ΕΓΓΡΑΦΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ. EL Eνωμένη στην πολυμορφία EL

Transcript

1 ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟ Επιτροπή Νομικών Θεμάτων ΕΓΓΡΑΦΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ σχετικά με την πρόταση κανονισμού του Συμβουλίου σχετικά με τη διεθνή δικαιοδοσία, το εφαρμοστέο δίκαιο και την αναγνώριση και εκτέλεση αποφάσεων στον τομέα των περιουσιακών σχέσεων των συζύγων (COM(2011)0126 C7-0093/ /0059 (CNS)) Επιτροπή Νομικών Θεμάτων Εισηγήτρια: Alexandra Thein DT\ doc PE v01-00 Eνωμένη στην πολυμορφία

2 A. Το πρόβλημα Το έτος , λίγο περισσότεροι από ένας στους επτά γάμους στην ΕΕ (16 εκατ.) είχαν σχέση με περισσότερα του ενός κράτη μέλη 2 το ίδιο και λίγο περισσότερες από μία στις επτά συνάψεις γάμων ( ) και εκδόσεις διαζυγίων ( ) διεθνείς γάμοι έληξαν με τον θάνατο ενός εκ των συζύγων. Συνολικά υπήρξαν περίπου υποθέσεις στις οποίες γάμοι διασυνοριακού χαρακτήρα έληξαν με διαζύγιο ή θάνατο. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις είναι αναγκαία η εκκαθάριση των περιουσιακών σχέσεων. Οι ενδιαφερόμενοι αντιμετωπίζουν πολύπλοκα ζητήματα, ιδίως ως προς την επιλογή του αρμόδιου δικαστηρίου και του εφαρμοστέου δικαίου. Ζητήματα που αφορούν τις περιουσιακές σχέσεις των συζύγων εμφανίζονται και στη διαχείριση της περιουσίας κατά τη διάρκεια του γάμου επίσης, το θέμα μπορεί να αφορά και τρίτα πρόσωπα, για παράδειγμα, σε συναλλαγές που αφορούν οικόπεδα ή δάνεια. Το δίκαιο που διέπει τις περιουσιακές σχέσεις των συζύγων διαφέρει πολύ ανά τα κράτη μέλη, το ίδιο και οι ρυθμίσεις περί διεθνούς δικαιοδοσίας. Μπορεί στην πράξη, για τον λόγο αυτόν, να συμβεί το αρμόδιο δικαστήριο σε ένα κράτος μέλος να έχει για την ίδια υπόθεση διαφορετική γνώμη όσον αφορά τις περιουσιακές σχέσεις από ό,τι το αρμόδιο δικαστήριο ενός άλλου κράτους μέλους. Ειδικά όταν πρόκειται για σχετικά μεγάλες περιουσίες, αυτό μπορεί να οδηγήσει σε έναν αγώνα δρόμου ενώπιον του δικαστηρίου, στο πλαίσιο του οποίου ο κάθε διάδικος περιμένει να εφαρμοστεί το δίκαιο των περιουσιακών σχέσεων που θεωρεί ευνοϊκό για τον ίδιο. Εννοείται ότι σαφές πλεονέκτημα έχει εδώ ο διάδικος με τους καλύτερους συμβούλους. Εκτός αυτού, επικρατεί γενικά σημαντική έλλειψη ασφάλειας δικαίου. Β. Η πρόταση της Επιτροπής I.Γενικές παρατηρήσεις Η εισηγήτρια επικροτεί καταρχήν την πρόταση της Επιτροπής. Η νομική κατάσταση μπορεί πράγματι να βελτιωθεί σημαντικά για τους ενδιαφερόμενους συζύγους. Αυτό είναι επίσης σύμφωνο με το αίτημα του Κοινοβουλίου «[...] να δημιουργούν απλούστερες, σαφέστερες και πιο προσιτές διαδικασίες» στον τομέα του αστικού δικαίου. 