Γνωσιακές παράµετροι αντιµετώπισης κινδύνων και κρίσεων

Transcript

1 Γνωσιακές παράµετροι αντιµετώπισης κινδύνων και κρίσεων Εισαγωγή Ο όρος «γνωσιακές παράµετροι» σχετίζεται µε τον τρόπο που λειτουργεί ο ανθρώπινος νους καθώς λαµβάνει µία απόφαση προκειµένου να λύσει ένα πρόβληµα. Το πεδίο αντιµετώπισης κινδύνων και κρίσεων αποτελεί ένα πρόβληµα ανοιχτού τύπου. Στο κυρίως θέµα επισηµαίνεται η αντίληψη που επικρατεί σήµερα σε παγκόσµιο επίπεδο σχετικά µε θέµατα διαχείρισης κινδύνου και κρίσεων. Αναφέρεται το έγγραφο του έγκριτου Αµερικανού Sneider ο οποίος µίλησε για παλιά και νέα διαχείριση κινδύνου, ταράζοντας έτσι τα νερά στις υπάρχουσες γραφειοκρατικές τακτικές. Στο σηµείο αυτό θα επισηµανθεί η αναγκαιότητα επιλογής και όχι επετηριδιακής ανέλιξης - των ατόµων που θα διαχειριστούν κινδύνους και κρίσεις, βάσει συγκεκριµένων τυπικών και ουσιαστικών κριτηρίων αρκετά αυστηρών, αλλά που θα έχουν και ηγετικές θέσεις στο πεδίο αυτό. Στη συνέχεια γίνεται αναφορά στις γνωσιακές παραµέτρους αντιµετώπισης κινδύνου και κρίσεων, ορίζεται τι είναι πρόβληµα ανοιχτού κλειστού τύπου, οι στρατηγικές που χρησιµοποιεί το ανθρώπινο µυαλό προκειµένου να λάβει µια απόφαση, παράγοντες που επηρεάζουν τη διαφορά επιτυχίας µεταξύ δύο ατόµων που βάσει της ίδιας στρατηγικής ενδέχεται να λάβουν την ίδια απόφαση, ωστόσο τα αποτελέσµατα να είναι περισσότερο ικανοποιητικά στον ένα παρά στον άλλο. Έµφαση δίνεται στις διαδικασίες λήψης απόφασης, στην ανάλυση πλαισίου, προκειµένου να ληφθεί µια απόφαση, στον εντοπισµό όλων των εναλλακτικών λύσεων και στην αξιολόγησή τους. Προσδιορίζονται κατηγορίες λήψης αποφάσεων που πρέπει να αποφεύγονται, αρχές που πρέπει ή δεν πρέπει να τηρούµε προκειµένου να λάβουµε µια απόφαση, παρουσιάζεται εκτός από τη νοητική και η συναισθηµατική ψυχολογική παράµετρος αντιµετώπισης κινδύνων και κρίσεων µε έµφαση στην περίπτωση του πανικού, και παρουσιάζονται τύποι ηγετών που ενδέχεται να προκύψουν κατά τη διαδικασία αντιµετώπισης της κρίσης. Τέλος, αλλά πολύ σηµαντικό παρουσιάζονται οι αντιληπτικές πλάνες στις οποίες συναινούν για να µας παγιδεύσουν τόσο το µυαλό όσο και οι αισθήσεις µας, π.χ. όραση. Στον πρόλογο που ακολουθεί δίνονται κάποια θεωρητικά στοιχεία για τις διάφορες τάσεις της ψυχολογίας από τα αρχαία χρόνια µέχρι σήµερα και περιγράφονται κάποια χαρακτηριστικά του νευρικού συστήµατος, που είναι υπεύθυνα για τη λήψη και την επεξεργασία πληροφοριών καθώς και για τη 1

2 συγκρότηση, σε σηµαντικό βαθµό, της ψυχολογικής δοµής του ανθρώπου. Εν συντοµία αναφέρεται ότι ο ανθρώπινος οργανισµός δεν αποτελείται από τµήµατα διακεκοµµένα µεταξύ τους που µπορούν να εξεταστούν ξεχωριστά. Πλειάδα επιστηµών συµπλέκεται σ αυτό που ορίζεται ως ανθρώπινη σκέψη ή ανθρώπινη αντίδραση. Αποδεικνύεται ότι η ψυχολογία, η ιατρική, η φαρµακευτική, η χηµεία, τα µαθηµατικά, η σηµειωτική, η φιλοσοφία και κάθε µορφή τέχνης που περιέχει λόγο συνδέονται µε άµεσο και όχι έµµεσο τρόπο. Το γεγονός είναι ότι ο λόγος, σύµφωνα και µε τον Γ. Μπαµπινιώτη (Γλωσσολογία και Λογοτεχνία), παράγει πράξη. Αν στο πεδίο διαχείρισης κινδύνων και κρίσεων η πράξη κρίνεται βάσει της τήρησης του πρωτοκόλλου και η καλύτερη απόφαση κρίνεται εκ του αποτελέσµατος, είναι εύκολο να παρατηρηθεί ότι συνήθως ο ανθρώπινος νους λειτουργεί συνειδητά ή ασυνείδητα βάσει µοντέλων. Άρα η συλλογιστική πορεία του ανθρώπινου νου, τουλάχιστον σε ορισµένα πεδία, δεν είναι τόσο δύσκολο να περιγραφεί. Φυσικά, πάντα υπάρχει ο αστάθµητος παράγων που είναι δυνατόν να ανατρέψει τη µοντελοποίηση και να αναγκάσει τον άνθρωπο να γίνει υπερβατικός. Μεθοδολογική προσέγγιση: Πρόλογος: Απόπειρα συγκριτικής θεώρησης επιστηµών και σύνδεσής τους µε τον τοµέα επίλυσης προβληµάτων (Βαρύτητα στη διαδικασία µε την οποία ο νους µοντελοποιεί γνώσεις). Παράθεση των θεωρητικών τάσεων των ψυχολογικών σχολών. Σύντοµη ανασκόπηση από την αρχαιότητα ως σήµερα. Παρουσίαση του νευρικού συστήµατος του ατόµου και του τρόπου µε τον οποία η εγκεφαλική του δοµή του επιτρέπει ν' αντιλαµβάνεται και να ερµηνεύει την πραγµατικότητα. Έκθεση των τάσεων διαφόρων σχολών όσον αφορά τη διαδικασία µάθησης και λήψης απόφασης. Ανάπτυξη του κυρίως θέµατος έκθεση της σύγχρονης πραγµατικότητας όσον αφορά τα θέµατα αντιµετώπισης κινδύνων και κρίσεων ο ρόλος του εθελοντή, παρουσιάση του προγράµµατος Προστατεύω τον εαυτό µου και τους άλλους - βασικοί πυλώνες του προγράµµατος, θέµατα ηγεσίας στην αντιµετώπιση κινδύνων και κρίσεων, ορισµός ανοιχτού κλειστού προβλήµατος, τρόποι µε τους οποίους ο νους επιλύει προβλήµατα (νοητική αντιµετώπιση προβλήµατος), διαδικασία λήψης απόφασης, τί είναι ανάλυση 2

3 πλαισίου, εναλλακτικά σενάρια, παράµετροι που εµποδίζουν την ορθή λήψη απόφασης, αντιληπτικές πλάνες, ψυχολογική και συναισθηµατική διαχείριση του κινδύνου έµφαση στην έννοια του πανικού, παρουσίαση επίδοξων ηγετών κατά την εκδήλωση κινδύνου ή κρίσης. Συµπεράσµατα Πρόλογος Οι λειτουργίες του µαγικού παραµυθιού κατά Propp: Α. Αρχική κατάσταση Β. Αναχώρηση απ το σπίτι Γ. Απαγόρευση. Παραβίαση απαγόρευσης Ε. Ερώτηση (εκµαίευση πληροφορίας απ το «µοχθηρό») Ζ. Πληροφόρηση (παροχή πληροφορίας) Η. Εξαπάτηση (του θύµατος από το «µοχθηρό») Θ. Συνενοχή (ακούσια) του θύµατος (Α- Θ: θεωρούνται προπαρασκευαστικές ως προς τη δράση του παραµυθιού λειτουργίες) Α. Αδίκηµα (Βλάβη / Προδοσία) a. Στέρηση (Ένδεια) Β. Μεταβίβαση είδησης / Παράκληση/ Εντολή στον ήρωα ιχνευτή / Απαγωγή του ήρωα θύµατος C. Αποδοχή εντολής Απόφαση για δράση Αναχώρηση D Πρώτη λειτουργία του δωρητή (: υποβολή του ήρωα σε δοκιµασία) Ε. Ανταπόκριση του ήρωα Επιτυχία F. Απόκτηση µαγικού αντικειµένου G. Μετατόπιση στο χώρο της δράσης Η. Αγώνας Ι. Σηµάδεµα J. Νίκη Κ. Αποκατάσταση αδικίας / εξάλειψη στέρησης Επιστροφή του ήρωα Pr Καταδίωξη του ήρωα Rs Βοήθεια στον ήρωα / Επέµβαση / Μεταµόρφωση / Απόκρυψη Ο Άφιξη incognito (µυστική επιστροφή του ήρωα στον τόπο αφετηρίας) L Προσπάθεια σφετερισµού από τον ψευτοήρωα 3

4 Μ Πρόκληση σε δύσκολο κατόρθωµα (δοκιµασία) Ν. Επιτυχία του ήρωα Q. Αναγνώριση (ξεµασκάρεµα) του ψευτοήρωα Τ. Μεταµόρφωση του ήρωα U. Τιµωρία του «µοχθηρού» (ή του ψευτοήρωα) W. Ανταµοιβή του ήρωα (γάµος) Τα δρώντα πρόσωπα 1. Ανταγωνιστής / Μοχθηρός / Προδότης 2. ωρητής 3. Βοηθός / Μεσάζων / Μάγος / Μαγικό µέσο 4. Χαµένο και αναζητούµενο πρόσωπο / Πολύτιµο Αντικείµενο 5. Εντολέας / Ποµπός 6. Ήρωας 7. Σφετεριστής / Ψευτοήρωας Έλξη: µετατροπή του R = 3R = 3R 2R 24 Συλλογή: µετατροπή του 16 = 3R 2R = R 24 Αποµόνωση: µετατροπή του 16 = R = R Τι το κοινό υπάρχει στην τεχνική ανάλυσης ενός παραµυθιού και σε µια εξίσωση; Και οι δύο αφορούν µοντελοποιηµένη σκέψη. Ακολουθούν µια τυποποιηµένη διαδικασία που λέγεται «αλγόριθµος», µια από τις πιο αξιόπιστες νοητικές στρατηγικές, που θα αναλυθεί στο κυρίως θέµα. Πρόκειται για στρατηγική επεξεργασίας πληροφοριών η οποία συντελείται µέσω µάθησης. Γιατί κατά τη διάρκεια συνεχόµενης µελέτης ο ανθρώπινος οργανισµός και δη οι γυναίκες καταναλώνουν γλυκά; Ή γιατί τότε πίνουµε περισσότερο νερό; Γιατί η νοητική καταπόνηση µειώνει το ποσοστό γλυκόζης στο αίµα και αυτό µειώνει τη συγκέντρωση. Γιατί η διακοπή καπνίσµατος αυξάνει την επιθετικότητα; Γιατί το τσιγάρο µειώνει την ποσότητα τεστοστερόνης στον οργανισµό, η οποία συντελεί στην επιθετική συµπεριφορά. Γιατί λαµβάνουµε πιο ισορροπηµένες αποφάσεις όταν έχει ήλιο; Επειδή ο ήλιος αυξάνει τα επίπεδα µελατονίνης, η οποία συµβάλει στη συναισθηµατική ευεξία του ατόµου. Γιατί όταν κάτι µας προβληµατίζει βγαίνουµε να πάρουµε «καθαρό αέρα»; Επειδή το οξυγόνο αυξάνει τη ροή του αίµατος στους 4

