις επιπτώσεις της εν λόγω επιλογής 3. Τα κριτήρια αυτά, όπως και άλλα, βασίζονται στον κανονισμό Ρώμη III, επιβεβαιώνοντας, τουλάχιστον για ορισμένα ζητήματα, μια κοινή εκτίμηση όσον αφορά τη ρύθμιση των προσωπικών και των περιουσιακών σχέσεων. 1 COM (2006) 400 τελικό της 17ης Ιουλίου Για τα αποτελέσματα της διαβούλευσης που ξεκίνησε με την Πράσινη Βίβλο βλ. το έγγραφο της Επιτροπής της 5ης Φεβρουαρίου 2008 Summary of replies to the Green Paper on the conflict of laws in matters concerning matrimonial property regimes, including the questions of jurisdictions and mutual recognition. 3 Βλ. προηγούμενη σημείωση. PE v /78 DV\ doc

17 4.2. Το δεύτερο σημαντικό πρόβλημα αφορά τη συνεχώς μεγαλύτερη εξάπλωση των ληξιαρχικώς καταχωρισμένων σχέσεων στα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Υπό το πρίσμα των αποτελεσμάτων της διαβούλευσης, κρίνεται μάλλον πιο σκόπιμη η θέσπιση ειδικών κανόνων σύγκρουσης για τις εν λόγω περιπτώσεις. Πράγματι, η κατ αναλογία επέκταση των κανόνων που προβλέπονται για την περίπτωση του γάμου από κράτη στα οποία δεν προβλέπεται ακόμη η ληξιαρχικώς καταχωρισμένη σχέση και, αντιθέτως, εκφράζουν φόβους για την ενσωμάτωση της ένωσης ή σχέσης, δεν φαίνεται να γίνεται αποδεκτή ως υπόθεση ή εναλλακτική λύση. Επίσης, οι κανόνες που ρυθμίζουν την καταχωρισμένη σχέση διαφέρουν από κράτος σε κράτος και για μια οικογένεια που έχει συσταθεί με ληξιαρχικώς καταχωρισμένη σχέση δεν ισχύουν πάντα στα εθνικά νομικά συστήματα οι ίδιοι κανόνες που ισχύουν για μια οικογένεια που προκύπτει από γάμο. Το κριτήριο σύνδεσης αυτών των κατηγοριών θα μπορούσε να είναι αυτό που ορίζει η νομοθεσία του τόπου καταχώρησης. Πρόκειται για ένα γενικό κριτήριο που εφαρμόζεται σε περίπτωση έλλειψης επιλογής. Ακριβώς για να προστατευθεί η αυτονομία των μερών στον τομέα των περιουσιακών στοιχείων και για να ικανοποιηθούν οι ανάγκες που δημιουργεί η ελεύθερη κυκλοφορία των ανθρώπων, είναι συνεπώς σκόπιμο να προβλέπεται το κριτήριο της επιλογής διαφορετικού εφαρμοστέου δικαίου, σύμφωνα με το favor για την αυτονομία της βούλησης των μερών που επισημαίνεται από την Επιτροπή στην Πράσινη Βίβλο για τα ζεύγη που δημιουργούνται με γάμο. Εξάλλου, η κατάσταση της ληξιαρχικώς καταχωρισμένης σχέσης παρουσιάζει αρκετά ζητήματα που την εξομοιώνουν με την καθαρά συμβατική σχέση και είναι συνεπώς ορθό στο πλαίσιο αυτό να αποδοθεί συγκεκριμένος ρόλος στη βούληση των μερών. Έναν ρόλο ίσως ακόμη μεγαλύτερο σε σχέση με εκείνον που προβλέπεται για τα ζεύγη που σχηματίζονται με γάμο. Η επιλογή θα πρέπει να αναφέρεται (ήτοι να περιορίζεται) σε δίκαιο το οποίο προβλέπει τη δυνατότητα σύναψης ληξιαρχικώς καταχωρισμένων σχέσεων, προκειμένου να αποφευχθεί η αναποτελεσματικότητα της εν λόγω επιλογής. Άλλον περιορισμό στην επιλογή μπορεί να αποτελεί η ύπαρξη συγκεκριμένης σύνδεσης. Όπως στις περιουσιακές σχέσεις μεταξύ συζύγων, θα μπορούσαν συνεπώς να επιλεχθούν τα νομικά συστήματα των κρατών ιθαγένειας ή διαμονής ενός τουλάχιστον εκ των συντρόφων, υπό τον όρο πάντα ότι τα εν λόγω νομικά συστήματα προβλέπουν την ληξιαρχικώς καταχωρισμένη σχέση. Στους κανόνες σχετικά με το εφαρμοστέο δίκαιο θα πρέπει να προστεθούν κανόνες σχετικά με τη δικαιοδοσία, αναθέτοντας τη δικαιοδοσία στο δικαστήριο του τόπου καταχώρησης της σχέσης και αναγνωρίζοντας στα μέρη τη δυνατότητα επιλογής άλλου δικαστηρίου το οποίο συνδέεται στενά με την περίπτωση Άλλο ζήτημα που απαιτεί προσοχή είναι αυτό των σχέσεων συντρόφων που συζούν σε ελεύθερη ένωση. Σύμφωνα με μία συγκεκριμένη προσέγγιση, η οποία ωστόσο δεν είναι η μοναδική, όπως προκύπτει από την προαναφερθείσα διαβούλευση, τα κενά που υφίστανται στα εθνικά νομικά συστήματα καθιστούν σκόπιμη την εναρμόνιση. Θα μπορούσε έτσι να αποφευχθεί η αναγκαστική προσφυγή στην αναλογική εφαρμογή των κατηγοριών που προβλέπουν τα εθνικά νομικά συστήματα και προπαντός στους κανόνες σχετικά με την αστική ευθύνη και σε μέσα όπως η Σύμβαση της Ρώμης του 1980 ή ο νέος κανονισμός Ρώμη I σχετικά με τις συμβατικές ενοχές, σε όλες τις περιπτώσεις στις οποίες πρέπει να κριθεί ένα σύμφωνο ή 1 Βάσει της αρχής του favor για το ενιαίο του forum e ius και κατά αναλογική εφαρμογή όσων προβλέπει ο κανονισμός αριθ. 44/2001 σχετικά με την αρμοδιότητα του δικαστηρίου του τόπου καταχώρισης, η εν λόγω λύση φαίνεται η πλέον συνεκτική. DV\ doc 19/78 PE v02-00

18 μια σύμβαση συμβίωσης. Εάν θα πρέπει να διατυπωθεί μια υπόθεση de jure condendo, φρονούμε ότι ένα μελλοντικό κοινοτικό μέσο θα μπορούσε να προσαρμόσει, όσον αφορά τις πτυχές ιδιωτικού διεθνούς δικαίου, τους κανόνες που προβλέπονται σήμερα από τον κανονισμό Ρώμη I και, όσον αφορά τις πτυχές διεθνούς δικαιοδοσίας και αναγνώρισης των αποφάσεων, από τον κανονισμό αριθ. 44/2001. Οι παρατηρήσεις που διατυπώθηκαν σχετικά με τη μη αναλογική επεκτασιμότητα στις περιπτώσεις αυτές των κανόνων που προβλέπονται για ζεύγη από γάμο, ισχύουν κατά μείζονα λόγο και στην περίπτωση αυτή. Η σημερινή αβεβαιότητα, η οποία επιβαρύνεται από τον πιθανό χαρακτηρισμό των υποχρεώσεων που απορρέουν από σχέση ελεύθερης συμβίωσης όχι ως συμβατικών, αλλά ως μη συμβατικών, υπογραμμίζεται από το γεγονός ότι, ακόμη και μια αναλογική εφαρμογή του κανονισμού Ρώμη II, θα παρουσίαζε δυσκολίες. Πράγματι, ο κανονισμός αναφέρει ρητά ότι εξαιρούνται από το πεδίο εφαρμογής του οι ενοχές που απορρέουν τόσο από οικογενειακές σχέσεις όσο και από σχέσεις οι οποίες, σύμφωνα με το εφαρμοστέο σε αυτές δίκαιο, παράγουν ανάλογα αποτελέσματα (συμπεριλαμβανομένων των υποχρεώσεων διατροφής, άρθρο 1, παράγραφος 2, στοιχείο α), διευκρινίζοντας ότι τα παρόμοια αποτελέσματα ερμηνεύονται σύμφωνα με το δίκαιο του κράτους μέλους του επιληφθέντος δικαστηρίου (αιτιολογική σκέψη 10). Εάν αληθεύει ότι, από την άποψη αυτή, προστατεύεται η αυτόνομη αξιολόγηση των κρατών μελών, αληθεύει επίσης ότι το εν λόγω κενό είναι ακόμη πιο εμφανές καθιστώντας σκόπιμη, με όλες τις αναγκαίες επιφυλάξεις, την παρέμβαση του κοινοτικού νομοθέτη. PE v /78 DV\ doc

19 ΔΙΑΣΥΝΟΡΙΑΚΗ ΔΙΕΚΔΙΚΗΣΗ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ NICOLE GALLUS ΔΙΚΗΓΟΡΟΣ ΤΟΥ ΔΙΚΗΓΟΡΙΚΟΥ ΓΡΑΦΕΙΟΥ VAN DIEREN, GALLUS & TOUSSAINT ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΥΡΗ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΣΤΗ ΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΤΩΝ ΒΡΥΞΕΛΛΩΝ DV\ doc 21/78 PE v02-00

20 Διασυνοριακή διεκδίκηση διατροφής Εισαγωγή 1. Πρακτικό παράδειγμα, ενδεικτικό των δυσκολιών που αντιμετωπίζει ο δικαιούχος διατροφής Η κυρία Κ, πολωνή υπήκοος που διαμένει στην Πολωνία, και ο κύριος P, ιταλός υπήκοος που διαμένει στην Ιταλία, είναι οι γονείς ενός τέκνου που γεννήθηκε εκτός γάμου το Το 1993, πολωνικό δικαστήριο καταδικάζει τον πατέρα σε καταβολή διατροφής, με οριστική και ερήμην εκδοθείσα απόφαση της 15ης Ιουλίου Ελλείψει οικειοθελούς πληρωμής, η κυρία Κ προβαίνει στην άσκηση της εκτελεστικής διαδικασίας της Σύμβασης της Νέας Υόρκης της 20ής Ιουνίου 1956 περί διεκδικήσεως διατροφής εν τη αλλοδαπή, σύμβαση που αποβλέπει στην οργάνωση της είσπραξης της διατροφής χάρη στην παρέμβαση των αρμόδιων σε κάθε συμβαλλόμενο κράτος αρχών διοικητικών ή δικαστικών: της διαβιβάζουσας αρχής του κράτους στο οποίο διαμένει ο δικαιούχος διατροφής και του ενδιάμεσου φορέα του κράτους, στη δικαιοδοσία του οποίου υπάγεται ο υπόχρεος. Η πολωνική διαβιβάζουσα αρχή, δηλαδή το Πρωτοδικείο, επιλαμβάνεται της εν λόγω προσφυγής τον Μάιο του Το Υπουργείο Εσωτερικών, δηλαδή ο ιταλικός ενδιάμεσος φορέας, αναθέτει στην ιταλική Εισαγγελία να κινήσει την εκτελεστική διαδικασία τον Μάιο του Τον Ιανουάριο του 1998, το αρμόδιο ιταλικό Εφετείο αναγνωρίζει εκτελεστή στην Ιταλία την απόφαση περί διατροφής του πολωνικού δικαστηρίου. Τον Μάρτιο του 1999, ο ιταλός υπουργός Εσωτερικών καλεί τον υπόχρεο διατροφής να τηρήσει τις υποχρεώσεις του. Ελλείψει οικειοθελούς εκτέλεσης, η ιταλική Εισαγγελία κινεί την εκτελεστική διαδικασία τον Δεκέμβριο του Η υπόθεση καταλήγει στην κατάσχεση και πώληση των ακινήτων περιουσιακών στοιχείων του υπόχρεου διατροφής μόλις τον Ιούλιο του Με άλλα λόγια, μεσολάβησαν εννέα χρόνια από την απαγγελία της οριστικής απόφασης περί διατροφής μέχρι την ουσιαστική εκτέλεσή της. Με ομόφωνη απόφαση των δικαστών που εκδόθηκε στις 20 Ιουλίου 2004, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων αποφάνθηκε ότι υπάρχει παραβίαση του άρθρου 6, παράγραφος 1, της Ευρωπαϊκής Σύμβασης, δηλαδή του δικαιώματος στη χρηστή απονομή δικαιοσύνης, το οποίο περιλαμβάνει κυρίως το δικαίωμα παντός προσώπου "όπως η υπόθεσίς PE v /78 DV\ doc

21 του δικασθή ( ) εντός λογικής προθεσμίας ( )", καθώς και το δικαίωμα στην εκτέλεση των δικαστικών αποφάσεων 1. Το δικαίωμα στη χρηστή απονομή δικαιοσύνης κατά την έννοια του άρθρου 6 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για την Προστασία των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου περιλαμβάνει το δικαίωμα σε δικαστική απόφαση εντός λογικής προθεσμίας ενόψει κυρίως της πολυπλοκότητας της υπόθεσης και του διακυβευόμενου ποσού της διαφοράς, δεδομένου ότι ορισμένες δικαστικές διαμάχες χρήζουν, ειδικότερα, ταχείας εξέτασης, ιδίως σε ό, τι αφορά την κατάσταση των προσώπων ή των σχέσεων μεταξύ γονέων και τέκνων 2. Το δικαίωμα πρόσβασης σε δικαστήριο θα ήταν, εξάλλου, πλασματικό, εάν η εσωτερική έννομη τάξη του κράτους επέτρεπε να παραμείνει ανενεργή μια οριστική απόφαση 3. Το κράτος έχει τη θετική υποχρέωση να λάβει τα απαραίτητα μέτρα για την αποτελεσματική εκτέλεση των αποφάσεων που εκδίδονται κατά των ιδιωτών. Δεν πρόκειται για υποχρέωση ως προς το αποτέλεσμα ή υποχρέωση εγγύησης δεν είναι, επομένως, δυνατή η μομφή κατά του κράτους για μη εκτέλεση απόφασης που οφείλεται αποκλειστικά στην αφερεγγυότητα χρεώστη του ιδιωτικού τομέα 4 αλλά σε υποχρέωση ως προς τα μέσα: το κράτος οφείλει να λάβει εύλογα μέτρα προκειμένου να δεσμεύσει τον ισχυρογνώμονα υπόχρεο να εκτελέσει την επίδικη απόφαση Τα μειονεκτήματα του δικαιούχου διατροφής Η κατάσταση που περιγράφεται ανωτέρω δεν αποτελεί εξαίρεση αντιθέτως, μάλιστα, είναι δηλωτική των μειονεκτημάτων που απορρέουν για τον δικαιούχο διατροφής. Πράγματι, ο δικαιούχος διατροφής που έχει αποκτήσει τον εκτελεστό τίτλο του δικαιώματός του βρίσκεται συχνά αντιμέτωπος με τη δυσκολία αν όχι την αδυναμία να επιτύχει και τη σχετική ουσιαστική ρύθμιση. Η μη καταβολή ή η σποραδική καταβολή προσωρινής ή μόνιμης διατροφής είναι ένα ανησυχητικό φαινόμενο, λόγω των κοινωνικών επιπτώσεων που επισύρει για τις οικογένειες που βρίσκονται σε δυσχέρεια, καθώς και της υπονόμευσης, ως εκ τούτου, της νομιμότητας της δικαστικής εξουσίας, οι αποφάσεις της οποίας δεν γίνονται σεβαστές. Οι εν λόγω δυσκολίες εξηγούνται εν μέρει από τις οικονομικές δυσκολίες, την εξασθένιση των διαπροσωπικών σχέσεων που συνδέεται με την εξάπλωση των διαζυγίων και την αύξηση του αριθμού των μονογονεϊκών οικογενειών. 1 Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΔΑΔ), 20 Ιουλίου 2004, Κ/Ιταλία (αριθ /97). 2 ΕΔΑΔ, 7 Φεβρουαρίου 2002, Mikulic / Κροατία 15 Ιουλίου 2003, Berlin / Λουξεμβούργο 18 Φεβρουαρίου 2003, Schaal / Λουξεμβούργο 29 Ιουνίου 2004, Volesky / Τσεχική Δημοκρατία 23 Ιανουαρίου 2000, Brumarescu / Ρουμανία (η υπεροχή του δικαίου αποτελεί στοιχείο της κοινής κληρονομιάς των συμβαλλομένων κρατών). 3 ΕΔΑΔ, 12 Απριλίου 2001, Λογοθέτης / Ελλάδα 20 Ιουλίου 2000, Antonetto / Ιταλία 15 Φεβρουαρίου 1991, Πιαλόπουλος / Ελλάδα. 4 ΕΔΑΔ, 22 Δεκεμβρίου 2004, Sanglier / Γαλλία. 5 ΕΔΑΔ, 22 Ιουνίου 2004, Pini, Bertani, Manera και Atripaldi / Ρουμανία. DV\ doc 23/78 PE v02-00

22 Οι εθνικές δημόσιες αρχές καταβάλλουν προσπάθειες για τη διευθέτηση του συγκεκριμένου προβλήματος σε διάφορα επίπεδα, και κυρίως σε ό, τι αφορά: - τη διασφάλιση της προβλεψιμότητας μέσω της αντικειμενικοποίησης της διατροφής και, πιο συγκεκριμένα, της διατροφής των τέκνων χάρη σε στατιστικές μεθόδους που επιτρέπουν τον καθορισμό των δαπανών για τη συντήρηση του τέκνου, λαμβανομένων υπόψη των εισοδημάτων των γονέων, και τον προσδιορισμό της συμμετοχής τους, βάσει μαθηματικών κριτηρίων αναλογικότητας. Η συγκεκριμένη λογική συνίσταται στη διαπίστωση ότι η μη καταβολή ή η σποραδική καταβολή διατροφής οφείλεται στο αίσθημα αδικίας του υπόχρεου απέναντι σε αυτό που αντιλαμβάνεται ως άδικη απόφαση, η οποία τον υποχρεώνει να καταβάλλει υπέρογκα και ανεπαρκώς τεκμηριωμένα, κατά την κρίση του, ποσά διατροφής 1. - τη βελτίωση των δυνητικά εφαρμόσιμων διαδικασιών αναγκαστικής εκτέλεσης, κυρίως μέσω της απλοποίησης της διαδικασίας καταβολής χρηματικού ποσού που επιτρέπει στον δικαιούχο διατροφής να απαιτήσει από τον υπόχρεο διατροφής την άμεση καταβολή των πληρωτέων ποσών 2. - τη θέσπιση, τέλος, ενός δημοσίου οργανισμού, ο οποίος θα επωμιστεί το διπλό καθήκον να προκαταβάλλει, αφενός, στον δικαιούχο τα οφειλόμενα ποσά και να καλύπτει, αφετέρου, λόγω ερημοδικίας του οφειλέτη, τα προκαταβαλλόμενα ποσά, καθώς και τις καθυστερούμενες οφειλές. Τούτο θα επιτευχθεί μέσω της εφαρμογής ενός μηχανισμού υποκατάστασης Δυσκολίες σχετικές με το διεθνές δίκαιο Η ανάπτυξη της ελεύθερης κυκλοφορίας των προσώπων, η μετανάστευση, ο αυξανόμενος αριθμός των ζευγαριών διαφορετικής ιθαγένειας και, συνακόλουθα, ο πολλαπλασιασμός των συγκρούσεων που συνδέονται με τη ρήξη των οικογενειακών δεσμών μεταξύ συντρόφων και γονέων διαφορετικής ιθαγένειας, αποτελούν την αφετηρία εισαγωγής ενός στοιχείου αλλοδαπότητας στις σχέσεις υποχρέωσης διατροφής. 1 Ακυρωτικό Δικαστήριο, 16 Απριλίου 2004, Rev.trim.dr.fam., 2004, σ Ακυρωτικό Δικαστήριο, 2 Μαΐου 2005, Rev.trim.dr.fam., 2006, σ. 543 R. RENARD, "Divorce, coût de l enfant, pension alimentaire et fiscalité", J.T., 1986, σ. 101 R. RENARD και P.A. WUSTEFD, "Le calcul de contribution alimentaire (PCA)", De Boeck-Larcier, 1996 J.L. FRANEAU, "Proportionnalité, statistiques et arithmétique", σημείωση υπό Ειρηνοδίκη Soignies-le-Roeulx, 15 Μαρτίου 2002, Rev.trim.dr.fam., 2002, σ. 506 J.L. FRANEAU, "La méthode Renard étendue aux familles recomposées", σημείωση υπό Ειρηνοδίκη Soignies-le-Roeulx, 2 Οκτωβρίου 2003, Rev.trim.dr.fam., 2004, σ. 700 στο Βέλγιο, βλ. τη μέθοδο "PCA" (proposition de contribution alimentaire) (πρόταση προσδιορισμού του ποσού διατροφής) για τον υπολογισμό των ποσών διατροφής και τις υπό συζήτηση νομοθετικές μεταρρυθμίσεις: πρόταση νόμου περί τροποποίησης του αστικού κώδικα για την αντικειμενικοποίηση του υπολογισμού της διατροφής των γονέων προς το συμφέρον των τέκνων τους, 28 Φεβρουαρίου 2008 (Doc.parl., Chambre, sess , doc /001) Πρόταση νόμου περί τροποποίησης ορισμένων διατάξεων του αστικού κώδικα σχετικά με την εισφορά των γονέων στην εκπαίδευση των τέκνων τους, 30 Οκτωβρίου 2007 (Doc.parl., chambre, session , doc /001). 2 N. GALLUS, "Les aliments", Rép.not., Βρυξέλλες, Larcier, 2006, σ. 330 M.Th. MEULDERS-KLEIN, "Les vicissitudes de la délégation de sommes à la lumière de la loi du 31 mars 1987", R.G.D.C., 1988, σ Στο Βέλγιο, νόμος της 21ης Φεβρουαρίου 2003 περί θέσπισης Υπηρεσίας διατροφών στα πλαίσια της Ομοσπονδιακής Δημόσιας Υπηρεσίας Οικονομικών (SPF Finances), Mon.b., 28 Μαρτίου 2003, σ N. GALLUS, "Le recouvrement des aliments en droit interne", Les ressources de la famille, Story-Scientia, 1992, σ. 27 N. GALLUS, "Pour la constitution d un fond de paiement des pensions alimentaires", L argent pour vivre: vers une réforme de l obligation alimentaire, Kluwer, Βρυξέλλες, 2000, σ. 281 N. GALLUS, "La loi du 21 février 2003 créant un service des créances alimentaires au sein du SPF Finances", Div.act., 2004, σ. 17 N. GALLUS, "Les aliments", Rép.not., Βρυξέλλες, Larcier, 2006, σ. 349 P. SENAEVE, "Solidarité familiale et solidarité communautaire dans la société en crise", Famille, Etat et sécurité économique d existence, Actes du 5 e congrès mondial de l Association internationale du droit de la famille (Πρακτικά του 5ου Παγκόσμιου Συνεδρίου της Διεθνούς Ένωσης Οικογενειακού Δικαίου), Βρυξέλλες, 1985, Story-Scientia, 1988, σ PE v /78 DV\ doc

23 Το εν λόγω στοιχείο ενδέχεται να είναι συνυφασμένο με διάφορες καταστάσεις: συνήθης τόπος διαμονής του δικαιούχου και του υπόχρεου διατροφής σε διαφορετικά κράτη, διαφορετική ιθαγένεια του δικαιούχου και του υπόχρεου διατροφής, ή, σε μια σχέση διατροφής αμιγώς εθνικού δικαίου, εντοπισμός των εισοδημάτων και των περιουσιακών στοιχείων προς κατάσχεση του οφειλέτη σε διαφορετικό κράτος από εκείνο στο οποίο έχει εκδοθεί η απόφαση περί διατροφής. Στην περίπτωση αυτή, ο δικαιούχος διατροφής μπορεί να βρεθεί αντιμέτωπος με ακόμα μεγαλύτερες δυσκολίες ως προς τα προβλήματα ιδιωτικού διεθνούς δικαίου που ανακύπτουν: - την επιλογή του αρμόδιου δικαστηρίου - τον προσδιορισμό του εφαρμοστέου δικαίου - την εκτέλεση της απόφασης περί διατροφής σε διαφορετικό κράτος από εκείνο στο οποίο έχει εκδοθεί. Αρκετές διεθνείς συμβάσεις επιχειρούν να παράσχουν απαντήσεις στα ερωτήματα που ευλόγως τίθενται αποβλέπουν επίσης στην ανάπτυξη συνεργασίας μεταξύ των διοικητικών αρχών για την καταβολή διατροφής. Τέλος, ο νέος βελγικός κώδικας ιδιωτικού διεθνούς δικαίου, ο οποίος τέθηκε σε ισχύ την 1η Οκτωβρίου περιλαμβάνει, στον τομέα της διατροφής, διατάξεις ενδοτικού δικαίου, δηλαδή εφαρμοστέες με την επιφύλαξη της ισχύος του συμβατικού διεθνούς και του κοινοτικού δικαίου 2. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι ΕΦΑΡΜΟΣΤΕΟ ΔΙΚΑΙΟ ΣΤΙΣ ΥΠΟΧΡΕΩΣΕΙΣ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ 1. ΤΟ ΣΥΜΒΑΤΙΚΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΚΑΙΟ A. Η Σύμβαση της Χάγης της 24ης Οκτωβρίου Αντικείμενο της Σύμβασης 1 Νόμος της 16ης Ιουλίου 2004, Mon.b., 27 Ιουλίου 2004, σ Για μια λεπτομερή ανάλυση, βλ.: "L obligation alimentaire en droit international privé", τόμοι 1 και 2, Institut de recherches juridiques comparatives, rapports (Ινστιτούτο συγκριτικών νομικών ερευνών, Εκθέσεις ), CNRS, και, ιδιαίτερα, M.VERWILGHEN, "Les obligations alimentaires en droit conventionnel", τόμος 2, σ. 181, και M. VERWILGHEN και M. DECAT, "Rapport belge", τόμος 1, σ. 28 M. LIENARD-LIGNY, "Créances alimentaires en droit international privé belge", στο Les ressources de la famille, Coll.fam.et dr., Story-Scientia, 1992, σ. 133 M. LIENARD-LIGNY, "L exécution des obligations alimentaires envers les enfants", στο L enfant et les relations familiales internationales, Βρυξέλλες, Bruylant, 2003, σ. 165 M. BILMANS, "Les conflits de lois en matière d obligations alimentaires envers les enfants et la convention de La Haye du 24 octobre 1956", J.T., 1972, σ. 129 J. ERAUW, "Duitse alimentatievorderingen en de openbare orde in België", R.W., , σ E. GROFFIER, "Les pensions alimentaires à travers les frontières. Etude de droit international comparé", Μόντρεαλ, Les Presses de l Université de Montréal, Βρυξέλλες, Bruylant, 1980 E. GULDIX και K. CAUWAERT, "De onderhoudsvordering van het kind jegens zijn ouders in het Belgisch internationaal privaatrecht", R.W., , σ. 258 F. HERZFDER, "Les obligations alimentaires en droit international privé conventionnel. Les deux Conventions de La Haye du 2 octobre 1973", Παρίσι, L.G.D.J., 1985 A. HEYVAERT, "Onderhoudsgeld in het Belgische internationaal privaatrecht", X. (ed.), Onderhoudsgeld, Βρυξέλλες, C.E.D. Samson, 1978, σ. 212 M. VERWILGHEN, "Contribution à l étude historique du droit international privé des obligations alimentaires", Mélanges VANDER ST, Βρυξέλλες, Némésis, 1986, σ. 863 Για τις διμερείς συνθήκες, βλ. κυρίως: Σύμβαση της 29ης Απριλίου 1959 μεταξύ του Βελγίου και της Ελβετίας για την αναγνώριση και την εκτέλεση των δικαστικών αποφάσεων και των αποφάσεων διαιτησίας (νόμος της 21ης Μαΐου 1962). DV\ doc 25/78 PE v02-00

