Η ΠPOBΛHMATIKH THΣ THΛEPΓAΣIAΣ

Transcript

1 Η ΠPOBΛHMATIKH THΣ THΛEPΓAΣIAΣ Του: Νεκτάριου Ζαρταλούδη* Περίληψη Χαρακτηριστική πλευρά της αμφισβήτησης του εργοστασιακού τρόπου ζωής στα πλαίσια των εργασιακών σχέσεων, όπως προκύπτει από την διαπίστωση των ειδικών από τα τέλη του δεκαετίας του `70, είναι μία μαζική μετατόπιση της εργασίας από τα γραφεία και τα εργοστάσια στο σπίτι, όπως συμβαίνει με τη τηλεργασία, ως τη χαρακτηριστικότερη μορφή αυτής της μεταβολής Abstract Characteristic example of the defiance of factory life, in the context of industrial relations, as shown by the finding of experts from the end of the decade of the 70s, is a massive shift of work from offices and factories at home, just as in teleworking, as the characteristic form of this change Η μεταβιομηχανική κοινωνία χαρακτηρίζεται από έντονη καταναλωτική νοοτροπία, από την οικονομία των υπηρεσιών, από την καταξίωση των ειδικών και των τεχνικών, α- πό την αυτονόμηση της τεχνολογικής ανάπτυξης και από την δημιουργία μίας νέας διανοητικής τεχνολογίας, δημιουργώντας νέου τύπου παραγωγικές σχέσεις. Κρίσιμη είναι η τεχνολογία των πληροφοριών που διαμορφώνει ένα νέο τρόπο οργάνωσης της παραγωγής, αμφισβητώντας τον προηγούμενο που ήταν ταυτισμένος με το εργοστασιακό σύστημα, αντικαθιστώντας τούτο σε σημαντικό ποσοστό με την έννοια του δικτύου, εισάγοντας έτσι ένα νέο τρόπο καθημερινής ζωής. Χαρακτηριστική πλευρά της αμφισβήτησης του εργοστασιακού τρόπου ζωής στα πλαίσια των εργασιακών σχέσεων, όπως προκύπτει από την διαπίστωση των ειδικών από τα τέλη του δεκαετίας του `70, είναι μία μαζική μετατόπιση της εργασίας από τα γραφεία και τα εργοστάσια στο σπίτι, όπως συμβαίνει με τη τηλεργασία, ως τη χαρακτηριστικότερη μορφή αυτής της μεταβολής, ήτοι πρόκειται για το φαινόμενο της αποσυγκεντροποίησης της μισθωτής εργασίας με τη μετάβαση της εργασίας προς τους εργαζόμενους και όχι το αντίθετο, εισάγοντας στην ουσία ένα νέο καταμερισμό καθηκόντων (1). Επειδή η τηλεργασία θέτει περαιτέρω ζητήματα προς σχολιασμό στα πλαίσια των εργασιακών σχέσεων, γι` αυτό επιβάλλεται συνοπτική διερεύνησή τους. * Ο Νεκτάριος Ζαρταλούδης είναι υποψήφιος Διδάκτορας Εργατικού Δικαίου. EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN 91

2 Ειδικότερα η τηλεργασία έχει οικειοθελή χαρακτήρα και μπορεί να αποτελεί μέρος της αρχικής περιγραφής της θέσης εργασίας του εργαζόμενου ή μπορεί να υπάρξει συμφωνία εκ των υστέρων. Και στις δύο περιπτώσεις ο εργοδότης παρέχει στον τηλεργαζόμενο τις προσήκουσες γραπτές πληροφορίες για την άσκηση των καθηκόντων του σύμφωνα με το Π.Δ.156/94 συμπεριλαμβανομένων και των πληροφοριών σχετικά με τις Σ.Σ.