5 νευρώνες του εγκεφάλου και η ταχύτερη ροή συντελεί µε τη σειρά της στη λήψη απόφασης. Συλλογισµός Α Ο Πέτρος είναι χρόνια ανύπαντρος. Ο Πέτρος δεν έχει θεαθεί µε κάποια κοπέλα. Μήπως ο Πέτρος είναι οµοφυλόφιλος; Συλλογισµός Β Η Μαρία είναι χρόνια ανύπαντρη Η Μαρία δεν έχει θεαθεί µε κάποιο Καλά, ανέραστη γεροντοκόρη είναι Γιατί ενώ και στους δύο συλλογισµούς οι δύο πρώτες προτάσεις αφορούν την ίδια κατάσταση, η τελική υπόθεση είναι διαφορετική; Το µυαλό µας δε µπορεί να απεξαρτηθεί απ τα κοινωνικοπολιτισµικά του στερεότυπα. Είναι πολύ πιο δύσκολο να παραδεχτεί κανείς για έναν άντρα ότι είναι δυνατόν να είναι επί µακρόν µόνος και δει αν είναι νέος, παρά το να σκεφτεί για µια γυναίκα της ίδιας ηλικίας ότι είναι δυνατόν να είναι οµοφυλόφιλη. Επαγωγική σκέψη Τα ζώα έχουν τέσσερα πόδια Το τραπέζι έχει τέσσερα πόδια Λ Α Θ Ο Σ Άρα το τραπέζι είναι ζώο Ο κατηγορούµενος γνώριζε Kick boxing O νεκρός πέθανε από τέτοιο χτύπηµα Ο κατηγορούµενος βρέθηκε κοντά στον τόπο όπου βρέθηκε το θύµα. Άρα ο κατηγορούµενος είναι ένοχος. ΕΝ ΕΧΟΜΕΝΗ ΙΚΑΣΤΙΚΗ ΠΛΑΝΗ Η βελανιδιά κάνει βελανίδια Αυτό το δέντρο κάνει βελανίδια Σ Ω Σ Τ Ο! Άρα αυτό το δέντρο είναι βελανιδιά 5

6 Για ποιο λόγο αυτοί οι τρεις συλλογισµοί, ενώ ακολουθούν την ίδια επαγωγική πορεία καταλήγουν σε διαφορετικό αποτέλεσµα; Ο πρώτος αντιβαίνει σε µια γενική αλήθεια. Ο δεύτερος δε λαµβάνει υπόψη κι άλλες παραµέτρους (π.χ. ο κατηγορούµενος µπορεί να έφτασε εκεί λίγο µετά το συµβάν. Μπορεί να έτυχε να είχε ραντεβού. Μπορεί και κάποιος άλλος να ξέρει Kick boxing, να χτύπησε και να εξαφανίστηκε). Ο τρίτος συλλογισµός άπτεται µιας γενικής αλήθειας. Και οι τρεις συλλογισµοί είναι λογικοί. Αυτό δε σηµαίνει ότι είναι αληθινοί. Κι αν η λογική δεν ανταποκρίνεται σε µια αλήθεια, µήπως τελικά ζούµε σε µια οµαδική φαντασίωση; Επειδή, το µυαλό µας «παίζει» διάφορα παιχνίδια, γίνονται ορισµένες παραδοχές. Στα απλοϊκά αυτά παραδείγµατα είναι εύκολο να γίνουν παραδοχές. Υπάρχουν και καταστάσεις πιο σύνθετες, τις οποίες θα αναφέρουµε στο κυρίως θέµα, όπου οι παραδοχές αυτές οδηγούν σε πλάνες. Η παρουσίαση όλων αυτών των φαινοµενικά άσχετων µεταξύ τους θεµάτων έγινε για να καταστεί σαφές πώς διάφορες επιστήµες, εκ πρώτης όψεως µη συνδεόµενες, σχετίζονται όταν ο ανθρώπινος νους τεθεί σε λειτουργία. Σύντοµη ιστορία της ψυχολογίας Φιλοσοφικές προσεγγίσεις των ψυχολογικών φαινοµένων Οι άνθρωποι από πολύ νωρίς προσπάθησαν να ερµηνεύσουν την ανθρώπινη συµπεριφορά, όµως οι εξηγήσεις τους ήταν µαγικές και µη ορθολογικές. Η ψυχολογία αρχίζει να παίρνει χαρακτήρα επιστηµονικό όταν η παρατήρηση και η λογική ανάλυση αντικαθιστούν τη µαγική σκέψη στην περιγραφή και αιτιολόγηση της ανθρώπινης συµπεριφοράς. Αυτό αρχίζει να γίνεται από την εποχή των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων. Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, κυρίως ο Πρωταγόρας και ο ηµόκριτος βάζουν τα θεµέλια της φιλοσοφικής προσέγγισης της ψυχολογίας. Σ αυτό το σηµείο ν αναφερθεί ότι ο όρος «Ψυχολογία» προέρχεται από τη λέξη «ψυχή». Από την εποχή των προσωκρατικών φιλοσόφων, στόχος της ψυχολογίας φαίνεται να είναι η µελέτη κυρίως των νοητικών φαινοµένων. Τα ερωτήµατα που τίθενται έχουν να κάνουν µε το πώς οι άνθρωποι φτάνουν να γνωρίζουν και σχετικά µε το πώς η αντίληψη, η µνήµη και η σκέψη λαµβάνουν χώρα. Ο Πλάτωνας ( π.χ) διατυπώνει την άποψη ότι οι ιδέες είναι έµφυτες και ότι δεν αποκτώνται µέσω των αισθήσεων, από το περιβάλλον, αλλά µέσω της ενδοσκόπησης. ιακρίνει τρία στοιχεία της ψυχής: το νοητικό, το θυµοειδές και το βουλητικό. Ο Αριστοτέλης, ο οποίος θεωρείται και ο πρώτος ψυχολόγος προσπαθεί να παρουσιάσει µια 6

7 ολοκληρωµένη εικόνα των νοητικών λειτουργιών και προσφέρει την πρώτη θεωρία της µάθησης. Προτείνει τρεις αρχές του συνειρµού των ιδεών που θ αποτελέσουν τα θεµέλια της συνειρµικής θεωρίας που θα αναπτύξουν αργότερα οι εµπειρικοί φιλόσοφοι του 18 ου αιώνα: την αρχή του συνεχόµενου, την αρχή της συχνότητας και την αρχή της οµοιότητας. Σύµφωνα µε τις αρχές αυτές, οι ιδέες που διαδέχονται η µια την άλλη ή συµβαίνουν ταυτόχρονα ή είναι όµοιες µαθαίνονται και ανακαλούνται από τη µνήµη καλύτερα. Κατά την Αναγέννηση, ο Descartes ( ), θεωρείται από τους πρώτους, µετά τον Αριστοτέλη, φιλοσόφους που έδωσε ώθηση στη µελέτη των ψυχολογικών φαινοµένων. Αρχίζοντας από τη διατύπωση ότι δε µπορεί να εµπιστεύεται τις αισθήσεις του και ότι το µόνο για το οποίο µπορεί να είναι σίγουρος είναι το ότι σκέφτεται, ο Descartes, καταλήγει στο συµπέρασµα ότι η σκέψη δεν έχει ανάγκη υλικής υπόστασης. Χωρίζοντας, λοιπόν, τη σκέψη από την ψυχή και το σώµα, ο Descartes προσφέρει την πρώτη µηχανιστική θεωρία της ανθρώπινης συµπεριφοράς. Επηρεασµένος από την επιστήµη της µηχανικής στο χώρο της φυσικής προτείνει µια µηχανική του σώµατος και της ανθρώπινης συµπεριφοράς. Το σώµα το βλέπει σαν ένα άγαλµα επανδρωµένο µε αισθητηριακούς και κινητικούς µηχανισµούς, οι οποίοι µεταφέρουν εξωτερικά ερεθίσµατα στον εγκέφαλο. ιατυπώνει το µηχανισµό του αντανακλαστικού τόξου, βάζοντας έτσι τα θεµέλια της σύγχρονης νευροψυχολογίας. εν ξεχνά, όµως, την ψυχή, την οποία τοποθετεί σε ειδική κοιλότητα του εγκεφάλου, στη θέση της επίφυσης, λόγω της κεντρικής και στρατηγικής της θέσης στο κέντρο του εγκεφάλου. Σύµφωνα µε τις απόψεις του Descartes τα εξωτερικά ερεθίσµατα εισάγονται στον εγκέφαλο µέσα από τα αισθητήρια όργανα, ως ξεχωριστές αισθητηριακές εντυπώσεις, οι οποίες ενοποιούνται από τη µεσολάβηση των πνευµάτων της ψυχής. Η ποιότητα των ενεργειών µας εξαρτάται από την ενέργεια των πνευµάτων της ψυχής, η οποία µεταφέρεται µέσα και έξω από τον εγκέφαλο και η οποία, επίσης, κινεί τους µυς. Ωστόσο, σηµαντικές ανακαλύψεις στο χώρο της νευροφυσιολογίας προωθούν την ανάπτυξη του ψυχολογικού υλισµού. Μια τέτοια έγινε από τον Luigi Galvagni, ο οποίος δηµοσίευσε τα αποτελέσµατα πειραµάτων σχετικά µε τον ερεθισµό των µυών βατράχων µε την εφαρµογή ενός ηλεκτρικού παλµού. Η ανακάλυψη της ηλεκτρικής φύσης των αλληλεπιδράσεων ανάµεσα στους νευρώνες αφαίρεσε όλο το µυστήριο από το σύστηµα του Descartes και την αναγκαιότητα των πνευµάτων της ψυχής για την ενοποίηση των αισθητικών ερεθισµάτων και την κίνηση των µυών. 7