24 Η Σύμβαση της Χάγης της 24ης Οκτωβρίου 1956 προσδιορίζει το εφαρμοστέο δίκαιο στις υποχρεώσεις διατροφής έναντι των τέκνων 1. Η εν λόγω σύμβαση αφορά αποκλειστικά τις υποχρεώσεις διατροφής έναντι των τέκνων, όπως τούτα ορίζονται στο άρθρο 1, εδάφιο 4, δηλαδή: "παν τέκνο γεννημένο εντός γάμου, εκτός γάμου ή υιοθετημένο, άγαμο και ηλικίας μικρότερης των 21 ετών". Το άρθρο 5 αποκλείει τις σχέσεις διατροφής μεταξύ συγγενών σε πλάγια γραμμή. Δυνάμει, εξάλλου, των άρθρων 1 και 6, η Σύμβαση περιορίζεται στο να αναφέρει ότι εφαρμόζεται το δίκαιο της συνήθους διαμονής του τέκνου κατά την περίοδο για την οποία διεκδικείται η διατροφή, υπό την προϋπόθεση ότι η εν λόγω νομοθεσία διέπει το ένα από τα συμβαλλόμενα κράτη. Κατά συνέπεια, η αγωγή ενός τέκνου που διαμένει σε τρίτο κράτος εξακολουθεί να υπόκειται στο κοινό δίκαιο. Στα πλαίσια εφαρμογής της Σύμβασης, η ιθαγένεια των διαδίκων δεν ασκεί καμία επιρροή Οι εξαιρέσεις Στη Σύμβαση της Χάγης της 24ης Οκτωβρίου 1956 προβλέπονται αρκετές εξαιρέσεις στην εφαρμογή της νομοθεσίας περί συνήθους διαμονής του τέκνου δικαιούχου διατροφής. Το άρθρο 2 επιτρέπει σε κάθε συμβαλλόμενο κράτος να ορίσει εφαρμοστέο το εθνικό του δίκαιο, εφόσον η κατοικία του τέκνου στην αλλοδαπή αποτελεί το μοναδικό στοιχείο αλλοδαπότητας της συγκεκριμένης σχέσης. Το άρθρο 2 του βελγικού νόμου της 17ης Ιουλίου 1970 περί έγκρισης της Σύμβασης της Χάγης της 24ης Οκτωβρίου 1956 κάνει χρήση του εν λόγω δικαιώματος, κηρύσσοντας εφαρμοστέο το βελγικό δίκαιο, ακόμα και στην περίπτωση μόνιμης διαμονής του τέκνου στην αλλοδαπή, όταν η αίτηση διατροφής υποβάλλεται ενώπιον βελγικού δικαστηρίου και εφόσον το τέκνο και ο υπόχρεος διατροφής είναι βελγικής ιθαγένειας και η συνήθης κατοικία του τελευταίου βρίσκεται στο Βέλγιο. Εξάλλου, το άρθρο 3 της Σύμβασης της Χάγης αποκλείει την εφαρμογή του δικαίου της συνήθους διαμονής του τέκνου, στην περίπτωση που το εν λόγω δίκαιο του στερεί κάθε δικαίωμα διατροφής. Εν προκειμένω, εφαρμόζονται οι εθνικές διατάξεις περί σύγκρουσης νόμων που διέπουν το δικαστήριο που επιλαμβάνεται της υπόθεσης. 1 Νόμος της 17ης Ιουλίου 1970, Mon.b., 30 Σεπτεμβρίου 1970 Ακυρωτικό Δικαστήριο, 14 Νοεμβρίου 1997, Rev.not., 1998, σ Βρυξέλλες, 18 Φεβρουαρίου 1981, Rev.not., σ. 415 (περί εφαρμογής του βελγικού δικαίου στις αξιώσεις διατροφής τέκνου τυνησιακής ιθαγένειας και κατοίκου Βελγίου κατά πατρός εικαζόμενης τυνησιακής ιθαγένειας, ισχυριζόμενου αδίκως ότι η Σύμβαση της Χάγης δεν μπορούσε να εφαρμοστεί εφόσον η Τυνησία δεν είναι συμβαλλόμενη χώρα). PE v /78 DV\ doc

25 Τέλος, το άρθρο 4 επιτρέπει την εξαίρεση εφαρμογής της νομοθεσίας που ορίζεται στη Σύμβαση, όταν η τελευταία συγκρούεται κατάδηλα με τη δημόσια τάξη του επιληφθέντος κράτους. A. Η Σύμβαση της Χάγης της 2ας Οκτωβρίου Αντικείμενο της Σύμβασης Η Σύμβαση της Χάγης της 2ας Οκτωβρίου 1973 για το εφαρμοστέο δίκαιο στις υποχρεώσεις διατροφής παγιώνει την εφαρμογή του δικαίου της συνήθους διαμονής του υπόχρεου διατροφής για όλες τις υποχρεώσεις διατροφής που απορρέουν από οικογενειακές σχέσεις, συγγένεια, γάμο ή αγχιστεία. Το υποδεικνυόμενο, λοιπόν, δίκαιο εφαρμόζεται ανεξαρτήτως οποιουδήποτε όρου αμοιβαιότητας, ακόμα και αν πρόκειται για τη νομοθεσία μη συμβαλλόμενου κράτους. Ωστόσο, η υποχρέωση διατροφής κατόπιν διαζυγίου διέπεται, κατ εξαίρεση, από το δίκαιο που εφαρμόστηκε στο διαζύγιο το ίδιο δίκαιο εφαρμόζεται και στην αναθεώρηση των αποφάσεων σχετικά με την υποχρέωση διατροφής μεταξύ των διαζευγμένων συζύγων 1. Η σύμβαση αυτή δεν κυρώθηκε ποτέ από το Βέλγιο ΤΟ ΚΟΙΝΟ ΔΙΚΑΙΟ A. Το προγενέστερο του κώδικα ιδιωτικού διεθνούς δικαίου κοινό δίκαιο 7. Το άρθρο 3 του αστικού κώδικα Πριν τεθεί σε ισχύ ο κώδικας ιδιωτικού διεθνούς δικαίου, το άρθρο 3, εδάφιο 3, του αστικού κώδικα όριζε το κοινό δίκαιο περί σύγκρουσης νόμων, ενώ η υποχρέωση διατροφής συμπεριλαμβανόταν συνήθως στην προσωπική κατάσταση του ενδιαφερόμενου, και διεπόταν, επομένως, από το εθνικό δίκαιο στο οποίο ήταν υποκείμενος ο τελευταίος 3, με την επιφύλαξη της διεθνούς δημόσιας τάξης και του επείγοντος χαρακτήρα της υπόθεσης. 1 Ακυρωτικό Δικαστήριο, 17 Οκτωβρίου 2002, Rev.trim.dr.fam., 2003, σ. 341, σημείωση M. FALLON; R.W., , σ. 1507, σημείωση B. VOLDERS, Echts. J., 2003, σ. 2, σημείωση M. TRAEST. 2 Βλ. επίσης: Πρωτόκολλο επί του εφαρμοστέου δικαίου στις υποχρεώσεις διατροφής, το οποίο εγκρίθηκε στις 23 Νοεμβρίου 2007, κατά την 21η σύνοδο της Διάσκεψης της Χάγης (δεν έχει κυρωθεί). 3 Ακυρωτικό Δικαστήριο, 26 Μαΐου 2006, Rev.trim.dr.fam., 2006, σ Φεβρουαρίου 2006, Rev.trim.dr.fam., 2006, σ Ιουνίου 2007, Rev.trim.dr.fam., 2007, σ Πολιτικό Δικαστήριο Λιέγης, 30 Μαρτίου 1988, R.G.D.C., 1989, σ. 417 N. WATTE, "Les droits et devoirs respectifs des époux en droit international privé", Βρυξέλλες, 1987, σ DV\ doc 27/78 PE v02-00

26 Η εξαίρεση της δημόσιας τάξης επέτρεπε τον αποκλεισμό του εφαρμοστέου δικαίου, στην περίπτωση που αυτό στερούσε κάθε δικαίωμα διατροφής, και την αντικατάστασή του από την εφαρμογή του εθνικού δικαίου 1. Το Ακυρωτικό Δικαστήριο είχε αποδεχθεί, εξάλλου, ότι, παρά την αρχή της εφαρμογής του εθνικού δικαίου, η ανάγκη επείγουσας έκδοσης απόφασης μπορούσε να αιτιολογήσει την προσωρινή εφαρμογή του βελγικού δικαίου Σχέση διατροφής μεταξύ διαδίκων διαφορετικής ιθαγένειας Η αναφορά στο εφαρμοστέο εθνικό δίκαιο κατά το άρθρο 3 του αστικού κώδικα επέφερε πολλαπλές δυσκολίες στις περιπτώσεις όπου η σχέση διατροφής συνέδεε πρόσωπα διαφορετικής ιθαγένειας, υποκείμενα, ως εκ τούτου, σε διατάξεις διαφορετικού εθνικού δικαίου. Κατά συνέπεια, επικρατούσε κάποια αβεβαιότητα στις σχετικές νομολογίες και νομικές θεωρίες, οι οποίες επέλεγαν, κατά περίπτωση, άλλοτε το εθνικό δίκαιο του δικαιούχου διατροφής 3, άλλοτε το ευνοϊκότερο για τον δικαιούχο διατροφής δίκαιο, άλλοτε το δίκαιο της συνήθους διαμονής του δικαιούχου, και άλλοτε, τέλος, το δίκαιο που όριζε την κατάσταση βάσει της οποίας εκχωρούνταν το δικαίωμα διατροφής 4. Η δυσκολία αυτή οξυνόταν ιδιαίτερα στην περίπτωση της διατροφής κατόπιν διαζυγίου, η οποία οριζόταν, λόγω διαφορετικής ιθαγένειας, είτε βάσει του εθνικού δικαίου στο οποίο ήταν υποκείμενος ο δικαιούχος, είτε βάσει του δικαίου της πρώτης κοινής κατοικίας, είτε βάσει του δικαίου του οργανισμού από τον οποίο απέρρεε το δικαίωμα διατροφής. Σχετικά με τον οργανισμό αυτόν, μάλιστα, δεν υπήρχε πάντα συμφωνία ως προς το αν επρόκειτο για οργανισμό του διαζυγίου ή του γάμου, οπότε στην τελευταία περίπτωση, η διατροφή θα ήταν ένα είδος επιβίωσης του γάμου 5. B. Ο κώδικας ιδιωτικού διεθνούς δικαίου 1 Βρυξέλλες, 9 Μαΐου 1989, Rev.trim.dr.fam., 1989, σ. 37 Βρυξέλλες, 19 Μαρτίου 1991, Pas., 1991, II, 129 Βρυξέλλες, 15 Ιανουαρίου 2002, J.T., 2003, σ. 55 Πολιτικό Δικαστήριο Βρυξελλών, 31 Ιανουαρίου 1989, Rev.trim.dr.fam., 1989, σ. 42, σημείωση M. FALLON Πολιτικό Δικαστήριο Βρυξελλών, 26 Νοεμβρίου 1992, Pas., 1992, III, 125 Πολιτικό Δικαστήριο Ναμύρ, 17 Μαΐου 1990, Rev.trim.dr.fam., 1990, σ. 431 Ειρηνοδίκης Λιέγης, 30 Ιανουαρίου 1997, Div.Act., 1999, σ Ακυρωτικό Δικαστήριο, 12 Δεκεμβρίου 1985, Pas., 1985, I, Ακυρωτικό Δικαστήριο, 24 Μαρτίου 1960, Rev.crit. D.I.P., 1961, σ. 367, σημείωση P. GRAULICH, και R.C.J.B., 1961, σ. 335, σημείωση F. RIGAUX (σχετικά με την αγωγή διατροφής τέκνου εκτός γάμου) Βρυξέλλες, 18 Φεβρουαρίου 1981, Rev.not., 1982, σ. 415 Πολιτικό Δικαστήριο Βρυξελλών, 24 Ιουνίου 1966, Ann.not., 1966, σ. 193 Πολιτικό Δικαστήριο Λιέγης, 13 Φεβρουαρίου 1976, Jur.Liège, , σ Δίκαιο της κοινής κατοικίας των συζύγων ως δίκαιο που διέπει τις συνέπειες του γάμου βλ.: M. LIENARD-LIGNY, "Créances alimentaires en droit international privé belge", στο Les ressources de la famille, Coll. Fam. et dr., Story-Scientia, 1992, σ Για το θέμα αυτό, βλ.: Ακυρωτικό Δικαστήριο, 16 Ιουνίου 1994, Rev.trim.dr.fam., 1994, σ. 505, σημείωση M. FALLON Ακυρωτικό Δικαστήριο, 17 Οκτωβρίου 2002, J.L.M.B., 2003, σ Βρυξέλλες, 4 Οκτωβρίου 1988, Pas., 1989, II, 66 Βρυξέλλες, 19 Μαρτίου 1990, Re.trim.dr.fam., 1992, σ. 54 Βρυξέλλες, 10 Οκτωβρίου 2000, Re.trim.dr.fam., 2001, σ. 669, και Div. Act., 2001, σ. 66 Πολιτικό Δικαστήριο Βρυξελλών, 30 Οκτωβρίου 1990, R.G.D.C., 1991, σ. 293 M. LIENARD-LIGNY, "L après divorce en droit international privé", J.L.M.B., 1995, σ. 509 N. WATTE, "Les conséquences juridiques du divorce en droit international privé", R.C.J.B., 1996, σ. 5 F. RIGAUX και M. FALLON, "Droit international privé", τόμος II, Droit positif belge, Βρυξέλλες, Larcier, 1993, σ PE v /78 DV\ doc

27 9. Οι υποχρεώσεις διατροφής ως κατηγορία αυτόνομης σύνδεσης Ο νόμος της 16ης Ιουλίου 2004 περί του κώδικα ιδιωτικού διεθνούς δικαίου, ο οποίος τέθηκε σε ισχύ την 1η Οκτωβρίου 2004, ορίζει τις υποχρεώσεις διατροφής ως κατηγορία αυτόνομης σύνδεσης, συγκεντρώνοντάς τις σε ξεχωριστό κεφάλαιο, ανεξαρτήτως δικαιούχου 1. Το σύνολο των υποχρεώσεων διατροφής αποτελεί αντικείμενο ενιαίας σύνδεσης με το δίκαιο της συνήθους διαμονής του δικαιούχου, κατά τη χρονική στιγμή που γίνεται επίκληση της υποχρέωσης διατροφής. Η επιλογή αυτή, που αντιστοιχεί σε εκείνη του συμβατικού δικαίου, και, ειδικότερα, της Σύμβασης της Χάγης της 24ης Οκτωβρίου 1956, δικαιολογείται από την ανάγκη να προστατευθεί ο δικαιούχος διατροφής βασικό στοιχείο της εν λόγω νομικής σχέσης εξασφαλίζοντάς του έτσι την εφαρμογή του δικαίου που διέπει τον τόπο διαμονής του, η οποία θεωρείται και η καταλληλότερη Εξαίρεση στην εφαρμογή του δικαίου της κατοικίας του δικαιούχου Εν αντιθέσει προς την εφαρμογή της κοινής εθνικής νομοθεσίας στην οποία υπόκεινται οι διάδικοι, το κριτήριο της συνήθους διαμονής του δικαιούχου διατροφής εξαιρείται, εφόσον η κατοικία αυτή αντιστοιχεί στον συνήθη τόπο διαμονής του υπόχρεου διατροφής 3. Η εξαίρεση αυτή αιτιολογείται από τη βούληση να αποτραπεί η "οικειοθελής μετεγκατάσταση" του δικαιούχου διατροφής, ο οποίος θα μπορούσε ενδεχομένως να εγκατασταθεί στο Βέλγιο ή να επωφεληθεί από μια δυνητική εγκατάσταση στο Βέλγιο για να διεκδικήσει διατροφή κατ εφαρμογή της βελγικής νομοθεσίας 4. Εντούτοις, προβλέπεται επικουρική σύνδεση με το βελγικό δίκαιο, σε περίπτωση που το εν λόγω υποδεικνυόμενο κοινό εθνικό δίκαιο δεν εκχωρεί δικαίωμα διατροφής Παρέμβαση της διεθνούς δημόσιας τάξης 1 Άρθρο 73 έως 75, κώδικας Ι.Δ.Δ. για περεταίρω πληροφορίες περί του κώδικα, βλ.: N. WATTE, "Le droit international privé", J.T., 2000, σ. 34 J. ERAUW, "De codificatie van het Belgisch internationaal privaatrecht met het onderwerp van wetboek I.P.R.", R.W., , σ J. ERAUW, "Het vernieuwde internationaal privaatrecht van België wordt van kracht", R.W., , σ. 121 G. STUER και C. TUBEUF, "La codification en droit international privé", Rev.dr. U.L.B., , σ. 143 L. BARNICH, "Présentation du nouveau Code belge de droit international privé", Rev.not., 2005, σ. 6 J.Y. CARLIER, "Le Code belge de droit international privé", Rev.crit. D.I.P., 2005, αριθ. 1 "Le nouveau droit international privé belge", υπό τη διεύθυνση H. BOULARBAH, J.T., 2005, σ. 173 M. FALLON και J. ERAUW, La nouvelle loi sur le droit international privé, Kluwer, Βρυξέλλες, 2004, σ. 154 P. WAUTET, "Les aliments et les régimes matrimoniaux", στο Le nouveau code de droit international privé, Ημερίδα μελέτης υπό τη διοργάνωση του Τμήματος Διεθνούς Δικαίου του Καθολικού Πανεπιστημίου της Λουβαίνης, Οκτώβριος 2004, Πρακτικά, σ Κώδικας Ι.Δ.Δ., άρθρο 74, παράγραφος 1, εδάφιο 1. 3 Άρθρο 74, παράγραφος 1, εδάφιο 2, το οποίο προσδιορίζει ως μοναδικό στοιχείο αλλοδαπότητας τον τόπο διαμονής του δικαιούχου διατροφής. 4 S. SAROLEA, "Le nouveau droit international privé belge", J.T., 2005, σ Στο πλαίσιο της ίδιας επιχειρηματολογίας, επισημαίνεται επίσης ότι θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί η εξαίρεση της καταστρατήγησης του νόμου (άρθρο 18) ή η ρήτρα εξαίρεσης (άρθρο 19), προκειμένου να επιβληθούν κυρώσεις, σε περιπτώσεις κατά τις οποίες δεν υπάρχει κοινή ιθαγένεια, κατά του δικαιούχου που θα πήγαινε να κατοικήσει στην αλλοδαπή, με μοναδικό στόχο να αποκτήσει πλεονεκτήματα που θα στερούταν εάν παρέμενε στη χώρα καταγωγής του επί του συγκεκριμένου θέματος, βλ.: M. FALLON και J. ERAUW, La nouvelle loi sur le droit international privé, Kluwer, Βρυξέλλες, 2004, σ Άρθρο 74, παράγραφος 2. DV\ doc 29/78 PE v02-00

28 Η εξαίρεση της δημόσιας τάξης που προβλέπεται στο άρθρο 74, παράγραφος 2, εφαρμόζεται στην περίπτωση που το δίκαιο της συνήθους διαμονής του δικαιούχου δεν του επιτρέπει την αναγνώριση δικαιώματος διατροφής. Εν προκειμένω, επιτυγχάνεται επικουρική σύνδεση με το δίκαιο της κοινής ιθαγένειας δικαιούχου και υπόχρεου ή, ακόμα πιο επικουρικά, με τη βελγική νομοθεσία 1. Δύναται να συναχθεί το συμπέρασμα ότι η εν λόγω εξαίρεση δεν ισχύει στην περίπτωση που το κανονικά εφαρμοστέο αλλοδαπό δίκαιο προβλέπει μεν την παροχή διατροφής στον δικαιούχο, αλλά σε μικρότερη κλίμακα από εκείνη που επιτρέπει η βελγική νομοθεσία 2. Πέραν αυτής της ειδικής εξαίρεσης στον τομέα των υποχρεώσεων διατροφής, ο κώδικας ιδιωτικού διεθνούς δικαίου περιέχει στις γενικές διατάξεις του μια ρήτρα εξαίρεσης δημόσιας τάξης 3, σύμφωνα με την οποία αποκλείεται η εφαρμογή του ενδεδειγμένου αλλοδαπού δικαίου, εφόσον αυτό εικάζεται ότι μπορεί να επιφέρει κατάδηλη ασυμβατότητα με τη δημόσια τάξη. Η εν λόγω ασυμβατότητα εκτιμάται λαμβάνοντας υπόψη κυρίως τον βαθμό σύνδεσης της κατάστασης με τη βελγική έννομη τάξη και τη σοβαρότητα των συνεπειών που εικάζεται ότι θα επισύρει η δυνητική εφαρμογή του συγκεκριμένου αλλοδαπού δικαίου. Η γενική αυτή ρήτρα δημόσιας τάξης δύναται να καταστεί εφαρμοστέα στον τομέα της διατροφής, εφόσον πρόκειται να εφαρμοστεί στο Βέλγιο αλλοδαπή νομοθεσία που δεν λαμβάνει ενδεχομένως υπόψη τις ανάγκες του δικαιούχου και τους πόρους του υπόχρεου, ή που αναγνωρίζει ίσως κάποια υποχρέωση διατροφής, η οποία δεν αναγνωρίζεται από το βελγικό δίκαιο, ή που επιτρέπει πιθανώς στους συζύγους να συνάψουν προ του διαζυγίου συμφωνία αποποίησης κάθε αξίωσης διατροφής κατόπιν διαζυγίου Πεδίο εφαρμογής του εφαρμοστέου δικαίου Το δίκαιο που ορίζεται ως εφαρμοστέο σύμφωνα με τον κώδικα ιδιωτικού διεθνούς δικαίου διέπει τα ακόλουθα ερωτήματα: - κατά πόσον και από ποιον μπορεί να διεκδικήσει διατροφή ο δικαιούχος; - ποιος έχει δικαίωμα να εγείρει αγωγή διατροφής και εντός ποιας προθεσμίας; - ποιο είναι οι όροι απόκλισης και απόσβεσης της απαίτησης διατροφής; 5 1 Για την προγενέστερη του κώδικα Ι.Δ.Δ. κατάσταση, προτείνεται συγκριτική μελέτη: Πολιτικό Δικαστήριο Βρυξελλών, 15 Μαΐου 1990, Rev.trim.dr.fam., 1991, σ. 422, σχετικά με την εφαρμογή του βελγικού δικαίου και όχι του δέοντος εφαρμοστέου μαροκινού δικαίου, διότι το τελευταίο στερεί κάθε δικαίωμα διατροφής σε ενήλικο τέκνο που συνεχίζει τις σπουδές του. 2 P. WAUTET, "Les aliments et les régimes matrimoniaux", στο Le nouveau code de droit international privé, Ημερίδα μελέτης υπό τη διοργάνωση του Τμήματος Διεθνούς Δικαίου του Καθολικού Πανεπιστημίου της Λουβαίνης, Οκτώβριος 2004, Πρακτικά, σ Άρθρο Μονς, 19 Ιανουαρίου 2000, R.G.D.C., 2002, σ. 185, σημείωση C. BARBE. 5 Η υποκατάσταση στα δικαιώματα του δικαιούχου από τρίτο πληρωτή υπάγεται, αντιθέτως, στο εφαρμοστέο δίκαιο επί υποχρέωσης τρίτου μέρους να ικανοποιήσει τα αιτήματα του δικαιούχου και όχι στο εφαρμοστέο δίκαιο της αξίωσης διατροφής (άρθρο 76, παράγραφος 2). Αντίθετα, η οριοθέτηση της υποχρέωσης του οφειλέτη διατροφής εξακολουθεί να υπόκειται στο δίκαιο της αξίωσης διατροφής (άρθρο 76, παράγραφος 1, σημείο 5). Ως εκ τούτου, εάν ένας δημόσιος οργανισμός χορηγεί προκαταβολές σε δικαιούχο διατροφής, τότε εφαρμόζεται το δίκαιο που διέπει τη σχέση μεταξύ του οργανισμού και του δικαιούχου διατροφής. Η επιλογή της συγκεκριμένης διευθέτησης βασίζεται στην προάσπιση του δικαιώματος προσφυγής των δημόσιων αρχών, και κυρίως των CPAS (Δημόσια Κέντρα Κρατικής Πρόνοιας). PE v /78 DV\ doc

29 13. Οι συμφωνίες περί υποχρεώσεως διατροφής Συνάπτοντας συμφωνία περί υποχρεώσεως διατροφής που απορρέει από σχέσεις συγγένειας, γάμου ή αγχιστείας, οι διάδικοι έχουν τη δυνατότητα να επιλέξουν το εφαρμοστέο δίκαιο μεταξύ της εθνικής νομοθεσίας του κράτους, την ιθαγένεια του οποίου έχει ο ένας εκ των δύο, και της εθνικής νομοθεσίας του κράτους, όπου βρίσκεται η συνήθης διαμονή του ενός εκ των διαδίκων (Κώδικας Ι.Δ.Δ., άρθρο 75, παράγραφος 1). Ελλείψει επιλογής, ισχύει ο συνδετικός παράγοντας που ορίζεται για την υποχρέωση διατροφής που δεν υπόκειται σε σχετική συμφωνία. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΔΙΚΑΙΟΔΟΣΙΑ 1. ΤΟ ΚΟΙΝΟΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ: Ο ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ "ΒΡΥΞΕΛΛΕΣ ΙΙ" 14. Αντικείμενο του κανονισμού Ο κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 44/2001 του Συμβουλίου της 22ας Δεκεμβρίου 2000 για τη διεθνή δικαιοδοσία, την αναγνώριση και την εκτέλεση αποφάσεων σε αστικές και εμπορικές υποθέσεις τέθηκε σε ισχύ την 1η Μαρτίου Ο εν λόγω κανονισμός υιοθετεί και προσαρμόζει τη Σύμβαση των Βρυξελλών της 27ης Σεπτεμβρίου 1968 για τη διεθνή δικαιοδοσία και την εκτέλεση αποφάσεων σε αστικές και εμπορικές υποθέσεις, η οποία αναθεωρήθηκε από τη Σύμβαση του Λουξεμβούργου της 9ης Οκτωβρίου 1978 σχετικά με την ένταξη του Βασιλείου της Δανίας, της Ιρλανδίας και του Ηνωμένου Βασιλείου της Μεγάλης Βρετανίας και της Βόρειας Ιρλανδίας 1. Εφαρμόζεται στον τομέα των υποχρεώσεων διατροφής, ανεξάρτητα από την ονομασία τους βάσει εθνικού δικαίου, από τη λειτουργία τους, την κατ αποκοπή απόδοσή τους ή όχι, τον τρόπο καταβολής τους τούτο δε έστω και αν η πηγή των εν λόγω υποχρεώσεων προσωπική κατάσταση, γαμικές σχέσεις και κληρονομικές διαδοχές εξαιρείται από το πεδίο εφαρμογής της Σύμβασης 2. P. WAUTET, "Les aliments et les régimes matrimoniaux", στο Le nouveau code de droit international privé, Ημερίδα μελέτης υπό τη διοργάνωση του Τμήματος Διεθνούς Δικαίου του Καθολικού Πανεπιστημίου της Λουβαίνης, Οκτώβριος 2004, Πρακτικά, σ. 27 S. SAROLEA, "Le nouveau droit international privé belge", J.T., 2005, σ ΕΕ L 12/1 της , σ. 3 σχετικά με τη Σύμβαση των Βρυξελλών και τον κανονισμό Βρυξέλλες Ι, βλ.: P. GOTHOT και D. HOLLEAUX, La Convention de Bruxelles du 27 septembre 1968, Παρίσι, Jupiter, 1985 M. LIENARD-LIGNY, "Créances alimentaires en droit international privé belge", στο Les ressources de la famille, Coll. Fam. et dr., Story-Scientia, 1992, σ. 140 N. WATTE, A. NUYTS και H. BOULARBAH, "Le règlement Bruxelles I sur la compétence judiciaire, la reconnaissance et l exécution des décisions en matière civile et commerciale", J.T.D.E., 2002, σ Για περαιτέρω ανάλυση του εφαρμοστέου και του πεδίου πρακτικής εφαρμογής της Σύμβασης (δυνάμει της Σύμβασης, θεωρείται καταρχήν ότι ο τόπος διαμονής του εναγόμενου βρίσκεται στο έδαφος συμβαλλόμενου κράτους), βλ.: F. RIGAUX και M. FALLON, "Droit international privé", τόμος II, Droit positif belge, Βρυξέλλες, Larcier, 1993, σ. 169 και εξής. 2 Δικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (ΔΕΚ), 27 Μαρτίου 1979, υπόθεση 143/78, DE CAV κατά DE CAV, Συλλογή, 1979, σ. 1055, και 6 Μαρτίου 1980, Συλλογή, 1981, σ. 731: εν προκειμένω, αφορά την αίτηση προσωρινής διατροφής DV\ doc 31/78 PE v02-00