Ε. που περιγράφουν την θέση εργασίας καθώς και άλλα ειδικότερα ζητήματα. Για μία ορθή άσκηση των καθηκόντων του τηλεργαζόμενου σκόπιμη είναι η αποδοχή ενός οικονομικού λειτουργικού κριτηρίου ήτοι, εάν ο εργοδότης δίδει εντολές στον τηλεργαζόμενο για την εκτέλεση των καθηκόντων του. Το κριτήριο αυτό μπορεί να συμβάλλει στη ρύθμιση της τηλεργασίας με βάση τα πραγματικά δεδομένα (2) και το εύρος της ε- ξάρτησης του τηλεργαζόμενου από τον εντολέα. Ο χαρακτηρισμός της εργασιακής σχέσης είναι δυσχερής, λόγω έλλειψης της προσωπικής παρουσίας του τηλεργαζόμενου στο χώρο της επιχείρησης. Δεν αποκλείεται η ύ- παρξη χαλαρής εξάρτησης. Η εξάρτηση δεν καθορίζεται από τη μορφή που δίνουν τα μέρη στην εργασιακή τους σχέση, αλλά από μαχητά τεκμήρια, όπως η ασφάλιση στο Ι.Κ.Α.. Πάντως η εξάρτηση παραμένει το μόνο κριτήριο κατά τη νομολογία. Πρόβλημα είναι εδώ αν πρέπει να εφαρμοστούν οι γενικές διατάξεις του εργατικού δικαίου στην τηλεργασία, όπου ορίζεται στην Ελλάδα σύμφωνα με το άρθρο 1 παρ.1 του Ν.2639/98 η τηλεργασία ως άτυπη μορφή απασχόλησης, όπου απαιτείται ο έγγραφος τύπος και κατάθεση από τον εργοδότη της σύμβασης της τηλεργασίας στην αρμόδια Επιθεώρηση εργασίας εντός 15 ημερών από τη κατάρτισή της. Ειδικότερα σε περίπτωση μερικής απασχόλησης σύμφωνα με το Ν.1892/90 πρέπει να είναι έγγραφη (3). Δεν αρκεί η αναφορά μας στο ζήτημα της εξάρτησης του τηλεργαζόμενου από τον εργοδότη, αλλά και η μνεία των λόγων στους οποίους θεμελιούται η προαναφερόμενη εξάρτηση καθώς και μία σύντομη αναφορά των μορφών της τηλεργασίας, λόγω του δυναμικού χαρακτήρα της. H τηλεργασία οφείλεται σε πολλούς λόγους, όπως στην ανάπτυξη της τηλεπικοινωνιακής τεχνολογίας και της πληροφορικής τεχνολογίας τόσο από πλευράς Hardware, α- πό την άποψη του λογισμικού, από την πτώση των τιμών των Η/Υ και των προγραμμάτων, από την εξοικονόμηση χρόνου λόγω μη μετακινήσεων από το σπίτι στην επιχείρηση και τέλος, από την αύξουσα κινητικότητα του κεφαλαίου που διαμόρφωσε νέες τάσεις στη παγκόσμια κατανομή της εργασίας. Μορφή τηλεργασίας που συναρτάται με την αυξανόμενη κινητικότητα του κεφαλαίου είναι η λεγόμενη εκτός συνόρων τηλεργασία που είναι ένα είδος υπερεργολαβίας επιχειρήσεων σε γεωγραφικές περιφέρειες χαμηλού μισθολογικού κόστους, όπως στην Αφρική και την Ασία που τείνουν να γίνουν χώρες ε- ξαγωγής τηλεργασίας. Άλλη μορφή τηλεργασίας είναι η εμπορευματοποίηση πληροφοριακών προϊόντων και υπηρεσιών. Τέλος, άλλη μορφή τηλεργασίας είναι η τηλεδικτύωση, δίκτυο εργαζομένων που επικοινωνούν μεταξύ τους και είναι μέλη μίας ομάδος σχηματισμένης γύρω από ειδικά προγράμματα (4). Λόγω του δυναμικού χαρακτήρα της τηλεργασίας ενδιαφέρθηκε η Ε.Ε. γι` αυτό είναι απαραίτητη μία αναφορά ως προς το υ- πάρχον νομικό πλαίσιο. Στην Ε.Ε. διαπιστούται κατά το διάστημα αύξηση των τηλεργαζομένων. Σχετική δε είναι και η Πράσινη Βίβλος του1997 για τη συνεργασία,για μία νέα οργάνωση της εργασίας, όπου επικεντρώνεται στην τηλεργασία και συνδέεται με τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας, την περιβαλλοντική βελτίωση και την περιφερειακή ανάπτυξη. Την οι οργανώσεις των κοινωνικών εταίρων σε ευρωπαϊκό επίπεδο ανακοίνωσαν την πρόθεσή τους να αρχίσουν διαπραγματεύσεις για τη σύναψη συμφωνίας για 92 EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN

3 την τηλεργασία που να εφαρμόζεται από τα κράτη μέλη της Ε.Ε.Υπεγράφη η σχετική σύμβαση τον Ιούλιο του Το ανωτέρω νομικό πλαίσιο συναρτάται και με την προστασία των προσωπικών δεδομένων. Τούτο δε, ερείδεται αφ` ενός στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση του 1981, σε σχετική Οδηγία του 1995, στοn Κώδικα για την πρακτική σχετικά με την επεξεργασία των προσωπικών δεδομένων των εργαζομένων που θέσπισε το Δ.Γ.Ε. το 1996 και αφ` ετέρου ιδιαίτερη έμφαση αποδίδεται στην Οδηγία 115 της Αρχής Προσωπικών Δεδομένων στο χώρο των εργασιακών σχέσεων. Περαιτέρω δε βασίζεται και σε άλλες επί μέρους ρυθμίσεις, όπως στο Ν. 2472/1997 (5). Η ανάπτυξη της τηλεργασίας είναι συνυφασμένη με την κοινωνική πραγματικότητα. Με αυτή συναρτάται και η ταξινόμηση της Ursula Huws που διακρίνεται, όπως α) σε πολυτοποθεσιακή τηλεργασία, όπου κατ` ένα μέρος βασίζεται στο σπίτι και κατά το άλλο στο χώρο της επιχείρησης, β) σε ελεύθερη τηλεργασία που πραγματοποιείται αποκλειστικά στο σπίτι συνήθως περιλαμβάνει χαμηλής ειδίκευσης επαλαμβανόμενες εργασίες που αμείβεται ο τηλεργαζόμενος ανάλογα με το αποτέλεσμα, γ) σε απομακρυσμένα γραφεία, όπου η εργασία μεταφέρεται από απόσταση σε χώρους του εργοδότη και δ) σε online και off-line τηλεργασία.. Η ταξινόμηση αυτή θέτει σειρά ερωτημάτων, όπως η συμβολή της στη βελτίωση συνθηκών διαβίωσης του εργαζόμενου, η ευθύνη για τον εργονομικό προγραμματισμό του εξοπλισμού του περιβάλλοντος, του τόπου και της οργάνωσης της εργασίας, όπου μετατίθεται στον εργαζόμενο και η βελτίωση της ανταγωνιστικότητας των επιχειρήσεων που απασχολούν τηλεργαζόμενους, με εμφανή το στόχο της μείωσης του κόστους (6) Η ευελιξία στις εργασιακές σχέσεις ενισχύει την τάση ελαστικοποίησης του εργατικού δικαίου, κάτι που συναρτάται με τη τηλεργασία, όπου το βασικό πεδίο εφαρμογής της είναι ο τριτογενής τομέας παραγωγής, ήτοι αυτός των υπηρεσιών. Εδώ, ένα νέο δίκαιο εκκολάπτεται που θα μπορούσαμε να το ονομάσουμε μετεργατικό δίκαιο. Κρίσιμοι παράμετροι είναι ως προς την τηλεργασία η συμβατικοποίηση και η αποκέντρωση. Η ε- παναοριοθέτηση του δόγματος του εργατικού δικαίου συνίσταται στην προώθηση της οργανωτικής αρχής ως κυρίαρχης αρχής, γεγονός που συνάδει με τη φιλοσοφία της τηλεργασίας. Κρίσιμη παράμετρος είναι η ανάγκη καθορισμού των ορίων της εκτέλεσης της εργασίας του τηλεργαζόμενου. Σχετικό με την επίτευξη ασφαλών συνθηκών εργασίας ως προς την τηλεργασία είναι το Πράσινο Βιβλίο με διατεταγμένο στόχο την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας και όπου κυριαρχεί η αντίληψη της flexicurity (7). Ειδικότερα στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο το θέμα της flexicurity ανατέθηκε στο Δανό σοσιαλιστή ευρωβουλευτή Όλε Κρίστενσεν η έκθεση του οποίου έτυχε καθολικής α- ποδοχής από την Επιτροπή Aπασχόλησης και Κοινωνικών Υποθέσεων. Στην έκθεσή ε- πισημαίνεται ότι η ευελιξία με ασφάλεια θα πρέπει να θεωρείται ισχυρή συνιστώσα του ευρωπαϊκού κοινωνικού μοντέλου, διαπίστωση που συνάδει με τη φιλοσοφία της τηλεργασίας (8). Όμως οι εκτιμήσεις του Δανού ευρωβουλευτού θα ήταν χωρίς αντίκρυσμα εάν δεν ε- ξασφαλιζόταν το απαραβίαστο ορισμένων θεμελιωδών δικαιωμάτων. Πέρα από τα θεμελιώδη αυτά δικαιώματα υπάρχουν και άλλα αναφαίρετα δικαιώματα σχετικά με την προστασία της εργασίας. Η συζήτηση θα μπορούσε να σχετίζεται κυρίως με το ερώτημα εάν είναι δυνατόν να καταρτιστεί πλήρης κατάλογος των σχετικών με την προστασία της εργασίας αναφαίρετων δικαιωμάτων, ήτοι ένα είδος ελαχίστων δικαιωμάτων ή βάθρου των θεμελιωδών δικαιωμάτων προστασίας των εργαζομένων, για να αναφερθώ στην ορολογία που χρησιμοποίησαν οι E.Κ κατά την προετοιμασία του κοινοτικού χάρ- EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN 93

4 τη των θεμελιωδών κοινωνικών δικαιωμάτων των εργαζομένων που αποτελεί απλή πολιτική διακήρυξη, αν και θα έπρεπε να έχει δεσμευτικό χαρακτήρα ο εν λόγω χάρτης. Με δεδομένο τον προβληματισμό της αποτροπής μίας μονομερούς απόφασης για την ευελιξία αυτών των δικαιωμάτων, επιτυγχάνεται αυτό διαμέσου της συλλογικής διαπραγμάτευσης; Θα ήταν δυνατόν να καταρτιστεί ένας εξαντλητικός πίνακας των ευελιξιών που επιτρέπει ο νομοθέτης και εκείνων που δεν επιτρέπει; Είναι προφανές πως δεν είναι δυνατή η οριστική απάντηση, εάν δεν συζητηθούν και δεν ερευνηθούν επαρκώς τα σχετικά προβλήματα (9). Δε σχετίζεται η τηλεργασία μόνον με ζητήματα, όπως το εύρος προστασίας του τηλεργαζόμενου αναφορικά με τα θεμελιώδη δικαιώματα τα αφορώντα τις εργασιακές σχέσεις, αλλά και με μία σειρά άλλων ζητημάτων, ήτοι η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη, ζητήματα, όπως παθήσεις από τις οποίες μπορεί να υποφέρει ο τηλεργαζόμενος λόγω της φύσης της τηλεργασίας και η προβληματική που αφορά τη διαχείριση της πληροφορίας. Η Ε.Κ.Ε. αποβλέπει περισσότερο στο ανθρώπινο κεφάλαιο, στο εργασιακό περιβάλλον και στις σχέσεις με τα ενδιαφερόμενα μέρη. Η Ε.Κ.Ε. με δεδομένη την επικαιρότητά της συνιστά σημαντική στρατηγική επιλογή για εταιρείες κάθε μεγέθους (10). Η προτεραιότητα που δίδεται για μία άνετη εκτέλεση των καθηκόντων του τηλεργαζόμενου, και που σε αυτό επενδύει η Ε.Κ.