8 Οι αρχές της ψυχολογίας: Η µελέτη της συνειδητής εµπειρίας Ο Wilhelm Wundt ( ) πίστευε ότι η ψυχολογία πρέπει να είναι η πειραµατική επιστήµη του νου που θα εξηγήσει τα πολλαπλά φαινόµενα της συνείδησης. Πιστεύει ότι τα νοητικά φαινόµενα έχουν τα αίτιά τους όχι µόνο στις φυσιολογικές λειτουργίες του εγκεφάλου αλλά και σε κίνητρα και επιθυµίες που δεν πρέπει να συγχέονται µε βιολογικά ένστικτα ή αντανακλαστικές αντιδράσεις αλλά προέρχονται από το άτοµο ως αποτέλεσµα της ανάπτυξης της προσωπικότητας και του χαρακτήρα του. Η ψυχολογία του ονοµάζεται οµιστική, διότι στοχεύει στην ανακάλυψη της δοµής της συνείδησης, των νόµων που επιτρέπουν την εµφάνιση της συνειδητής εµπειρίας πέρα των νευροφυσιολογικών αλλαγών που συµβαίνουν στο επίκεντρο των νευρώνων, το πώς αυτοί οι νόµοι οργανώνονται και πώς σχετίζονται µεταξύ τους. Άλλες σχολές Λειτουργισµός: Περίπου την ίδια εποχή µε το Wundt, o William James γίνεται ο πρώτος καθηγητής ψυχολογίας στο Πανεπιστήµιο του Harvard. εν ήταν σύµφωνος µε τις µηχανιστικές δοµιστικές θεωρήσεις του Wundt και πίστευε ότι πρέπει να δοθεί έµφαση σε µια δυναµική, εξελικτική προσέγγιση των νοητικών διεργασιών µε βάση τη λειτουργικότητά τους, έναντι της ενδοσκόπησης. (το ερώτηµα είναι όχι τι είναι αυτή η νοητική κατάσταση αλλά σε τι χρησιµεύει. Μορφολογική Ψυχολογία:(Gestalt) Εν τω µεταξύ στη Γερµανία συγκροτείται µια οµάδα ψυχολόγων ανάµεσα στους οποίους και ο Max Wertheimer ( ), o Kurt Kofka ( ) και ο Wolfgang Kohler ( ) που υποστηρίζουν την άποψη ότι η συνειδητή εµπειρία µπορεί να γίνει καλύτερα κατανοητή ως ένα σύνολο και όχι ως κάτι που συγκροτείται από διάφορα επιµέρους στοιχεία. Αυτοί οι ψυχολόγοι παίρνουν το όνοµα Gestalt, όρος που στα Ελληνικά έχει µεταφραστεί ως ψυχολογία της Μορφής ή Μορφολογική Ψυχολογία. Οι ψυχολόγοι αυτοί µελετούν φαινόµενα της αντίληψης για να δείξουν ότι ο ανθρώπινος νους προσδίδει δοµή και νόηµα στις αισθήσεις σχηµατοποιώντας τες σε αναλλοίωτα σύνολα. Ψυχανάλυση Σε αντίθεση µε τους συναδέλφους του που προσπαθούν να µελετήσουν τη συνειδητή εµπειρία, ο Sigmund Freud ( ) εστιάζει τις έρευνές του στη µελέτη του 8

9 ασυνειδήτου. Σαν γιατρός ο Freud πίστευε ότι κάθε ασθένεια πρέπει να έχει µια φυσιολογική αιτία, κάπου στο νευρικό σύστηµα. Άρχισε, όµως, να αµφισβητεί αυτή την υπόθεση όταν αντιµετώπισε ένα µεγάλο αριθµό ασθενών οι οποίοι φανέρωναν µια ποικιλία ασθενειών χωρίς να υπάρχει κάποιο φανερό παθολογικό αίτιο. Χρησιµοποιώντας την ύπνωση και άλλες µεθόδους βρήκε ότι τα αίτια των νευρώσεων των ασθενών του ήταν τραυµατικές εµπειρίες από το µακρινό παρελθόν που είχαν απωθήσει από τη συνείδησή τους. Τελικά έφτασε στο σηµείο να πιστέψει ότι όλη η συµπεριφορά από τις καθηµερινές παραδροµές της γλώσσας έως τις σοβαρές µορφές των νοητικών διαταραχών διαµορφώνεται από ψυχολογικές διεργασίες και ειδικά από ασυνείδητες συγκρούσεις που συµβαίνουν στον ανθρώπινο νου. Μπηχεβιορισµός: Η σχολή αυτή µε κύριο εκπρόσωπο τον John Watson ( ) υποστήριξε ότι µια επιστηµονική ψυχολογία πρέπει να οικοδοµηθεί πάνω στη συστηµατική µελέτη της παρατηρήσιµης συµπεριφοράς. Ο Watson υποστήριζε ότι η ψυχολογία πρέπει να δώσει έµφαση α) στη µελέτη της συµπεριφοράς έναντι της συνειδητής εµπειρίας, β)στο ζωικό βασίλειο και όχι µόνο στον άνθρωπο, γ) σε πρακτικές και όχι σε θεωρητικές αναζητήσεις δ)σε εξελικτικές και όχι υπαρξιακές προσεγγίσεις και ε) στους εξωτερικούς παράγοντες στους οποίους οφείλεται η µάθηση και όχι σε εσωτερικές νοητικές καταστάσεις. Γνωσιακή Ψυχολογία και Γνωσιακή Επιστήµη: Οι αδυναµίες του συµπεριφοριστικού πλαισίου να εξηγήσει ακόµα και τη συµπεριφορά των ζώων είχαν διατυπωθεί από πολύ νωρίς. Ανάµεσα σε άλλα πειράµατα µε ποντίκια και χιµπατζήδες είχε καταδειχτεί ότι η µάθηση δεν προϋποθέτει αναγκαστικά εξάσκηση ή αντίδραση και ότι είναι δυνατό να παρατηρήσουµε εφευρετική ανακάλυψη ακόµη και σε ποντίκια, αποτελέσµατα που δε συµβιβάζονται µε την αρχή του µπιχεβιορισµού. Τα προβλήµατα ήταν πολύ περισσότερα όταν επρόκειτο για εξηγήσεις της ανθρώπινης συµπεριφοράς, της γλωσσικής ικανότητας, της λύσης προβληµάτων, της φαντασίας και της δηµιουργικότητας. Η στροφή από το συµπεριφορισµό στη γνωστική ψυχολογία γνωσιακή επιστήµη ήταν ένα πολύπλοκο αποτέλεσµα µιας σειράς σηµαντικών ανακαλύψεων σε διαφορετικούς επιστηµονικούς τοµείς, όπως οι Νευροεπιστήµες, η Γλωσσολογία, τα Μαθηµατικά, η Φιλοσοφία, η Πληροφορική. Η ανακάλυψη του ψηφιακού ηλεκτρονικού υπολογιστή έβαλε νέες βάσεις για τη Γνωσιακή Επιστήµη. Η 9

10 αναλογία ανάµεσα στον ανθρώπινο νου και στα προγράµµατα ενός υπολογιστή νοµιµοποίησε την επιστροφή στο νοητισµό και έβαλε το πλαίσιο για µια αντικειµενική διερεύνηση των νοητικών διεργασιών. Όπως ένας υπολογιστής αποτελείται από ένα µηχανικό κοµµάτι (hardware) και ένα λειτουργικό κοµµάτι (software), έτσι θα µπορούσαµε να φανταστούµε ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος αποτελείται από ένα βιολογικό κοµµάτι (το νευρικό σύστηµα) και ένα λειτουργικό κοµµάτι (το νου). Αυτό που κυρίως ενδιαφέρει είναι ένα µοντέλο επεξεργασίας των πληροφοριών που εισπράττει ο νους. Βιολογική ψυχολογία: Εξετάζει τις βιολογικές βάσεις της συµπεριφοράς και των νοητικών λειτουργιών. Αναπτυξιακή ψυχολογία: διερευνά τις αλλαγές στη συµπεριφορά και στις νοητικές λειτουργίες κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης από τη γέννηση έως το τέλος της ζωής. Κοινωνική Ψυχολογία: Ερευνά το πώς συµπεριφέρονται οι άνθρωποι µέσα σε ένα κοινωνικό σύνολο και πώς αυτό επηρεάζει και τη συµπεριφορά άλλων ανθρώπων. Κλινική Ψυχολογία: Εξετάζει τις αποκλίσεις στη συµπεριφορά, προσπαθεί να τις καταλάβει και να τις αντιµετωπίσει. Οι κλινικοί ψυχολόγοι ερευνούν τους τρόπους διαµόρφωσης της ανθρώπινης προσωπικότητας, προσπαθούν να καταλάβουν τι ορίζει µια συµπεριφορά ως «φυσιολογική» και ως «ανώµαλη», εξετάζουν τα αίτια του ψυχικού άγχους και προσπαθούν να επιδείξουν τρόπους αντιµετώπισής του. Ένας κλινικός ψυχολόγος που ενδιαφέρεται για την επιθετική συµπεριφορά δε θα την εξετάσει αποµονωµένη, αλλά µέσα στα πλαίσια της όλης προσωπικότητας του ατόµου και των γενικότερων µηχανισµών που το άτοµο χρησιµοποιεί για να ανταπεξέλθει στις απαιτήσεις του περιβάλλοντος. Εκπαιδευτική Ψυχολογία: ιερευνά και αναπτύσσει θεωρίες για τη µάθηση και τη διδασκαλία. Βιολογικές βάσεις της συµπεριφοράς: Τα τελευταία χρόνια έχει συντελεστεί σηµαντική πρόοδος στη µελέτη των σχέσεων ανάµεσα στις διάφορες νοητικές και συναισθηµατικές καταστάσεις και στις λειτουργίες του νευρικού συστήµατος. Έχουµε ήδη αρχίσει να καταλαβαίνουµε τη λειτουργία του εγκεφάλου και τη σχέση του µε τις διάφορες νοητικές λειτουργίες και τη συνείδηση, τη µοριακή βάση της επικοινωνίας ανάµεσα στους νευρώνες, τη λειτουργία του ενδοκρινικού συστήµατος και το πώς αυτό επηρεάζει τη συµπεριφορά µέσω της έκκρισης ορµονών καθώς και τη λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήµατος και τη σχέση του µε ψυχολογικούς παράγοντες, όπως το στρες. 10