30 15. Κανόνες άμεσης δικαιοδοσίας Στον τομέα της διατροφής, ο κανονισμός Βρυξέλλες ΙΙ περιλαμβάνει δύο κανόνες άμεσης δικαιοδοσίας. Ο πρώτος αναφέρεται στο άρθρο 2, παράγραφος 1, και ορίζει την αρχή της γενικής δωσιδικίας της κατοικίας του εναγομένου, προβλέποντας ότι τα πρόσωπα που έχουν την κατοικία τους στο έδαφος κράτους μέλους ενάγονται ενώπιον των δικαστηρίων αυτού του κράτους μέλους, ανεξάρτητα από την ιθαγένειά τους. Το άρθρο 5, παράγραφος 2, ορίζει τις ειδικές δικαιοδοσίες, σύμφωνα με τις οποίες πρόσωπο που έχει την κατοικία του στο έδαφος κράτους μέλους μπορεί να εναχθεί σε άλλο κράτος, δηλαδή, ως προς υποχρεώσεις διατροφής, ενώπιον του δικαστηρίου του τόπου όπου ο δικαιούχος της διατροφής έχει την κατοικία ή την συνήθη διαμονή του. Στο ίδιο άρθρο 5, παράγραφος 2, του κανονισμού, προβλέπεται ειδικό καθεστώς, εφόσον πρόκειται για αγωγή παρεπόμενη δίκης σχετικά με την προσωπική κατάσταση: εκδικάζεται ενώπιον του δικαστηρίου που κατά το δίκαιο του δικάζοντος δικαστή έχει διεθνή δικαιοδοσία στην περίπτωση της δίκης αυτής, εκτός αν η διεθνής αυτή δικαιοδοσία θεμελιώνεται μόνο στην ιθαγένεια ενός των διαδίκων 1. Η τελευταία αυτή διάταξη είχε στόχο να διασφαλίσει ότι ο κατά το δίκαιο δικάζων εθνικός δικαστής που είχε διεθνή δικαιοδοσία στην περίπτωση της εν λόγω δίκης και κυρίως της διαδικασίας του διαζυγίου βάσει μη συναφών διατάξεων, όπως για παράδειγμα το πρώην άρθρο 15 του βελγικού αστικού κώδικα, δεν μπορεί να αποφανθεί επί της αίτησης διατροφής κατόπιν διαζυγίου Η Σύμβαση του Λουγκάνο της 16ης Σεπτεμβρίου 1988 Η παρούσα Σύμβαση, η οποία συνήφθη μεταξύ των κρατών μελών των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων και των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ζώνης Ελεύθερων Συναλλαγών (ΕΖΕΣ), βασίζεται στις ίδιες αρχές που ορίζει και η Σύμβαση των Βρυξελλών της 27ης Σεπτεμβρίου μεταξύ συζύγων το Δικαστήριο επισημαίνει ότι η εν λόγω αίτηση δεν υπεισέρχεται στο πλαίσιο αγωγής διαζυγίου. Βλ. Επίσης: Πολιτικό Δικαστήριο Νιβέλ, 30 Δεκεμβρίου 1994, J.L.M.B., 1995, σ. 1530: Η Σύμβαση των Βρυξελλών διέπει την αίτηση διατροφής στο πλαίσιο των προσωρινών μέτρων κατά τη διάρκεια της διαδικασίας του διαζυγίου, παρά τον επικουρικό της χαρακτήρα έναντι μιας δικαστικής διαφοράς που εξαιρείται, λόγω αντικειμένου, από το πεδίο εφαρμογής της Σύμβασης. 1 Δικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (ΔΕΚ), υπόθεση 170/79, 6 Μαρτίου 1980, DE CAV κατά DE CAV, Συλλογή, 1980, σ. 731 Ακυρωτικό Δικαστήριο, 29 Μαρτίου 2001, Rev.trim.dr.fam., 2001, σ. 729 Βρυξέλλες, 1η Απριλίου 1977, Pas., 1977, II, 205, και J.T., 1978, σ. 119, σημείωση A.M. STRANART Βρυξέλλες, 19 Σεπτεμβρίου 1995, Div.Act., 1996, σ. 57 Βρυξέλλες, 30 Οκτωβρίου 2001, Div.Act., 2003, σ. 42, σημείωση J.L. VAN BOXSTA M.Th. CAUPAIN, "Théorie et pratique de la reconnaissance et de l exécution des décisions relatives aux aliments", Act.dr., 1994, σ Επί του παρόντος, οι συγκρούσεις δικαιοδοσίας στον τομέα της προσωπικής κατάστασης διαζύγιο, δικαστικός χωρισμός, ακύρωση γάμου, γονική μέριμνα διέπονται από τους κανονισμούς Βρυξέλλες ΙΙ και Βρυξέλλες ΙΙα: κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 1347/2000 του Συμβουλίου της 29ης Μαΐου 2000 περί της διεθνούς δικαιοδοσίας, αναγνώρισης και εκτέλεσης αποφάσεων σε γαμικές διαφορές και διαφορές γονικής μέριμνας έναντι των κοινών τέκνων των συζύγων, ΕΕ L 160 της , σ. 19, και κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 2201/2003 του Συμβουλίου της 27ης Νοεμβρίου 2003 για τη διεθνή δικαιοδοσία και εκτέλεση αποφάσεων σε γαμικές διαφορές και διαφορές γονικής μέριμνας ο οποίος καταργεί τον κανονισμό (ΕΚ) αριθ. 1347/2000, ΕΕ L 338 της , σ. 1. PE v /78 DV\ doc

31 1968, η οποία μετονομάστηκε σε κανονισμό Βρυξέλλες Ι είναι δε ανοιχτή ακόμα και στην προσχώρηση τρίτων κρατών, που δεν ανήκουν στην Ευρώπη Ασφαλιστικά μέτρα Οι κανόνες δικαιοδοσίας που περιλαμβάνονται στον κανονισμό Βρυξέλλες ΙΙ αφορούν τη διεθνή δικαιοδοσία για την ουσία της υπόθεσης και δεν αποκλείουν τη δυνατότητα ενός δικαστηρίου συμβαλλομένου κράτους διαφορετικού από εκείνο που κατά το δίκαιο του δικάζοντος δικαστή έχει διεθνή δικαιοδοσία στην περίπτωση του επίδικου αντικειμένου να προβεί στη λήψη των ασφαλιστικών μέτρων που προβλέπονται από το εθνικό του δίκαιο και σύμφωνα με τους εθνικούς κανόνες διεθνούς δικαιοδοσίας (άρθρο 31) 2. Η εν λόγω αρμοδιότητα των εθνικών δικαστηρίων σχετικά με την απόφαση ασφαλιστικών μέτρων προϋποθέτει την παρουσία εμπράγματου συνδετικού παράγοντα μεταξύ του αντικειμένου εφαρμογής των μέτρων αυτών και της κατά τόπον εθνικής αρμοδιότητας του δικάζοντος δικαστή 3. Επιπλέον, τα εν λόγω ασφαλιστικά μέτρα πρέπει να είναι σύμφωνα με το πνεύμα των κοινοτικών πράξεων, να αποβλέπουν, δηλαδή, στη διατήρηση μιας εμπράγματης ή νομικής κατάστασης, προκειμένου να διαφυλάξουν δικαιώματα, η αναγνώριση των οποίων ζητείται, εξάλλου, ενώπιον του αρμόδιου δικαστή για την ουσία της υπόθεσης, καθώς και ανακλητά και πρόσκαιρα μέτρα ΤΟ ΚΟΙΝΟ ΔΙΚΑΙΟ 18. Ο κώδικας ιδιωτικού διεθνούς δικαίου Οι διατάξεις του νέου κώδικα ιδιωτικού διεθνούς δικαίου διαδραματίζουν επικουρικό ρόλο, υπό την έννοια ότι εφαρμόζονται αποκλειστικά σε περίπτωση αδυναμίας εφαρμογής των κοινοτικών κανονισμών και των διμερών συμβάσεων 5. Πέραν των περιπτώσεων που προβλέπονται από τις γενικές διατάξεις του δικαίου, το άρθρο 73, παράγραφος 1, του κώδικα ορίζει ότι τα βελγικά δικαστήρια έχουν τη διεθνή δικαιοδοσία για την ουσία κάθε αξίωσης διατροφής, εφόσον ο δικαιούχος της διατροφής έχει τη συνήθη κατοικία 1 Νόμος της 10ης Ιανουαρίου 1997, Mon.b., 8 Ιανουαρίου F. RIGAUX και M. FALLON, "Droit international privé", τόμος II, Droit positif belge, Larcier, Βρυξέλλες, 1993, σ ΔΕΚ, 17 Νοεμβρίου 1998, VAN UDEN MARITIME BV / DECO-LINE κ.λπ., υπόθεση C-391/95, Συλλογή, 1998, σ Τα εν λόγω κριτήρια είναι δύσκολο να εφαρμοστούν στον τομέα της διατροφής: πώς να ζητηθεί από τον δικαιούχο της διατροφής να αποδείξει ταυτόχρονα ότι βρίσκεται σε ανάγκη και ότι δύναται να παράσχει εγγυήσεις αποπληρωμής; Λόγω των δυσκολιών αυτών, προτιμάται συνήθως η εκτεταμένη προσφυγή στον αρμόδιο δικαστή που έχει τη διεθνή δικαιοδοσία για την ουσία της υπόθεσης, προκειμένου να εκδώσει ασφαλιστικά μέτρα. Συνεπώς, τα βελγικά δικαστήρια είναι επίσης αρμόδια να αποφανθούν επί των ασφαλιστικών μέτρων, υπό την προϋπόθεση ότι έχουν διεθνή δικαιοδοσία για την ουσία του επίδικου αντικειμένου: εφόσον ο δικαιούχος της διατροφής κατοικεί στο Βέλγιο, τα βελγικά δικαστήρια και, ιδίως, οι αρμόδιοι για τη λήψη των ασφαλιστικών μέτρων δικαστές δύνανται δικαιώματι να προβούν στην έκδοση ασφαλιστικών μέτρων, ανεξάρτητα από το αν ο εναγόμενος έχει την κατοικία του στο έδαφος κράτους μέλους (άρθρο 5, σημείο 2, του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 44/2001) ή αν διαμένει, αντιθέτως, σε τρίτο κράτος (άρθρο 73 του κώδικα Ι.Δ.Δ.). 5 Κατά συνέπεια, ο κώδικας Ι.Δ.Δ. εφαρμόζεται στην περίπτωση που ο υπόχρεος της διατροφής κατοικεί εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης η εξέταση των διμερών συμβάσεων που έχει συνάψει το Βέλγιο υπερβαίνει το πεδίο εφαρμογής της παρούσας μελέτης. Μολαταύτα, δέον είναι να επισημανθεί ότι, στην πλειονότητά τους, οι εν λόγω συμβάσεις περιορίζονται στην αναγνώριση και την εκτέλεση των αποφάσεων που εκδίδουν αλλοδαπά δικαστήρια, χωρίς, ωστόσο, να περιλαμβάνουν κανόνες άμεσης δικαιοδοσίας, δηλαδή κανόνες που ορίζουν το δικαστήριο που έχει τη διεθνή δικαιοδοσία για την ουσία της υπόθεσης. DV\ doc 33/78 PE v02-00

32 του στο Βέλγιο κατά την υποβολή της σχετικής αγωγής, ή εφόσον δικαιούχος και υπόχρεος της διατροφής έχουν τη βελγική ιθαγένεια κατά τη χρονική στιγμή της αντίστοιχης υποβολής της αγωγής 1. Το άρθρο 73, παράγραφος 2, επεκτείνει, εξάλλου τη διεθνή δικαιοδοσία των βελγικών δικαστηρίων, διευκρινίζοντας ότι ο βέλγος δικάζων δικαστής που έχει διεθνή δικαιοδοσία στην περίπτωση δίκης σχετικά με την προσωπική κατάσταση, έχει και τη διεθνή δικαιοδοσία για την αγωγή παρεπόμενης δίκης σχετικά με τη διατροφή. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ Η ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΚΑΙ Η ΕΚΤΕΛΕΣΗ ΔΙΚΑΣΤΙΚΩΝ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ 19. Εισαγωγή Ο παρών τομέας διέπεται, κατά κύριο λόγο, από τον κανονισμό Βρυξέλλες Ι, τη Σύμβαση της Χάγης της 15ης Απριλίου 1958 για την αναγνώριση και την εκτέλεση αποφάσεων σχετικών με υποχρεώσεις διατροφής τέκνων 2, τη Σύμβαση της Νέας Υόρκης της 20ής Ιουνίου 1956 περί διεκδικήσεως διατροφής εν τη αλλοδαπή 3, από διμερείς συμβάσεις και, τέλος, επικουρικά, από τον νέο βελγικό κώδικα ιδιωτικού διεθνούς δικαίου. 1. ΤΟ ΚΟΙΝΟΤΙΚΟ ΚΑΙ ΣΥΜΒΑΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ A. Ο κανονισμός Βρυξέλλες Ι της 22ας Δεκεμβρίου Αντικείμενο του κανονισμού Ο κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 44/2001 του Συμβουλίου της 22ας Δεκεμβρίου 2000, καλούμενος "κανονισμός Βρυξέλλες Ι", διέπει τις προϋποθέσεις υπό τις οποίες οι αποφάσεις περί διατροφής που εκδίδονται σε κράτος μέλος μπορούν να αναγνωρισθούν ή να εκτελεσθούν σε άλλο κράτος μέλος. Δέον είναι, επίσης, να επισημανθεί ο κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 805/2004 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 21ης Απριλίου 2004 για τη θέσπιση ευρωπαϊκού εκτελεστού τίτλου για μη αμφισβητούμενες αξιώσεις, ο οποίος τέθηκε σε ισχύ στις 21 Οκτωβρίου Κατά τον προσδιορισμό του εφαρμοστέου δικαίου, λαμβάνεται επίσης υπόψη το κριτήριο της συνήθους διαμονής, εξασφαλίζοντας έτσι τη συνοχή της υπόθεσης. Δυνάμει του άρθρου 73, παράγραφος 1, σημείο 1, που αναφέρεται στη συνήθη διαμονή του δικαιούχου της διατροφής, επιχειρείται η προστασία του δικαιούχου. Εντούτοις, δεν συνάγεται απαραίτητα το συμπέρασμα ότι ο υπόχρεος της διατροφής, που περιορίζει ή καταργεί το δικαίωμα της υποχρέωσης διατροφής, δεν θα μπορούσε να επικαλεστεί τη δωσιδικία της συνήθους διαμονής του δικαιούχου επί του θέματος αυτού, βλ.: P. WAUTET, "Les aliments et les régimes matrimoniaux", στο Le nouveau code de droit international privé, Ημερίδα μελέτης υπό τη διοργάνωση του Τμήματος Διεθνούς Δικαίου του Καθολικού Πανεπιστημίου της Λουβαίνης, Οκτώβριος 2004, Πρακτικά, σ Η εν λόγω σύμβαση τέθηκε σε ισχύ την 1η Ιανουαρίου 1962 (νόμος της 11ης Αυγούστου 1961, Mon.b., 28 Οκτωβρίου 1961) η Σύμβαση της Χάγης της 2ας Οκτωβρίου 1973 για την αναγνώριση και εκτέλεση αποφάσεων σχετικών με υποχρεώσεις διατροφής που απορρέουν από οικογενειακές σχέσεις, συγγένεια, γάμο ή αγχιστεία, υπεγράφη από το Βέλγιο στις 9 Νοεμβρίου 1976, αλλά δεν έχει κυρωθεί σκοπός της σύναψής της ήταν η αντικατάσταση της Σύμβασης της Χάγης της 15ης Απριλίου Νόμος της 6ης Μαΐου 1968, Mon.b., 30 Ιουλίου ΕΕ L 143 της , σ. 15 έως 39. PE v /78 DV\ doc

33 Αντικείμενο του εν λόγω κανονισμού είναι να εξασφαλίσει την ελεύθερη κυκλοφορία των αποφάσεων, των δικαστικών συμβιβασμών και των δημόσιων εγγράφων σε όλα τα κράτη μέλη, χωρίς να πρέπει να ακολουθείται στο κράτος μέλος της εκτέλεσης ενδιάμεση διαδικασία πριν από την αναγνώριση και την εκτέλεση. Η επίτευξη του στόχου αυτού περιορίζεται μόνο στις μη αμφισβητούμενες αξιώσεις. Απόφαση η οποία έχει πιστοποιηθεί ως ευρωπαϊκός εκτελεστός τίτλος στο κράτος μέλος προέλευσης, αναγνωρίζεται και εκτελείται σε άλλο κράτος μέλος υπό τη μορφή απόφασης που εκδίδεται από τα δικαστήρια αυτού του κράτους μέλους χωρίς να απαιτείται να κηρυχθεί εκτελεστή και χωρίς να είναι δυνατή η προσβολή της αναγνώρισής της. Ωστόσο, το αντικείμενο του παρόντος κανονισμού περιορίζεται μόνο στις μη αμφισβητούμενες αξιώσεις, ήτοι αξιώσεις που έχουν αναγνωρισθεί και έχουν γίνει αποδεκτές, και οι οποίες απέχουν μακράν από την πλειονότητα των αξιώσεων διατροφής Αναγνώριση Σύμφωνα με το άρθρο 33 του κανονισμού Βρυξέλλες Ι, η αναγνώριση δηλαδή η αναγνώριση της δεσμευτικής και εκτελεστικής ισχύος των αποφάσεων συντελείται αυτομάτως, χωρίς να απαιτείται καμία διαδικασία. Εάν το πρόσωπο κατά του οποίου γίνεται επίκληση της απόφασης αρνείται να την αναγνωρίσει, η προβλεπόμενη απλοποιημένη διαδικασία για την εκτέλεση αυτής θα επιτρέψει την αυτεπάγγελτη αναγνώριση της αμφισβητούμενης απόφασης 2. Αν η επίκληση της αναγνώρισης γίνεται παρεμπιπτόντως δηλαδή επί τη ευκαιρία άλλης αγωγής μεταξύ των διαδίκων ενώπιον δικαστηρίου κράτους μέλους, το δικαστήριο αυτό έχει διεθνή δικαιοδοσία να κρίνει σχετικά. Οι προϋποθέσεις μη αναγνώρισης διευκρινίζονται στα άρθρα 34 και 35: αναφέρονται, ουσιαστικά, στις περιπτώσεις όπου η αναγνώριση αντίκειται προφανώς στη δημόσια τάξη του κράτους αναγνωρίσεως, συνιστά παραβίαση των δικαιωμάτων του ερημοδικήσαντα εναγομένου να αμυνθεί, ή είναι ασυμβίβαστη είτε με απόφαση που έχει εκδοθεί μεταξύ των ιδίων διαδίκων στο κράτος αναγνωρίσεως είτε με απόφαση που εκδόθηκε προγενέστερα μεταξύ των ιδίων διαδίκων και με το ίδιο αντικείμενο και την ίδια αιτία σε άλλο κράτος μέλος ή σε τρίτο κράτος, εφόσον η προγενέστερη αυτή απόφαση συγκεντρώνει τις προϋποθέσεις που απαιτούνται για την αναγνώρισή της. Σύμφωνα δε με το άρθρο 36 του κανονισμού, αποκλείεται η επί της ουσίας αναθεώρηση της αλλοδαπής αποφάσεως. 1 S. BRIJS και J.F. VAN DROOGHENBROECK, Un titre exécutoire européen, Βρυξέλλες, Larcier, Σύμφωνα με το πνεύμα του εν λόγω κανονισμού, η ερημοδικία του οφειλέτη συνιστά απουσία αμφισβήτησης. Κατά το βελγικό δίκαιο, αντιθέτως, η ερημοδικία του οφειλέτη αποτελεί τρόπο αμφισβήτησης της αξίωσης. Κατά συνέπεια, ενδέχεται να ανακύψουν δυσκολίες όταν τα βελγικά δικαστήρια θα καλούνται να πιστοποιήσουν ως εκτελεστούς τίτλους τις ερήμην εκδοθείσες αποφάσεις (πράγματι, αναφορικά με τον ορισμό του οφειλέτη που δεν αντιτάχθηκε προς την αξίωση κατά τη διάρκεια διαδικασίας ενώπιον δικαστηρίου, το άρθρο 3, παράγραφος 1, στοιχείο β, του κανονισμού παραπέμπει στις σχετικές δικονομικές απαιτήσεις του δικαίου του κράτους μέλους προέλευσης). 2 Βλ. κατωτέρω: αριθ DV\ doc 35/78 PE v02-00

34 Εξαιρείται, επίσης, ο έλεγχος του δικαίου που έχει εφαρμόσει το δικαστήριο του κράτους μέλους προελεύσεως επί της προσωπικής κατάστασης και ικανότητας των φυσικών προσώπων, των περιουσιακών σχέσεων των συζύγων ή των κληρονομικών σχέσεων, εφόσον το εν λόγω δικαστήριο έχει ήδη αποφανθεί επί των ζητημάτων αυτών προτού εκδώσει απόφαση επί του κυρίου ζητήματος που εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής του παρόντος κανονισμού. Τέλος, δεν ερευνάται η διεθνής δικαιοδοσία των δικαστηρίων του κράτους μέλους προελεύσεως, τη εξαιρέσει ορισμένων ζητημάτων που δεν είναι, ωστόσο, συναφή με τις υποχρεώσεις διατροφής. 22. Η διαδικασία κήρυξης της εκτελεστότητας Η παρούσα διαδικασία έχει στόχο να κηρύσσονται εκτελεστές σε ένα κράτος μέλος οι αποφάσεις που εκδόθηκαν και είναι εκτελεστές σε άλλο κράτος μέλος. Σκοπός του κανονισμού Βρυξέλλες Ι είναι να καταστήσει την κήρυξη της εκτελεστότητας, η οποία διέπεται από τα άρθρα 38 και εξής, μια αμιγώς τυπική διαδικασία ελέγχου που θα επιτρέπει την ταχύτατη επίτευξη αποφάσεων επί εκτελέσεως 1. Η αίτηση προς κήρυξη της εκτελεστότητας υποβάλλεται στο αρμόδιο δικαστήριο ή αρμόδια αρχή των οποίων ο κατάλογος σημειώνεται στο παράρτημα ΙΙ, ήτοι, για το Βέλγιο, στο Πρωτοδικείο (Τribunal de première instance). Η κατά τόπον αρμοδιότητα καθορίζεται, κατ επιλογή του ενάγοντος, από την κατοικία του προσώπου κατά του οποίου ζητείται η εκτέλεση ή από τον τόπο εκτέλεσης. Η απόφαση που εκδόθηκε σε κράτος μέλος κηρύσσεται εκτελεστή μετά από απλό τυπικό έλεγχο των υποβαλλομένων εγγράφων: αντίγραφο της αποφάσεως, το οποίο να συγκεντρώνει τις αναγκαίες προϋποθέσεις γνησιότητας σύμφωνα με το δίκαιο του κράτους μέλους εκδόσεως της αποφάσεως, και βεβαίωση, σύμφωνα με το υπόδειγμα εντύπου που επισυνάπτεται στο παράρτημα V του κανονισμού, βεβαίωση που προορίζεται να ενημερώσει τις αρχές του κράτους αναγνωρίσεως σχετικά με το πεδίο εφαρμογής και τις συνέπειες της απόφασης που εκδόθηκε στο κράτος προελεύσεως. Στην παρούσα φάση, δεν ελέγχεται εάν στοιχειοθετούνται λόγοι μη εκτέλεσης, δεδομένου ότι ο έλεγχος αυτός μπορεί να διεξαχθεί μόνο στα πλαίσια της προσφυγής του διαδίκου κατά του οποίου ασκείται η εκτέλεση. Ο διάδικος κατά του οποίου ζητείται η εκτέλεση δεν δύναται, στο στάδιο αυτό της διαδικασίας, να καταθέσει προτάσεις. Κατά της αποφάσεως που εκδίδεται επί της αιτήσεως για την κήρυξη της εκτελεστότητας μπορεί να ασκηθεί ένδικο μέσο και από τους δύο διαδίκους. 1 N. WATTE, A. NUYTS και H. BOULARBAH, "Le Règlement Bruxelles I sur la compétence judiciaire, la reconnaissance et l exécution des décisions en matière civile et commerciale", J.T.D.E., 2002, σ PE v /78 DV\ doc

35 Το ένδικο μέσο κατά της κήρυξης εκτελεστότητας ασκείται, υπό τη μορφή ενστάσεως, ενώπιον του Πρωτοδικείου, εντός μηνός από την επίδοση ή κοινοποίησή της. Αν ο διάδικος κατά του οποίου ζητείται η εκτέλεση έχει την κατοικία του στο έδαφος κράτους μέλους άλλου από εκείνο στο οποίο κηρύχθηκε η εκτελεστότητα, η προθεσμία για την άσκηση του ενδίκου μέσου είναι δύο μήνες από την ημέρα που έγινε η επίδοση ή η κοινοποίηση. Το ένδικο μέσο εκδικάζεται σύμφωνα με τους κανόνες που διέπουν τη διαδικασία της αμφισβητούμενης δικαιοδοσίας το επιληφθέν δικαστήριο δύναται να απορρίψει την κήρυξη της εκτελεστότητας μόνον εφόσον συντρέχει λόγος από τους οριζόμενους στον εν λόγω κανονισμό: οι λόγοι αυτοί αφορούν, ουσιαστικά, τις περιπτώσεις όπου η αναγνώριση αντίκειται προφανώς στη δημόσια τάξη του κράτους αναγνωρίσεως, συνιστά παραβίαση των δικαιωμάτων του ερημοδικήσαντα εναγομένου να αμυνθεί, ή είναι ασυμβίβαστη είτε με απόφαση που έχει εκδοθεί μεταξύ των ιδίων διαδίκων στο κράτος αναγνωρίσεως είτε με απόφαση που εκδόθηκε προγενέστερα μεταξύ των ιδίων διαδίκων και με το ίδιο αντικείμενο και την ίδια αιτία σε άλλο κράτος μέλος ή σε τρίτο κράτος. Αποκλείεται η επί της ουσίας αναθεώρηση της αλλοδαπής αποφάσεως 1. Σε περίπτωση απόρριψης της κήρυξης εκτελεστότητας που ζητεί ο διάδικος, ο τελευταίος ασκεί, από την πλευρά του, ένδικο μέσο ενώπιον του Εφετείου, όπου εκδικάζεται κατ αντιδικία Αναστολή της εκδίκασης Το δικαστήριο ενώπιον του οποίου ασκείται το ένδικο μέσο κατά της απόρριψης ή της κήρυξης εκτελεστότητας μπορεί, με αίτηση του διαδίκου κατά του οποίου ζητείται η εκτέλεση, να αναστείλει τη διαδικασία αν κατά της αλλοδαπής αποφάσεως έχει ασκηθεί στο κράτος μέλος προελεύσεως τακτικό ένδικο μέσο, ή αν η προθεσμία για την άσκησή του δεν έχει ακόμα εκπνεύσει Ασφαλιστικά μέτρα Εάν μια απόφαση έχει αναγνωρισθεί, αλλά δεν έχει ακόμα κηρυχθεί εκτελεστή στο κράτος μέλος αναγνωρίσεως, προβλέπεται η λήψη ασφαλιστικών μέτρων σύμφωνα με το δίκαιο του κράτους μέλους αναγνωρίσεως 4. Επιπλέον, κατά τη διάρκεια της προθεσμίας προσφυγής κατά της κήρυξης της εκτελεστότητας και έως ότου εκδοθεί απόφαση για την προσφυγή αυτή, μπορούν να ληφθούν μόνο ασφαλιστικά μέτρα στο κράτος μέλος αναγνωρίσεως 5. 1 Άρθρα 34, 35 και 45, παράγραφος 2. 2 Άρθρο 43, παράγραφος 3. 3 Άρθρο Προ της θέσπισης του κανονισμού Βρυξέλλες Ι, το βελγικό δίκαιο όριζε ήδη ότι αλλοδαπή απόφαση που πρέπει να αναγνωρισθεί δυνάμει διεθνούς σύμβασης συνιστά δικαστική απόφαση κατά την έννοια του άρθρου 1414 του δικονομικού κώδικα, και επιτρέπει, ως εκ τούτου, συντηρητική κατάσχεση. Συνεπώς, ο κανονισμός Βρυξέλλες Ι δεν επιφέρει επί του θέματος αυτού καμία καινοτομία. Απεναντίας, ο νέος κώδικας Ι.Δ.Δ. τροποποιεί αισθητά τις εν λόγω αρχές, αναγνωρίζοντας αυτομάτως, χωρίς να απαιτείται καμία διαδικασία, όλες τις αλλοδαπές αποφάσεις. Ως εκ τούτου, οι αποφάσεις αυτές επιτρέπουν στο εξής την εκτέλεση συντηρητικής κατάσχεσης, ακόμα και απουσία διεθνούς σύμβασης (βλ. κατωτέρω: αριθ. 539). 5 Άρθρο 47. DV\ doc 37/78 PE v02-00

36 25. Τα αλλοδαπά δημόσια έγγραφα Η απλοποιημένη διαδικασία εκτελέσεως επεκτείνεται και στα δημόσια έγγραφα που είναι εκτελεστά σε κράτος μέλος. Απόρριψη της κήρυξη εκτελεστότητας προβλέπεται μόνον αν η εκτέλεση του δημοσίου εγγράφου αντίκειται προφανώς στη δημόσια τάξη 1. Συμφωνίες περί υποχρεώσεως διατροφής, οι οποίες συνάπτονται ενώπιον διοικητικών αρχών ή επικυρώνονται από αυτές, θεωρούνται επίσης ως δημόσια έγγραφα κατά την έννοια του κανονισμού Βρυξέλλες Ι. Οι ίδιοι όροι διέπουν και τους δικαστικούς συμβιβασμούς 2. Β. Η Σύμβαση της Χάγης της 15ης Απριλίου Αντικείμενο της σύμβασης Αντικείμενο της εν λόγω σύμβασης είναι να διασφαλίσει την αμοιβαία, εκ μέρους των συμβαλλομένων κρατών, αναγνώριση και εκτέλεση αποφάσεων σχετικών με τα δικαιώματα διατροφής τέκνων, γεννημένων εντός ή εκτός γάμου, υιοθετημένων, άγαμων και ηλικίας κάτω των 21 ετών, εξαιρουμένων των αποφάσεων περί διατροφής μεταξύ συγγενών πλάγιας γραμμής. Απόφαση που περιλαμβάνει διατάξεις περί διατροφής και άλλες διατάξεις, μπορεί να αναγνωρισθεί και να εκτελεσθεί επί τη βάσει της παρούσας σύμβασης μόνον ως προς τα σημεία που αναφέρονται στον τομέα της διατροφής 3. Σε ό, τι αφορά τις υποχρεώσεις διατροφής, η παρούσα σύμβαση ενδέχεται να έρθει σε σύγκρουση με τον κανονισμό Βρυξέλλες Ι της 22ας Δεκεμβρίου Στο άρθρο 69 του κανονισμού διευκρινίζεται ότι ο εν λόγω κανονισμός αντικαθιστά στους τομείς τους οποίους διέπει, τις διμερείς συμβάσεις μεταξύ των κρατών μελών στο άρθρο 71 επισημαίνεται ότι ο παρών κανονισμός δεν θίγει συνθήκη η οποία σε ειδικά θέματα ρυθμίζει την αναγνώριση ή την εκτέλεση αποφάσεων. Η εν λόγω υπεροχή της συνθήκης ισχύει για την απόφαση επί διατροφής που εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής της Σύμβασης της Χάγης της 15ης Απριλίου Δεν αποκλείεται, ωστόσο, το ενδεχόμενο σύγκρουσης, δεδομένου ότι το άρθρο 11 της Σύμβασης της Χάγης επιτρέπει στον δικαιούχο της διατροφής να επικαλεστεί οποιαδήποτε άλλη διάταξη, 1 Άρθρο 57, παράγραφος 1. 2 Άρθρο Πολιτικό Δικαστήριο Τερμόντ, 30 Ιανουαρίου 1986, R.W., , σ. 2910, αναφορικά με αποφάσεις περί αναγνώρισης της πατρότητας εκτός γάμου και της υποχρέωσης διατροφής που απορρέει από αυτήν. PE v /78 DV\ doc