Ε., συναρτάται και με την επαγγελματική υγεία και ασφάλεια του τηλεργαζόμενου. Ειδικότερα ο χώρος εργασίας του τηλεργαζόμενου πρέπει να είναι εργονομικά διαρρυθμισμένος. Κρίσιμη παράμετρος είναι και το μικροκλίμα του χώρου εργασίας που σχετίζεται με παραμέτρους, όπως ο φωτισμός του χώρου, η στάση του εργαζόμενου μπροστά στον υπολογιστή και οι τυχόν επαναλαμβανόμενες κινήσεις του που σχετίζονται με την διαρρύθμιση του χώρου, όπου ευρίσκεται ο τηλεργαζόμενος. Με την τηλεργασία σχετίζονται και μυοσκελετικές παθήσεις. Άρα το κρίσιμο είναι η εξασφάλιση καλής υ- γείας που σημαίνει κερδοφόρα επιχείρηση και η πρόληψη είναι καθοριστικής σημασίας παράγοντας (11). Επομένως η προστασία της επαγγελματικής υγείας σχετίζεται και με τη διαχείριση της πληροφορίας που χαρακτηρίζει την τηλεργασία, εφ` όσον οι εξελίξεις στην τεχνολογία των τηλεπικοινωνιών και των Η/Υ δημιουργούν νέα δεδομένα στις εργασιακές σχέσεις και στους εργασιακούς χώρους. Γι` αυτό η καθιέρωση μίας πληροφοριακής πολιτικής αποθαρρύνει τις δαπανηρές παγίδες της κακής ποιότητας μάνατζμεντ των πληροφοριών, θέτοντας τις κατευθυντήριες γραμμές για τη διακίνηση των πληροφοριών, δίδοντας απαντήσεις παράλληλα και σε θέματα ιδιοκτησίας της πληροφορίας και ρυθμίζοντας ταυτόχρονα τα προβλήματα ασφάλειας των πληροφοριών. Για την επίτευξη όμως του ανωτέρω η πληροφορία απαιτεί συνεχή παρακολούθηση από την επιχείρηση (12). Απ` όσα λοιπόν αναφέρθηκαν γίνεται σαφές ότι η τηλεργασία είναι πολυσύνθετο δυναμικού χαρακτήρα εργασιακό φαινόμενο που επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό τις σύγχρονες εργασιακές σχέσεις. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) α) Τηλεργασία, Γιώργος Βλασσόπουλος, σελ. 7, Δ.Σ. Αθηνών, 2005, Αθήνα και β) Η τηλεργασία στην Ε.Ε., Παρασκευή Κουφοπούλου, σελ Επιθεώρηση Εργασιακών Σχέσεων,Τεύχος 38 ο, Αθήνα. 94 EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN

5 (2) Τηλεργασία, Χριστίνα Μπαλωμένου, σελ.33περιοδικό Δικηγορική Επικαιρότητα, Δ.Σ. Πειραιά,αρ. φύλλου 97 ο β) Τηλεργασία, Γιώργος Βλασσόπουλος,σελ. 15, Δ.Σ.Αθηνών, 2005,Αθήνα. (3) Του ιδίου,σελ. 11, 12, 14 και 15. (4) α)του ιδίου, σελ. 8 και 9 και β) Νέες Τεχνολογίες και Τηλεργασία, Νέες τεχνολογίες,ευέλικτες μορφές απασχόλησης και τηλεργασία, Ιωάννης Ληξουριώτης, Δ.Ε.Ε., 3/1998,έτος 4 ο, Αθήνα. (5) α)του ιδίου, σελ.17, 19, 22, 23, 24, 35 και 47 και β) Τηλεργασία και εργασιακές σχέσεις στην Ευρώπη, περιοδικό Ενημέρωση, Ι.Ν.Ε.-Γ.Σ.Ε.Ε., σελ. 1,Τεύχος 45, Μάρτιος 1999,Αθήνα και β) Δίκαιο και κοινωνία στον 21 ο αιώνα, Η αρχή προστασίας προσωπικώνδεδομένων και η επαύξηση της προστασίας των δικαιωμάτων, Π. Δόνος-Λ. Μήτρου-Φ. Μίντλετον-Ευ. Παπακωνσταντίνου, Δ/ντης σειράς Γ. Παπαδημητρίου,Η προστασία των προσωπικών δεδομένων στο πεδίο των εργασιακών σχέσεων, Η συμβολή της Αρχής, Λίλιαν Μήτρου, σελ ,Τεύχος 2 ο, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2002, Αθήνα-Θεσσαλονίκη. (6) α)τηλεργασια:απειλή ή πανάκεια, Σάββας Ρομπόλης-Κωνσταντίνος Δημουλάς, Περιοδικό Ενημέρωση,σελ. 2-5,Ι.Ν.Ε.-Γ.Σ.Ε.