11 Το νευρικό σύστηµα αποτελείται από διάφορα αλληλοδυνδεόµενα υποσυστήµατα. Ένα είδος κατηγοριοποίησης των συστηµάτων αυτών είναι το ακόλουθο: Νευρικό σύστηµα Εγκέφαλος Κεντρικό νευρικό σύστηµα Σπονδυλική στήλη Σωµατικό Σύστηµα Περιφερειακό νευρικό σύστηµα Αυτόνοµο σύστηµα Κεντροµόλα νεύρα Συµπαθητικό Φυγόκεντρα νεύρα Παρασυµπαθ ητικό Η σύνθεση του νευρικού συστήµατος φαίνεται απ το διάγραµµα. Ας παρατεθεί µόνο ότι το σωµατικό νευρικό σύστηµα αποτελείται από τα κεντροµόλα νεύρα τα οποία µεταφέρουν πληροφορίες από τον εξωτερικό κόσµο, από το δέρµα και τους µύες στο κεντρικό νευρικό σύστηµα και τα φυγόκεντρα νεύρα τα οποία µεταφέρουν πληροφορίες από το κεντρικό νευρικό σύστηµα στους µύες του σώµατος. Οι αισθητήριοι υποδοχείς προσλαµβάνουν και µεταφέρουν στον εγκέφαλο αισθητήριες πληροφορίες από τα αισθητήρια συστήµατα (οπτικό, ακουστικό, οσφρητικό, γευστικό, απτικό και κιναισθητικό). Το αυτόνοµο νευρικό σύστηµα αποτελείται από τα νεύρα που µεταφέρουν πληροφορίες προς και από τα διάφορα εσωτερικά όργανα του σώµατος (π.χ. καρδιά, αναπνευστικό σύστηµα, πεπτικό σύστηµα κ.λ.π.) και ρυθµίζουν λειτουργίες όπως αυτές της αναπνοής, της πέψης και του καρδιακού ρυθµού. Το αυτόνοµο νευρικό σύστηµα διακρίνεται σε δύο υποσυστήµατα: το συµπαθητικό και το παρασυµπαθητικό τα οποία λειτουργούν συνήθως ανταγωνιστικά το ένας προς το άλλο (π.χ. το συµπαθητικό νευρικό σύστηµα είναι υπεύθυνο για την επιτάχυνση των παλµών της καρδιάς ενώ το παρασυµπαθητικό για την επιβράδυνσή τους. Νευρώνες: Τα βασικά Στοιχεία του Νευρικού Συστήµατος 11

12 Το νευρικό σύστηµα αποτελείται από εκατοµµύρια ειδικευµένων κυττάρων τα οποία ονοµάζονται νευρώνες. Οι νευρώνες στον εγκέφαλο και το νωτιαίο µυελό είναι οργανωµένα σε οµάδες νευρωνικών δικτύων. Οι νευροεπιστήµες µελετούν τα νευρωνικά δίκτυα για να κατανοήσουν πώς λειτουργούν συνολικά, ως οργανωµένα σύνολα, για να παράγουν διαφορετικά είδη συµπεριφορών. Κάθε νευρώνας αποτελείται από το κυτταρικό σώµα, το οποίο περιέχει κυτταρόπλασµα που συγκρατείται από την κυτταρική µεµβράνη και µέσα σε αυτό τα µιτοχόνδρια και τον πυρήνα. Η διαφορά σύστασης των υγρών µέσα και έξω από το νευρώνα είναι υπεύθυνη για τις ηλεκτρικές ιδιότητες του νευρώνα µέσω των οποίων επιτυγχάνεται η νευρική µεταβίβαση πληροφοριών. Οι νευρώνες αποτελούνται από δύο είδη νευρωνικών απολήξεων: τους δενδρίτες, οι οποίοι είναι κοντές προσεκβολές του νευρώνα διακλαδιζόµενες ως δέντρα και τον νευροάξονα, µια µακριά ίνα µε οµοιόµορφη διάµετρο που µπορεί να ποικίλει σε µήκος (από µερικά εκατοστά του εκατοστού µέχρι ένα µέτρο). Νευροφυσιολόγοι (Luigi Galvagni, Johannes Muller, Herman von Helmhoz) από το τέλος του 18 ου αιώνα και κατά τη διάρκεια του 19 ου ανακάλυψαν ότι η ηλεκτρική δραστηριότητα των νευρικών κυττάρων είναι ο τρόπος που µεταδίδεται η πληροφορία στους νευρώνες. Η νευρική µεταβίβαση πληροφοριών έχει τη µορφή ενός ηλεκτρικού σήµατος, µιας ηλεκτρικής ώσης (οι δενδρίτες δέχονται την πληροφορία στον κάθε νευρώνα και ο νευροάξονας µεταφέρει την πληροφορία προς τους άλλους νευρώνες). Οι νευρώνες δεν είναι λοιπόν παρά µικρές γεννήτριες ηλεκτρικών ώσεων. Οι ώσεις αυτές είναι όλες της ίδιας ισχύος και διαµορφώνουν ένα είδος διπολικού συστήµατος το οποίο έχει δύο τιµές: ανοιχτό και κλειστό. ύο βασικοί νόµοι διέπουν τον τρόπο µεταφοράς των νευρικών ώσεων: α) ο νόµος της Μόλις αντιληπτής διαφοράς, σύµφωνα µε τον οποίο για να διεγερθεί ένας νευρώνας πρέπει η ένταση του ερεθίσµατος να υπερβαίνει µια ελάχιστη τιµή, και β)ο νόµος του Όλου ή του Τίποτα, σύµφωνα µε τον οποίο το ερεθιζόµενο κύτταρο αντιδρά µε όλη την ισχύ που διαθέτει. Η αντίδρασή του είναι ανεξάρτητη της έντασης του ερεθίσµατος, αλλά πληροφορίες σχετικές µε την ένταση του ερεθίσµατος µεταφέρονται µέσω του ρυθµού γένεσης των νευρικών ώσεων. Το 1921 ο Αυστριακός φυσιολόγος Otto Lewi παρουσίασε τα πρώτα πειραµατικά αποτελέσµατα που αποδεικνύουν ότι η µεταφορά πληροφοριών µέσω των νευρώνων δεν είναι µόνο ένα ηλεκτρικό αλλά και ένα χηµικό φαινόµενο. Οι νευρώνες περιέχουν χηµικές ουσίες στις απολήξεις τους, όπου υπάρχουν µικροκυστίδια. Τις χηµικές αυτές 12

13 ουσίες τις ονοµάζουµε νευροδιαβιβαστές. Όταν τα µικροκυστίδια διεγερθούν απ τα ηλεκτρικά κύµατα που φτάνουν εκεί από το νευροάξονα, απελευθερώνουν τους νευροδιαβιβαστές στη σύναψη, δηλαδή στο σηµείο σύνδεσης του νευροάξονα µε τους δενδρίτες του επόµενου νευρώνα. Τα µόρια του νευροδιαβιβαστή διαχέονται στη συναπτική σχισµή (ένα κενό της τάξης των 0, εκατοστοµέτρων που χωρίζουν τους νευρώνες) και περνούν από το νευροάξονα στους υποδοχείς που βρίσκονται στη µεµβράνη του δενδρίτη του άλλου νευρώνα. Η σύνδεση αυτή προκαλεί τη γέννηση µιας νέας ηλεκτρικής ώσης στο επόµενο κύτταρο. Μέχρι τώρα έχουν ανακαλυφθεί περίπου 60 νευροδιαβιβαστές, ανάµεσα στους οποίους είναι και ο νευροδιαβιβαστής Ash (Acetylcholine) που λειτουργεί στην περιοχή του ιππόκαµπου και σχετίζεται µε τη λειτουργία της µνήµης και ο νευροδιαβιβαστής ΝΕ (Norepinephrine) που παράγεται στο εγκεφαλικό στέλεχος και σχετίζεται µε τις συναισθηµατικές καταστάσεις. Κεντρικό νευρικό σύστηµα Το κεντρικό νευρικό σύστηµα αποτελείται από τη σπονδυλική στήλη και τον εγκέφαλο. Σπονδυλική στήλη. Περιέχει το νωτιαίο µυελό που είναι υπεύθυνος για τη µεταφορά των πληροφοριών που έρχονται από τα αισθητήρια όργανα στον εγκέφαλο. Μερικές βασικές µορφές αισθητήριας επεξεργασίας λαµβάνουν χώρα στο νωτιαίο µυελό ο οποίος είναι υπεύθυνος για ορισµένες βασικές συµπεριφορές χωρίς οδηγίες απ τον εγκέφαλο. Οι συµπεριφορές αυτές ονοµάζονται αντανακλαστικά διότι η αντίδραση είναι µια απλή αντανάκλαση και δεν απαιτείται επεξεργασία. Η διαδικασία περιγραφής µιας αντανακλαστικής αντίδρασης ονοµάζεται αντανακλαστικό τόξο. Ο εγκέφαλος. Ο εγκέφαλος αποτελείται από τρεις επιµέρους εγκεφαλικές περιοχές: α) τις κατώτερες εγκεφαλικές περιοχές οι οποίες ελέγχουν τις βασικές, ζωτικές λειτουργίες του ανθρώπου (π.χ. εγκεφαλικό στέλεχος: έλεγχος κυκλοφορίας, αναπνοής, προµήκης µυελός: έλεγχος των κινήσεων των µυών του προσώπου, παρεγκεφαλίδα: ισορροπία, θέση και κίνηση στο χώρο), β) τις κεντρικές εγκεφαλικές περιοχές οι οποίες ελέγχουν τα ένστικτα και τα συναισθήµατα (π.χ. υποθάλαµος: υπεύθυνος για δίψα, πείνα και σεξουαλική επιθυµία, δρεπανοειδές σύστηµα: έλεγχος των συναισθηµάτων, µέσω π.χ. της αµυγδαλής: ρύθµιση φόβου, θυµού και του ιππόκαµπου: σχέση µνήµης και συναισθηµάτων) και γ)τα εγκεφαλικά ηµισφαίρια τα οποία είναι υπεύθυνα για τις ανώτερες ψυχολογικές λειτουργίες. 13