37 εθνικού ή συμβατικού δικαίου, που εφαρμόζεται στο κράτος μέλος στο οποίο ζητά την εκτέλεση της απόφασης Αναγνώριση και κήρυξη της εκτελεστότητας Οι αποφάσεις επί διατροφής που εκδίδονται σε συμβαλλόμενο κράτος αναγνωρίζονται και κηρύσσονται εκτελεστές στα υπόλοιπα συμβαλλόμενα κράτη, χωρίς επί της ουσίας αναθεώρηση, συγκεντρώνοντας τις προϋποθέσεις που παρουσιάζουν μικρές διαφορές από εκείνες που προβλέπονται στον κανονισμό Βρυξέλλες Ι. Οι εν λόγω προϋποθέσεις μπορούν να συνοψισθούν ως ακολούθως: - η αρχή που εξέδωσε την απόφαση πρέπει να πληροί τις προϋποθέσεις διεθνούς δικαιοδοσίας σύμφωνα με τις διατάξεις της Σύμβασης 2 - ο εναγόμενος πρέπει να έχει ενημερωθεί ή παραστεί δεόντως, κατά το δίκαιο του κράτους το οποίο είναι αρμόδιο να αποφασίσει εντούτοις, στην περίπτωση ερήμην έκδοσης απόφασης, η αναγνώριση και εκτέλεση αυτής ενδέχεται να απορριφθούν, εάν, λαμβανομένων υπόψη των συνθηκών της υπόθεσης, η αρμόδια αρχή της εκτελέσεως κρίνει ότι, άνευ πταίσματος, ο ερημοδικήσας διάδικος δεν έλαβε γνώση της ένδικης διαδικασίας ή δεν μπόρεσε να αμυνθεί - η απόφαση πρέπει να είναι τελεσίδικη στον κράτος έκδοσης αυτής ωστόσο, η αρμόδια αρχή εκτελέσεως προβαίνει στην κήρυξη εκτελεστότητας των προσωρινώς εκτελεστών αποφάσεων και των ασφαλιστικών μέτρων μολονότι μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο προσφυγής εφόσον είναι δυνατή η έκδοση και εκτέλεση παρόμοιων αποφάσεων στο κράτος στο οποίο εμπίπτει η δικαιοδοσία αυτή - η απόφαση δεν πρέπει να αντίκειται σε απόφαση που έχει εκδοθεί μεταξύ των ιδίων διαδίκων και με το ίδιο αντικείμενο στο κράτος στο οποίο γίνεται επίκληση αυτής είναι δυνατή η απόρριψη της αναγνώρισης και εκτέλεσης της απόφασης, σε περίπτωση εκκρεμοδικίας στο κράτος αναγνωρίσεως και εκτελέσεως, προ της έκδοσης της απόφασης - η απόφαση, τέλος, δεν πρέπει να αντίκειται προφανώς στη δημόσια τάξη του κράτους, στο οποίο γίνεται επίκληση αυτής 3. Ο διάδικος που επικαλείται απόφαση ή ζητά την εκτέλεση αυτής, υποχρεούται να προσκομίσει διάφορα έγγραφα, μεταξύ των οποίων αντίγραφο της αποφάσεως, το οποίο να συγκεντρώνει τις αναγκαίες προϋποθέσεις γνησιότητας, ήτοι έγγραφα που να πιστοποιούν ότι η απόφαση είναι εκτελεστή, και, σε περίπτωση που η απόφαση εξεδόθη ερήμην, δημόσιο εισαγωγικό της δίκης 1 Για παραδείγματα εφαρμογής της Σύμβασης της Χάγης, βλ. ιδιαίτερα: Ακυρωτικό Δικαστήριο, 24 Οκτωβρίου 1975, Pas., 1976, I, 251 Πολιτικό Δικαστήριο Λιέγης, 8 Οκτωβρίου 1976, Jur.Liège, , σ. 117 Πολιτικό Δικαστήριο Βρυξελλών, 22 Δεκεμβρίου 1976, R.W., , σ. 2606, σημείωση H. VAN HOUTTE Πολιτικό Δικαστήριο Βρυξελλών, 18 Νοεμβρίου 1981, Re.trim.dr.fam., 1982, σ Το άρθρο 3 της Σύμβασης της Χάγης προσδιορίζει τη διεθνή δικαιοδοσία λαμβάνοντας υπόψη τη συνήθη διαμονή του υπόχρεου ή του δικαιούχου διατροφής, ή ακόμα και την αρμόδια αρχή στην οποία υπόκειται ο υπόχρεος διατροφής, είτε ρητώς είτε με διατυπώσεις επί της ουσίας, χωρίς επιφυλάξεις σχετικά με τη διεθνή δικαιοδοσία. Σε ό, τι αφορά το ζήτημα της διατροφής, ο κανονισμός Βρυξέλλες Ι δεν προβλέπει τον έλεγχο της διεθνούς δικαιοδοσίας των δικαστηρίων του κράτους προελεύσεως. 3 Άρθρο 2. DV\ doc 39/78 PE v02-00

38 έγγραφο, καθώς και τα αποδεικτικά που βεβαιώνουν ότι το εν λόγω έγγραφο επιδόθηκε κατά τον δέοντα τρόπο 1. Επιπροσθέτως, η εφαρμοστέα διαδικασία κήρυξης της εκτελεστότητας ορίζεται από το εθνικό δίκαιο του κράτους αναγνωρίσεως 2. Τέλος, η Σύμβαση ορίζει ότι αν η απόφαση επιδικάσει περιοδικώς καταβαλλόμενη διατροφή, κηρύσσεται εκτελεστή τόσο ως προς τις ληξιπρόθεσμες δόσεις όσο και ως προς τις μελλοντικές 3. Γ. Η Σύμβαση της Νέας Υόρκης της 20ής Ιουνίου 1956 περί διεκδικήσεως διατροφής εν τη αλλοδαπή 28. Αντικείμενο της Σύμβασης Η εν λόγω σύμβαση της 20ής Ιουνίου 1956, η οποία εγκρίθηκε με τον βελγικό νόμο της 6ης Μαΐου 1966, δεν περιέχει διατάξεις σύγκρουσης νόμων ούτε κανόνων δικαιοδοσίας ή αναγνώρισης και εκτέλεσης αλλοδαπών αποφάσεων. Πράγματι, μοναδικός στόχος της σύμβασης αυτής είναι να διευκολύνει, μέσω ανάληψης διοικητικών και οικονομικών ευθυνών, τη διεκδίκηση της διατροφής που δικαιούται ένα πρόσωπο με τόπο διαμονής στο έδαφος συμβαλλόμενου κράτους, από οφειλέτη που υπόκειται στη δικαιοδοσία άλλου συμβαλλόμενου κράτους. Δυνάμει του άρθρου 2 της σύμβασης αυτής, κάθε συμβαλλόμενο κράτος διορίζει μία ή περισσότερες διοικητικές ή δικαστικές αρχές, οι οποίες αναλαμβάνουν να ασκήσουν καθήκοντα "αρχής διεκπεραίωσης" (διαβιβάζουσα αρχή), και έναν δημόσιο ή ιδιωτικό οργανισμό, επιφορτισμένο με τα καθήκοντα "αντιπροσωπείας λήψεως" (ενδιάμεσος φορέας). Στο Βέλγιο, οι δύο αυτοί ρόλοι έχουν ανατεθεί στο Υπουργείο Δικαιοσύνης 4. Η διαβιβάζουσα αρχή 5 καταρτίζει δωρεάν, για τους δικαιούχους που κατοικούν στο έδαφός της, τους φακέλους με τα έγγραφα που απαιτούνται από το κράτος στο οποίο διαμένει ο υπόχρεος, σχετικά με τις αιτήσεις διατροφής, και διαβιβάζει τους εν λόγω φακέλους, κατά κανόνα μεταφρασμένους, στον ενδιάμεσο φορέα που έχει διορίσει το κράτος αυτό 6. Ο φορέας αυτός εκπροσωπεί δωρεάν τον δικαιούχο σε όλα τα διαβήματα και τις διαδικασίες που απαιτούνται στο πλαίσιο διεκδίκησης διατροφής. Ο ρόλος του συνίσταται στην προσπάθεια να επιτύχει, για λογαριασμό του δικαιούχου, συμβιβαστική συμφωνία. Ελλείψει συμφωνίας, ο ενδιάμεσος φορέας κινεί, για λογαριασμό και πάλι του δικαιούχου, την επιβεβλημένη ένδικη διαδικασία. 1 Άρθρο 4. 2 Άρθρο 6. 3 Άρθρο 7. 4 Pasin., 1966, σ Άρθρα 3 έως 5 6 Άρθρο 6. PE v /78 DV\ doc

39 Το άρθρο 6 της σύμβασης καθορίζει τα καθήκοντα του ενδιάμεσου φορέα: "η Αντιπροσωπεία Λήψεως δέον όπως υπό την επιφύλαξιν πάντοτε της εξουσιοδοτήσεως της δοθείσης υπό του έχοντος την αξίωσιν να λάβει δια λογαριασμόν του έχοντος την αξίωσιν άπαντα τα ενδεικνυόμενα μέτρα δια την επιδίωξιν της διατροφής, συμπεριλαμβανομένου του διακανονισμού της αξιώσεως και όπου παρίσταται ανάγκη την έγερσιν αγωγής" 1. Με άλλα λόγια, ο ενδιάμεσος φορέας είναι ο νόμιμος εκπρόσωπος του δικαιούχου και υποκείμενος, συνεπώς, στις ίδιες νομικές διατάξεις με εκείνον, αντιμετωπίζοντας, παράλληλα, τις ίδιες δυσκολίες που αντιμετωπίζει και εκείνος. Είναι σημαντικό να υπογραμμιστεί ότι, στην πράξη, η Σύμβαση της Νέας Υόρκης της 20ής Ιουνίου 1956 γίνεται συχνά αντικείμενο κακής χρήσης: οι ενδιαφερόμενοι προσφεύγουν σε αυτήν κυρίως, αν όχι αποκλειστικά, για να επιτύχουν εκτέλεση στην αλλοδαπή αποφάσεων που έχουν ήδη εκδοθεί. Η εν λόγω Σύμβαση, όμως, αναθέτει επίσης στους ενδιάμεσους φορείς την αποστολή να κινήσουν και αγωγές διατροφής επί της ουσίας. Δέον είναι να επιδειχθεί σύνεση επί του σημείου αυτού διότι συχνά είναι ταχύτερη και αποτελεσματικότερη η υποβολή αίτησης διατροφής ενώπιον δικαστηρίων βάσει της δωσιδικίας της κατοικίας του υπόχρεου, δεδομένου ότι, με τον τρόπο αυτόν, αποφεύγεται η προσφυγή σε δεύτερη διαδικασία, εν προκειμένω, στη διαδικασία της κήρυξης εκτελεστότητας. 2. ΤΟ ΚΟΙΝΟ ΔΙΚΑΙΟ 29. Ο κώδικας ιδιωτικού διεθνούς δικαίου Ο κώδικας ιδιωτικού διεθνούς δικαίου δεν περιλαμβάνει ειδικές διατάξεις σχετικά με την εκτέλεση στο Βέλγιο αλλοδαπών δικαστικών αποφάσεων ως προς τις υποχρεώσεις διατροφής. Ως εκ τούτου, εφαρμόζονται οι γενικές αρχές που προβλέπονται στα άρθρα 22 και εξής Αναγνώριση αλλοδαπών δικαστικών αποφάσεων Στο άρθρο 22, παράγραφος 1, του κώδικα ιδιωτικού διεθνούς δικαίου, προβλέπεται ότι όλες οι αλλοδαπές δικαστικές αποφάσεις αναγνωρίζονται αυτομάτως στο Βέλγιο, χωρίς να απαιτείται καμία διαδικασία. Η εν λόγω διάταξη επιφέρει σημαντικές συνέπειες στις υποχρεώσεις διατροφής, δεδομένου ότι, ακόμα και εν τη απουσία διεθνούς σύμβασης, μια αλλοδαπή απόφαση επιτρέπει την άσκηση συντηρητικής κατάσχεσης, χωρίς να προηγηθεί άδεια του δικαστή κατασχέσεων. 1 M. LIENARD-LIGNY, "Créances alimentaires et droit international privé belge", Les ressources de la famille, Coll. Fam. et dr., Story-Scientia, 1992, σ. 133 M.Th. CAUPIN και E. LEROY, "Le recouvrement des créances alimentaires : état des lieux et perspectives", στο L argent pour vivre : vers une réforme de l obligation alimentaire, Kluwer, Βρυξέλλες, 2000, σ "Le nouveau Code de droit international privé belge", υπό τη διεύθυνση H. BOULARBAH, J.T., 2005, σ. 184 L. BARNICH, "Présentation du nouveau Code belge de droit international privé", Rev.Not., 2005, σ. 14. DV\ doc 41/78 PE v02-00

40 Πριν από τη μεταρρύθμιση, και απουσία συνθήκης, ήταν δυνατή μόνο η συντηρητική κατάσχεση απαιτήσεων έναντι τρίτων επί τη βάσει παντός ιδιώτη ενώ για τις λοιπές μορφές συντηρητικής κατάσχεσης, απαιτείτο άδεια που εξέδιδε ο δικαστής κατασχέσεων 1. Σε περίπτωση αμφισβήτησης αναγνώρισης της αλλοδαπής απόφασης, η διαφορά εκδικάζεται είτε από το δικαστήριο ενώπιον του οποίου υποβάλλεται παρεμπιπτόντως η υπόθεση είτε από το Πρωτοδικείο, σύμφωνα με τη διαδικασία που προβλέπεται στο άρθρο 23. Η εν λόγω διαδικασία είναι ανοιχτή σε παν πρόσωπο που έχει συμφέρον να αναγνωρισθεί ή όχι η επίδικη αλλοδαπή απόφαση αγωγή εκτελεστότητας ή μη εκτελεστότητας της αλλοδαπής απόφασης καθώς και στην εισαγγελική αρχή ως προς την προσωπική κατάσταση των διαδίκων. Το αρμόδιο δικαστήριο ορίζεται βάσει της δωσιδικίας της κατοικίας ή της συνήθους διαμονής του εναγομένου στο Βέλγιο, ελλείψει αυτής, της δωσιδικίας της κατοικίας ή της συνήθους διαμονής του ενάγοντος, ή, ελλείψει και αυτής, το δικαστήριο των Βρυξελλών. Ως διαδικασία ορίζεται εκείνη της μονομερούς αίτησης, δυνάμει των άρθρων 1025 έως 1034 του δικονομικού κώδικα ο αιτών οφείλει να διορίσει αντίκλητο που υπάγεται στη δικαιοδοσία του επιληφθέντος δικαστηρίου, ενώ ο δικαστής πρέπει να αποφασίσει "αμελλητί", σύμφωνα με το άρθρο 23, παράγραφος 2. Τέλος, στο άρθρο 24 αναφέρονται τα έγγραφα που πρέπει να προσκομισθούν. 31. Αίτηση κήρυξης εκτελεστότητας Η αίτηση εκτέλεσης αλλοδαπής απόφασης που είναι εκτελεστή στο κράτος στο οποίο εκδόθηκε, εξετάζεται ενώπιον του Πρωτοδικείου. Η διαδικασία ορίζεται από το άρθρο 23, και είναι κοινή για την αναγνώριση και την κήρυξη εκτελεστότητας της απόφασης 2. Το αρμόδιο δικαστήριο ορίζεται βάσει της δωσιδικίας της κατοικίας ή της συνήθους διαμονής του εναγομένου στο Βέλγιο ή, ελλείψει αυτής, βάσει της δωσιδικίας του τόπου εκτελέσεως. Το άρθρο 23, παράγραφος 5, του κώδικα ιδιωτικού διεθνούς δικαίου αναιρεί το άρθρο 1029 του δικονομικού κώδικα, απαγορεύοντας την εφαρμογή ασφαλιστικών μέτρων επί των περιουσιακών στοιχείων του διαδίκου κατά του οποίου ζητείται η εκτέλεση. Η απαγόρευση αυτή ισχύει καθ όλη τη διάρκεια της προθεσμίας τριτανακοπής κατά της διάταξης που επιτρέπει την εκτέλεση, και έως ότου εκδοθεί απόφαση για την προσφυγή αυτή. Τέλος, το άρθρο 23, παράγραφος 4 προβλέπει ότι, αν η προσωρινώς εκτελεστή αλλοδαπή απόφαση μπορεί να αποτελέσει ή αποτελεί αντικείμενο προσφυγής στο κράτος προελεύσεως, ο δικαστής δύναται να εξαρτήσει την προσωρινή εκτέλεση αυτής στο Βέλγιο από την παροχή εγγυήσεως. 1 G. de LEVAL, Traité des saisies, εκδόσεις της Νομικής Σχολής της Λιέγης (éd. Fac. dr. Liège), 1988, σ. 322 H. BOULARBAH, "Le nouveau droit international privé belge", J.T. 2005, σ Βλ. ανωτέρω: αριθ PE v /78 DV\ doc

41 32. Προϋποθέσεις της αναγνώρισης ή της εκτέλεσης Στο άρθρο 25, παράγραφος 1, του κώδικα ιδιωτικού διεθνούς δικαίου αναφέρονται, περιοριστικά, οι λόγοι για τους οποίους δύναται να απορριφθεί η αναγνώριση ή εκτέλεση αλλοδαπής απόφασης: - αν αντίκεινται προφανώς στη βελγική διεθνή δημόσια τάξη, όχι η αλλοδαπή απόφαση αυτή καθαυτή, αλλά τα αποτελέσματα της αναγνώρισης ή της εκτέλεσης αυτής, λαμβάνοντας υπόψη κυρίως τον βαθμό σύνδεσης της κατάστασης με τη βελγική δημόσια τάξη και τη σοβαρότητα του παραγόμενου αποτελέσματος - αν συνιστά παραβίαση των δικαιωμάτων υπεράσπισης - αν συνιστά καταστρατήγηση του νόμου που εφαρμόζεται εν γένει σε περιπτώσεις όπου τα πρόσωπα δεν απολαμβάνουν την ελεύθερη διάθεση των δικαιωμάτων τους, με στόχο να ασκηθούν κυρώσεις κατά του ενάγοντος, ο οποίος μετακομίζει στο εξωτερικό, προκειμένου να επιτύχει την ευνοϊκή έκβαση της υπόθεσής του, την οποία θα στερούταν εάν τούτη εκδικαζόταν από τον φυσικό δικαστή του - αν είναι ασυμβίβαστη είτε με απόφαση που έχει εκδοθεί στο Βέλγιο είτε με απόφαση που εκδόθηκε προγενέστερα στην αλλοδαπή και συγκεντρώνει τις προϋποθέσεις που απαιτούνται για την αναγνώρισή της στο Βέλγιο απορρίπτεται επίσης αναγνώριση ή κήρυξη εκτελεστότητας απόφασης για την οποία ασκήθηκε αγωγή στην αλλοδαπή, αλλά υπάρχει εκκρεμοδικία στο Βέλγιο μεταξύ των ιδίων διαδίκων και με το ίδιο αντικείμενο - η δυνατότητα άσκησης τακτικού ένδικου μέσου, κατά το δίκαιο του κράτους προελεύσεως, αποκλείει επίσης την αναγνώριση και την εκτέλεση απόφασης, εξαιρουμένης της εφαρμογής του άρθρου 23, παράγραφος 4, το οποίο αναφέρεται στα μέτρα προσωρινώς εκτελεστής απόφασης, τα οποία δύνανται να εξαρτώνται ενδεχομένως από την παροχή εγγυήσεως - αναγνώριση και εκτέλεση απόφασης μπορούν να απορριφθούν, εάν μόνο τα βελγικά δικαστήρια είχαν διεθνή δικαιοδοσία στην περίπτωση της συγκεκριμένης δίκης ή εάν η δικαιοδοσία του αλλοδαπού δικάζοντος δικαστή ήταν υπέρμετρη, δεδομένου ότι θεμελιώθηκε μόνον στην παρουσία, στο κράτος προελεύσεως, του εναγομένου, ή περιουσιακών στοιχείων που δεν είχαν άμεση σχέση με την επίδικη διαφορά. Τέλος, το άρθρο 25, παράγραφος 2, του κώδικα απαγορεύει ρητώς την επί της ουσίας αναθεώρηση της αλλοδαπής απόφασης. 33. Αναγνώριση και εκτέλεση δημόσιων εγγράφων Σύμφωνα με το άρθρο 27, παράγραφος 1, τα αλλοδαπά επικυρωμένα δημόσια έγγραφα αναγνωρίζονται στο Βέλγιο χωρίς να απαιτείται καμία διαδικασία, υπό την προϋπόθεση ότι η εγκυρότητά τους διέπεται από το εφαρμοστέο δίκαιο, βάσει των συνδετικών παραγόντων του κώδικα ιδιωτικού διεθνούς δικαίου, και λαμβάνοντας ιδίως υπόψη την απουσία καταστρατήγησης του νόμου και ασυμβατότητας προς τη δημόσια τάξη. DV\ doc 43/78 PE v02-00

42 Σε περίπτωση είτε απόρριψης της αναγνώρισης της εγκυρότητας αλλοδαπού δημόσιου εγγράφου εκ μέρους της αρμόδιας αρχής είτε βούλησης διαδίκου να επιτευχθεί η εκτέλεση αυτού, η διαδικασία που κινείται, κατά μονομερή αίτηση, ενώπιον του Πρωτοδικείου, είναι η ίδια που ακολουθείται κα για την αναγνώριση και την εκτέλεση των αλλοδαπών αποφάσεων 1. ΕΠΙΛΟΓΟΣ 34. Σε κάθε σχέση υποχρεώσεων διατροφής και, ακόμα περισσότερο, όταν υπεισέρχεται και ο παράγοντας του στοιχείου αλλοδαπότητας, η ανάγκη και το δικαίωμα του δικαιούχου, κατόπιν έκδοσης οριστικής απόφασης επί της διατροφής, συνεπάγονται την πρόσβαση σε ταχεία και οικονομική διαδικασία εκτέλεσης. Σε διεθνές επίπεδο, το εν λόγω δικαίωμα προϋποθέτει την απλοποίηση των διαδικασιών της κήρυξης εκτελεστότητας, όμοια με εκείνη που επιτεύχθηκε στα πλαίσια του πεδίου εφαρμογής του κανονισμού (ΕΚ) της 21ης Απριλίου 2004 για τη θέσπιση ευρωπαϊκού εκτελεστού τίτλου για μη αμφισβητούμενες αξιώσεις, ή ακόμα του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 2201/2003 της 27ης Νοεμβρίου 2003 για τη διεθνή δικαιοδοσία και την αναγνώριση και εκτέλεση αποφάσεων σε γαμικές διαφορές και διαφορές γονικής μέριμνας 2. Ο δικαιούχος αυτός δικαιούται επίσης να βασίζεται στην παροχή αποτελεσματικής αρωγής τόσο κατά την άσκηση διασυνοριακών διαδικασιών εκτέλεσης όσο και κατά τη συλλογή των απαραίτητων πληροφοριών για την απόκτηση, σε πρώτη φάση, και για την εκτέλεση, εν συνεχεία, του τίτλου: στοιχεία σχετικά με τον εντοπισμό του υπόχρεου, πληροφορίες σε ό, τι αφορά τα εισοδήματά του, τα περιουσιακά του στοιχεία, την τοποθέτηση των ρευστών διαθεσίμων του, κ.λπ. 35. Επ αυτή τη βάσει, πρέπει να υπογραμμιστεί η σημαντική προσφορά των εργασιών της Διάσκεψης της Χάγης για το Ιδιωτικό Διεθνές Δίκαιο, και, ειδικότερα, το έργο της ειδικής επιτροπής για τις υποχρεώσεις διατροφής, η οποία πρότεινε την εκπόνηση μιας νέας νομοθετικής πράξης 3 "πλήρους που να βασίζεται στα καλύτερα στοιχεία των υφισταμένων συμβάσεων" ως προς τις υποχρεώσεις διατροφής Συμβάσεις της Χάγης της 24ης Οκτωβρίου 1956 και της 2ας Οκτωβρίου 1973 και να διευρύνει το αντικείμενό τους, ήτοι: - τον προσδιορισμό του εφαρμοστέου δικαίου 4 1 Βλ. ανωτέρω: αριθ Ο εν λόγω κανονισμός, καλούμενος "κανονισμός Βρυξέλλες ΙΙα" μη εφαρμοστέος στις υποχρεώσεις διατροφής καταργεί την υποχρέωση προσφυγής στην κήρυξη εκτελεστότητας στις δύο περιπτώσεις που αναφέρονται στα άρθρα 40 έως 45: στην περίπτωση απόφασης με την οποία αναγνωρίζεται δικαίωμα επικοινωνίας, και στην περίπτωση απόφασης διατάσσουσας την επιστροφή του παιδιού κατόπιν παράνομης μετακίνησης αυτού οι δύο αυτές αποφάσεις εκτελούνται σε όλα τα κράτη μέλη, χωρίς να απαιτείται καμία άλλη διαδικασία. Πρόκειται για έναν πρωτόγνωρο μηχανισμό, ο οποίος διασφαλίζει την ελεύθερη κυκλοφορία ορισμένων αποφάσεων μεταξύ των κρατών μελών, και βασίζεται στην απόλυτη εμπιστοσύνη στο πρόσωπο του δικαστή προέλευσης. 3 Οι εν λόγω εργασίες περιλαμβάνουν τα μη συμβαλλόμενα στη Σύμβαση της Χάγης κράτη, και κυρίως τα κράτη που έχουν συνάψει τη Σύμβαση της Νέας Υόρκης της 20ής Ιουνίου 1956 περί διεκδικήσεως διατροφής στην αλλοδαπή προσχέδιο σύμβασης περί διεθνούς διεκδικήσεως διατροφής τέκνων και λοιπών μελών της οικογένειας, σχέδιο επεξηγηματικής έκθεσης, προκαταρτικό έγγραφο αριθ. 32, Οκτώβριος 2007, 4 Ειδικότερα, πρόκειται για τη βελτίωση της Σύμβασης της 2ας Οκτωβρίου 1973, με στόχο την επίτευξη σύγκλισης των διαφορετικών προσεγγίσεων του εφαρμοστέου δικαίου και συμβιβασμού επί προβλημάτων όπως η καθυστέρηση παραγραφής, η αυτονομία των διαδίκων επί υποχρεώσεων διατροφής, η εκπροσώπηση του παιδιού ενώπιον δικαστηρίου, κ.λπ. προσχέδιο πρωτοκόλλου περί του εφαρμοστέου δικαίου στις υποχρεώσεις διατροφής, επεξηγηματική έκθεση, προκαταρκτικό έγγραφο αριθ. 33, Αύγουστος 2007, PE v /78 DV\ doc