Ε., Τεύχος45 ο,αθήνα και β)συνθήκες εργασίας για τους τηλεργαζόμενους: μία ακόμη πρόκληση για τα συνδικάτα, Χριστίνα Θεοχάρη, Ενημέρωση, Ι.Ν.Ε.-Γ.Σ.Ε.Ε.,Τεύχος43 ο, Ιανουάριος 1999, Αθήνα. (7) α) Ο ρόλος της διαχείρισης ανθρωπίνου δυναμικού σε συνθήκες τηλεργασίας, Παρασκευή Κακαρούχα, Περιοδικό Επιθεώρηση Εργασιακών Σχέσεων, Τεύχος 43 ο, σελ. 18 Αθήνα, β)η αρχή της ελαστικότητας και η μετεξέλιξη του εργατικού δικαίου, Γιάννης Κουκιάδης,σελ. 1, Τεύχος 1 ο,τόμος 50 ος, Ε.Ε.Δ., Αθήνα και γ)ευελιξία και Ασφάλεια (FLEXICURITY), Μύθοι και Πραγματικότητα, Γιάννης Κουζής, σελ. 2, Περιοδικό Ενημέρωση, Ι.Ν.Ε.-Γ.Σ.Ε.Ε., Τεύχος 149 ο,απρίλιος 2008,Αθήνα, δ) Το κείμενο του Πράσινου Βιβλίου της Ε.Ε. για τον εκσυγχρονισμό του εργατικού δικαίου, Γιάννης Κουζής, Περιοδικό Επιθεώρηση Εργασιακών Σχέσεων,Τεύχος 45 ο, σελ.4-5, Αθήνα. (8) Σκανδιναυικό μοντέλο στην απασχόληση, Εφημερίδα Κόσμος του Επενδυτή, Ενότης Πολιτική, Σάββατο 1-Κυριακή 2, Δεκέμβριος 2007,Αθήνα. (9) α)διεθνής διάσταση μίας ευέλικτης,αλλά κοινωνικά αποδεκτής πολιτικής απασχόλησης, Γεώργιος Σπυρόπουλος, σελ ,Τόμος 57 ος,τεύχο9 ο,ε.ε.δ.,1998,αθήνα. (10) α)facts,ευρωπαϊκός Οργανισμός για την Ασφάλεια και την Υγεία στην Εργασία, Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη και Επαγγελματική Ασφάλεια, Ν54 ο και Υγεία και β) Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη, Σύγχρονη αντίληψη για μελλοντική ανάπτυξη, Νίκος Αναλυτής, Περιοδικό Υγιεινή και Ασφάλεια της Εργασίας,, σελ ,Τεύχος 21 ο, Αθήνα. (11) α)εργονομικά προβλήματα σε οθόνες οπτικής απεικόνισης, Hλίας Μπανούτσος, Συνέδριο Τ.Ε.Ε. με θέμα Ασφάλεια εργασίας στην παραγωγική διαδικασία σελ και 14, Α.Η.Σ. Καρδίας,23 η -24 η Ιουνίου 1988, β) Facts, Νο75 ο, Ευρωπαϊκος Οργανισμός για την Ασφάλεια και την Υγεία στην Εργασία, Μυοσκελετικές παθήσεις που σχετίζονται με την εργασία: Επιστροφή στην Εργασία,Περίληψη, γ) Επαγγελματικές μυοσκελετικές παθήσεις, Κωνσταντίνα Λώμη, Περιοδικό Υγιεινή και Ασφάλεια της Εργασίας,Τεύχος 4 ο, σελ. 1, Αθήνα,γ) Μυοσκελετικές διαταραχές(μ.σ.δ.) και εργασία. Ένα οξύ πρόβλημα στην επαγγελματική και δημόσια υγεία, Χρήστος Χατζής, σελ. 14, Τεύχος 32 ο, Αθήνα, δ)τηλεεργασία, Επιπτώσεις στην υγεία και ασφάλεια των εργαζομένων, Θανάσης Σαμαράς, Περιοδικό Υγιεινή και Ασφάλεια της Εργασίας, σελ. 6, Τεύχος 2 ο,αθήνα και ε)η Ευρώπη καταπονείται, Ρόρυ Ό Νήλ, Τεχνικό Γραφείο για θέματα Υ+Α.Ε.των Ευρωπαϊκών Συνδικάτων(T.U.T.Β.), ΕΛ.ΙΝ.Υ.Α.Ε.,σελ. 13 και 15-17,1 η Σεπτεμβρίου 1999, Αθήνα. (12)α)Το μάνατζμεντ των πληροφοριών, Η πρόκληση και οι ευκαιρίες, John Diebold, Βιβλιοθήκη Mάνατζμεντ, σελ. 62 και 83, Θεσσαλονίκη και β) Τηλεεργασία, Επιπτώσεις στην υγεία και α- σφάλεια των εργαζομένων,θανάσης Σαμαράς,σελ.6,Τεύχος 2 ο,περιοδικό Υγιεινή και Ασφάλεια της Εργασίας, Αθήνα. EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN 95