3. Η προβληματική αυτή θα ενταθεί στο μέλλον ενόψει της αύξησης της κινητικότητας. Γενικά, η επιλεγείσα ρύθμιση 4 και οι αξιολογήσεις είναι κατανοητές. Όμως, πρέπει ακόμα να γίνει επεξεργασία πολλών επιμέρους σημείων σκοπός του εγγράφου εργασίας είναι να θέσει τα σημαντικότερα ερωτήματα και να προσφέρει μια πρώτη εκτίμηση. Για την εισηγήτρια έχουν ιδιαίτερη σημασία η ασφάλεια και η σαφήνεια των ρυθμίσεων και η συνεκτικότητα με άλλες νομικές πράξεις της Ένωσης, ιδίως με τον μελλοντικό κανονισμό για το κληρονομικό δίκαιο 5 («κανονισμός περί κληρονομικού δικαίου) και τον κανονισμό 1 Αριθμητικά στοιχεία από το έγγραφο εργασίας των υπηρεσιών της Επιτροπής (Impact Assessment) της , SEC(2011) βλ. SEC(2011) 0327, σ. 12, παράρτημα Ι. 3 Ψήφισμα της (ΕΕ C 285E της , σ. 12). 4 Για το σχέδιο δύο προτάσεων βλέπε το έγγραφο εργασίας για το έγγραφο COM (2011) Πρόταση της Επιτροπής της (COM(2009)0154). PE v /6 DT\ doc

3 Βρυξέλλες Ι 1. II. Ειδικά ζητήματα 1. Πεδίο εφαρμογής Η εισηγήτρια επικροτεί το γεγονός ότι η πρόταση παραμένει ουδέτερη απέναντι στην έννοια του «γάμου» εφόσον η τελευταία σε ορισμένα κράτη μέλη περιλαμβάνει, εκτός από συντρόφους διαφορετικού φύλου, και συντρόφους του ίδιου φύλου. Ο ορισμός των «περιουσιακών σχέσεων των συζύγων» (άρθρο 2, στοιχείο α) είναι ευρύς (βλ. αιτιολογική σκέψη 11: «όλα τα αστικού δικαίου ζητήματα»). Ένας «θετικός κατάλογος» θα ήταν σαφέστερος (η πρόταση για το κληρονομικό δίκαιο απαριθμεί τουλάχιστον ενδεικτικά ζητήματα που υπόκεινται στο εφαρμοστέο δίκαιο). Οι αποκαλούμενες «άλλες προσωπικές πτυχές του γάμου (για παράδειγμα, το δικαίωμα αντιπροσώπευσης μεταξύ συζύγων, η προστασία της οικογενειακής στέγης, η συνεισφορά στα βάρη του γάμου κ.λπ.)» 2 δεν αναφέρονται, ενώ εξαιρούνται ρητά από την πρόταση για τις περιουσιακές σχέσεις των καταχωρημένων συντρόφων. Η εναρμόνιση θα ήταν εύλογη. Πρόκειται για ετερογενή ζητήματα που δεν είναι αυτονόητο ότι θα έπρεπε να εμπίπτουν στους κανόνες περί σύγκρουσης νόμων και περί αρμοδίου δικαστηρίου όσον αφορά τις περιουσιακές σχέσεις αυτό συνηγορεί υπέρ της εξαίρεσης αυτών των πτυχών και από τις δύο προτάσεις. 