43 - αλλά και τη διεθνή διεκδίκηση διατροφής έναντι τέκνων και λοιπών μελών της οικογένειας, χάρη την παρέμβαση διοικητικής και δικαστικής συνεργασίας. Τα κείμενα, δηλαδή η Σύμβαση περί διεθνούς διεκδικήσεως διατροφής τέκνων και λοιπών μελών της οικογένειας και το πρωτόκολλο περί του εφαρμοστέου δικαίου στις υποχρεώσεις διατροφής εγκρίθηκαν από την 21η σύνοδο της Διάσκεψης της Χάγης, στις 23 Νοεμβρίου Η Σύμβαση περί διεθνούς διεκδικήσεως διατροφής εκπονήθηκε με στόχο να διασφαλίσει την εκπλήρωση των υποχρεώσεων διατροφής, έστω και αν ο δικαιούχος και ο υπόχρεος δεν βρίσκονται στην ίδια χώρα. Το εν λόγω κείμενο αναφέρεται σε όλες τις υποχρεώσεις διατροφής, αλλά επισημαίνει πρωτίστως τις υποχρεώσεις έναντι των τέκνων, οι οποίες αποτελούν, ειδικότερα, το κυρίως περιεχόμενο των άρθρων 2, 3 και 27 της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για τα δικαιώματα του παιδιού 1. Η εν λόγω Σύμβαση δεν περιλαμβάνει κανόνες άμεσης δικαιοδοσίας, λόγω των δυσκολιών επίτευξης συμβιβασμού στον συγκεκριμένο τομέα. Κύριος άξονάς της είναι η αποτελεσματικότητα της διεθνούς διεκδίκησης διατροφής μέσω προσβάσιμων, ταχειών 2, οικονομικών, δίκαιων και προσαρμόσιμων σε διαφορετικές καταστάσεις διαδικασιών, χάρη σε ένα σύστημα συνεργασίας μεταξύ των συμβαλλομένων κρατών. Η εν λόγω συνεργασία επιτυγχάνεται μεταξύ των κεντρικών αρχών που διορίζονται από κάθε συμβαλλόμενο κράτος 3 προκειμένου να αναλάβουν συγκεκριμένα καθήκοντα, τα οποία προσανατολίζονται προς την εμπράγματη εφαρμογή της απόφασης επί διατροφής: - αρωγή στον δικαιούχο λήψη και διαβίβαση των αιτήσεων, κίνηση των απαραίτητων διαδικασιών τόσο για την αναγνώριση ή την εκτέλεση απόφασης που εκδόθηκε σε συμβαλλόμενο κράτος όσο και για την απαγγελία ή την τροποποίηση μιας απόφασης 4 - λήψη κατάλληλων μέτρων για την παροχή νομικής αρωγής, την συνδρομή στον εντοπισμό του υπόχρεου διατροφής 1, την προαγωγή της αναζήτησης πληροφοριών 1 Το εν λόγω κείμενο αναφέρεται στις υποχρεώσεις διατροφής έναντι τέκνων ηλικίας μικρότερης των 21 ετών, καθώς και στις υποχρεώσεις διατροφής μεταξύ συζύγων και πρώην συζύγων. Η Σύμβαση αυτή παρέχει, εξάλλου, σε κάθε συμβαλλόμενο κράτος τη δυνατότητα να επεκτείνει επισήμως το πεδίο εφαρμογής της Σύμβασης στις λοιπές υποχρεώσεις διατροφής που απορρέουν από οικογενειακές, γονικές, γαμικές σχέσεις και σχέσεις αγχιστείας. Η συγκεκριμένη Σύμβαση εφαρμόζεται επίσης και στις διαδικασίες που κινούν οι δημόσιοι οργανισμοί με στόχο την αποπληρωμή των καταβληθέντων επιδομάτων σε αντικατάσταση των οφειλομένων διατροφών. 2 Στις διαδικασίες αυτές συμπεριλαμβάνεται και η χρήση των νέων τεχνολογιών στον τομέα της μεταφοράς κεφαλαίων ή της ηλεκτρονικής διαχείρισης και ενημέρωσης φακέλων. 3 Το σύστημα αυτό εγκρίθηκε πρώτη φορά από τη Σύμβαση της Χάγης της 29ης Μαΐου 1993 για την προστασία των παιδιών και τη συνεργασία στον τομέα της διεθνούς υιοθεσίας. 4 Το πεδίο δράσης της παρέμβασης είναι εξαιρετικά ευρύ, δεδομένου ότι αναφέρεται στην έκδοση απόφασης σε κράτος αναγνώρισης, εφόσον δεν υφίσταται καμία προγενέστερη απόφαση συμπεριλαμβανομένης ενδεχομένως της αναγνώρισης γονικής σχέσης, εφόσον κριθεί απαραίτητη αλλά και εφόσον είναι αδύνατη ή απορριφθείσα η αναγνώριση ή η εκτέλεση προϋπάρχουσας απόφασης, λόγω απουσίας διεθνούς δικαιοδοσίας, ως προς τη Σύμβαση, στο κράτος προέλευσης. Ιδιαίτερη βαρύτητα δίνεται επίσης στα δικαιώματα του υπόχρεου διατροφής, κυρίως χάρη στη συνδρομή των κεντρικών αρχών, στο πλαίσιο των προσβάσιμων διαδικασιών για την τροποποίηση αποφάσεων σχετικών με τις υποχρεώσεις διατροφής. DV\ doc 45/78 PE v02-00

44 σχετικά με τα περιουσιακά στοιχεία ή τα εισοδήματα του υπόχρεου και την τοποθέτηση των ρευστών διαθεσίμων του 2, την ενίσχυση του φιλικού διακανονισμού προκειμένου να επιτευχθεί η οικειοθελής καταβολή της διατροφής, τη διευκόλυνση της εκτέλεσης αποφάσεων επί διατροφής, την κίνηση των διαδικασιών ασφαλιστικών μέτρων για τη διασφάλιση θετικού αποτελέσματος ως προς την αγωγή, την απλοποίηση της επίδοσης και της κοινοποίησης των εγγράφων, κ.λπ Τέλος, η συγκεκριμένη Σύμβαση της Χάγης περιέχει κανόνες αναγνώρισης και εκτέλεσης αποφάσεων σχετικών με τις υποχρεώσεις διατροφής, συμπεριλαμβανομένων των συμφωνιών και των συμβιβασμών. Οι αρχές αναγνώρισης και εκτέλεσης είναι τυπικές 4, όπως άλλωστε και οι λόγοι απόρριψης αυτών 5. Η διαδικασία αναγνώρισης και εκτέλεσης διέπεται από το εθνικό δίκαιο του κράτους αναγνώρισης. Αναφέρονται κυρίως οι διαδικασίες κατάσχεσης, αλλά και πιο πρωτότυπα μέσα, όπως οι κρατήσεις επί των επιδομάτων κοινωνικής ασφάλισης ή επί των επιστροφών φόρων, καθώς και η ειδοποίηση των πιστωτικών ιδρυμάτων ή η απόρριψη έκδοσης και η ανάκληση διαφόρων αδειών, ιδιαίτερα δε της άδειας οδήγησης. Η εν λόγω Σύμβαση παρουσιάζει το πλεονέκτημα ότι καταδεικνύει μία από τις σοβαρότερες δυσκολίες που βιώνουν οι δικαιούχοι διατροφής κατά την απόκτηση και εκτέλεση του τίτλου, ήτοι την έλλειψη προσβάσιμων πληροφοριών σε ό, τι αφορά την οικονομική και περιουσιακή κατάσταση του υπόχρεου. Από την άλλη πλευρά, παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον διότι αναπτύσσει την εκτέλεση των αποφάσεων γύρω από ένα μηχανισμό αλληλεγγύης και συνεργασίας, η αποτελεσματική εφαρμογή των οποίων θα μπορούσε να αποτελέσει την απάντηση στον θεμελιώδη προβληματισμό του κόστους και της βραδύτητας των τυπικών εθνικών διαδικασιών εκτέλεσης, οι οποίες δεν προσαρμόζονται συνήθως στις ιδιαιτερότητες της σχέσης των υποχρεώσεων διατροφής. 38. Το ίδιο μέλημα αποτελεσματικότητας συναντάται και στην πρόταση κανονισμού για τους κανόνες σχετικά με τη διεθνή δικαιοδοσία, το εφαρμοστέο δίκαιο, την αναγνώριση και την εκτέλεση των αποφάσεων και τη συνεργασία σε θέματα υποχρεώσεων διατροφής, η οποία κατέληξε σε συμφωνία, κατά τη διάρκεια της συνόδου της 24ης Οκτωβρίου 2008 του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης. 1 Στις διαδικασίες αυτές συμπεριλαμβάνονται και πληροφορίες που επιτρέπουν στον δυνητικό ενάγοντα να καθορίσει εάν είναι σκόπιμη η υποβολή αγωγής. 2 Μεταξύ άλλων για τον καθορισμό της σκοπιμότητας της υποβολής αγωγής. 3 Οι κεντρικές αρχές επιφορτίζονται επίσης με το καθήκον να παρέχουν βοήθεια στη διαδικασία αναγνώρισης γονικής σχέσης, εφόσον αυτή κρίνεται απαραίτητη για τη διεκδίκηση διατροφής. 4 Κατά κύριο λόγο, η δικαιοδοσία του κράτους προέλευσης, βάσει της γενικής δωσιδικίας της κατοικίας του εναγομένου ή του δικαιούχου διατροφής. 5 Παραβίαση της δημόσιας τάξης του κράτους αναγνώρισης, καταστρατήγηση της έννομης διαδικασίας, εκκρεμοδικία μεταξύ των ιδίων διαδίκων και με το ίδιο αντικείμενο ενώπιον αρχής του προγενέστερα επιληφθέντος κράτους, παραβίαση των δικαιωμάτων της υπεράσπισης, ασυμβίβαστο με εκδοθείσα απόφαση μεταξύ των ιδίων διαδίκων και με το ίδιο αντικείμενο στο κράτος αναγνώρισης, ή με απόφαση που αναγνωρίσθηκε στο κράτος αυτό. PE v /78 DV\ doc

45 Στόχος της εν λόγω συμφωνίας είναι να διασφαλισθεί μεταξύ των κρατών μελών η ελεύθερη κυκλοφορία των αποφάσεων σχετικά με τις υποχρεώσεις διατροφής, χάρη στην κατάργηση της διαδικασίας της κήρυξης εκτελεστότητας. Ο συγκεκριμένος κανονισμός εξασφαλίζει επίσης δωρεάν νομική αρωγή σε όλες τις διαδικασίες που συνδέονται με τις υποχρεώσεις διατροφής ενός γονέα έναντι τέκνου ηλικίας μικρότερης των 21 ετών, καθώς και τη διοικητική συνεργασία μεταξύ κρατών μελών, επιτρέποντας έτσι την ανταλλαγή πληροφοριών, κυρίως σε ό, τι αφορά τον εντοπισμό του υπόχρεου διατροφής. DV\ doc 47/78 PE v02-00

46 ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΤΩΝ ΝΟΜΩΝ ΠΟΥ ΑΦΟΡΟΥΝ ΤΗΝ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΗ ΔΙΑΔΟΧΗ ΣΤΗΝ ΕΕ: ΠΡΟΣ ΕΝΑ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΛΗΡΟΝΟΜΗΤΗΡΙΟ; CHRISTIAN HERT, LL.M., ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ DNOTI (DEUTSCHES NOTARINSTITUT) (ΓΕΡΜΑΝΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΓΡΑΦΩΝ) PE v /78 DV\ doc

47 Ιστορικό Κατάσταση της νομοθεσίας Η κληρονομική διαδοχή (συμπεριλαμβανομένης της διαθήκης) είναι ένας από τους λίγους τομείς που δεν καλύπτονται ακόμη από την κοινοτική νομοθεσία. Πιο συγκεκριμένα, το άρθρο 1 παράγραφος 2 στοιχείο α) του κανονισμού Βρυξέλλες Ι 1 εξαιρεί ρητά τις "κληρονομικές σχέσεις" από το πεδίο εφαρμογής του. Ωστόσο, κατά πάσα πιθανότητα στη διάρκεια του 2009, η Επιτροπή θα υποβάλει νομοθετική πρόταση για τη θέσπιση ενός κανονισμού για τις κληρονομικές σχέσεις. Προπαρασκευαστικά βήματα έως αυτή τη στιγμή Το έδαφος για την εν λόγω πρόταση προετοιμάζεται εδώ και αρκετό καιρό: - Το 1998 το σχέδιο δράσης της Βιέννης 2 ανέφερε μεταξύ των προτεραιοτήτων του τη θέσπιση ενός ευρωπαϊκού νομοθετήματος για τις κληρονομικές σχέσεις. - Το 2001, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, μέσω της Γενικής Διεύθυνσης Δικαιοσύνης και Εσωτερικών Υποθέσεων 3, ανέθεσε στο Γερμανικό Ινστιτούτο Συμβολαιογράφων (DnotI), το οποίο εκπροσωπώ, την εκπόνηση μιας μελέτης 4. Το DNotI ανέλαβε την εκπόνηση αυτής της μελέτης από κοινού με τον καθηγητή Paul Lagarde του πανεπιστημίου Paris I (Sorbonne-Panthéon) του Παρισιού και τον καθηγητή Heinrich Dörner του πανεπιστημίου του Münster (Γερμανία). Η μελέτη του DNotI δημοσιεύτηκε το Οι προτάσεις αυτής της μελέτης συζητήθηκαν επίσης σε μια διεθνή διάσκεψη στις Βρυξέλλες τον Μάιο του Μετά το πρόγραμμα της Χάγης του Δεκεμβρίου , το 2005 η Επιτροπή δημοσίευσε το πράσινο βιβλίο "Κληρονομική διαδοχή και διαθήκη" 8. Ακολούθησε ένα θετικό ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στις 16 Νοεμβρίου Επίσης, η Επιτροπή διεξήγαγε ακρόαση στα τέλη του Το 2007, η ομάδα εμπειρογνωμόνων που είχε διοριστεί από την Επιτροπή ασχολήθηκε με την εκπόνηση ενός προσχεδίου. Επίσης απεστάλη στις κυβερνήσεις των κρατών μελών ένα 1 Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 44/2001 του Συμβουλίου, της 22ας Δεκεμβρίου 2000, για τη διεθνή δικαιοδοσία, την αναγνώριση και την εκτέλεση αποφάσεων σε αστικές και εμπορικές υποθέσεις (στο εξής: "κανονισμός Βρυξέλλες Ι"). 2 Πρόγραμμα δράσης του Συμβουλίου και της Επιτροπής όσον αφορά την άριστη δυνατή εφαρμογή των διατάξεων της συνθήκης του Άμστερνταμ για τη δημιουργία ενός χώρου ελευθερίας, ασφάλειας και δικαιοσύνης - Κείμενο εγκριθέν από το Συμβούλιο "Δικαιοσύνη και εσωτερικές υποθέσεις" της 3ης Δεκεμβρίου 1998, Επίσημη Εφημερίδα C 019 της σ Νέα ονομασία: Γενική Διεύθυνση Δικαιοσύνης, Ελευθερίας και Ασφάλειας. 4 DNotI Deutsches Notarinstitut = Γερμανικό Ινστιτούτο Συμβολαιογράφων, δικτυακός τόπος: 5 Μελέτη για τη σύγκρουση των κληρονομικών δικαίων στην Ευρωπαϊκή Ένωση, 6 Συνέδριο "Conflict of Law of Succession in the European Union Perspectives for a Harmonisation". Οι εισηγήσεις και περίληψη των συζητήσεων του συνεδρίου διατίθενται στη διεύθυνση: 7 Συμπεράσματα της Προεδρίας, Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Βρυξελλών, 4-5 Nοεμβρίου COM (2005) 65 τελικό της Για σχόλια σχετικά με το πράσινο βιβλίο, βλ. successions/news_contributions_successions_en.htm Ακρόαση για το εφαρμοστέο δίκαιο στην κληρονομική διαδοχή και τις διαθήκες στην Ευρωπαϊκή Ένωση, 30 Νοεμβρίου 2006, Βρυξέλλες, Berlaymont. Δικτυακός τόπος: DV\ doc 49/78 PE v02-00

48 σχέδιο "εγγράφου προβληματισμού". Έτσι, αυτή τη στιγμή υπάρχουν τα πρώτα αδημοσίευτα σχέδια, αλλά όχι κάποια επίσημη νομοθετική πρόταση. - Η νομοθετική διαδικασία ενδέχεται να ξεκινήσει στη διάρκεια του Τότε, σύμφωνα με δηλώσεις υπαλλήλων της Επιτροπής, η νομοθετική πρόταση για τον μελλοντικό κανονισμό σχετικά με τις κληρονομικές σχέσεις θα δημοσιοποιηθεί και θα κινηθεί η σχετική νομοθετική διαδικασία. Μικτός κανονισμός Το σχεδιαζόμενο νομοθέτημα θα είναι κανονισμός, και όχι οδηγία, ακολουθώντας το παράδειγμα των κανονισμών των Βρυξελλών και της Ρώμης. Θα είναι "μικτός" κανονισμός που θα ρυθμίζει θέματα δικαιοδοσίας, αναγνώρισης και εκτέλεσης αποφάσεων σε διεθνικές υποθέσεις όπως και οι δύο υπάρχοντες κανονισμοί Βρυξέλλες Ι και ΙΙ καθώς και θέματα ιδιωτικού διεθνούς δικαίου όπως οι δύο κανονισμοί της Ρώμης. Αυτός ο συνδυασμός διεθνούς δικονομικού δικαίου και ιδιωτικού διεθνούς δικαίου είναι αναγκαίος. Θα ήταν αδύνατο να ρυθμιστούν τα δικονομικά ζητήματα χωρίς την εναρμόνιση του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου που διέπει τις κληρονομικές σχέσεις. Γιατί πρέπει η ΕΚ να ρυθμίσει την κληρονομική διαδοχή; Είναι αυτονόητο ότι για τους πολίτες της ΕΕ που διαμένουν σε κράτος μέλος άλλο από το κράτος μέλος καταγωγής τους είναι υψίστης σημασίας να γνωρίζουν ότι οι κληρονομικές τους σχέσεις θα μπορούν να ρυθμιστούν ενιαία σε αμφότερα τα κράτη μέλη. Δεν είμαι σε θέση να αναφέρω τον ακριβή αριθμό των ατόμων που ανήκουν σε αυτή την κατηγορία. Για τους σκοπούς της μελέτης μας, επικοινωνήσαμε με τη στατιστική υπηρεσία της ΕΕ και τις διάφορες εθνικές στατιστικές υπηρεσίες και τα υπουργεία δικαιοσύνης. Κανένας από αυτούς τους φορείς δεν διέθετε στοιχεία σχετικά με τις ενδοκοινοτικές κληρονομικές διαδοχές. Έτσι λοιπόν, εκτιμήσαμε, βάσει του ποσοστού των πολιτών της ΕΕ που διαμένουν σε κράτος μέλος άλλο από το κράτος μέλος καταγωγής τους (και θεωρώντας δεδομένο ότι η ηλικιακή κατανομή τους δεν διαφέρει σημαντικά από αυτή του γενικού πληθυσμού) ότι στην ΕΕ των 15 (ως είχε εκείνη τη στιγμή) θα είχαμε περίπου έως περιπτώσεις ενδοκοινοτικής κληρονομικής διαδοχής ετησίως. Φυσικά, μετά τη διεύρυνση στην ΕΕ των 27, αυτοί οι αριθμοί έχουν αυξηθεί. Μπορούμε λοιπόν να προβλέψουμε με σχετική βεβαιότητα περίπου περιπτώσεις ή και περισσότερες κάθε έτος. Διαφορές ιδιωτικού διεθνούς δικαίου Γιατί είναι πιθανό να ενέχουν ιδιαίτερα προβλήματα οι ενδοκοινοτικές κληρονομικές διαδοχές; Τα εθνικά κληρονομικά δίκαια ποικίλλουν σε μεγάλο βαθμό κάθε κράτος μέλος έχει το δικό του ιδιωτικό διεθνές δίκαιο και ενδέχεται να εφαρμόσει διαφορετικούς κανόνες στην ίδια περίπτωση. PE v /78 DV\ doc

49 Ας δούμε ένα απλό θεωρητικό παράδειγμα: Έστω ότι ο θανών/κληρονομούμενος είναι Πολωνός που διέμενε τελευταία στη Γαλλία. - Αν ένα πολωνικό δικαστήριο κληθεί να αποφασίσει σχετικά με την κληρονομική διαδοχή, θα εφαρμόσει το πολωνικό κληρονομικό δίκαιο, διότι, σύμφωνα με τους κανόνες του πολωνικού ιδιωτικού διεθνούς δικαίου, η διαδοχή διέπεται από το δίκαιο του κράτους την ιθαγένεια του οποίου είχε ο κληρονομούμενος κατά τον χρόνο του θανάτου του. - Αν αντίθετα επιληφθεί της υπόθεσης ένα γαλλικό δικαστήριο, θα εφαρμόσει το γαλλικό κληρονομικό δίκαιο. Αυτό θα συμβεί γιατί σύμφωνα με το γαλλικό ιδιωτικό διεθνές δίκαιο, η κληρονομική διαδοχή διέπεται από το δίκαιο του κράτους όπου ο κληρονομούμενος είχε τη συνήθη διαμονή του κατά τον χρόνο του θανάτου του. - Αυτή η διαφορά ως προς το εφαρμοστέο δίκαιο συνιστά πρόβλημα αν τα δύο δίκαια δεν οδηγούν στο ίδιο αποτέλεσμα. Ας υποθέσουμε ότι ο κληρονομούμενος δεν είχε συντάξει διαθήκη και ότι αφήνει πίσω του τη σύζυγό του και ένα παιδί από τον γάμο αυτό δεν έχει άλλους απογόνους. Σύμφωνα με το πολωνικό κληρονομικό δίκαιο, αν δεν υπάρχει διαθήκη, η μισή κληρονομιά περιέρχεται στη σύζυγο και άλλη μισή στο τέκνο 1. - Αντίθετα, σύμφωνα με το γαλλικό δίκαιο, σε περιπτώσεις εξ αδιαθέτου διαδοχής, η σύζυγος δικαιούται μόνο το ένα τέταρτο της κληρονομικής περιουσίας (συν τη χρήση της συζυγικής κατοικίας χωρίς πληρωμή) ενώ το τέκνο τα τρία τέταρτα. Αντί του μεριδίου αυτού, η σύζυγος μπορεί να ζητήσει εναλλακτικά (ισόβια) επικαρπία στο σύνολο της κληρονομικής περιουσίας 2. - Έτσι, τα μερίδια της συζύγου και του παιδιού θα εξαρτηθούν από το ποιο δικαστήριο θα επιληφθεί της υπόθεσης. Αυτό το πρόβλημα δεν πρέπει να επιλυθεί με την εναρμόνιση του ουσιαστικού κληρονομικού δικαίου. Μια τέτοια εναρμόνιση δεν ενδείκνυται επ' ουδενί. Ωστόσο, η ΕΚ μπορεί και πρέπει να εναρμονίσει τους κανόνες του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου που ορίζουν ποιο δίκαιο είναι εφαρμοστέο σε μια συγκεκριμένη περίπτωση διαδοχής. Εφαρμοστέο δίκαιο Αντικειμενικά εφαρμοστέο δίκαιο Έτσι λοιπόν, μία από τις σημαντικότερες αποφάσεις που θα κληθεί να λάβει ο ευρωπαίος νομοθέτης κατά την εκπόνηση ενός κανονισμού για τις κληρονομικές σχέσεις θα αφορά το εφαρμοστέο δίκαιο. Ο ευρωπαίος νομοθέτης έχει τρεις επιλογές: - το εφαρμοστέο δίκαιο θα είναι το δίκαιο της χώρας της ιθαγένειας του θανόντος - το εφαρμοστέο δίκαιο θα είναι το δίκαιο της χώρας όπου ο θανών είχε την τελευταία συνήθη διαμονή του - ή συνδυασμός και των δύο κριτηρίων. Παρούσα κατάσταση Βλ. χάρτης 1 "Αντικειμενικά εφαρμοστέο δίκαιο στην κληρονομική διαδοχή" στο παράρτημα 1 Άρθρο 931 του πολωνικού Αστικού Κώδικα. 2 Άρθρο 757 του γαλλικού Αστικού Κώδικα. DV\ doc 51/78 PE v02-00

50 Επί του παρόντος, η μεγάλη πλειονότητα των κρατών μελών της ΕΕ εφαρμόζει το δίκαιο της χώρας ιθαγένειας στις υποθέσεις κληρονομικής διαδοχής: - 13 κράτη μέλη εφαρμόζουν το δίκαιο της χώρας ιθαγένειας του κληρονομούμενου, 12 από αυτά τόσο για την ακίνητη όσο και για την κινητή περιουσία: Αυστρία, Γερμανία, Ελλάδα, Ισπανία, Ιταλία, Ουγγαρία, Πολωνία, Πορτογαλία, Σλοβακία, Σλοβενία, Σουηδία, Τσεχία. - Ένα από τα ανωτέρω 13 κράτη μέλη (η Ρουμανία) εφαρμόζει την αρχή της ιθαγένειας, αλλά με διαίρεση της κληρονομικής περιουσίας, δηλαδή εφαρμόζοντας τον κανόνα lex rei sitae για την ακίνητη περιουσία (δηλαδή το εφαρμοστέο δίκαιο είναι το δίκαιο της χώρας όπου βρίσκεται το ακίνητο). - 7 κράτη μέλη εφαρμόζουν το δίκαιο της χώρας της τελευταίας συνήθους διαμονής (ή κατοικίας υπό την έννοια του αστικού δικαίου αλλά δεν κρίνεται σκόπιμη η διάκριση μεταξύ των δύο στο παρόν), μόνο δύο εκ των οποίων για το σύνολο της κληρονομικής περιουσίας: Δανία και Εσθονία. - Στις περισσότερες περιπτώσεις ο κανόνας της τελευταίας συνήθους διαμονής για την κινητή περιουσία συνοδεύεται από διαίρεση της κληρονομιάς (με εφαρμογή του κανόνα lex rei sitae για την ακίνητη περιουσία). Αυτό ισχύει σε 5 κράτη μέλη: Βέλγιο, Βουλγαρία, Γαλλία, Λιθουανία και Λουξεμβούργο. - 2 κράτη μέλη εφαρμόζουν έναν συνδυασμό του κανόνα της ιθαγένειας και του κανόνα της συνήθους διαμονής, ακολουθώντας το παράδειγμα της Σύμβασης της Χάγης περί του εφαρμοστέου δικαίου στην κληρονομική διαδοχή 1. Γενικά, ισχύει ο κανόνας της ιθαγένειας. Ωστόσο, μετά τη συμπλήρωση 5 ετών συνήθους διαμονής σε κάποιο άλλο κράτος μέλος, καθίσταται εφαρμοστέο το δίκαιο της χώρας διαμονής 2. Αυτός είναι ο κανόνας στις Κάτω Χώρες και τη Φινλανδία. - Τέλος, 4 κράτη μέλη εφαρμόζουν τους κανόνες του κοινού δικαίου (Common Law) (Ιρλανδία, Κύπρος, Μάλτα και Ηνωμένο Βασίλειο και στα τρία νομικά του συστήματα: Αγγλία και Ουαλία, Σκοτία, Βόρεια Ιρλανδία), το οποίο επίσης προβλέπει συνδυασμό κριτηρίων: Η διαδοχή στην κυριότητα ακίνητης περιουσίας διέπεται από το δίκαιο του κράτους όπου βρίσκεται η ακίνητη περιουσία 3. Όσον αφορά την κινητή περιουσία, η διαδοχή διέπεται από το δίκαιο της χώρας κατοικίας. Στο αγγλικό δίκαιο, η έννοια της κατοικίας είναι παρεμφερής της έννοιας της ιθαγένειας. Θα μπορούσε κανείς να το θέσει ως εξής: Ένας Άγγλος δεν αλλάζει ποτέ κατοικία ακόμη και αν ζει στο εξωτερικό παραμένει Άγγλος κατά βάθος και κατοικία του εξακολουθεί να θεωρείται η Αγγλία. - Τέλος, ένα κράτος μέλος, η Λετονία, εφαρμόζει πάντα τον κανόνα lex rei sitae, τόσο για την κινητή όσο και για την ακίνητη περιουσία. Ιθαγένεια ή συνήθης διαμονή; Ποιος κανόνας πρέπει λοιπόν να προτιμηθεί για τον σχεδιαζόμενο κοινοτικό κανονισμό; - Αν εξετάσουμε την παρούσα κατάσταση, λαμβάνοντας υπόψη τη γνώμη της πλειοψηφίας, πρέπει να επικρατήσει ο κανόνας της ιθαγένειας. Αυτή η επιλογή θα προκρινόταν επίσης και από τους απλούς πολίτες στα διάφορα κράτη μέλη. 1 Σύμβαση της Χάγης περί του εφαρμοστέου δικαίου στην κληρονομική διαδοχή της 1ης Αυγούστου Ο πραγματικός κανόνας είναι λίγο πιο περίπλοκος. Αυτή η διατύπωση όμως περιέχει τα βασικά στοιχεία. 3 Στην Κύπρο, το δίκαιο που ορίζεται από το ιδιωτικό διεθνές δίκαιο του τόπου όπου βρίσκεται η σχετική ακίνητη περιουσία. PE v /78 DV\ doc

51 - Ωστόσο, οι ειδικοί του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου προκρίνουν κατά πλειοψηφία την εφαρμογή του κανόνα της τελευταίας συνήθους διαμονής. Πολλοί ειδικοί δεν προτιμούν τα κριτήρια που βασίζονται στην ιθαγένεια γιατί θεωρούν ότι το κριτήριο της ιθαγένειας είναι ξεπερασμένο ή ακόμη ότι συνιστά διάκριση (κάτι που κατά τη γνώμη μου δεν ισχύει). Από τεχνικής άποψης, αμφότερες οι επιλογές έχουν πλεονεκτήματα: - Είναι πιο εύκολο να προσδιοριστεί η ιθαγένεια. - Από την άλλη, η συνήθης διαμονή είναι πιο πιθανό να ταυτίζεται με τον τόπο όπου βρίσκονται τα περιουσιακά στοιχεία και όπου διαμένουν οι κληρονόμοι. Συνεπώς, η επιλογή του νομοθέτη είναι πολιτική: Αμφότερες οι επιλογές είναι εξίσου εφαρμόσιμες. Η απόφαση είναι του νομοθέτη. Γιατί να μην εξετάσουμε το ενδεχόμενο της λύσης που προτείνει η Σύμβαση της Χάγης; Θα τολμούσα να συστήσω μια τρίτη επιλογή, αυτή που προτείνεται στη Σύμβαση της Χάγης περί του εφαρμοστέου δικαίου στην κληρονομική διαδοχή 1 που ισχύει στις Κάτω Χώρες και με σχεδόν ταυτόσημη μορφή στη Φινλανδία. Το 2002, κατά την εκπόνηση της μελέτης του DnotI από κοινού με τους καθηγητές κκ. Lagarde και Dörner, απορρίψαμε τη λύση της Σύμβασης της Χάγης για δύο κυρίως λόγους: - Η εν λόγω σύμβαση αποδείχθηκε ανεπιτυχής. Κυρώθηκε μόνο από τις Κάτω Χώρες και υπογράφηκε (χωρίς κύρωση) μόνο από τρία ακόμη κράτη (Αργεντινή, Ελβετία και Λουξεμβούργο). - Πολλά έχουν λεχθεί και γραφεί κατά του υπερβολικά περίπλοκου κανόνα σχετικά με το εφαρμοστέο δίκαιο που περιέχεται στο άρθρο 3 της Σύμβασης, με τις πολλές εξαιρέσεις και εξαιρέσεις των εξαιρέσεων. Τώρα, ωστόσο, έχουμε πίσω μας περισσότερα χρόνια εμπειρίας χάρη στην πρακτική εφαρμογή των κανόνων της Σύμβασης της Χάγης στις Κάτω Χώρες από το 1996 και ενός παρεμφερούς κανόνα στη Φινλανδία από το Προσωπικά, έχω κάνει πολλές συζητήσεις με τους ολλανδούς συναδέλφους μου. Δεν είχαν να αναφέρουν προβλήματα κατά την εφαρμογή αυτών των κανόνων. Αναδιατυπωμένο με πιο απλό τρόπο, το άρθρο 3 της Σύμβασης της Χάγης του 1989 αναφέρει τα εξής: - Η κληρονομική διαδοχή διέπεται από το δίκαιο του κράτους όπου είχε τη συνήθη διαμονή του ο κληρονομούμενος κατά τον χρόνο του θανάτου του, εφόσον διέμεινε στην εν λόγω χώρα για διάστημα τουλάχιστον πέντε ετών έως τον χρόνο του θανάτου του. - Σε άλλες περιπτώσεις η διαδοχή διέπεται από το δίκαιο του κράτους την ιθαγένεια του οποίου είχε ο κληρονομούμενος. Θα συνιστούσα να εξετάσουμε εκ νέου αυτούς τους κανόνες και να τους συμπεριλάβουμε στις επιλογές του ευρωπαίου νομοθέτη: 1 Σύμβαση της Χάγης περί του εφαρμοστέου δικαίου στην κληρονομική διαδοχή της 1ης Αυγούστου DV\ doc 53/78 PE v02-00