14 Εγκεφαλικά ηµισφαίρια Υπάρχουν δύο εγκεφαλικά ηµισφαίρια, ένα στην αριστερή και ένα στη δεξιά πλευρά του εγκεφάλου. Τα εγκεφαλικά ηµισφαίρια συνδέονται µεταξύ τους µε µια πλατιά ταινία νευρικών ινών που ονοµάζεται µεσολόβιο. Το µεσολόβιο είναι υπεύθυνο για την επικοινωνία των εγκεφαλικών ηµισφαιρίων. Τα εγκεφαλικά ηµισφαίρια αποτελούνται από το θάλαµο και το ραβδωτό σώµα και περιβάλλονται από το φλοιό που έχει εξαιρετική σηµασία για τον άνθρωπο, γιατί εκεί εδράζονται οι ανώτερες ψυχολογικές λειτουργίες. Ο φλοιός έχει πάχος µόλις 1,5 έως 4 χιλιοστά αλλά το µήκος του είναι περίπου 1,5 τετραγωνικά µέτρα, δηλαδή όσο η επιφάνεια ενός γραφείου. Για να µπορέσει να χωρέσει στην κρανιακή κοιλότητα έχει αναδιπλωθεί όπως ένα κοµµάτι τσαλακωµένο χαρτί, πράγµα που του επιτρέπει να περιέχει δισεκατοµµύρια νευρώνων. Κάθε εγκεφαλικό ηµισφαίριο αποτελείται από 4 περιοχές ή λοβούς: τον µετωπιαίο, τον βρεγµατικό, τον κροταφικό και τον ινιακό. Κάθε ένας λοβός είναι υπεύθυνος για διάφορες λειτουργίες, αλλά σε στενή συνεργασία µε τις άλλες περιοχές του φλοιού. Οι θεµελιώδεις λειτουργίες των εγκεφαλικών ηµισφαιρίων είναι αυτές της κίνησης, της µεταφοράς αισθητικών πληροφοριών, της αντίληψης, της µνήµης, της λογικής και της σκέψης. ιαδικασία λήψης απόφασης: Πώς γίνεται αντιληπτή σύµφωνα µε ψυχολογικές σχολές Μετά και την έκθεση των βασικών χαρακτηριστικών του ανθρώπινου εγκεφάλου θα γίνει απόπειρα να παρουσιαστεί η διαδικασία λήψης απόφασης έτσι όπως ερµηνεύτηκε από διάφορες σχολές ψυχολογίας. Έµφαση θα δοθεί στη σχολή Gestalt, στους µπιχεβιοριστές και νεοµπιχεβιοριστές και στη γνωστική θεωρία. Η διαδικασία λήψης απόφασης αποτελεί ένα εξέχον πεδίο προβληµατισµού που διαδραµατίζει εξέχοντα ρόλο στη διαδικασία αντιµετώπισης κινδύνου και κρίσεων. Όπως αναφέρεται και στο κυρίως θέµα, η λήψη απόφασης σχετίζεται άµεσα µε την επίλυση προβλήµατος. Σύµφωνα µε τη θεωρία της µορφής (Gestalt) η ορθή λύση ενός προβλήµατος είναι αποτέλεσµα της ολοκληρωµένης θέασης της δοµής του, δηλαδή της πλήρους κατανόησης των παραµέτρων που την αποτελούν. Ο βασικός εκπρόσωπος της σχολής Max Wertheimer υποστήριξε την αρχή της ενόρασης, (Α ha experience) σύµφωνα 14

15 µε την οποία ένα πρόβληµα είναι δυνατόν να επιλυθεί όταν γίνουν άµεσα αντιληπτές όλες οι συνισταµένες του. Η αρχή της ενόρασης, η οποία χρησιµοποιήθηκε και σαν µεθοδολογικό εργαλείο στο χώρο της λογοτεχνίας (Schleiermacher), προϋποθέτει µια ολοκληρωµένη και όχι αποσπασµατική αναπαράσταση του κόσµου και των πραγµάτων. Θα δούµε πώς απαντά η γνωστική θεωρία σ' αυτό το σηµείο. Αντίθετα οι κλασσικοί συµπεριφοριστές (behaviourists), µε κύριο εκπρόσωπο τον Thorndike, υποστηρίζουν ότι η λύση ενός προβλήµατος είναι µια διαδικασία δοκιµής πλάνης διαφόρων επιλογών η οποία συνοδεύεται από την κατάλληλη ανταµοιβή. Αν είναι επιτυχής η απόπειρα λαµβάνεται η ανταµοιβή. Αυτό ενισχύει τον εγκέφαλο στην επανάληψη της επιτυχηµένης διαδικασίας. Ωστόσο µια αλλαγή διαφαίνεται µε τους νεοµπιχεβιοριστές: Μεταξύ του ερεθίσµατος και της αντίδρασης τοποθετούν το λεγόµενο µαύρο κουτί. Περί τίνος πρόκειται; Το µαύρο κουτί περιέχει για τον κάθε οργανισµό πληροφορίες διαφορετικού τύπου, που µπορεί να είναι είτε αποτέλεσµα της µόρφωσής του, είτε της ευρηµατικότητάς του. Το µαύρο αυτό κουτί διαφοροποιεί την απόδοση του κάθε οργανισµού ως προς τη λύση ενός προβλήµατος. Το µαύρο αυτό κουτί είναι κάτι που δε µπορεί να µελετηθεί πλήρως από τις επιστήµες. Την κατεύθυνση των νεοµπιχεβιοριστών προσεγγίζει και η γνωστική θεωρία, σύµφωνα µε την οποία ο ανθρώπινος νους προχωρεί στη λύση ενός προβλήµατος βάσει νοερών, εσωτερικών αναπαραστάσεων. Σύµφωνα µε τη γνωστική θεωρία, όπως αναφέρεται και στο κυρίως θέµα, πρόβληµα είναι µία κατάσταση η οποία αποτελείται από ένα σύνολο δεδοµένων, ένα σύνολο ζητούµενο κι ένα σύνολο περιοριστικών κανόνων. Ο ανθρώπινος νους είναι δυνατόν, συχνά, κατά την προσπάθεια επίλυσης ενός προβλήµατος να παγιδευτεί σε νοερές τάσεις που αφορούν εµπείριες του από προηγούµενες παρόµοιες καταστάσεις και να µη µπορέσει να υιοθετήσει νέους τρόπους στην επίλυση προβλήµατος, είναι επίσης δυνατόν να επικεντρωθεί σε ένα συγκεκριµένο σηµείο του προβλήµατος και να αποτύχει να το επιλύσει στο σύνολό του (προσδιοριστική τάση), ενώ είναι επίσης πιθανό να έχει τόσο πολύ εντριφήσει σε συγκεκριµένες µεθόδους χρήσης των αντικειµένων που να µη µπορεί να φανταστεί άλλους τρόπους χρήσης τους (λειτουργική προσήλωση). Π.χ. Να πρέπει απαραιτήτως να κόψει κρέας και να µην έχει µαχαίρι αλλά ψαλίδι και να µη φαντάζεται ότι σε περίπτωση ανάγκης και το ψαλίδι µπορεί να τον διευκολύνει. Όσον αφορά το συσχετισµό της γνωστικής θεωρίας µε αυτή της Gestalt, όσον αφορά την ενόραση, η γνωστική θεωρία υποστηρίζει ότι ο νους έχει προηγούµενες εµπειρίες τις οποίες συνεχώς εµπλουτίζει. Το ότι µια εσωτερική αναπαράσταση του 15

16 τύπου R = 3R-24 αναλύεται σε 16 =3R-2R-24 µπορεί να εµπλουτιστεί από το 16 = R-24. Στο σηµείο αυτό πρέπει να τονιστεί ότι αν και πρώτοι οι ψυχολόγοι της µορφής είχαν διατυπώσει την αρχή της ενόρασης, η οποία σχετίζεται µε εσωτερική αναπαράσταση των εννοιών και των πραγµάτων, ωστόσο ξόρκισαν την έννοια της νοητικής αναπαράστασης. Οι γνωστικοί ψυχολόγοι ήταν οι πρώτοι που ασχολήθηκαν. Προηγουµένως, ας µην ξεχνάµε ότι οι νεοµπιχεβιοριστές είχαν ασχοληθεί µε το λεγόµενο µαύρο κουτί. Οι γνωστικοί ψυχολόγοι, λοιπόν, αναφέρθηκαν στην έννοια των νοητικών εικόνων: Η δύναµη µιας εικόνας που µεταβάλλετεαι µε το χρόνο έγκειται στο ότι µας επιτρέπει να κάνουµε προβλέψεις για την πορεία των γεγονότων. Ο Craik, ιδιαίτερα, The nature of Exlanation διατύπωσε ότι: Αν ο οργανισµός έχει στον εγκέφαλό του ένα πρότυπο µικρής κλίµακας της εξωτερικής πραγµατικότητας και των δικών του πιθανών πράξεων, τότε είναι ικανός να δοκιµάσει διάφορες εναλλακτικές λύσεις, να συµπεράνει ποιά είναι η καλύτερη, να αντιδράσει σε µελλοντικές καταστάσεις πρωτού προκύψουν, να αξιοποιήσει τη γνώση γεγονότων του παρελθόντος στην αντιµετώπιση του παρόντος και του µέλλοντος και οπωσδήποτε να αντιδρά µε πολύ πληρέστερο, ασφαλέστερο και αποτελεσµατικότερο τρόπο στις καταστάσεις ανάγκης που προκύπτουν. Αναφέρθηκε, στην παρουσίαση της θεωρίας της γνωστικής σχολής ότι η είσοδος του ηλεκτρονικού υπολογιστή αποτέλεσε ουσιαστικό παράγοντα στην παγίωση των θέσεών της. Ο λόγος είναι ότι ο υπολογιστής έµοιαζε να δίνει µια λύση στην παραδοσιακή διχοτόµηση ανάµεσα στον εγκέφαλο και το νου, µέσω της θεωρίας της επεξεργασίας των πληροφοριών. Ο ηλεκτρονικός υπολογιστής, βάσει κάποιου προγράµµατος ακολουθεί διαδοχικά λογικά βήµατα και εξάγει τη λύση. Κατά τον ίδιο τρόπο και ο εγκέφαλος, βάσει συγκεκριµένων προγραµµάτων που βέβαια είναι παράγωγα των γνώσεων, των εµπειριών, της µόρφωσης και της ευφυίας του, παράγει λύσεις. Θα πρέπει, όµως, να τονιστεί ότι δηµιουργήθηκε θεωρητική απορία στην ανάλυση του εγκεφάλου του ανθρώπου και του ηλεκτρονικού υπολογιστή όσον αφορά το θέµα της ευρυµατικότητας. Ο υπολογιστής είναι εξοπλισµένος από ένα hardware και παράγει βάσει αυτού συγκεκριµένες λύσεις. εν υπάρχει δυνατότητα να είναι ευρηµατικός. Η ανθρώπινη ευρυµατικότητα αλλά και η ευρυµατικότητα που παρατηρήθηκε σε χιµπατζήδες και ποντίκια δε µπορεί να ερµηνευτεί βάσει ενός προηγούµενου hardware και συνδυασµού των στοιχείων του. Ωστόσο η έννοια του ηλεκτρονικού υπολογιστή και της προσοµοίωσης του ανθρώπινου εγκεφάλου µ' 16