3. Πρέπει να προσδιοριστεί επακριβώς το πεδίο εφαρμογής και πρέπει να είναι σαφή τα όρια σε σχέση με άλλους τομείς του δικαίου. Συγκεκριμένα: - παράλληλα με τις «εκ χαριστικής αιτίας πράξεις μεταβίβασης» θα πρέπει να εξαιρούνται και οι μεικτές δωρεές, οι μεταβιβάσεις με μερικό αντάλλαγμα και οι πράξεις μεταβίβασης άνευ ανταλλάγματος - πρέπει να υπάρχει σαφής οριοθέτηση έναντι του κληρονομικού δικαίου - η προσαρμογή συνταξιοδοτικών δικαιωμάτων σύμφωνα με το γερμανικό δίκαιο πρέπει να εξαιρεθεί από το πεδίο εφαρμογής λόγω του πολύπλοκου χαρακτήρα της (το ίδιο και παρόμοιοι θεσμοί σε άλλα κράτη μέλη, εφόσον υπάρχουν). Όπως και για τον κανονισμό περί κληρονομικού δικαίου, εξαιρετικά σημαντική είναι μια σαφής οριοθέτηση σε σχέση με το εμπράγματο δίκαιο. Τα σχετικά κριτήρια θα τα προσφέρουν τα αποτελέσματα των αντίστοιχων διαπραγματεύσεων. 2. Επιλογή του αρμόδιου δικαστηρίου Το ότι οι δικαστικές διαδικασίες που αφορούν περιουσιακές σχέσεις των συζύγων θα μπορούν να εκδικαστούν ενώπιον του ίδιου δικαστηρίου με τις διαδικασίες που αφορούν το κληρονομικό δίκαιο ή το διαζύγιο ανταποκρίνεται σε μια πρακτική ανάγκη. 4. Τα κριτήρια για τα αντικειμενικά συνδετικά στοιχεία όσον αφορά τη διεθνή δικαιοδοσία (άρθρο 5) αποκλίνουν από τα κριτήρια για το εφαρμοστέο δίκαιο (άρθρο 17). Ως εκ τούτου, 1 Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 44/2001 του Συμβουλίου της (ΕΕ L 12 της , σ. 1) πρόταση της Επιτροπής της (αναδιατύπωση) (COM (2010)0748). 2 Πράσινη Βίβλος της Επιτροπής της , (COM(2006)0400), σ Βλ. τη σύνοψη των απαντήσεων για την Πράσινη Βίβλο της Επιτροπής της , σ Βλ. τη σύνοψη των απαντήσεων για την Πράσινη Βίβλο. σ. 6. DT\ doc 3/6 PE v01-00

4 θα υπάρξουν περιπτώσεις όπου το αρμόδιο δικαστήριο θα πρέπει να εφαρμόσει «αλλοδαπό» δίκαιο. Αυτό προφανώς δεν μπορεί να αποφευχθεί εξ ολοκλήρου: ο καθορισμός της διεθνούς δικαιοδοσίας αποκτά σημασία μόνο όταν οι διάδικοι προσφύγουν στο δικαστήριο και μπορεί, ως εκ τούτου, να είναι πιο ευέλικτος. Αντίθετα, ο καθορισμός του εφαρμοστέου δικαίου πρέπει να δημιουργεί μόνιμη ασφάλεια δικαίου. Ωστόσο, θα βοηθούσε το να δοθεί στους συζύγους η δυνατότητα να συμφωνήσουν (θεωρητικά) ότι αρμόδια είναι τα δικαστήρια του κράτους μέλους του οποίου το δίκαιο είναι το εφαρμοστέο. Στην πράξη, όμως, οι σύζυγοι κατά κανόνα θα συμφωνούν ταυτόχρονα και για τη διεθνή δικαιοδοσία και για το εφαρμοστέο δίκαιο. Ο κανόνας για την επικουρική δικαιοδοσία του άρθρου 6 πρέπει να είναι σαφώς καθορισμένος (π.