52 - Οι κανόνες της Σύμβασης της Χάγης για την κληρονομική διαδοχή μπορούν να λειτουργήσουν σαν γέφυρα μεταξύ των δύο διαφορετικών προσεγγίσεων. - Οι κανόνες της Χάγης λαμβάνουν υπόψη ότι όταν κάποιος μετοικεί σε μια νέα χώρα, χρειάζεται χρόνο για να εγκατασταθεί πραγματικά. Η προσαρμογή στη νέα χώρα διαμονής είναι μια βαθμιαία διαδικασία, που συνήθως διαρκεί κάποια χρόνια. - Τέλος, η περίοδος που μεσολαβεί μεταξύ της μετάβασης από τον κανόνα της ιθαγένειας στον κανόνα της συνήθους διαμονής δίνει στον διαθέτη τον χρόνο να συνειδητοποιήσει ότι θα υπάγεται πλέον σε ένα νέο δίκαιο και να αντιδράσει εγκαίρως συντάσσοντας τη διαθήκη του. Όχι στη διαίρεση της κληρονομιάς Όποια από τις τρεις επιλογές και αν επιλεγεί από τον νομοθέτη, πρέπει πάση θυσία να διαφυλαχθεί η αρχή της ενότητας της κληρονομικής περιουσίας και να αποφευχθεί η διαίρεσή της. Με άλλα λόγια: Ο κανόνας lex rei sitae δεν πρέπει να ισχύει πλέον για την ακίνητη περιουσία πρέπει να ισχύουν οι ίδιοι κανόνες για την κινητή και την ακίνητη περιουσία. Η διαίρεση της κληρονομιάς δικαιολογούνταν στο παρελθόν, όταν ήταν δύσκολο να διευκρινιστεί το περιεχόμενο της νομοθεσίας μιας άλλης χώρας και όταν κανείς δεν επιθυμούσε να δει την ακίνητη περιουσία, που τότε ήταν η πλέον πολύτιμη περιουσία, να υπόκειται στην αβεβαιότητα της εφαρμογής ενός αλλοδαπού δικαίου. Ωστόσο, η διαίρεση της κληρονομικής περιουσίας, που προκύπτει από την εφαρμογή δύο ή και περισσότερων κληρονομικών δικαίων στη διαδοχή ενός και μόνο προσώπου, δημιουργεί πληθώρα πρακτικών προβλημάτων. Πολλά από αυτά τα προβλήματα, αν και συνιστούν ενδιαφέρουσες περιπτώσεις προς συζήτηση στις νομικές σχολές, μπορούν να γίνουν πραγματικός εφιάλτης για τα εμπλεκόμενα μέρη. Τα προβλήματα αυτά μπορούν να προκύψουν λόγω θεμάτων όπως: - η πληρωμή τυχόν δανειστών της κληρονομιάς, - νόμιμες μοίρες, - ή απλά η εκκαθάριση της διαιρεθείσας κληρονομιάς. Ας δούμε το παράδειγμα μιας αγγλίδας χήρας με δύο παιδιά. Είναι ιδιοκτήτρια δύο σπιτιών, ένα στην Αγγλία και ένα στη Γαλλία (αλλά για να απλουστεύσουμε το παράδειγμα δεν έχει άλλη περιουσία). Κληροδοτεί το σπίτι στην Αγγλία στον γιο της, και το σπίτι στη Γαλλία στην κόρη της. Ας υποθέσουμε ότι τα δύο σπίτια είναι ίσης αξίας. Έτσι, και τα δύο παιδιά θα είναι ικανοποιημένα με την κληρονομιά. Τι θα συμβεί όμως αν ο γιος στην Αγγλία προσφύγει κατά της αδελφής του στη Γαλλία απαιτώντας τη νόμιμη μοίρα του; - Σύμφωνα με το γαλλικό δίκαιο, κάθε ένα από τα παιδιά δικαιούται το ένα τρίτο της κληρονομικής περιουσίας ως νόμιμη μοίρα. Το σπίτι στη Γαλλία και το σπίτι στην Αγγλία εκλαμβάνονται ως δύο διαφορετικές κληρονομιές, διότι το καθένα υπόκειται στο δίκαιο της χώρας όπου βρίσκεται. Αυτό σημαίνει ότι ο γιος μπορεί να απαιτήσει το ένα τρίτο του ακινήτου στη Γαλλία. PE v /78 DV\ doc

53 - Η αδελφή του από την πλευρά της δεν μπορεί να ανταποδώσει γιατί το αγγλικό δίκαιο δεν προβλέπει την έννοια της νόμιμης μοίρας. - Κατά πάσα πιθανότητα, ο γάλλος δικαστής θα βρει έναν τρόπο να προβλεφθεί κάποια εξαίρεση βάσει του γεγονότος ότι ο γιος έχει ήδη το σπίτι στην Αγγλία. Ωστόσο, η εξαίρεση αυτή είναι πολύ δύσκολο να θεμελιωθεί. Με άλλα λόγια, η διαίρεση της κληρονομικής περιουσίας θέτει περίπλοκα προβλήματα που καλό είναι να αποφεύγονται. Αναπαραπομπή μόνο για κράτη εκτός ΕΕ Δεν προβλέπεται αναπαραπομπή (παραπομπή από το ιδιωτικό διεθνές δίκαιο) μεταξύ των κρατών μελών. Ωστόσο, ακολουθώντας το παράδειγμα των άρθρων 4 και 17 της Σύμβασης της Χάγης, αν το αντικειμενικά εφαρμοστέο δίκαιο είναι το δίκαιο κράτους εκτός ΕΕ, και αν οι κανόνες περί επιλογής δικαίου του εν λόγω κράτους παραπέμπουν, για το σύνολο ή μέρος της κληρονομιάς, στο δίκαιο ενός άλλου κράτους εκτός ΕΕ το οποίο δύναται να εφαρμόσει είτε το δικό του δίκαιο είτε το δίκαιο ενός κράτους μέλους, εφαρμόζεται το δίκαιο του δεύτερου κράτους. Επιλογή δικαίου (professio juris) Παρούσα κατάσταση Βλ. χάρτη 2 "Επιλογή δικαίου" στο παράρτημα Αυτή τη στιγμή, η επιλογή δικαίου στην κληρονομική διαδοχή επιτρέπεται μόνο σε 7 κράτη μέλη της ΕΕ, κυρίως κράτη με σχετικά πρόσφατες κωδικοποιήσεις του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου, ήτοι: - Βέλγιο (νέα κωδικοποίηση του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου το 2004, η επιλογή δικαίου δεν επηρεάζει τις νόμιμες μοίρες), - Εσθονία (2002, μόνο για κινητή περιουσία), - Φινλανδία (2002), - Γερμανία (1986, περιορίζεται ωστόσο στην επιλογή lex rei sitae για την ακίνητη περιουσία που βρίσκεται στη Γερμανία), - Ιταλία (1995, προϋπόθεση της επιλογής δικαίου είναι ο διαθέτης, κατά τον χρόνο του θανάτου του, να έχει ακόμη τη συνήθη διαμονή του στο κράτος το δίκαιο του οποίου έχει επιλέξει επίσης, η επιλογή δικαίου δεν επηρεάζει τις νόμιμες μοίρες των κληρονόμων που έχουν τη συνήθη διαμονή τους στην Ιταλία), - Κάτω Χώρες (1996) - και Ρουμανία (1992, μόνο για κινητή περιουσία). Σχεδιαζόμενος κανονισμός ΕΚ Όποια επιλογή και αν προτιμήσει ο ευρωπαίος νομοθέτης, ο διαθέτης πρέπει να έχει τη δυνατότητα να επιλέξει το εφαρμοστέο δίκαιο (professio juris) στη διαθήκη του (ή σε άλλη διάθεση αιτία θανάτου). DV\ doc 55/78 PE v02-00

54 - Από πολιτικής άποψης, θα είναι ευκολότερο να επιτευχθεί συμφωνία σχετικά με έναν κοινό κανόνα σύγκρουσης (είτε η αρχή της ιθαγένειας είτε η αρχή της τελευταίας συνήθους διαμονής), εάν οι διαθέτες στα κράτη μέλη που θα κληθούν να εγκαταλείψουν τους ισχύοντες κανόνες περί συγκρούσεων έχουν τη δυνατότητα να επιτύχουν τα ίδια αποτελέσματα μέσω της επιλογής δικαίου. - Από τεχνικής άποψης, οι πλέον σύγχρονες λύσεις των κανόνων συγκρούσεων περιλαμβάνουν την επιλογή δικαίου (professio juris) στις περιπτώσεις κληρονομικής διαδοχής. - Επί της ουσίας, ο διαθέτης που ζει σε ένα κράτος μέλος χωρίς να έχει την ιθαγένειά του πρέπει να έχει τη δυνατότητα να επιλέγει το εφαρμοστέο δίκαιο βάσει της ιθαγένειας ή βάσει της συνήθους διαμονής του. Πρέπει να προβλέπονται μόνο δύο κριτήρια για την επιλογή δικαίου, είτε κατά τον χρόνο της επιλογής είτε κατά τον χρόνο του θανάτου του διαθέτη 1 : - ιθαγένεια, - συνήθης διαμονή. Δεν πρέπει να επιτρέπεται κανένα άλλο κριτήριο: Πιο συγκεκριμένα, δεν πρέπει να επιτραπεί η εφαρμογή του κριτηρίου του τόπου (situs) όπου βρίσκεται η ακίνητη περιουσία. Αν επιτραπεί κάτι τέτοιο, θα επιστρέψουμε στη διαίρεση της κληρονομικής περιουσίας. Οι διαθήκες που είναι έγκυρες αυτή τη στιγμή σύμφωνα με το ισχύον δίκαιο, αλλά για τις οποίες το εφαρμοστέο δίκαιο βάσει του νέου κανονισμού θα είναι διαφορετικό και κατά συνέπεια θα καταστούν άκυρες υπό το νέο εφαρμοστέο δίκαιο, θα πρέπει να ερμηνεύονται ώστε να προκύπτει μια υπονοούμενη επιλογή δικαίου. Παράδειγμα: Κάτοικος Ιταλίας με γερμανική ιθαγένεια έχει ορίσει αρχικό και τελικό κληρονόμο στη διαθήκη του. Πρόκειται για ένα είδος υποκατάστασης (substitutio fideicomissaria) που επιτρέπεται γενικά από το γερμανικό δίκαιο 2, αλλά όχι από το ιταλικό 3. - Επί του παρόντος, η διαθήκη είναι έγκυρη, διότι τόσο το γερμανικό όσο και το ιταλικό ιδιωτικό διεθνές δίκαιο ορίζουν ότι ισχύει η αρχή της ιθαγένειας, και άρα το εφαρμοστέο δίκαιο είναι το γερμανικό. - Αν όμως θεσπιστεί ο σχεδιαζόμενος κανονισμός ΕΚ, το εφαρμοστέο δίκαιο θα είναι το κληρονομικό δίκαιο της χώρας όπου ο θανών είχε την τελευταία συνήθη κατοικία του, δηλαδή η διαθήκη θα υπόκειται στο ιταλικό δίκαιο και θα κηρυχθεί άκυρη. - Αυτό το αποτέλεσμα δεν είναι αποδεκτό. Θα πρότεινα σε αυτές τις περιπτώσεις να τεκμαίρεται μια υπονοούμενη επιλογή δικαίου. Έτσι, το παλιό δίκαιο βάσει του οποίου συντάχθηκε η διαθήκη θα εξακολουθεί να ισχύει για το σύνολο της διαθήκης 4. 1 Το δεύτερο είναι σημαντικό γιατί ενδέχεται να είναι ευκολότερο να προσδιοριστούν τα κριτήρια που ίσχυαν κατά τον χρόνο του θανάτου παρά αναδρομικά κατά την επιλογή του δικαίου. 2 άρθρο 2100 κ. επ. BGB (γερμανικός Αστικός Κώδικας). 3 Το άρθρο 692 του ιταλικού Αστικού Κώδικα επιτρέπει την substitutio fideicomissaria μόνο για πρόσωπα που τελούν υπό επιτροπεία. 4 Μία άλλη δυνατή αλλά όχι εξίσου αποτελεσματική λύση θα ήταν μια μεταβατική διάταξη σύμφωνα με την οποία οι διαθήκες που έχουν συνταχθεί έγκυρα υπό το εφαρμοστέο δίκαιο κατά τον χρόνο της σύνταξής τους δεν μπορούν να καταστούν άκυρες απλώς και μόνο λόγω της εφαρμογής των νέων κανόνων. PE v /78 DV\ doc

55 Όχι στις εξαιρέσεις δημόσιας τάξης κατά άλλων κρατών μελών Η επιλογή δικαίου και το αντικειμενικά εφαρμοστέο δίκαιο δεν πρέπει να υπόκεινται σε εξαιρέσεις δημόσιας τάξης. Οι εν λόγω εξαιρέσεις πρέπει να εφαρμόζονται μόνο για το δίκαιο τρίτων κρατών, και όχι για άλλα κράτη μέλη. Προβλήματα λόγω των διαφορών των εθνικών δικαίων Νόμιμες μοίρες Η "επιλογή δικαίου" μπορεί να φαίνεται ότι είναι ένα πολύ τεχνικό νομικό ζήτημα, ανίκανο να κινήσει το ενδιαφέρον του μέσου ανθρώπου. Ωστόσο, η ιδέα της Επιτροπής να θεσπίσει νομοθετικές πράξεις για την κληρονομική διαδοχή και τις διαθήκες, και ιδίως το ενδεχόμενο μιας ρήτρας επιλογής δικαίου έγινε πρωτοσέλιδο σε μια μεγάλη ιρλανδική εφημερίδα. Δεν θυμάμαι ακριβώς τη διατύπωση αλλά η κεντρική ιδέα του άρθρου ήταν επιτρέψτε μου μια μικρή υπερβολή: "Ιρλανδοί πολίτες, προσοχή! Η Επιτροπή σχεδιάζει να καταργήσει τα δικαιώματα της χήρας και των ορφανών στην περιουσία του συζύγου." Είναι λοιπόν προφανές ότι η επιλογή δικαίου έχει αντίκτυπο στο ζήτημα της νόμιμης μοίρας. Η νόμιμη μοίρα είναι ίσως το πλέον σημαντικό ζήτημα δημόσιας τάξης στο κληρονομικό δίκαιο. Οι κανόνες για τις νόμιμες μοίρες διαφέρουν σημαντικά μεταξύ των κρατών μελών, όσον αφορά τη νομική φύση της μοίρας, τα πρόσωπα που δικαιούνται νόμιμη μοίρα και το μέγεθος αυτής. Όσον αφορά τη νομική φύση, διακρίνονται τέσσερις διαφορετικές προσεγγίσεις: - Η νόμιμη μοίρα μπορεί να είναι υποχρεωτικό μερίδιο, δηλαδή ο συγγενής/σύζυγος καθίσταται κληρονόμος απευθείας από τον νόμο ακόμη και αν δεν έχει συμπεριληφθεί στη διαθήκη και ακόμη και αν δεν διεκδικήσει το μερίδιό του. Αυτό ισχύει στη Βουλγαρία, την Τσεχία (άρθρο 479 ΑΚ), την Ελλάδα (άρθρο 1829 ΑΚ), τη Λιθουανία (άρθρο 5.20 ΑΚ), τη Σλοβακία (άρθρο 479 ΑΚ). - Στη δεύτερη περίπτωση, πρόκειται πάλι για υποχρεωτικό μερίδιο, αλλά ο δικαιούχος πρέπει να το διεκδικήσει εντός συγκεκριμένης προθεσμίας σε αντίθετη περίπτωση ισχύουν οι διαθέσεις της διαθήκης αντί της νόμιμης μοίρας. Αυτό προβλέπει η νομοθεσία στο Βέλγιο (άρθρο 920 κ. επ. ΑΚ), στην Κύπρο (άρθρο 42 του νόμου περί διαθήκης και κληρονομικής διαδοχής), στην Εσθονία (άρθρο 104 κ. επ. του νόμου περί διαδοχής), στη Γαλλία (άρθρο 920 κ. επ. ΑΚ), στην Ιταλία (457 ΑΚ), στη Λετονία (άρθρο 693 ΑΚ), στο Λουξεμβούργο (άρθρο 920 κ. επ. ΑΚ), στην Πορτογαλία (άρθρο 2156 κ. επ. ΑΚ), στη Ρουμανία (άρθρο 841 κ. επ. ΑΚ), Σλοβενία (άρθρο 40 του νόμου περί διαδοχής), στην Ισπανία (άρθρο 806 κ. επ. ΑΚ) και στη Σουηδία (άρθρο 7 παράγραφος 3 του νόμου περί διαδοχής). Η προθεσμία για τη διεκδίκηση του υποχρεωτικού μεριδίου κυμαίνονται από έξι μήνες (στη Σουηδία) έως 30 χρόνια από τον θάνατο του κληρονομούμενου (στη Γαλλία). - Η τρίτη επιλογή είναι μια απλή χρηματική αξίωση, που υπολογίζεται βάσει της αξίας της κληρονομιάς, αλλά χωρίς οι δικαιούχοι να καθίστανται συγκληρονόμοι. Δεν είναι συγκύριοι της κληρονομικής περιουσίας και δεν μπορούν να αποφασίσουν σχετικά με την κατανομή της. Μπορούν απλώς να αξιώσουν ένα συγκεκριμένο χρηματικό ποσό. Αυτή είναι η νομοθεσία στην Αυστρία (άρθρο 762 κ. επ. ABGB), στη Δανία (άρθρο 25 του νόμου περί διαδοχής), στη Φινλανδία (άρθρο 7 του νόμου περί διαδοχής), στη Γερμανία (άρθρο 2303 κ. επ. BGB), στην Ουγγαρία (άρθρο 666 κ. επ. ΑΚ), στην Ιρλανδία (για τον/την σύζυγο: άρθρο DV\ doc 57/78 PE v02-00

56 111 του νόμο περί διαδοχής 1965), στη Μάλτα (άρθρο 615 ΑΚ), στις Κάτω Χώρες (άρθρο 4:63 κ. επ. BW), στην Πολωνία (άρθρο 991 κ. επ. ΑΚ) και στη Σκοτία. - Η τέταρτη επιλογή είναι επίσης χρηματική αξίωση, αλλά το ποσό δεν υπολογίζεται επί της αξίας της κληρονομικής περιουσίας αλλά περιορίζεται σε "εύλογες οικονομικές παροχές για τα εξαρτώμενα μέλη". Αυτή η επιλογή έχει προτιμηθεί από τρία συστήματα σε δύο κράτη μέλη όπου ισχύει το κοινό δίκαιο: την Αγγλία, την Ιρλανδία και τη Βόρεια Ιρλανδία. Βλ. χάρτη 3 "Μέγεθος νόμιμης μοίρας" στο παράρτημα. Ένα ακόμη πιο σημαντικό στοιχείο είναι ότι το μέγεθος της νόμιμης μοίρας ποικίλλει σημαντικά. Ας δούμε το μέγιστο δυνατό μέγεθος της νόμιμης μοίρας στις διάφορες χώρες: Σε ορισμένα κράτη μέλη, η νόμιμη μοίρα μπορεί να είναι έως 100% της κληρονομιάς: Στην Τσεχία (άρθρο 479 ΑΚ) και στη Σλοβακία (άρθρο 479 ΑΚ), εάν ο/ή θανών/-ούσα έχει μόνο ανήλικα τέκνα (αλλά όχι ενήλικα τέκνα ούτε επιζών/-ούσα σύζυγο), το σύνολο της κληρονομιάς περιέρχεται υποχρεωτικά στα παιδιά. Στη Βουλγαρία, οι νόμιμες μοίρες μπορεί να αποτελούν συνολικά 5/6 της κληρονομιάς (αν υπάρχει σύζυγος που επιζεί και 3 ή περισσότερα τέκνα, άρθρο 29 του νόμου περί διαδοχής). Σε ορισμένα άλλα κράτη, οι νόμιμες μοίρες μπορεί να αποτελούν συνολικά ¾ της κληρονομιάς, και συγκεκριμένα στο Βέλγιο (άρθρο 916 ΑΚ, με 3 ή περισσότερα παιδιά), στην Κύπρο (άρθρο 41 κ. επ. του νόμου περί διαθηκών και διαδοχής), στη Γαλλία (άρθρο 913 ΑΚ), στο Λουξεμβούργο (άρθρο 913 κ. επ. ΑΚ), στη Μάλτα (άρθρο 615, 631 κ. επ. ΑΚ) και στη Ρουμανία. οι νόμιμες μοίρες μπορεί να αποτελούν συνολικά 2/3 της κληρονομιάς στην Πολωνία (άρθρο 991 ΑΚ), στην Πορτογαλία (άρθρο 2156 κ. επ. ΑΚ), και στην Ισπανία (άρθρο 806 κ. επ. ΑΚ). Σε 14 νομικά συστήματα, ο διαθέτης μπορεί να διαθέσει τουλάχιστον το ήμισυ της περιουσίας οι νόμιμες μοίρες μπορούν να ανέλθουν μόνο στο ½ της κληρονομικής περιουσίας, συγκεκριμένα: στην Αυστρία (άρθρο 765 ABGB), στην Εσθονία (άρθρο 104 κ. επ. του νόμου περί διαδοχής), στη Φινλανδία (άρθρο 7 1 του νόμου περί διαδοχής), στη Γερμανία ( 2303 BGB), στην Ελλάδα (άρθρο 765 ΑΚ), στην Ουγγαρία, στην Ιρλανδία (άρθρο 109 κ. επ. του νόμου περί διαδοχής), στην Ιταλία (άρθρο 540 ΑΚ), στη Λετονία (άρθρο 425 κ. επ. ΑΚ), στη Λιθουανία (άρθρο 5.20 κ. επ. ΑΚ), στις Κάτω Χώρες (άρθρο 4:63 κ. επ. BW), στη Σκοτία (μόνο για κινητή περιουσία), στη Σλοβενία (άρθρο 25 του νόμου περί διαδοχής) και στη Σουηδία (άρθρο 7 παράγραφος 1 του νόμου περί διαδοχής). Οι νόμιμες μοίρες περιορίζονται σε ¼ της κληρονομικής περιουσίας κατά μέγιστο στη Δανία (άρθρο 10 του νόμου περί διαδοχής). Τέλος, στα παραδοσιακά συστήματα κοινού δικαίου (Common Law) δεν υπάρχουν προκαθορισμένες νόμιμες μοίρες. Ωστόσο, το δικαστήριο μπορεί να χορηγήσει οικονομικές παροχές από την κληρονομική περιουσία σε συγγενείς και άλλα πρόσωπα που εξαρτώνταν από τον θανόντα, εάν ο θανών δεν είχε προβλέψει εύλογες οικονομικές παροχές για τα πρόσωπα αυτά. Αυτό προβλέπει ο νόμος στην Αγγλία και την Ουαλία 1 και στη Βόρεια 1 Inheritance (Provision for Family and Dependants) Act 1975 [Νόμος περί κληρονομιών (μέριμνα για την οικογένεια και τα εξαρτώμενα μέλη) 1975] Δικτυακός τόπος: PE v /78 DV\ doc

57 Ιρλανδία 1. Πρόβλημα και δυνατές λύσεις Έτσι λοιπόν, ένας διαθέτης που ζει σε χώρα όπου προβλέπονται μεγάλες νόμιμες μοίρες μπορεί να επιλέξει ένα άλλο δίκαιο που δεν προβλέπει ή προβλέπει μικρότερες νόμιμες μοίρες. Εν είδει παραδείγματος, ας δούμε τις διαφορές μεταξύ των νόμιμων μοιρών στην Ιρλανδία και στη Βόρεια Ιρλανδία: - Σύμφωνα με το ιρλανδικό δίκαιο, ο/η σύζυγος που επιζεί έχει δικαίωμα νόμιμης μοίρας που ισούται με το 1/3 της κληρονομιάς, εάν ο θανών αφήσει τέκνα αν όχι, με το 1/2 της κληρονομιάς (δηλαδή το ήμισυ του εξ αδιαθέτου μεριδίου του/της συζύγου που επιζεί) 2. - Στη Βόρεια Ιρλανδία, ο/η σύζυγος που επιζεί δεν δικαιούται νόμιμη μοίρα. Ωστόσο, το δικαστήριο δύναται, εάν κρίνει ότι η διάθεση της περιουσίας του θανόντος βάσει της διαθήκης του ή της νομοθεσίας που διέπει την εξ αδιαθέτου διαδοχή, ή βάσει του συνδυασμού αυτών, δεν εξασφαλίζει εύλογες οικονομικές παροχές για τον αιτούντα/την αιτούσα, να εκδώσει διάταξη για τη χορήγηση οικονομικής παροχής τέτοιας που να θεωρείται εύλογη σε κάθε περίσταση της υπόθεσης για έναν/μία σύζυγο, είτε αυτή απαιτείται είτε όχι για τη διατροφή του/της 3. Οι εν λόγω εύλογες οικονομικές παροχές μπορεί να ανέλθουν σε 1/3 της κληρονομιάς (ή και περισσότερο), αλλά γενικά είναι πολύ μικρότερες από αυτές που θα δικαιούνταν ο/η σύζυγος που επιζεί σύμφωνα με το ιρλανδικό δίκαιο. - Έτσι λοιπόν, ένα ιρλανδός διαθέτης που θέλει να αποκληρώσει τη σύζυγό του μπορεί να μεταφέρει προσωρινά τη συνήθη διαμονή του στη Βόρεια Ιρλανδία. Όντας εκεί, έχει τη δυνατότητα να επιλέξει το δίκαιο της Βόρειας Ιρλανδίας και να συντάξει μια διαθήκη με την οποία να αποκληρώνει τη σύζυγό του 4. Αν εξετάσουμε τον πίνακα για το μέγιστο μέγεθος της νόμιμης μοίρας, η Δανία, η Αγγλία και η Βόρεια Ιρλανδία ξεχωρίζουν ως οι ιδανικοί προορισμοί για όσους θέλουν να αποφύγουν τους εθνικούς κανόνες για τη νόμιμη μοίρα. Ωστόσο, ανάλογα με την περίπτωση, η επιλογή και άλλων κληρονομικών δικαίων θα μπορούσε να μειώσει το μέγεθος της νόμιμης μοίρας. Είναι αυτές οι διαφορές το πραγματικό πρόβλημα; - Στα περισσότερα συστήματα, όπως έχουμε δει, οι νόμιμες μοίρες ενδέχεται να ανέρχονται στο ήμισυ της κληρονομιάς. Εδώ το επίπεδο προστασίας μπορεί να ποικίλλει ανά περίπτωση. Κανένα σύστημα όμως δεν αφήνει τους στενούς συγγενείς και τον/την σύζυγο χωρίς κανένα απολύτως μερίδιο στην κληρονομική περιουσία. Ακόμη και στην Αγγλία και τη Βόρεια Ιρλανδία απαιτούνται "εύλογες οικονομικές παροχές" για τον/την σύζυγο και τους κατιόντες. Έτσι, στις περισσότερες περιπτώσεις, οι πρακτικές διαφορές μεταξύ των διαφόρων νομικών συστημάτων δεν είναι τόσο μεγάλες ώστε τα αποτελέσματα ενός συστήματος να θεωρηθούν απαράδεκτα. 1 Inheritance (Provision for Family and Dependants) (Northern Ireland) Order 1979 [Διάταξη περί κληρονομιών (μέριμνα για την οικογένεια και τα εξαρτώμενα μέλη) Βόρεια Ιρλανδία 1979] Δικτυακός τόπος: 2 Άρθρο 111 του ιρλανδικού νόμου περί διαδοχής, Δικτυακός τόπος: 3 Άρθρα 3(1), 4(2) και 2(2) Inheritance (Provision for Family and Dependants) (Northern Ireland) Order 1979, Δικτυακός τόπος: 4 Για την αποκλήρωση τέκνων, αυτό το μοντέλο δεν αποδίδει εξίσου γιατί η Ιρλανδία και η Βόρεια Ιρλανδία έχουν παρόμοιους κανόνες σχετικά με τις "εύλογες χρηματικές παροχές" για τα παιδιά. DV\ doc 59/78 PE v02-00