17 αυτόν πήρε νέες διαστάσεις κατά τις δεκαετίες του '50-'60 όταν εκδηλώθηκε σηµαντικό ενδιαφέρον για το πώς τα νευρωνικά δίκτυα θα µπορούσαν να συνεισφέρουν στη µοντελοποίηση της σκέψης. Οι νευρώνες στέλνουν σήµατα ο ένας στον άλλο, µέσω επαφών σε συγκεκριµένο σηµείο. Τα σηµεία αυτά ονοµάζονται συνάψεις. Άνωθεν έχει γίνει ικανοποιητική αναφορά στη λειτουργία των νευρώνων και στη σχέση των αισθηµάτων µε την αντίληψη. Ειπώθηκε ότι ως αντίληψη νοείται η ερµηνεία των αισθηµάτων. Ειπώθηκε επίσης ότι ενδέχεται να µη µεσολαβεί καµιά νοητική διεργασία, τα αισθήµατα να ερµηνεύονται ακριβώς πάνω στη σύναψη των νευρώνων. Όσον αφορά, δε, το θέµα αναπαράστασης του κόσµου, εκτός απ' τις αντιληπτικές πλάνες που αναφέρονται στο πόνηµα αυτό, ας σηµειωθεί ότι ο νους συγκρατεί εικόνες γιατί αυτές αποτελούν εξέλιξη ενός αρχετυπικού µοντέλου. Ένα απλοϊκό παράδειγµα είναι το ότι αντιλαµβανόµαστε κάτι ως τριαντάφυλλο επειδή προσιδιάζει περισσότερο σ' αυτό που ο νους έχει σχηµατοποιήσει ως λουλούδι παρά ως αγκάθι. Αρκετά συνδετιστικά µοντέλα έχουν αναπτυχθεί (µοντέλα που αναφέρονται στις συνδέσεις ανάµεσα στους νευρώνες) εκ των οποίων οι βασικές κατηγορίες είναι δύο. Η πρώτη έχει σχέση µε τοπικές (local) αναπαραστάσεις, στις οποίες αποδίδεται µία αναγνωρίσιµη ερµηνεία µε τη µορφή προσδιορίσιµων εννοιών ή παραστάσεων. Η δεύτερη κατηγορία έχει σχέση µε κατανεµηµένες αναπαραστάσεις σε δίκτυα, τα οποία συνδέουν και διαπλέκουν τις αναπαραστάσεις µε πιο περίπλοκους τρόπους. Ένα παράδειγµα µπορεί να δοθεί απ' το πεδίο της γλωσσολογίας: Τοπική αναπαράσταση είναι του τύπου: Παιδιά πάνε κήπο, παιδιά δούνε λιοντάρια. Κατανεµηµένη αναπαράσταση είναι: Τότε µου είπε (Κύρια Πρόταση) ότι (ειδικός σύνδεσµος) εάν δεν έφευγα (υποθετική πρόταση) εκείνη τη στιγµή (επιρρηµατικός προσδιορισµός) θα µε σκότωνε (απόδοση της υπόθεσης, συνδέεται µε το ότι και αποτελεί την απόδοση της υπόθεσης). Η εµπειρία αποτελεί ένα βασικό παράγοντα στη διαδικασία, αν και σηµειώθηκε πώς οι λεγόµενες νοερές τάσεις δύνανται να εµποδίσουν το άτοµο από τη λύση προβλήµατος µιας και το παγιδεύουν σε προηγούµενες γνώσεις. Η θεωρία του Anderson στηρίζεται στην εµπειρία και προσπαθεί να ερµηνεύσει όλη τη διαδικασία της επίλυσης προβληµάτων. Η θεωρία αυτή έχεi υποστεί αρκετούς ανασχηµατισµούς µέχρι σήµερα αλλά η δοµή της βασίζεται στο ACT (Adaptive Control of Thought). Τα κυριότερα σηµεία της είναι τα εξής: 17

18 Η απόκτηση δεξιοτήτων κατά την επίλυση ενός προβλήµατος περνά διαδοχικά από το δηλωτικό (declarative), το διαδικαστικό (procedural) και το ρυθµιστικό (tuning) στάδιο. Κατά το δηλωτικό στάδιο η εκµάθηση νέων πραγµάτων βασίζεται στις δηλωτικές γνώσεις που διαθέτουµε. Οι γνώσεις αυτές έχουν στατικό χαρακτήρα, είναι οι γνώσεις του τί Το διαδικαστικό στάδιο αρχίζει αµέσως µετά και περιλαµβάνει διαδικαστικές γνώσεις που αφορούν το πώς. Στο στάδιο της ρύθµισης οι διαδικαστικές γνώσεις είτε ενισχύονται, είτε γενικεύονται, είτε διαφοροποιούνται. Σ' αυτό το στάδιο έχουµε νέα παραγωγή γνώσεων. Η παραγωγές αυτές ενισχύονται κάθε φορά που ενεργοποιούνται. Μία παραγωγή είναι πιθανότερο να ενισχυθεί όσο βρίσκεται σε ανταγωνιστική σχέση µε άλλες. Αυτό συµβαίνει όταν η παραγωγή είναι ισχυρή. Το θέµα που γεννάται από όλη αυτή την πραγµατεία είναι το εάν η διαδικασία ενεργοποίησης των γνωστικών στρατηγικών είναι πρωτότυπη διαδικασία παραγωγής ή αναπαραγωγής. ηλαδή αν είναι διαδικασία ενεργητική ή παθητική. Σύµφωνα µε τη θεωρία της Μορφής πρόκειται για διαδικασία δυναµική και παραγωγική. Ακόµη κι αν συχνά µιλάµε για αναπαραγωγικές διαδικασίες επίλυσης µπορούµε να θεωρήσουµε ότι η λύση προβληµάτων στηρίζεται ουσιαστικά σε διαδικασίες οι οποίες είναι κατ' εξοχήν δυναµικές και παραγωγικές. Στον πρόλογο έγινε απόπειρα να δοθούν κάποιες στοιχειώδεις αρχές των διαφόρων ρευµάτων της ψυχολογίας. Οι γνωσιακές παράµετροι αντιµετώπισης κινδύνων και κρίσων σχετίζονται µε τη γνωσιακή ψυχολογία. Στον πρόλογο, επίσης δόθηκαν χαρακτηριστικά του ανθρώπινου νευρικού συστήµατος. Η πρόθεση για την παράθεση αυτών των στοιχείων ήταν να δηλωθεί πώς τελικά οι αντιδράσεις, τα συναισθήµατά µας και ο τρόπος που συλλαµβάνουµε και επεξεργαζόµαστε τις πληροφορίες είναι κατά πολύ αποτέλεσµα ηλεκτρικής και χηµείας. εν υπάρχει κάτι µεταφυσικό ή φιλοσοφικό σε αυτό. Επίσης στην αρχή του προλόγου παρατέθηκαν κάποια στοιχεία από τη σηµειωτική, τα µαθηµατικά, τη λογική που αποτελεί κλάδο της φιλοσοφίας. Αν και φαινοµενικά άσχετα µεταξύ τους αποκαλύπτουν πως ο ανθρώπινος νους επεξεργάζεται τις περισσότερες πληροφορίες βάσει µοντέλων, ενώ βέβαια, όσον 18

19 αφορά τη διεξαγωγή συµπερασµάτων, δε µπορεί ν αποκοπεί εντελώς απ τα κοινωνικοπολιτισµικά του στερεότυπα. Παρουσιάστηκαν επίσης οι τάσεις των διαφόρων ψυχολογικών σχολών σε θέµατα µάθησης και λήψης απόφασης λύσης προβλήµατο, καθώς το σηµείο αυτό αποτελεί και το κύριο διακύβευµα αυτού του πονήµατος. Στο κυρίως µέρος που είναι πιο πρακτικό αναπτύσσονται θέµατα που εθίγησαν στην εισαγωγή και αφορούν ζητήµατα αντιµετώπισης κινδύνων και κρίσεων και κυρίως θέµατα λήψης απόφασης λύσης προβλήµατος καθώς και το πώς εµπλέκεται ο ανθρώπινος νους σ' αυτά. Κυρίως θέµα Μία πρώτη εισαγωγή σε θέµατα ασφάλειας στον εργασιακό χώρο και επισήµανση ορισµένων αδυναµιών πείθει για το πόσο δρόµο ακόµα έχουµε να διανύσουµε για µια αποτελεσµατικότερη διαχείριση κινδύνου και κρίσεων και ιδιαίτερα σε θέµατα διαχείρισης κινδύνου και κρίσεων στους χώρους που ζούµε και εργαζόµαστε, µε αποθέωση την περίπτωση όπου ένας κύριος έχει πάει δίπλα σε ένα συνεργείο που διαχειρίζεται πυρηνικά απόβλητα και δεν έχει την κατάλληλη ενδυµασία. Η πραγµατικότητα και η µεγάλη αλήθεια είναι ότι ο κόσµος δεν γνωρίζει, είναι ανενηµέρωτος. Το θέµα, άρα, είναι ότι πρέπει ν ανοιχτεί µια κουβέντα µε την κοινωνία και να πούµε στον ενήλικα ότι εν έτει 2008 δεν επιτρέπεται, δε συγχωρείται, να µη γνωρίζει. Είναι ένα απ τα καθήκοντα και τις υποχρεώσεις του, να γνωρίζει. Ένα κείµενο, γραµµένο από ένα Αµερικανό µελετητή, τον Sneider, άλλαξε τη ροή των πραγµάτων στη διαχείριση κινδύνων και κρίσεων. Αυτό το κείµενο έκανε πολύ µεγάλη αίσθηση και είχε τον τίτλο «Παλιά και νέα διαχείριση κινδύνων και κρίσεων» και λέει ότι η παλιά διαχείριση κινδύνου έχει οδηγηθεί πλέον σε αδιέξοδο. Με την έκφραση «παλιά διαχείριση κινδύνου» εννοεί εννοεί τη διαχείριση κινδύνου όπως αυτή που γίνεται σήµερα και στη χώρα µας και στις περισσότερες ιδίως νοτοευρωπαϊκές, µεσογειακές χώρες, δηλαδή αυτή τη γραφειοκρατική και άκρως αναποτελεσµατική διαχείριση κινδύνου. Για παράδειγµα: Στις δηµόσιες υπηρεσίες, ανά τακτά χρονικά διαστήµατα έρχεται ένα έγγραφο από τη Γ.Γ.Π.Π. που λέει: «Παρακαλούµε όπως µεριµνήσατε για τη σύσταση οµάδας πυρασφάλειας ή παρακαλούµε όπως µεριµνήσατε για τη σύσταση οµάδας για τη διαχείριση σεισµών». Αυτό το έγγραφο, συνήθως το παίρνει ο τµηµατάρχης ή διευθυντής και συντάσσει επιστολή µε αριθµό πρωτοκόλλου ανακοινώνοντας ότι συνεστήθη οµάδα µε τυχαία 19