χ. «περιουσιακά αγαθά»). Στον κανονισμό για το κληρονομικό δίκαιο συζητείται επίσης ρύθμιση για την αναγκαστική δικαιοδοσία, όπως στο άρθρο 7. Οι ρυθμίσεις των άρθρων 8-13 πρέπει να είναι σε συμφωνία με τον κανονισμό περί κληρονομικού δικαίου (σε όλες τις γλωσσικές εκδόσεις). Ωστόσο, η συνοχή θα πρέπει να περιορίζεται στο εύλογο: Η πρόταση του άρθρου 12, παράγραφος 2, που δεν υπάρχει στον κανονισμό περί κληρονομικού δικαίου για την περίπτωση προσφυγής σε δικαστήρια διαφορετικών κρατών μελών για την ίδια υπόθεση είναι ενδιαφέρουσα όσον αφορά δικαστικές διαδικασίες που αφορούν περιουσιακές σχέσεις των συζύγων, γιατί εδώ συχνά απαιτείται ταχύτητα. 3. Εφαρμοστέο δίκαιο Η εισηγήτρια επικροτεί την αρχή της «ενότητας του εφαρμοστέου δικαίου» (άρθρο 15), μολονότι αυτό θα απαιτήσει μεγάλη προσαρμογή στην πράξη σε κράτη μέλη όπου σήμερα οι σύζυγοι μπορούν να επιλέξουν το δίκαιο του τόπου όπου βρίσκεται το περιουσιακό στοιχείο όπως, για παράδειγμα, στη Γερμανία. Ένα ενιαίο καθεστώς για τις περιουσιακές σχέσεις δημιουργεί ασφάλεια και σαφήνεια δικαίου σύμφωνα με το πνεύμα του στόχου της ρύθμισης. Αποτρέπει την επιλογή διαφορετικών δικαίων για διαφορετικές περιπτώσεις απόκτησης αγαθών, καθώς και την εμφάνιση πολύπλοκων ερωτημάτων στη συνέχεια, για παράδειγμα αναφορικά με το καθεστώς για τις περιουσιακές σχέσεις ενός υποκατάστατου. a) Επιλογή του εφαρμοστέου δικαίου Δεν είναι σαφής η σχέση μεταξύ των άρθρων 16 και 18, ούτε ο λόγος παρεμβολής του άρθρου 17. Τα κριτήρια των άρθρων 16 και 18 επικαλύπτονται στο μέτρο που συνδέονται με τη συνήθη διαμονή ή την ιθαγένεια ενός εκ των συζύγων. Πρόσθετο κριτήριο στο άρθρο 16 αποτελεί η κοινή συνήθης διαμονή, αλλά δεν υπάρχει χρονικός προσδιορισμός. Και εδώ όμως δεν μπορεί να πρόκειται παρά για τη χρονική στιγμή της επιλογής του δικαίου, γιατί μόνο έτσι δημιουργείται ασφάλεια δικαίου. Η σύνδεση με μελλοντική διαμονή είναι πολύ αόριστη. Επομένως, τα άρθρα 16 και 18 μπορούν να ενοποιηθούν. Οι προστατευτικές διατάξεις που προβλέπονται στις παραγράφους 2 και 3 του άρθρου 18 για την εκ των υστέρων μεταβολή του εφαρμοστέου δικαίου πρέπει να εξεταστούν σοβαρά υπό το πρίσμα των υφισταμένων συμφερόντων: οι σύζυγοι θέλουν ευελιξία και απλότητα, οι τρίτοι χρειάζονται ασφάλεια δικαίου. Για τον λόγο αυτόν, πρέπει να εξεταστεί προσεκτικά τι ανταποκρίνεται καλύτερα στα συμφέροντα των συζύγων (αποτέλεσμα για το μέλλον ή PE v /6 DT\ doc

5 αναδρομική ισχύς ως κανόνας; ενδεχομένως μερική αναδρομική ισχύς;) και ταυτόχρονα εξασφαλίζει την προστασία τρίτων. β) Εφαρμοστέο δίκαιο ελλείψει επιλογής Η εισηγήτρια επικροτεί την αρχή του μη μεταβλητού του καθεστώτος για τις περιουσιακές σχέσεις. Αυτό δημιουργεί ασφάλεια δικαίου για τους συζύγους και για τους τρίτους και εμποδίζει την (μη αντιληπτή) απώλεια δικαιωμάτων. Η σύνδεση με την «πρώτη κοινή συνήθη διαμονή» (στοιχείο α) είναι σωστή. Η διάταξη αυτή μπορεί βέβαια λόγω της κινητικότητας των νεότερων ζευγαριών κατά τον χρόνο τέλεσης του γάμου να οδηγήσει σε μεμονωμένες περιπτώσεις στην εφαρμογή ενός δικαίου με το οποίο δεν υπάρχουν μακροχρόνιοι δεσμοί. Ωστόσο, η σύνδεση με την τελευταία διαμονή όπως στον κανονισμό περί κληρονομικού δικαίου ή στον κανονισμό Ρώμη ΙΙΙ δεν αποτελεί λύση, γιατί το καθεστώς των περιουσιακών σχέσεων πρέπει να είναι εξαρχής σαφές. Ο χρονικός προσδιορισμός «μετά τον γάμο» δεν είναι σαφής. Σαφέστερα μπορεί να προσδιοριστεί η χρονική στιγμή της τέλεσης του γάμου. Για τους από κοινού στενότερους δεσμούς (στοιχείο γ), ο τόπος τέλεσης του γάμου δεν έχει καμία σημασία και θα πρέπει να διαγραφεί. Πρέπει να προσδιοριστεί και εδώ σαφής χρόνος (τέλεση του γάμου). γ) Άλλα Στο άρθρο 19, έκπληξη προξενεί η αναφορά της σύμβασης γάμου, η οποία ρυθμίζεται από το άρθρο 20. Στην παράγραφο 2 δεν είναι σαφής η σχέση της ρητής επιλογής του εφαρμοστέου δικαίου με τη γραπτή διατύπωση. Ακόμη, πρέπει να ελεγχθεί αν περιλαμβάνονται όλες οι περιπτώσεις (π.χ. διαμονή των συζύγων σε διαφορετικά κράτη μέλη, τυπικές λεπτομέρειες που αφορούν τρίτες χώρες). Ως προς το άρθρο 20, τίθεται το ερώτημα αν είναι καταρχήν δυνατή η ρύθμιση του «τύπου της σύμβασης γάμου». Μια σύμβαση γάμου δεν ρυθμίζει μόνο πτυχές περιουσιακών σχέσεων. Το άρθρο 22 δίνει προτεραιότητα στην εφαρμογή κανόνων δημόσιας τάξης (του lex fori) αυτό παραβιάζει την αρχή της ενότητας του καθεστώτος. Η Επιτροπή αναφέρει ως περίπτωση εφαρμογής την προστασία της οικογενειακής κατοικίας 1. Θα πρέπει να επισημανθεί το ακριβές πεδίο εφαρμογής της διάταξης. Εάν εννοείται μόνο η οικογενειακή κατοικία, τότε μπορεί να διατυπωθεί έτσι. Ίσως να είναι ούτως ή άλλως εύλογο να αφαιρεθούν τα θέματα αυτά από το πεδίο εφαρμογής του κανονισμού. Το άρθρο 23 για τη «δημόσια τάξη του δικάζοντος δικαστή» θα πρέπει να διατυπωθεί όπως στον κανονισμό περί κληρονομικού δικαίου. 3. Αναγνώριση, εκτελεστότητα και εκτέλεση Η εισηγήτρια συνιστά ρητά τον προσανατολισμό προς μια λύση για τον κανονισμό περί κληρονομικού δικαίου και την αναμονή του σχετικού συμβιβασμού. Είναι σημαντικό να υπογραμμιστεί ότι η προτεινόμενη «αναγνώριση των δημοσίων εγγράφων» πηγαίνει πολύ 1 Αιτιολογική έκθεση, σ. 9. DT\ doc 5/6 PE v01-00

6 μακριά. Μια τέτοια επέκταση των νομικών αποτελεσμάτων των εγγράφων πρέπει να απορριφθεί τα αποτελέσματα των εγγράφων πρέπει να καθορίζονται βάσει του εφαρμοστέου δικαίου. PE v /6 DT\ doc