58 - Επίσης, η επιλογή του εθνικού δικαίου του διαθέτη δεν μπορεί να θεωρηθεί πρόβλημα. Με αυτή την επιλογή, ο διαθέτης επιλέγει απλώς ένα σύστημα που προβλέπεται αυτή τη στιγμή από τη νομοθεσία της πλειονότητας των κρατών μελών. - Προβλήματα συνεπώς ενδέχεται να ανακύψουν μόνο στις περιπτώσεις στις οποίες ο διαθέτης, αφού επιλέξει το δίκαιο της χώρας συνήθους διαμονής του, μετοικήσει σε μια άλλη χώρα (συγκεκριμένα στη χώρα καταγωγής του). Ένα ακραίο παράδειγμα θα είχε ως εξής: - Ένας Τσέχος σπουδάζει στο Λονδίνο. Είναι ανύπαντρος. Επιλέγει παρόλ αυτά το αγγλικό κληρονομικό δίκαιο γιατί θέλει να συντάξει ελεύθερα τη διαθήκη του. - Μετά επιστρέφει στην Τσεχία, παντρεύεται και κάνει παιδιά. Μερικά χρόνια αργότερα, καυγαδίζει με τη γυναίκα του και τα παιδιά του. Τότε, βάσει της ρήτρας πρότερης επιλογής δικαίου, αποκληρώνει τη γυναίκα και τα παιδιά του. Σύμφωνα με το τσεχικό δίκαιο, αν τα παιδιά είναι ανήλικα, η σύζυγος και τα παιδιά κληρονομούν υποχρεωτικά το σύνολο της περιουσίας. - Αντίθετα, σύμφωνα με το αγγλικό κληρονομικό δίκαιο, το δικαστήριο θα τους χορηγούσε μόνο εύλογες οικονομικές παροχές. Ανάλογα με το μέγεθος της περιουσίας και τις ανάγκες τους, η σύζυγος και τα παιδιά θα ελάμβαναν σίγουρα κάποια ποσά, αλλά μάλλον όχι το σύνολο της περιουσίας. Τι θα μπορούσε και τι θα έπρεπε να κάνει ο ευρωπαίος νομοθέτης για μια τόσο ακραία περίπτωση; - Η πρώτη επιλογή είναι αυτή του ιταλικού δικαίου 1 : Σύμφωνα με το ιταλικό δίκαιο, η επιλογή του δικαίου της χώρας διαμονής ενός κληρονομούμενου ισχύει μόνο αν ο κληρονομούμενος διέμενε στη χώρα αυτή κατά τον χρόνο του θανάτου του. Ωστόσο, με αυτόν τον κανόνα παραμένει αβέβαιο ως τη στιγμή του θανάτου εάν η επιλογή δικαίου είναι έγκυρη. - Η δεύτερη επιλογή είναι αυτή που έχει υιοθετήσει ο βέλγος νομοθέτης (και εν μέρει ο ιταλός νομοθέτης) 2 : εξαίρεση των κανόνων για τις νόμιμες μοίρες από την επιλογή δικαίου. Αυτός ο κανόνας όμως θα είχε ως αποτέλεσμα την εφαρμογή δύο διαφορετικών κληρονομικών δικαίων στην ίδια κληρονομική περιουσία. - Μια τρίτη επιλογή θα μπορούσε να είναι η απαίτηση μιας ορισμένης περιόδου αναμονής πριν από την επιλογή δικαίου: Αυτό θα σήμαινε ότι η επιλογή του δικαίου της χώρας συνήθους διαμονής θα ήταν έγκυρη μόνο αν ο διαθέτης έχει ήδη ζήσει σε αυτήν την χώρα ικανό χρονικό διάστημα, ίσως τρία ή τέσσερα χρόνια. Αυτή η επιλογή παρέχει μεγαλύτερη ασφάλεια δικαίου από την προηγούμενη, γιατί τα μεταγενέστερα συμβάντα δεν μπορούν να καταστήσουν την επιλογή μη έγκυρη. - Τέλος, ο νομοθέτης θα μπορούσε να αφήσει τα δικαστήρια να χειριστούν τέτοιες ακραίες υποθέσεις όπως στο παράδειγμά μας, εφαρμόζοντας την αρχή fraus legis (καταστρατήγηση του νόμου). Αυτή η λύση δεν είναι αυτή που θα προέκρινα. Κατά τη γνώμη μου, μόνο μια "γυμνή" ρήτρα επιλογής δικαίου, χωρίς καμία διάταξη διαθήκης για τη διάθεση της περιουσίας θα μπορούσε να οδηγήσει σε τέτοια καταστρατήγηση του νόμου. 1 Άρθρο 46 του ιταλικού νόμου περί ιδιωτικού διεθνούς δικαίου. 2 Άρθρο 79 του βελγικού νόμου περί ιδιωτικού διεθνούς δικαίου. Το ίδιο ισχύει και σύμφωνα με τα άρθρο 46 του ιταλικού νόμου περί ιδιωτικού διεθνούς δικαίου για τις νόμιμες μοίρες των κληρονόμων που έχουν τη συνήθη διαμονή τους στην Ιταλία κατά τον χρόνο του θανάτου του κληρονομούμενου. PE v /78 DV\ doc

59 Διαθήκες και άλλα είδη διάθεσης αιτία θανάτου Ικανότητα σύνταξης διαθήκης Πρέπει να ισχύει μια ειδική διάταξη όσον αφορά την ικανότητα σύνταξης διαθήκης, δηλαδή να ορίζεται μια ελάχιστη ηλικία και διανοητική ικανότητα για τη σύνταξη διαθήκης. Το δέον φαίνεται ότι είναι να εφαρμόζεται το εθνικό δίκαιο του διαθέτη κατά τον χρόνο της υπογραφής της διαθήκης (ή άλλης διάθεσης αιτία θανάτου). Τυπικό κύρος Σε όλα τα νομικά σύστημα, οι διαθήκες πρέπει να συντάσσονται σύμφωνα με ορισμένο τύπο. Οι τυπικές απαιτήσεις αποσκοπούν στην αποφυγή πλαστογραφιών και διαφορών σχετικά με την αυθεντικότητα της διαθήκης. Ωστόσο, οι τυπικές απαιτήσεις δεν είναι ίδιες στα διάφορα νομικά συστήματα. Μια διαθήκη που είναι τυπικά έγκυρη σε ένα κράτος, μπορεί να θεωρηθεί ότι δεν τηρεί τον απαιτούμενο τύπο σε ένα άλλο κράτος. Βλ. χάρτη 4 "Τυπικό κύρος διαθηκών που συντάσσονται σύμφωνα με τοπικό τύπο" στο παράρτημα. Οι περισσότεροι θα συμφωνήσουν με τη κάτωθι δήλωση: "Μια διαθήκη θεωρείται έγκυρη από την άποψη του τύπου εφόσον ο τύπος της συνάδει με το εσωτερικό δίκαιο του τόπου όπου συντάχθηκε". Αυτά αναφέρει τα άρθρο 1(α) της Σύμβασης της Χάγης για τον τύπο διατάξεων διαθήκης 1. - Ωστόσο, μόνο 16 κράτη μέλη της ΕΕ έχουν κυρώσει αυτή τη Σύμβαση: Αυστρία, Βέλγιο, Γαλλία, Γερμανία, Δανία, Ελλάδα, Εσθονία, Ηνωμένο Βασίλειο, Ιρλανδία, Ισπανία, Κάτω Χώρες, Λουξεμβούργο, Πολωνία, Σλοβενία, Σουηδία και Φινλανδία. - Άλλα 9 κράτη μέλη διαθέτουν έναν σχεδόν ταυτόσημο κανόνα στο εθνικό ιδιωτικό διεθνές τους δίκαιο για την αναγνώριση του κύρους μιας διαθήκης που πληροί τις τυπικές απαιτήσεις του κράτους όπου συντάχθηκε: Βουλγαρία (άρθρο 90 του νόμου περί ιδιωτικού διεθνούς δικαίου), Τσεχία (άρθρο 18 του νόμου περί ιδιωτικού διεθνούς δικαίου), Ουγγαρία (άρθρο 36 του νόμου περί ιδιωτικού διεθνούς δικαίου), Ιταλία (άρθρο 48 του νόμου περί ιδιωτικού διεθνούς δικαίου), Λιθουανία (άρθρο 1.61 του νόμου περί ιδιωτικού διεθνούς δικαίου), Μάλτα (άρθρο 682 ΑΚ), Πορτογαλία (άρθρο 66 ΑΚ), Ρουμανία (άρθρο 68(3) του νόμου περί ιδιωτικού διεθνούς δικαίου), Σλοβακία (άρθρο 18 του νόμου περί ιδιωτικού διεθνούς δικαίου). - Ωστόσο, υπάρχουν δύο κράτη μέλη για τα οποία δεν είναι σαφές αν το τυπικό κύρος στον τόπο σύνταξης της διαθήκης είναι αρκετό: Κύπρος και Λετονία (άρθρο 16, 21 του νόμου περί ιδιωτικού διεθνούς δικαίου). 1 Σύμβαση της Χάγης για τις συγκρούσεις νόμων που αφορούν τον τύπο διατάξεων διαθήκης της 5ης Οκτωβρίου DV\ doc 61/78 PE v02-00

60 Ας δούμε το παράδειγμα της Κύπρου ή της Λετονίας: Αμφότερες οι χώρες δεν έχουν υπογράψει τη Σύμβαση της Χάγης για τον τύπο διατάξεων διαθήκης. Αμφότερες οι χώρες δεν διαθέτουν ρητό κανόνα διά του οποίου να αναγνωρίζεται το τυπικό κύρος των διαθηκών που τηρούν τον τύπο του τόπου όπου συντάχθηκε η διαθήκη. - Έτσι, ακόμη και μια διαθήκη που συντάσσεται παρουσία συμβολαιογράφου μπορεί να μη θεωρηθεί έγκυρη αν δεν έχει υπογραφεί από δύο μάρτυρες. Όμως η σχετική νομοθεσία στη Γερμανία, την Πολωνία ή την Ισπανία δεν απαιτεί την παρουσία μαρτύρων. - Ομοίως, μια ιδιόγραφη διαθήκη δεν θα θεωρούνταν επαρκής στην Κύπρο, ακόμη και αν θεωρείται έγκυρη στον τόπο όπου συντάχθηκε. Έτσι, ο μελλοντικός κανονισμός πρέπει να περιλαμβάνει παραπομπή στο άρθρο 1 της Σύμβασης της Χάγης για τον τύπο διατάξεων διαθήκης ή έναν κανόνα που να αναδιατυπώνει το εν λόγω άρθρο. - Ο ίδιος κανόνας πρέπει να ισχύει και για το τυπικό κύρος των συνδιαθηκών και των κληρονομικών συμβάσεων 1. - Ο ίδιος κανόνας πρέπει επίσης να ισχύει για το τυπικό κύρος της ανάκλησης μιας διαθήκης ή κληρονομικής σύμβασης 2. Ουσιαστική εγκυρότητα Η ουσιαστική εγκυρότητα των διατάξεων της διαθήκης ή της ανάκλησης αυτών διέπεται γενικά από το δίκαιο που θα ήταν εφαρμοστέο αν ο διαθέτης πέθαινε τη στιγμή της σύνταξης της διαθήκης ("εξ ορισμού" κληρονομικό δίκαιο). Αυτό θα έπρεπε να ισχύσει και με τον νέο κανονισμό. 1 Για τις συνδιαθήκες βλ. επίσης άρθρο 4 Σύμβασης της Χάγης για τον τύπο διατάξεων διαθήκης. 2 Βλ. επίσης άρθρο 2 Σύμβασης της Χάγης για τον τύπο διατάξεων διαθήκης. PE v /78 DV\ doc

61 Κληρονομική σύμβαση ή συνδιαθήκη Κληρονομική σύμβαση Βλ. χάρτη 5 "Κληρονομικές συμβάσεις" στο παράρτημα. Οι κληρονομικές συμβάσεις ή οι συνδιαθήκες θέτουν ιδιαίτερα προβλήματα. Οι κληρονομικές συμβάσεις που ρυθμίζουν τη διαδοχή ενός ή περισσότερων συμβαλλόμενων μερών με δεσμευτικό τρόπο επιτρέπονται σε ορισμένα μόνο κληρονομικά δίκαια. - Οι κληρονομικές συμβάσεις επιτρέπονται στην Αυστρία (άρθρο 1253 ABGB, μόνο μεταξύ συζύγων και για τα 3/4 της κληρονομιάς), στην Εσθονία (άρθρο 102 κ. επ. του νόμου περί διαδοχής), στη Γερμανία (άρθρο 2278), στη Λετονία (άρθρο 604 κ. επ. ΑΚ), στην Ισπανία από ορισμένες περιφερειακές νομοθεσίες (Aragon, Χώρα των Βάσκων, Καταλονία, Γαλικία, Navarra, Ibiza και Formentera των Βαλεαρίδων Νήσων). - Άλλα συστήματα δεν περιέχουν καμία διάταξη για τις συμβάσεις διαδοχής, ωστόσο επιτρέπουν τις δεσμευτικές συνδιαθήκες, συγκεκριμένα η Δανία και η Λιθουανία (άρθρο 5.43 κ. επ. ΑΚ). - Η Ουγγαρία επιτρέπει τις κληρονομικές συμβάσεις μόνο έναντι υποχρέωσης διατροφής (άρθρο 655 ΑΚ). - Σε άλλες χώρες, οι κληρονομικές συμβάσεις απαγορεύονται αλλά είναι δυνατή η δωρεά αιτία θανάτου (donatio mortis causa) συγκεκριμένα στην Ελλάδα (άρθρο 368, 2032 ΑΚ) και στις Κάτω Χώρες (άρθρο 4:42, 4:44 BW). - Οι χώρες του κοινού δικαίου δεν προβλέπουν κληρονομική σύμβαση για διάθεση αιτία θανάτου, αλλά επιτρέπουν τη σύναψη μιας υποχρεωτικής σύμβασης για τη σύνταξη ή τη μη σύνταξη διαθήκης. Αυτό ισχύει στην Αγγλία και Ουαλία, στην Ιρλανδία, τη Βόρεια Ιρλανδία και τη Σκοτία, και κατά πάσα πιθανότητα στην Κύπρο. - Ωστόσο, σε 15 κράτη μέλη, οι κληρονομικές συμβάσεις απαγορεύονται (αν και ορισμένα κράτη επιτρέπουν εξαιρέσεις στο πλαίσιο προγαμιαίων συμφώνων): Βέλγιο (άρθρο 1130 ΑΚ), Βουλγαρία, Τσεχία (άρθρο 476 ΑΚ), Φινλανδία (άρθρο 10:5 του νόμου περί διαδοχής), Γαλλία (άρθρο 722 ΑΚ), Ιταλία (άρθρο 598, 635 ΑΚ), Λουξεμβούργο (άρθρο 1130 ΑΚ), Μάλτα (άρθρο 568 CCΑΚ), Πολωνία (άρθρο 1047 ΑΚ), Πορτογαλία (άρθρο 1755, 2028 ΑΚ), Ρουμανία (άρθρο 965 ΑΚ), Σλοβακία (άρθρο 476 ΑΚ), Σλοβενία (άρθρο 103 του νόμου περί διαδοχής), Ισπανία (άρθρο 1271 ΑΚ), Σουηδία (άρθρο 17 παράγραφος 1 του νόμου περί διαδοχής). Παράδειγμα: Ένα ζευγάρι Γερμανών συνάπτει μια κληρονομική σύμβαση που ρυθμίζει την κληρονομική διαδοχή αμφοτέρων των συζύγων. Αυτό είναι σύνηθες στη Γερμανία. Έχουν επίσης μια θερινή κατοικία στην Ιταλία. - Τόσο το γερμανικό όσο και το ιταλικό ιδιωτικό διεθνές δίκαιο εφαρμόζουν την αρχή της ιθαγένειας όσον αφορά το εφαρμοστέο κληρονομικό δίκαιο επιπλέον το γερμανικό δίκαιο επιτρέπει τη σύναψη κληρονομικής σύμβασης. - Αντίθετα, τα ιταλικό δίκαιο απαγορεύει τις κληρονομικές συμβάσεις. Σύμφωνα με ορισμένες δικαστικές αποφάσεις και ορισμένους μελετητές της ιταλικής νομολογίας, αυτή η απαγόρευση εντάσσεται στην ιταλική δημόσια τάξη. Εφόσον πρόκειται για στοιχείο DV\ doc 63/78 PE v02-00

62 δημόσιας τάξης, τα ιταλικά δικαστήρια ή το ιταλικό κτηματολόγιο θα πρέπει να κρίνουν την κληρονομική σύμβαση άκυρη, ακόμη και αν εφαρμοστέο δίκαιο είναι το γερμανικό. Ο σχεδιαζόμενος κανονισμός πρέπει να ρυθμίσει αυτές τις καταστάσεις. Μπορεί να βασιστεί για τον σκοπό αυτό στα άρθρα 8-12 της Σύμβασης της Χάγης περί του εφαρμοστέου δικαίου στην κληρονομική διαδοχή, ενδεχομένως με μικρές τροποποιήσεις: - Σύμφωνα με το άρθρο 10, όταν η σύμβαση αφορά τις κληρονομικές περιουσίες περισσότερων από ένα πρόσωπα, η σύμβαση κρίνεται ουσιωδώς έγκυρη μόνο εάν είναι έγκυρη σύμφωνα με όλα τα δίκαια που θα διείπαν τη διαδοχή για κάθε ένα από τα πρόσωπα αν αυτά πέθαιναν την ημέρα της σύναψης της σύμβασης. - Κατά τη γνώμη μου, θα ήταν αρκετό να αξιολογηθούν οι διατάξεις κάθε μέρους της κληρονομικής σύμβασης βάσει του κληρονομικού δικαίου που είναι εφαρμοστέο για τη διαδοχή του συγκεκριμένου μέρους. Το δίκαιο αυτό θα ρυθμίζει επίσης τις συνέπειες στην περίπτωση που οι διατάξεις ενός άλλου μέρους κριθούν άκυρες. - Ειδικότερα, η θέσπιση της επιλογής δικαίου (professio juris) 1 και η απαγόρευση της χρήσης της εξαίρεσης δημόσιας τάξης 2 κατά του δικαίου ενός άλλου κράτους μέλους θα ήταν πολύ σημαντική για αυτές τις κληρονομικές συμβάσεις. Συνδιαθήκες Ανάλογη είναι η κατάσταση για τις συνδιαθήκες. - Ορισμένα κράτη μέλη επιτρέπουν τις δεσμευτικές συνδιαθήκες: Δανία, Εσθονία (άρθρο 87 κ. επ. του νόμου περί διαδοχής), Γερμανία (άρθρο 2270), Λιθουανία (άρθρο 5.43 κ. επ. ΑΚ) και Ισπανία σε ορισμένες περιφερειακές νομοθεσίες (Aragon, Χώρα των Βάσκων, Γαλικία, Navarra). - Άλλα κράτη μέλη επιτρέπουν συνδιαθήκες που όμως είναι ελεύθερα ανακλητές και μη δεσμευτικές: Αυστρία (άρθρο 1248 ABGB), Αγγλία και Ουαλία, Φινλανδία, Ιρλανδία, Βόρεια Ιρλανδία, Λετονία (άρθρο 604 κ. επ. ΑΚ), Μάλτα (άρθρο 592 ΚΑ), Σκοτία, Σλοβενία και Σουηδία (άρθρο 10 παράγραφος 7 του νόμου περί διαδοχής). - Τέλος, σε άλλα κράτη μέλη οι συνδιαθήκες απαγορεύονται και θεωρούνται άκυρες: Βέλγιο (άρθρο 968 ΑΚ), Βουλγαρία, Τσεχία (άρθρο 476 AK), Γαλλία (άρθρο 968 AK), Ελλάδα (άρθρο 1717 AK), Ουγγαρία (άρθρο 73 AK), Ιταλία (άρθρο 598 AK), Λουξεμβούργο (άρθρο 968 AK), Κάτω Χώρες (άρθρο 4:42 BW), Πολωνία, Πορτογαλία (άρθρο 2181 AK), Ρουμανία (άρθρο 857 AK), Σλοβακία (άρθρο 476 AK) και Ισπανία (εθνικό ισπανικό δίκαιο, άρθρο 669, 733 AK, επίσης οι συνδιαθήκες απαγορεύονται στην Καταλονία και στις Βαλεαρίδες Νήσους). Καθώς ο Κανονισμός θα καλύπτει όχι μόνο τις διαθήκες αλλά και τις συνδιαθήκες και τις κληρονομικές συμβάσεις, ενδείκνυται η χρήση του όρου "πράξη διάθεσης αιτία θανάτου" αντί του όρου "διαθήκη". 1 Βλ. παράγραφο Βλ. παράγραφο PE v /78 DV\ doc

63 Πεδίο εφαρμογής Κληρονομικό δίκαιο Το κληρονομικό δίκαιο καλύπτει ευρύ φάσμα νομικών ζητημάτων. Αναφέρω ενδεικτικά: - Ποιοι είναι οι κληρονόμοι σε περιπτώσεις εξ αδιαθέτου διαδοχής (δηλαδή όταν δεν υπάρχει διαθήκη); - Ποιον τύπο πρέπει να τηρεί μια διαθήκη; Τι διατάξεις μπορεί να συμπεριλάβει ο διαθέτης στη διαθήκη του; - Ποια είναι η νόμιμη μοίρα των παιδιών, του/της συζύγου και λοιπών στενών συγγενών; - Πώς εκκαθαρίζεται και μεταβιβάζεται η κληρονομική περιουσία στους κληρονόμους και τους κληροδόχους; - Πώς εξοφλούνται οι οφειλές του θανόντος; Ποια ευθύνη φέρουν οι κληρονόμοι; DV\ doc 65/78 PE v02-00

64 Εκκαθάριση της περιουσίας σύμφωνα με το κοινό δίκαιο (Common Law) H βρετανική κυβέρνηση 1, ωστόσο, επιθυμεί να περιορίσει το πεδίο εφαρμογής του σχεδιαζόμενου κοινοτικού νομοθετήματος στο θέμα του τι θα πάρει ποιος μετά το θάνατο του κληρονομούμενου. Ο κανονισμός όμως δεν θα πρέπει να καλύψει την εκκαθάριση της κληρονομικής περιουσίας. Στα περισσότερα ευρωπαϊκά συστήματα, οι κληρονόμοι αποκτούν την κυριότητα της κληρονομικής περιουσίας είτε αυτομάτως μετά τον θάνατο του κληρονομούμενου είτε κατόπιν αποδοχής της κληρονομιάς. Αντίθετα, σύμφωνα με το αγγλικό δίκαιο, μετά τον θάνατο του κληρονομούμενου, το δικαστήριο διορίζει έναν "προσωπικό εκπρόσωπο" που αποκτά την κυριότητα της περιουσίας του θανόντος και αναλαμβάνει την εκκαθάρισή της. Ο εκπρόσωπος αυτός αποκαλείται "executor" (εκτελεστής διαθήκης) αν έχει οριστεί από τον κληρονομούμενο ή "admnistrator" (εκκαθαριστής) εάν ορίζεται από το δικαστήριο. Ο προσωπικός εκπρόσωπος συγκεντρώνει τα περιουσιακά στοιχεία, εξοφλεί τις οφειλές και διανέμει την εναπομένουσα περιουσία στους κληροδόχους. Στην Κύπρο, την Ιρλανδία, τη Βόρεια Ιρλανδία και τη Σκοτία επίσης προβλέπεται ότι ένας προσωπικός εκπρόσωπος πρέπει να εκκαθαρίσει την περιουσία (αλλά όχι στη Μάλτα, που ακολουθεί την προσέγγιση του αστικού δικαίου στο ουσιαστικό κληρονομικό δίκαιο). Δικαστικός εκπρόσωπος στην Αυστρία, την Τσεχία και τη Σλοβακία Ομοίως, στην Αυστρία, την Τσεχία και τη Σλοβακία, διορίζεται από το δικαστήριο ένας δικαστικός εκπρόσωπος (Gerichtskommissär), ο οποίος είναι συνήθως συμβολαιογράφος και ο οποίος αναλαμβάνει την απογραφή των περιουσιακών στοιχείων και τον εντοπισμό των δικαιούχων και προπαρασκευάζει την οριστική δικαστική απόφαση για τη διανομή των περιουσιακών στοιχείων μεταξύ των δικαιούχων. Το ουγγρικό σύστημα είναι παρεμφερές, αλλά εκεί ο συμβολαιογράφος δεν ενεργεί απλώς ως δικαστικός εκπρόσωπος αλλά είναι αρμόδιος να λάβει την απόφαση σχετικά με τη διανομή της περιουσίας. Επιλογές για τον σχεδιαζόμενο κανονισμό ΕΚ Έτσι λοιπόν, η βρετανική κυβέρνηση πρότεινε την εξαίρεση της εκκαθάρισης της κληρονομικής περιουσίας από το πεδίο εφαρμογής του νέου κανονισμού ή του εφαρμοστέου κληρονομικού δικαίου. Αυτό όμως θα δημιουργούσε προβλήματα στην πλειονότητα των κρατών μελών στα οποία η επαγωγή και η εκκαθάριση της περιουσίας καλύπτονται από το ουσιαστικό κληρονομικό δίκαιο. Πιο συγκεκριμένα, θα ανακύψουν προβλήματα στη διαχείριση τυχόν χρεών αν δεν διασφαλιστεί ότι θα ισχύει το ίδιο δίκαιο τόσο για την εκκαθάριση όσο και για τα άλλα θέματα κληρονομικού δικαίου. Γι αυτό υποστηρίζω τη συμπερίληψη της εκκαθάρισης στο πεδίο εφαρμογής. Ως συνέπεια, οι εκκαθαριστικές εξουσίες ενός προσωπικού εκπροσώπου για περιουσία που διέπεται από το αγγλικό δίκαιο ή ενός δικαστικού εκπροσώπου στο αυστριακό δίκαιο θα ίσχυαν σε όλα τα κράτη μέλη. 1 Η κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου αντιτίθεται επίσης στην πρόταση το νομοθέτημα περί κληρονομικής διαδοχής να ρυθμίζει εάν οι δωρεές εν ζωή πρέπει να συνυπολογιστούν στη νόμιμη μοίρα. Θέλει δηλαδή να διασφαλίσει ότι οι έγκυρες δωρεές και άλλου είδους διαθέσεις περιουσίας που έλαβαν χώρα ενώ ο κληρονομούμενος ήταν εν ζωή δεν μπορούν να αναιρεθούν από την εφαρμογή ενός αλλοδαπού κληρονομικού δικαίου. PE v /78 DV\ doc

65 Μια τρίτη επιλογή που συνιστά ένα είδος μέσης λύσης θα μπορούσε να είναι η εφαρμογή της ειδικής διαδικασίας εκκαθάρισης που προβλέπεται από τα ανωτέρω κράτη μέλη (και απαιτεί εκκαθάριση από προσωπικό ή δικαστικό εκπρόσωπο) μόνο για την περιουσία που βρίσκεται σε κάποιο από αυτά τα κράτη μέλη αλλά ανεξαρτήτως του εφαρμοστέου κληρονομικού δικαίου. Αυτή η λύση θα οδηγούσε μεν σε διάσπαση της εκκαθάρισης της περιουσίας σε ορισμένες περιπτώσεις, αλλά θα περιόριζε αυτή τη διάσπαση σε αντίθεση με την πλήρη εξαίρεση που προτείνει η βρετανική κυβέρνηση. Περιουσία των συζύγων Στα περισσότερα κράτη μέλη, ο/η σύζυγος που επιζεί κληρονομεί μέρος της περιουσίας του θανόντος ή την κοινή περιουσία των συζύγων όχι βάσει του κληρονομικού δικαίου αλλά βάσει του καθεστώτος των περιουσιακών σχέσεων μεταξύ συζύγων. Στα περισσότερα κράτη μέλη, με μόνη εξαίρεση τα συστήματα κοινού δικαίου, ισχύουν αυτοί οι ειδικοί κανόνες για την περιουσία των συζύγων. Έτσι, μπορεί η κληρονομιά να αποτελείται μόνο από το ήμισυ της περιουσίας του θανόντος. Συνεπώς, ο σχεδιαζόμενος κανονισμός για την κληρονομική διαδοχή πρέπει να εναρμονιστεί με τον μελλοντικό κανονισμό για την περιουσία των συζύγων που επίσης σχεδιάζεται από τη Γενική Διεύθυνση Δικαιοσύνης, Ελευθερίας και Ασφάλειας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, χωρίς όμως να έχει κυκλοφορήσει κάποιο σχέδιο του κειμένου 1. Ο κανονισμός για την περιουσία των συζύγων θα καλύπτει επίσης θέματα εφαρμοστέου δικαίου (ιδιωτικό διεθνές δίκαιο) καθώς επίσης δικαιοδοσίας, αναγνώρισης και εκτέλεσης των αποφάσεων και της σύνταξης δημόσιων εγγράφων από άλλα κράτη μέλη. Περιουσιακό δίκαιο Ο νέος κανονισμός θα πρέπει να θέσει επίσης το όριο μεταξύ του κληρονομικού και του περιουσιακού δικαίου. Είναι ένα δύσκολο θέμα διότι σύμφωνα με το άρθρο 295 της Συνθήκης ΕΚ, η Κοινότητα δεν μπορεί να αγγίξει τους κανόνες που έχουν θεσπίσει τα κράτη μέλη σε θέματα ιδιοκτησίας. Θα σας δώσω δύο σχετικά παραδείγματα: - Ορισμένες εθνικές νομοθεσίες επιτρέπουν τη σύναψη συμφωνίας μεταξύ συγκυρίων σύμφωνα με την οποία, σε περίπτωση θανάτου του ενός συγκυρίου, το μερίδιο του θανόντος περιέρχεται αμέσως στον επιζώντα συγκύριο. Αυτό είναι ένα ζήτημα που άπτεται του περιουσιακού δικαίου και δεν πρέπει να ασχοληθεί με αυτό ο σχεδιαζόμενος κανονισμός για την κληρονομική διαδοχή. - Ένα ανάλογο θέμα τίθεται από τα διαφορετικά νομικά αποτελέσματα μιας κληροδοσίας/ενός κληροδοτήματος. Σε ορισμένα κράτη μέλη, το κληροδότημα απλώς γεννά μια υποχρέωση έναντι του κληρονόμου. Σε άλλα κράτη μέλη, ο κληροδόχος αποκτά την ιδιοκτησία του κληροδοτούμενου πράγματος αυτομάτως μετά τον θάνατο του διαθέτη. Αν λοιπόν ένας ιταλός διαθέτης κληροδοτήσει ένα ακίνητο στη Γερμανία, ποιο δίκαιο είναι 1 Βλ. Μελέτη συγκριτικού δικαίου για τους κανόνες που διέπουν τις συγκρούσεις δικαιοδοσίας και τους νόμους σχετικά με τα περιουσιακά στοιχεία των συζύγων και ανύπαντρων ζευγαριών, Δικτυακός τόπος: DV\ doc 67/78 PE v02-00