20 ονόµατα υπαλλήλων. Κατ αυτόν τον τρόπο η αλληλογραφία έχει απαντηθεί, ωστόσο κανείς δεν καλεί αυτούς τους υπαλλήλους να τους ενηµερώσει και ακόµη περισσότερο να τους εκπαιδεύσει και αφού τους εκπαιδεύσει να κάνει ένα σχέδιο, µια στρατηγική της υπηρεσίας, πώς θα διαχειριστεί αυτή τη συγκεκριµένη κρίση. Όλη αυτή η διαδικασία περιγράφεται ως «παλιά διαχείριση κινδύνου». Για παράδειγµα, σε περίπτωση φωτιάς, κάθε δηµόσια υπηρεσία πρέπει να έχει ένα σχέδιο αντιµετώπισης πυρκαγιάς, καθώς και σε περίπτωση σεισµού χρειάζεται να έχει ένα σχέδιο αντιµετώπισης σεισµού. Έστω σε ένα σύνολο 100 εργαζοµένων, θα έχει εκπαιδευτεί µια οµάδα, συνήθως εξαµελής έως δωδεκαµελής, θα ξέρει τα πόστα και θα κατευθύνει τους υπόλοιπους εργαζοµένους, όταν γίνει η κρίση, για να γίνει αυτό που καλείται ως «ασφαλής εγκατάλειψη κτιρίου». Αυτά υποτίθεται ότι είναι θεσµικά κατοχυρωµένα, είναι υποχρεωτικά, υποχρεούνται οι δηµόσιες υπηρεσίες να τα κάνουν ανά τακτά χρονικά διαστήµατα. Όµως, δε γίνονται. Το ενδιαφέρον «πέφτει» στο να υπάρχει ένας αριθµός πρωτοκόλλου που θα επιβεβαιώνει ότι απαντήθηκε η αλληλογραφία, ότι συστήθηκε η οµάδα και το να δοθεί απάντηση στο Γενικό Γραµµατέα Πολιτικής Προστασίας ότι η σύσταση πραγµατοποιήθηκε. Τυπικά όλοι είναι κατοχυρωµένοι: Οι υπηρεσίες ότι συνέστησαν µία οµάδα και ο Γ.Γ.Π.Π. ότι πήρε το χαρτί µε τη δηµιουργηµένη οµάδα. εν πραγµατοποιείται περαιτέρω έλεγχος. Ο τρόπος αυτός αποκαλείται «παλιά διαχείριση κινδύνου». Η νέα διαχείριση κινδύνου εστιάζει στην ανάπτυξη ισχυρής έµφασης στο µετριασµό του κινδύνου. ε µιλάει για µηδενισµό του κινδύνου. Αποδέχεται ότι οι σύγχρονες κοινωνίες είναι κοινωνίες του ρίσκου, κοινωνίες της διακινδύνευσης. Μετά την παγκοσµιοποίηση η επικινδυνότητες έχουν αυξηθεί κατακόρυφα. Υπάρχουν οι παγκοσµιοποιηµένοι κίνδυνοι, οι εισαγόµενοι κίνδυνοι, οι ΧΒΡΠ απειλές, υπάρχουν ασύµµετρες απειλές, καθώς και άλλα είδη κινδύνου που πριν δέκα µε δεκαπέντε χρόνια θα τα διάβαζε κανείς µόνο σε µυθιστόρηµα και θα απορούσε. Ωστόσο, σήµερα τα ζούµε αυτά τα πράγµατα: Άνθρακες, γρίπες πουλερικών, τοξικά οµόλογα καθώς και πολλά άλλα. Η αιτία όλων αυτών, βέβαια, είναι ο άνθρωπος. Γι αυτό το λόγο υπάρχει στόχευση στο µετριασµό του κινδύνου και µάλιστα ένας από τους δείκτες που µελετά ο Ο.Ο.Σ.Α. για να βάλει στην κλίµακα του πόσο ανεπτυγµένη είναι µια κοινωνία είναι το πώς έχει καταφέρει να διαχειριστεί συγκεκριµένα είδη επικινδυνοτήτων και πόσο έχει µειωθεί η επικινδυνότητα σ αυτά τα είδη. Και βεβαίως η όλη διαχείριση που θα γίνει να συνδέεται µε την έννοια της βιώσιµης ανάπτυξης. Το πρόβληµα είναι ότι η έννοια της βιώσιµης ανάπτυξης δεν 20

21 έχει γίνει πλήρως κατανοητή. Αφορά µία σειρά στοχευµένων ενεργειών που έπρεπε να τις είχαµε κάνει εδώ και αρκετό καιρό και που αν δεν τις κάνουµε σε λίγα χρόνια δε θα υπάρχουν ανάσες για τις επόµενες γενιές. Έχουµε φτάσει σε κρίσιµη καµπή! Φαινόµενα όπως το θερµοκήπιο, οι κλιµατικές αλλαγές, όλες αυτές οι παρεµβάσεις που έχουν αλλάξει το παγκόσµιο κλίµα, καθώς πλέον δεν υπάρχει αλληλουχία των εποχών, οι ακραίες καιρικές συνθήκες, αποτελούν δείγµατα της αλλόγιστης δραστηριότητας του ανθρώπινου είδους. Σύµφωνα µε τις επιταγές της βιώσιµης ανάπτυξης, µέτρα που έπρεπε να τα πάρουµε χτες, ας αρχίσουµε, τουλάχιστον, να τα παίρνουµε σήµερα., στοχευµένα και µεθοδικά, αποτυπώνοντας τις διαδικασίες του Κιότο, τους οποίους δείκτες των συµφωνιών δεν κατορθώσαµε, ως χώρα, να προσεγγίσουµε σε απόλυτο βαθµό. Βεβαίως, αυτή η υπόθεση πρέπει να έχει ένα κοινωνικό προγραµµατισµό, να συνδεθεί µε τις κοινωνικές ανάγκες. Η ίδια η κοινωνία να καταστεί συµµέτοχος σ αυτή τη διαδικασία. Σύµφωνα, λοιπόν, µε το Sneider, απαιτείται σήµερα ένας νέος τύπος διοίκησης και διαχείρισης κινδύνου, µε στελέχη ευρείας εκπαίδευσης και στρατηγικές που να έχουν εστιάσει σε αυτό που καλείται ως «βιώσιµη ανάπτυξη». Τα στελέχη που θ ασχοληθούν στη διαχείριση κινδύνων και κρίσεων και εκείνα, ιδιαίτερα, που θα παίξουν ηγετικό ρόλο σ αυτή, δε µπορεί να έχουν επετηριδιακή ανέλιξη. Πρέπει να επιλέγονται. Πρέπει να εκπαιδεύονται. Παλιότερα, κάποιοι βρέθηκαν εκεί είτε επειδή το ήθελαν, είτε επειδή ήταν στα Π.Σ.Ε.Α. και επετηριδιακά, ξαφνικά, επειδή τώρα καταργήθηκαν τα Π.Σ.Ε.Α. βρέθηκαν να είναι οι αντίστοιχοι διαχειριστές κρίσεων στις δηµόσιες υπηρεσίες. Χωρίς αυτοί οι άνθρωποι να έχουν σπουδάσει αυτό το πράγµα, χωρίς αυτοί οι άνθρωποι να έχουν επιλεγεί εάν όντως πρέπει να είναι στην κατάλληλη θέση. Ένα παράδειγµα: Στη σεισµική τράπεζα του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου, στο εργαστήριο αντισεισµικής τεχνολογίας του κου Καρύδη, σε µια αίθουσα που το πάτωµα της στηρίζεται σε αµορτισέρ συνδεδεµένο µε κοµπιούτερ στον οποίο βάζουµε προγράµµατα διαφόρων σεισµών, π.χ. του Κιότο, του Σαν Φρανσίσκο, της Καλαµάτας, και το πάτωµα ταλαντώνεται. Εκεί, εκπαιδεύονται οι εθελοντές ώστε να παρατηρηθούν οι αντιδράσεις τους σε περίπτωση σεισµού. Στις οµάδες εκπαίδευσης των εθελοντών του προγράµµατος «Προστατεύω τον εαυτό µου και τους άλλους» ένα ποσοστό είναι άνθρωποι που είναι διαχειριστές κρίσεων σε δηµόσιες υπηρεσίες για ν αποκτήσουν µεγαλύτερη εµπειρία. Εκεί, παρατηρείται το φαινόµενο πολλοί να αρνηθούν ν ανέβουν πάνω στη σεισµική τράπεζα, άλλοι που ανέβηκαν να λιποθυµήσουν και κάποιοι άλλοι ν αναλυθούν σε λυγµούς. Αυτοί είναι 21

22 οι ηγέτες, που θα δώσουν εντολές για να διαχειριστεί την κρίση ο φορέας τους και θα είναι οι πρώτοι που θα καταρρεύσουν, τελικά. Φυσικά, δε γεννιόµαστε όλοι διαχειριστές κρίσεων. Απαραίτητη είναι µια συγκεκριµένη ψυχολογική δοµή. Ενδέχεται αυτοί οι άνθρωποι να είναι πολύ καλοί, ενδιαφέροντες, αλλά είναι εξαιρετικά ευάλωτοι. Αυτοί δεν είναι κατάλληλοι, δεν έχουν την αντοχή, όσο η κρίση εξελίσσεται να υποστούν την πίεση και κάτω από µεγάλο άγχος να λειτουργήσει το µυαλό τους, ώστε να βγάλουν τον κόσµο από τη δύσκολη θέση. Είναι έτοιµοι να καταρρεύσουν. Λογικό και ανθρώπινο, αλλά δεν είναι σε θέση να γίνουν ηγέτες. Γίνεται, κατ αυτόν τον τρόπο, κατανοητό ότι αυτοί οι άνθρωποι πρέπει να εκπαιδευτούν αφού επιλεγούν. εν κάνουν όλοι γι αυτή τη θέση. Η µεγάλη πρόκληση, λοιπόν, συνεχίζει ο Sneider, για το άµεσο µέλλον, είναι η δηµιουργία µιας νέας γενιάς διαχειριστών κινδύνου µε στέρεες γνώσεις, αλλά ταυτόχρονα µε κοινωνικές ευαισθησίες, που να έχουν ιδιαίτερες δεξιότητες στον τοµέα της άµεσης λήψης απόφασης. ε µας χρειάζονται άτοµα που απλώς δε θα καταρρεύσουν, χρειάζονται άτοµα που την ώρα εκείνη που οι άλλοι θα καταρρέουν αυτών το µυαλό να λειτουργεί υπερβατικά, να µπορεί ν αξιολογήσει την κατάσταση, να πάρει την κατάλληλη απόφαση για να µπορέσει να κάνει αποτελεσµατική διαχείριση της κρίσης. Επιπλέον επιβάλλεται να είναι ψύχραιµος. Άρα, να έχει ιδιαίτερη ικανότητα στον τοµέα της άµεσης λήψης αποφάσεων. Γιατί ένας σεισµός διαρκεί µερικά δευτερόλεπτα. Μέσα σ αυτό το χρόνο πρέπει να πάρει κάποιος αποφάσεις για τη ζωή του και τη ζωή των άλλων. Για τους λόγους αυτούς θεωρείται σήµερα επιβεβληµένη η εισαγωγή των γνωσιακών παραµέτρων. Τι νοείται µε τον όρο «γνωσιακές παράµετροι»; Ο άνθρωπος να µάθει να λύνει προβλήµατα και να παίρνει αποφάσεις. Να µάθει να διαχειρίζεται την πληροφορία. Σύµφωνα µε µελέτες που έγιναν, ένα πολύ µεγάλο µέρος του γενικού πληθυσµού µας δεν ξέρει να διαχειρίζεται απλές πληροφορίες. Π.χ. Ανακοινώνεται απαγορευτικό απόπλου, που σηµαίνει ότι έχουµε 9 10 µποφόρ. Υπήρξαν γιαγιάδες που πήραν τη µπουγάδα και πήγαν πάνω στον έβδοµο όροφο ν απλώσουν. Εάν η γιαγιά ήταν 40 κιλά θα την έπαιρνε ο αέρας και θα την πέταγε στον ακάλυπτο. Η γιαγιά δεν ξέρει ν αξιολογήσει την πληροφορία αν και την ακούει. Το παράδειγµα µε τη γιαγιά είναι ένα καθηµερινό, καθώς οµάδες µε πολύ υψηλότερη µόρφωση πράττουν ανάλογα, σε πολλά πεδία. Κάτι παρεµφερές είναι το γεγονός ότι κατατασσόµαστε στους τελευταίους οδηγούς στην Ε.Ε. Μπαίνουµε στο αυτοκίνητο και βγάζουµε τ απωθηµένα µας. Όλα αυτά τα παραδείγµατα είναι παράγωγα µιας λέξης: «έλλειψη παιδείας». Πρέπει ωστόσο να 22