66 το εφαρμοστέο; Το ιταλικό δίκαιο σύμφωνα με το οποίο ο κληροδόχος αποκτά αυτομάτως την ιδιοκτησία ή το γερμανικό σύμφωνα με το οποίο απαιτείται ειδική πράξη μεταβίβασης από τον κληρονόμο στον κληροδόχο; Βασιζόμενος στη γερμανική νομολογία 1, είμαι της άποψης ότι το κληρονομικό δίκαιο δεν μπορεί να υπερισχύσει του εφαρμοστέου περιουσιακού δικαίου. Η αυτόματη μεταβίβαση της ιδιοκτησίας μετά τον θάνατο μπορεί να ισχύσει μόνο αν το εφαρμοστέο περιουσιακό δίκαιο το επιτρέπει. Κατά τη γνώμη μου αυτά τα θέματα πρέπει να επιλυθούν εξαιρώντας ρητά το περιουσιακό δίκαιο από το πεδίο εφαρμογής του κανονισμού για την κληρονομική διαδοχή. Καταπιστεύματα Στις χώρες του κοινού δικαίου, είναι πολύ σύνηθες να συστήνεται ένα καταπίστευμα για τη μεταβίβαση της ιδιοκτησίας στην επόμενη γενιά. Τίθεται λοιπόν το θέμα αν ο σχεδιαζόμενος κανονισμός για την κληρονομική διαδοχή θα πρέπει να περιλάβει κανόνες για τα κληρονομικά καταπιστεύματα. Είμαι κάθετα αντίθετος σε αυτό. Επίσης, στις έως τώρα συζητήσεις, η συμπερίληψη τέτοιων κανόνων δεν υποστηρίζεται από κανένα ισχυρό μέρος. - Δεν θα είναι δυνατή η ρύθμιση αποκλειστικά των κληρονομικών καταπιστευμάτων χωρίς τη ρύθμιση και των εν ζωή κληροδοσιών, καθώς και στις δύο περιπτώσεις έχουμε συνήθως μια εν ζωή κληροδοσία στην οποία προστίθενται επιπλέον κληροδοτήματα μέσω της διαθήκης. - Η αναγνώριση των καταπιστευμάτων στις χώρες αστικού δικαίου θα ήγειρε τόσα πολλά δύσκολα νομικά ζητήματα που θα ήταν αδύνατο να καταλήξουμε σε νομοθέτημα για την κληρονομική διαδοχή για πολλά χρόνια, ενδεχομένως και ποτέ. Δικαιοδοσία, αναγνώριση και εκτέλεση Ως "μικτό νομοθέτημα" ο σχεδιαζόμενος κανονισμός για την κληρονομική διαδοχή δεν θα περιέχει μόνο διατάξεις επί του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου αλλά και σχετικά με τη δικαιοδοσία, την αναγνώριση και την εκτέλεση. Πολλές από αυτές τις διατάξεις θα ακολουθούν το πρότυπο των ομόλογων διατάξεων στους κανονισμούς Βρυξέλλες Ι και ΙΙα. Δικαιοδοσία Δικαιοδοσία εν γένει Είναι κοινά αποδεκτό ότι γενική δικαιοδοσία θα έχει το κράτος μέλος όπου ο θανών είχε την τελευταία συνήθη κατοικία του. 1 BayObLG (Bayerisches Oberstes Landesgericht ανώτατο αστικό δικαστήριο της Βαυαρίας), απόφαση της , BayObLGZ 1961, 1, 19 = IPRspr 1960/61, No 143 απόφαση της Z BR 163/94, BayObLGZ 1995, 366 = DNotI- Report 1996, 125 = FamRZ 1996, 694 = MittRhNotK 1996, 366 = Rpfleger 1996, 199; OLG Hamm, NJW 1954, 133. Ομοίως, το BGH (Bundesgerichtshof ανώτατο γερμανικό αστικό δικαστήριο) επίσης απέρριψε τη σύσταση επικαρπίας ή ισόβιας επικαρπίας για τον επιζώντα σύζυγο απευθείας από τον νόμο, επειδή αυτό θα αντέβαινε στις αρχές του περιουσιακού δικαίου κατά συνέπεια η επικαρπία πρέπει να συστήνεται από τους κληρονόμους χωριστά για κάθε ακίνητο: BGH, απόφαση της IV ZR 95/93, DNotZ 1995, 704 = FamRZ 1994, 1585 = IPRax 1996, 39 = MittBayNot 1995, 224 = NJW 1995, 58 = Rpfleger 1995, 213 = ZEV 1995, 298. PE v /78 DV\ doc

67 Μια διάταξη για την υπολειπόμενη δικαιοδοσία θα καλύπτει τις περιπτώσεις στις οποίες ο θανών δεν είχε τη συνήθη κατοικία του σε κάποιο κράτος μέλος (ή δεν μπορεί να προσδιοριστεί η συνήθης κατοικία του). Παρέκταση και μεταφορά δικαιοδοσίας Η παρέκταση της δικαιοδοσίας (επιλογή δικαστηρίου) πρέπει επίσης να επιτρέπεται στους διαδίκους. Η εν λόγω παρέκταση, μπορεί φυσικά να δεσμεύσει μόνο τα συμβαλλόμενα μέρη της συμφωνίας περί δικαιοδοσίας και όχι άλλα μέρη ή άλλους κληρονόμους. Ο ίδιος κανόνας μπορεί να ισχύσει και σε υποθέσεις εκουσίας δικαιοδοσίας, π.χ. σε αιτήσεις για κληρονομητήριο, αν οι κληρονόμοι (και οι εκτελεστές εφόσον έχουν οριστεί από τον κληρονομούμενο) συμφωνήσουν στη δικαιοδοσία ενός άλλου κράτους μέλους. Επίσης η παραπομπή σε δικαστήριο που είναι πιο κατάλληλο για την εκδίκαση της υπόθεσης πρέπει να είναι δυνατή, στο πνεύμα του άρθρου 15 του κανονισμού Βρυξέλλες ΙΙα. Η παραπομπή αυτή μπορεί επίσης να χρησιμοποιείται π.χ. - αν το κληρονομικό δίκαιο του κράτους μέλους όπου θα παραπεμφθεί η υπόθεση είναι το εφαρμοστέο στη συγκεκριμένη κληρονομική διαδοχή, - ή οι περισσότεροι κληρονόμοι διαμένουν σε αυτό το κράτος μέλος, - ή το μεγαλύτερο τμήμα της κληρονομικής περιουσίας βρίσκεται σε αυτό το κράτος μέλος. Ακίνητη και καταχωρισμένη περιουσία Ακολουθώντας το παράδειγμα του άρθρου 22 παράγραφοι 1 και 3 του κανονισμού Βρυξέλλες Ι, πρέπει να αναγνωρίζεται αποκλειστική αρμοδιότητα για την ακίνητη περιουσία ή άλλη περιουσία που καταχωρίζεται σε δημόσια βιβλία στις αρχές του κράτους μέλους όπου βρίσκεται η περιουσία 1. Αυτό πρέπει να ισχύει όχι μόνο για τη δικαιοδοσία των δικαστηρίων σε υποθέσεις αμφισβητούμενης δικαιοδοσίας αλλά και σε υποθέσεις εκουσίας δικαιοδοσίας, ιδίως στη διαδικασία καταχώρισης. Εδώ μπορεί να χρησιμοποιηθεί η λύση που έδωσε η GEDIP 2 το Σύμφωνα με τον κανόνα αυτό, εάν το κράτος μέλος όπου βρίσκεται η ακίνητη περιουσία ή όπου αυτή έχει καταχωριστεί απαιτεί την παρέμβαση των δικών του αρχών για τη λήψη μέτρων σχετικά με την εκκαθάριση, τη μεταβίβαση ή την καταχώριση της εν λόγω ακίνητης περιουσίας, τότε η λήψη των εν λόγω μέτρων ανήκει στην αποκλειστική αρμοδιότητα των αρχών αυτού του κράτους μέλους. Αποδοχή ή αποποίηση της κληρονομιάς Για πρακτικούς σκοπούς, θα περιληφθεί μια ειδική διάταξη που θα παρέχει ειδική δικαιοδοσία για την αποδοχή ή την αποποίηση της κληρονομιάς ή ανάλογες δηλώσεις (π.χ. απογραφή ή 1 Οι λοιπές αποκλειστικές δικαιοδοσίες του άρθρου 22 του κανονισμού Βρυξέλλες Ι δεν έχουν σχέση με την κληρονομική διαδοχή. 2 GEDIP = Groupe Européen de Droit International Privé (Ευρωπαϊκή Ομάδα Ιδιωτικού Διεθνούς Δικαίου). 3 Article 5 Proposition pour une Convention concernant la compétence judiciaire et l exécution des décisions en matière familiale et successorale, Heidelberg DV\ doc 69/78 PE v02-00

68 αίτηση πτώχευσης της κληρονομικής περιουσίας) και στις αρχές του κράτους μέλους στο οποίο το πρόσωπο που αποδέχεται ή αποποιείται (είτε είναι κληρονόμος είτε κληροδόχος) έχει τη συνήθη διαμονή του. Σε αντίθετη περίπτωση, ο κληρονόμος μπορεί να χρειαστεί να ταξιδέψει σε άλλο κράτος μέλος απλώς και μόνο για να αποποιηθεί την κληρονομιά. Αναγνώριση και εκτέλεση Οι διατάξεις για αναγνώριση και εκτέλεση θα βασιστούν κατά πάσα πιθανότητα στις αντίστοιχες διατάξεις του κανονισμού Βρυξέλλες I 1. Όσον αφορά την εκτέλεση, συζητάται επίσης η χρήση των ελαφρώς διαφορετικών κανόνων του κανονισμού Βρυξέλλες ΙΙα 2 ως πρότυπο. Σε αμφότερες τις περιπτώσεις, θα απαιτείται μια εκτελεστική διαδικασία, αλλά με σχετικά περιορισμένο εύρος ελέγχου στο κράτος μέλος εκτέλεσης. Η αναγνώριση ή η εκτέλεση θα μπορεί να μην επιτραπεί για τους ίδιους λόγους με αυτούς που προβλέπονται στους εν λόγω κανονισμούς, ιδίως αν η αναγνώριση ή η εκτέλεση αντιβαίνει προδήλως στη δημόσια τάξη του κράτους μέλους όπου επιδιώκεται η αναγνώριση ή η εκτέλεση. Όσον αφορά τα δημόσια έγγραφα, κατά τη γνώμη μου το άρθρο 57 του κανονισμού Βρυξέλλες Ι θα είναι ένα καλό πρότυπο. 1 Άρθρα 33 κ. επ., 38 κ. επ., 57 Κανονισμός Βρυξέλλες I. 2 Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 2201/2003 του Συμβουλίου, της 27ης Νοεμβρίου 2003, για τη διεθνή δικαιοδοσία και την αναγνώριση και εκτέλεση αποφάσεων σε γαμικές διαφορές και διαφορές γονικής μέριμνας ο οποίος καταργεί τον κανονισμό (ΕΚ) αριθ. 1347/2000, στο εξής: "Κανονισμός Βρυξέλλες ΙΙα"). PE v /78 DV\ doc

69 Ευρωπαϊκό κληρονομητήριο Τα αποτελέσματα ενός μελλοντικού ευρωπαϊκού κληρονομητηρίου Η Επιτροπή επιθυμεί να συμπεριλάβει στην πρότασή της κανόνες σχετικά με το ευρωπαϊκό κληρονομητήριο. - Το πιστοποιητικό αυτό θα αρκεί για την πλήρη απόδειξη της ιδιότητας του κληρονόμου ή του εκτελεστή μιας κληρονομικής περιουσίας. Πιο συγκεκριμένα, το πιστοποιητικό αυτό θα αποδεικνύει ποιος δικαιούται να πωλήσει ή να διαθέσει με άλλον τρόπο την κληρονομική περιουσία. - Επίσης προστατεύεται τυχόν τρίτος που αποκτά την κυριότητα κληρονομικών αγαθών ή εξοφλεί συναφείς οφειλές συναλλασσόμενος καλή τη πίστει με το πρόσωπο που είναι αρμόδιο για αυτό σύμφωνα με το κληρονομητήριο. Έτσι, το ευρωπαϊκό κληρονομητήριο (ή ένα "ευρωπαϊκό πιστοποιητικό εκτέλεσης") θα διευκόλυνε τον κληρονόμο ή τον εκτελεστή να αποδείξουν την ιδιότητά τους, και ταυτόχρονα θα διευκόλυνε τυχόν τρίτους που συναλλάσσονται με τους κληρονόμους ή τον εκτελεστή από άλλο κράτος μέλος. Παρούσα κατάσταση Βλ. χάρτη 6 "Κληρονομητήριο " στο παράρτημα. Επί του παρόντος, το εν λόγω κληρονομητήριο δεν προσλαμβάνει την ίδια μορφή σε όλα τα κράτη μέλη: - Στις περισσότερες χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης χρησιμοποιείται ένα κληρονομητήριο (Erbschein) ως απόδειξη της ιδιότητας του κληρονόμου: Βουλγαρία, Εσθονία (άρθρο 140 του νόμου περί διαδοχής), Γερμανία (άρθρο 2353 κ. επ. BGB), Ελλάδα (άρθρο 1956 ΑΚ), Λετονία, Λιθουανία (άρθρο 66 κ. επ. ΑΚ), Πολωνία (άρθρο 669 κ. επ. Κώδικας Πολιτικής Δικονομίας), Πορτογαλία (άρθρο 2031 κ. επ. ΑΚ και άρθρο 82 κ. επ. Κώδικας Συμβολαιογράφων), Ρουμανία (άρθρο 68 κ. επ. νόμος περί συμβολαιογράφων). Χρησιμοποιείται επίσης στη Γαλλία στα τρία διαμερίσματα της Αλσατίας και της Λορραίνης (certificat d héritier) και στην Ιταλία στις επαρχίες Bolzano-Bozen (Νότιο Τυρόλο), Trento, Gorizia και σε ορισμένα τμήματα των επαρχιών Belluno και Udine (certificato ereditario). Ωστόσο, μόνο σε ορισμένα κράτη προστατεύεται ρητά η καλή πίστη στο κληρονομητήριο (συγκεκριμένα στην Εσθονία, άρθρο 140 του νόμου περί διαδοχής, στη Γερμανία, άρθρο 2366 BGB, στην Ελλάδα, άρθρο 1963 ΑΚ και στις ανωτέρω αναφερόμενες περιοχές της Γαλλίας και της Ιταλίας). - Στις χώρες αστικού δικαίου που βασίζουν το δίκαιό τους σε παραλλαγές του Ναπολεόντειου Κώδικα, η ιδιότητα του κληρονόμου αποδεικνύεται με ένορκη βεβαίωση (acte de notoriété), που συνήθως συντάσσεται από συμβολαιογράφο. Η καλή πίστη στο περιεχόμενο μιας τέτοιας ένορκης βεβαίωσης προστατεύεται σε ορισμένα κράτη, χάρη σε πρόσφατες τροποποιήσεις του Αστικού Κώδικα (Γαλλία άρθρο ΑΚ Κάτω Χώρες, άρθρο 4:187 BW). Σε άλλες χώρες, ο καλόπιστος τρίτος δεν προστατεύεται (Βέλγιο, Ιταλία, Λουξεμβούργο και Ισπανία). DV\ doc 71/78 PE v02-00

70 - Στα σκανδιναβικά κράτη μέλη (Δανία, Φινλανδία, Σουηδία) ως απόδειξη της ιδιότητας του κληρονόμου χρησιμοποιείται μια απογραφή της κληρονομιάς, που συντάσσεται από τους κληρονόμους και, ειδικά στη Δανία και τη Φινλανδία, πρέπει να εγκριθεί από κάποιο δικαστήριο ή δημοτική αρχή. Η καλή πίστη σε αυτή την απογραφή προστατεύεται από το φινλανδικό και το σουηδικό δίκαιο. - Σε ορισμένα κράτη μέλη της Κεντρικής Ευρώπης, ένα δικαστικός εκπρόσωπος διορισμένος από το δικαστήριο (Gerichtskommissär) βεβαιώνει την ιδιότητα των δικαιούχων και προπαρασκευάζει τη διανομή των περιουσιακών στοιχείων σε αυτούς. Στη συνέχει η διανομή επικυρώνεται μέσω δικαστικής απόφασης (στην Αυστρία: Einantwortung) διά της οποία η κυριότητα μεταβιβάζεται στους δικαιούχους και η οποία συνιστά απόδειξη της κυριότητάς τους. Αν οι κληρονόμοι κληθούν να αποδείξουν την ιδιότητά τους πριν από την οριστική διανομή, ο δικαστικός εκπρόσωπος μπορεί να την πιστοποιήσει. Αυτά προβλέπει ο νόμος στην Αυστρία, την Τσεχία και τη Σλοβακία - και ανάλογες διατάξεις ισχύουν και στην Ουγγαρία. Μπορεί να συμπεριληφθεί και η Σλοβενία σε αυτή την ομάδα στη Σλοβενία το δικαστήριο αποφασίζει σχετικά με τη διαδοχή (άρθρο 164 του νόμου περί διαδοχής). - Στις χώρες κοινού δικαίου, η εκκαθάριση της περιουσίας ανατίθεται σε έναν διορισμένο από το δικαστήριο προσωπικό εκπρόσωπο. Αυτό ισχύει στην Κύπρο, την Αγγλία, την Ιρλανδία, τη Βόρεια Ιρλανδία και τη Σκοτία. Σε αυτά τα συστήματα, χορηγείται στον προσωπικό εκπρόσωπο η εξουσία να διαχειριστεί την κληρονομική περιουσία μέσω δικαστικής διάταξης (grant of representation). Υπάρχουν δύο ειδικότεροι όροι, "grant of probate" όταν υπάρχει διαθήκη, και "grant of letters of administration" όταν δεν υπάρχει διαθήκη. Το "grant of probate" συνοδεύεται από την επικύρωση της διαθήκης, δηλαδή αποφασίζεται αν η συνημμένη διαθήκη έχει συνταχθεί δεόντως και είναι γενικά έγκυρη. Καθώς ο προσωπικός εκπρόσωπος είναι αυτός που διαχειρίζεται την κληρονομική περιουσία και μεταβιβάζει την κυριότητα στους δικαιούχους, αρκεί η απόδειξη της ιδιότητάς του δεν απαιτείται απόδειξη της ιδιότητας των κληρονόμων. - Στη Μάλτα δεν υφίσταται κανενός είδους κληρονομητήριο. Η ιδιότητα του κληρονόμου αποδεικνύεται μόνο μέσω έρευνας στο μητρώο κληρονομιών. Επί του παρόντος δεν υπάρχει γενικός κανόνας για την αμοιβαία αναγνώριση των διαφόρων κληρονομητηρίων. - Η Σύμβαση της Χάγης για τη διεθνή διαχείριση κληρονομικών διαδοχών της 2ας Οκτωβρίου 1973 δεν στέφθηκε με επιτυχία. Μόνο τρία κράτη την έχουν κυρώσει: η Τσεχία, η Πορτογαλία και η Σλοβακία 1. - Ορισμένα κράτη αναγνωρίζουν τα ξένα κληρονομητήρια σύμφωνα με το εθνικό τους δίκαιο. Αυτή λοιπόν είναι η κατάσταση όσον αφορά το ευρωπαϊκό κληρονομητήριο. Ιδίως όσον αφορά τα κράτη κοινού δικαίου, είναι σημαντικό να μπορεί να εκδοθεί κληρονομητήριο για τον εκτελεστή της διαθήκης. 1 Έτσι η Συνθήκη τέθηκε σε ισχύ στις μόνο μετά τη διαίρεση της πρώην Τσεχοσλοβακίας σε Τσεχική και Σλοβακική Δημοκρατία. PE v /78 DV\ doc

71 Επιλογές για το ευρωπαϊκό κληρονομητήριο Το ευρωπαϊκό κληρονομητήριο δεν μπορεί να απαιτεί απλώς την αναγνώριση πιστοποιητικών που προέρχονται από άλλα κράτη μέρη γιατί τόσο το περιεχόμενο όσο και τα παραγόμενα αποτελέσματα διαφέρουν. Κατά συνέπεια, το ευρωπαϊκό κληρονομητήριο πρέπει να θέτει ελάχιστα πρότυπα. - Μία επιλογή θα ήταν η ρύθμιση μιας εντελώς νέας διαδικασίας για το ευρωπαϊκό κληρονομητήριο. Έτσι, σε περιπτώσεις διεθνικών κληρονομικών διαδοχών, ο κληρονόμος θα μπορεί να υποβάλει αίτηση για ευρωπαϊκό κληρονομητήριο αντί για το αντίστοιχο εθνικό έγγραφο. Η άλλη επιλογή είναι το πρότυπο του Ευρωπαϊκού Εκτελεστού Τίτλου για μη αμφισβητούμενες απαιτήσεις 1 : Το εθνικό κληρονομητήριο που θα μπορούσε να είναι οποιοδήποτε από τα ανωτέρω θα πρέπει να αναγνωρίζεται στα άλλα κράτη μέλη, υπό την προϋπόθεση ότι θα έχει επικυρωθεί στο κράτος μέλος έκδοσής του ως ευρωπαϊκό κληρονομητήριο. Για τη διαδικασία πιστοποίησης, ενδέχεται να απαιτηθούν επιπλέον βήματα για την αναβάθμιση του εθνικού εγγράφου, αν το εν λόγω έγγραφο δεν πληροί τις απαιτήσεις του ευρωπαϊκού κληρονομητηρίου (π.χ. αν το εθνικό δίκαιο δεν απαιτεί τη ρητή αποδοχή της κληρονομιάς από όλους τους κληρονόμους ή αν απαιτεί μια απλή και όχι ένορκη δήλωση από τον αιτούνται ή αν το εθνικό έγγραφο δεν εκδίδεται από δημόσια αρχή). Προσωπικά, προκρίνω ξεκάθαρα τη δεύτερη επιλογή, η οποία είναι η λιγότερο παρεμβατική στο εθνικό δίκαιο. Σε κάθε περίπτωση, με το ευρωπαϊκό κληρονομητήριο ο ευρωπαίος νομοθέτης θα πρέπει να ρυθμίσει όχι μόνο την αμοιβαία αναγνώριση αλλά και θέματα ουσιαστικού δικαίου, διότι η προστασία της καλής πίστης σε ένα τέτοιο πιστοποιητικό δεν υπόκειται σε ρύθμιση σε όλα τα κράτη μέλη. Άλλα μέτρα Συνεργασία μεταξύ των εθνικών μητρώων διαθηκών Η ανάπτυξη της συνεργασίας μεταξύ των εθνικών μητρώων διαθηκών θα διευκόλυνε τον εντοπισμό όλων των συναφών πράξεων διάθεσης αιτία θανάτου στις ενδοκοινοτικές κληρονομικές διαδοχές. Δημοσίευση των εθνικών κληρονομικών δικαίων στο διαδίκτυο Στις διεθνείς κληρονομικές διαδοχές τα προβλήματα μπορεί να ξεκινήσουν ακόμη και με την εξεύρεση του σχετικού αλλοδαπού δικαίου. Αυτή τη στιγμή, τα περισσότερα κράτη μέλη έχουν δημοσιεύσει την εθνική τους νομοθεσία στο διαδίκτυο. Συχνά και για κατανοητούς λόγους η νομοθεσία διατίθεται μόνο στη γλώσσα του πρωτοτύπου. Μια μετάφραση ή έστω μια μεταφρασμένη περίληψη των βασικών διατάξεων θα διευκόλυνε τους δικηγόρους, τους δικαστές, τους συμβολαιογράφους κλπ. σε άλλα κράτη μέλη να χειριστούν υποθέσεις 1 Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 805/2004 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 21ης Απριλίου 2004, για τη θέσπιση ευρωπαϊκού εκτελεστού τίτλου για μη αμφισβητούμενες αξιώσεις. DV\ doc 73/78 PE v02-00

72 ενδοκοινοτικών κληρονομικών διαδοχών. Είναι σημαντικό το ότι ορισμένα κράτη μέλη έχουν ήδη μεταφράσει τους σημαντικότερους νόμους τους στα αγγλικά (π.χ. οι χώρες της Βαλτικής και η Φινλανδία, αλλά και άλλες χώρες για επιλεγμένους νόμους). (Αυτό φυσικά δεν προτείνεται ως διάταξη του κανονισμού αλλά ως μη υποχρεωτικός κανόνας) PE v /78 DV\ doc

73 Χάρτης 1: Αντικειμενικά εφαρμοστέο δίκαιο στην κληρονομική διαδοχή σκούρο κόκκινο = ιθαγένεια ανοιχτό κόκκινο = ιθαγένεια + lex rei sitae (για ακίνητη περιουσία) (Ρουμανία) σκούρο κίτρινο = τελευταία συνήθης διαμονή (ή κατοικία κατά το αστικό δίκαιο) ανοιχτό κίτρινο = τελευταία συνήθης διαμονή + lex rei sitae (για ακίνητη περιουσία) σκούρο πορτοκαλί = ιθαγένεια, μετά την πάροδο 5ετίας: συνήθης διαμονή ανοιχτό πορτοκαλί = κατοικία βάσει κοινού δικαίου + lex rei sitae (για ακίνητη περιουσία) γκρι= πιθανώς lex rei sitae και για κινητή περιουσία DV\ doc 75/78 PE v02-00

74 Χάρτης 2: Επιλογή δικαίου στην κληρονομική διαδοχή Βέλγιο (2004, δεν επηρεάζει τις νόμιμες μοίρες) Εσθονία (2002, μόνο κινητή περιουσία) Φινλανδία (2002) Γερμανία (1986, μόνο γερμανικά ακίνητα) Ιταλία (1995, υπό την προϋπόθεση της συνήθους διαμονής κατά τον χρόνο του θανάτου δεν επηρεάζει τις νόμιμες μοίρες των κληρονόμων που διαμένουν στην Ιταλία) Κάτω Χώρες (1996) Ρουμανία (2002, μόνο κινητή περιουσία) PE v /78 DV\ doc

75 Χάρτης 3: Μέγεθος νόμιμης μοίρας σκούρο μπλε = οι νόμιμες μοίρες μπορεί να καλύψουν έως και 100% της περιουσίας σκούρο μωβ = έως 5/6 της περιουσίας ανοιχτό μωβ = έως ¾ της περιουσίας σκούρο κόκκινο = έως 2/3 της περιουσίας ανοιχτό κόκκινο = έως ½ της περιουσίας ("πρότυπο") ανοιχτό πορτοκαλί = έως ¼ της περιουσίας κίτρινο = δεν ορίζεται κάποιο μερίδιο, αλλά προβλέπονται "εύλογες οικονομικές παροχές" για τα εξαρτώμενα μέλη DV\ doc 77/78 PE v02-00

76 Χάρτης 4: Τυπικό κύρος αλλοδαπών διαθηκών που συντάσσονται σύμφωνα με τοπικό τύπο μωβ = κόκκινο = γκρι = τα 16 κράτη μέλη της ΕΕ που έχουν κυρώσει τη σύμβασης της Χάγης της 5ης Οκτωβρίου 1961 για τον τύπο διατάξεων διαθήκης τα 9 κράτη μέλη της ΕΕ που δεν έχουν κυρώσει τη σύμβασης της Χάγης για τον τύπο διατάξεων διαθήκης αλλά αναγνωρίζουν ρητά το τυπικό κύρος των διαθηκών που συντάσσονται κατά τον τοπικό τύπο 2 κράτη μέλη όπου το τυπικό κύρος των ξένων διαθηκών που συντάσσονται κατά τον τοπικό τύπο είναι αβέβαιο (Κύπρος και Λετονία) PE v /78 DV\ doc

77 Χάρτης 5: Κληρονομικές συμβάσεις σκούρο κόκκινο = επιτρέπονται οι κληρονομικές συμβάσεις ανοιχτό κόκκινο = όχι κληρονομικές συμβάσεις αλλά δεσμευτικές συνδιαθήκες σκούρο πορτοκαλί = επιτρέπονται οι κληρονομικές συμβάσεις μόνο έναντι υποχρέωσης διατροφής ανοιχτό πορτοκαλί = μόνο δωρεά αιτία θανάτου κίτρινο = μόνο υποχρεωτική σύμβαση, όχι συμβατική διάθεση αιτία θανάτου γκρι = οι κληρονομικές συμβάσεις είναι άκυρες DV\ doc 79/78 PE v02-00