23 τηρούνται κάποια όρια: εν είναι δυνατόν να µην τίθενται καθόλου όρια. Λαµβάνουµε ως δεδοµένο ότι η πολιτεία είναι ανέτοιµη. Σαφέστατα και υπάρχει µεγάλη υστέρηση φάσεως. Σαφέστατα και πρέπει να κάνουµε πάρα πολλά βήµατα µπροστά. ε διαφωνεί κανείς µ αυτό. Το ότι εντοπίσαµε το πρόβληµα αυξάνει ακόµα περισσότερο την ευθύνη που µας αναλογεί. Ο σύγχρονος πολίτης βιώνει ένα πάρα πολύ σύνθετο περιβάλλον, µια πολύ σύνθετη πραγµατικότητα. Για το λόγο αυτό οι νέοι διαχειριστές κρίσεων πρέπει να διαθέτουν τα κατάλληλα ποιοτικά χαρακτηριστικά. Οι βορειοευρωπαϊκές χώρες, που διαθέτουν κουλτούρα διαχείρισης κινδύνων και κρίσεων, έχουν στοιχειοθετήσει τα επαγγελµατικά χαρακτηριστικά του διαχειριστή κρίσεων. Οι µεγάλες πολυεθνικές, ιδιωτικές εταιρίες, οι δηµόσιοι οργανισµοί προκηρύσσουν αυτή τη θέση. Ο υποψήφιος που θέλει να καταλάβει τη θέση παρουσιάζει το πτυχίο του που αποδεικνύει τη θεωρητική του κατάρτιση. Υπάρχουν ψυχοµετρικά τεστ για να επιβεβαιώσουν την αντοχή του στην πίεση και το άγχος. Όταν οι άλλοι καταρρέουν ο διαχειριστής της κρίσης πρέπει να σκέφτεται υπερβατικά.. Ο υποψήφιος υποβάλλεται σε τεστ αποκλίνουσας σκέψης, συνέντευξη για τη διερεύνηση ψυχολογικού προφίλ, ανάδειξη δεξιοτήτων άµεσης λήψης απόφασης. Υπάρχει µια ολόκληρη διαδικασία και είναι εξαιρετικά απαιτητική. Επίσης, άξιο προσοχής είναι το εξής: Στο σεισµό του Κόµπε, στην Ιαπωνία το 1995, που ήταν ο τροµερότερος στην ιστορία της σύγχρονης Ιαπωνίας, το 55% του ανθρώπινου δυναµικού διάσωσης και παροχής βοήθειας ήταν εθελοντές. Τι σηµαίνει αυτό; Ότι αν πήγαν να βοηθήσουν 100 άνθρωποι, απ αυτούς οι 55 ήταν οι άνθρωποι της διπλανής πόρτας.. Αυτοί οι άνθρωποι ήταν αποτελεσµατικά εκπαιδευµένοι. Σ αυτό το σηµείο πρέπει να γίνει αναφορά στην έννοια της «πρώτης χρυσής ώρας», η οποία υπάρχει ως όρος στα εγχειρίδια διαχείρισης κινδύνων. Η «χρυσή πρώτη ώρα» τοποθετείται από την έναρξη της κρίσης µέχρι την άφιξη και την ανάληψη δράσης από τους θεσµικούς φορείς, δηλαδή τους επαγγελµατίες διαχειριστές: Π.χ. το Ε.Κ.Α.Β., οι ιατρικές υπηρεσίες, οι πυροσβεστικές, το κράτος. Ανάµεσα σ αυτό το διάστηµα µεσολαβεί ένα κενό. Το κράτος δε µπορεί να επέµβει αµέσως. Κι αν τίθεται και σοβαρό θέµα απόστασης, π.χ. 400 Km απ το κέντρο, οι θεσµικοί θ αργήσουν να έρθουν. Σ αυτό το διάστηµα που είναι βουβό και καλείται «χρυσή πρώτη ώρα», το λόγο έχουν οι εκπαιδευµένοι εθελοντές. Είναι οι µόνοι που µπορείς να στηριχτείς. Και µάλιστα, όχι τόσο οι εκπαιδευµένοι εθελοντές της πόλης που υπέστη την καταστροφή, όσο οι εκπαιδευµένοι εθελοντές των γειτονικών πόλεων που επλήγησαν λιγότερο. Γιατί στην πόλη που υπέστη την καταστροφή ο εκπαιδευµένος εθελοντής 23

24 έχει διπλό ρόλο: Εκείνο του εθελοντή και εκείνο του θύµατος: Μπορεί να του έπεσε το σπίτι, µπορεί να του πέθανε ένα αγαπηµένο του πρόσωπο. Ζει µέσα στην πόλη που υπέστη την κρίση. Άρα, συνήθως, η διαθεσιµότητα των εκπαιδευµένων εθελοντών, που βιώνουν εντός της πόλης που υπέστη την κρίση, είναι µειωµένη. Εκείνη την ώρα θα πρέπει να ενεργοποιηθούν οι άνθρωποι της διπλανής πόρτας, του διπλανού δήµου, που ταρακουνήθηκαν, αλλά τα σπίτια τους έµειναν όρθια. Αυτοί θα έρθουν αµέσως. Και θα είναι εκπαιδευµένοι. Όσο πιο εκπαιδευµένοι είναι τόσο πιο αποτελεσµατικοί θα φανούν τη «χρυσή πρώτη ώρα». Οι εθελοντές που ήταν στο Κόµπε το 1995, ήταν σε τέτοιο βαθµό εκπαιδευµένοι που όταν πήγαν οι θεσµικοί, είχαν κάνει ακόµη και το triage, την κατηγοριοποίηση των τραυµατιών: Κόκκινα καρτελάκια για τους βαριά τραυµατίες, πορτοκαλί καρτελάκια γι αυτούς που έχουν πρόβληµα και χρήζουν άµεσης ιατρικής παρέµβασης και πράσινα καρτελάκια για τους περιπατητικούς ασθενείς. Με τους τραυµατίες µε το κόκκινο τι γίνεται; Αυτοί συνήθως χρειάζονται εντατική, άρα εκείνη την ώρα καλώ νοσοκοµειακά και προσπαθώ να βρω εντατικές µονάδες Το κύριο µέληµα µου είναι να σώσω τις ζωές που απειλούνται άµεσα. Αυτή είναι η τεράστια προσφορά των εκπαιδευµένων εθελοντών, η ανυπολόγιστη, που δε µπορεί να υποκατασταθεί απ ό,τιδήποτε, γιατί µέσα στην «πρώτη χρυσή ώρα» το µόνο πράγµα που λειτουργεί εκεί είναι οι µικρές οµάδες που υπάρχουν. Οι εκπαιδευµένοι εθελοντές είναι αυτοί που θα δώσουν τη λύση µέχρι να έρθουν οι θεσµικοί. Οι εθελοντές δεν λαµβάνουν όλοι την ίδια εκπαίδευση για όλες τις καταστάσεις. Αντιθέτως, στον καθένα ανατίθεται το «κοµµάτι» που ξέρει καλά και για το οποίο είναι αξιολογηµένος και διαπιστευµένος. Έχει πάρει πιστοποίηση. Π.χ. Φτάνει ο γιατρός και βλέπει τους πολυτραυµατίες κατηγοριοποιηµένους. Ελέγχει ποιος έκανε την κατηγοριοποίηση και ο εθελοντής του επιδεικνύει την πιστοποίησή του. Έτσι ο γιατρός συνεχίζει απερίσπαστος το έργο του, καθώς ξέρει ότι µπορεί να εµπιστευτεί τον εθελοντή που έκανε το triage. Στον ελλαδικό χώρο, δυστυχώς, άτοµα που προσπάθησαν να εκπαιδευτούν και να επιχειρήσουν εντός του προγράµµατος «Προστατεύω τον εαυτό µου και τους άλλους», και τα οποία δούλευαν σε ιδιωτικές επιχειρήσεις, εκλήθησαν στη συνέχεια να περάσουν απ το λογιστήριο και να λάβουν την αποζηµίωσή τους, λόγω απόλυσης. υστυχώς, δεν υπάρχει στη χώρα µας θεσµική θωράκιση του εθελοντή Πολιτικής Προστασίας. Υπήρχε µια ελπίδα ότι εν όψει των Ολυµπιακών Αγώνων του 2004 θα λυνόταν αυτό το µεγάλο ζητούµενο, αλλά κάτι τέτοιο δεν επετεύχθη. Σε άλλες χώρες, 24

25 ωστόσο έχει επιλυθεί αυτό το θέµα. Για παράδειγµα, το γερµανικό πυροσβεστικό σώµα στηρίζεται στην εθελοντική δράση. εν υπάρχουν επαγγελµατίες πυροσβέστες. εν πληρώνει ο Γερµανός τον πυροσβέστη, είναι εθελοντής. Όµως, έχει «περάσει» µια τέτοια αντίληψη για το Γερµανό ότι είναι τιµή του να είναι πυροσβέστης. Απ την πλευρά του ο Γερµανός πυροσβέστης είναι κουρδισµένο ρολόι. ε διανοείται να του πουν ότι π.χ. 07:32 θα είσαι εκεί και να µην είναι. Αντιστοίχως, υπάρχει και τροµερή διευκόλυνση απέναντι σ αυτούς τους ανθρώπους, bonus, κοινωνική καταξίωση. Π.χ. Μπαίνει ο πυροσβέστης στο λεωφορείο και όλοι του προσφέρουν τη θέση τους. Μπαίνει ο πυροσβέστης στο θέατρο και έχει δωρεάν εισιτήριο στις καλύτερες θέσεις. Ας δούµε, τώρα, την αντίφαση στο ελληνικό κράτος: Ο κος Μυλωνάς, ο ιδιοκτήτης της Aloumil, ένας πρωτοποριακός άνθρωπος, θέλησε να βάλει τους εργαζόµενους της Aloumil στο πρόγραµµα. Το πρόγραµµα αυτό είναι δηµόσιο και δε γινόταν να εφαρµοστεί σε ιδιωτικό φορέα, καθώς χρηµατοδοτείται µε χρήµατα του φορολογούµενου. Κάλεσε, λοιπόν, το δήµαρχο της περιοχής που βρίσκεται το εργοστάσιο και αυτός πρότεινε το πρόγραµµα να εφαρµοστεί στο δήµο. Το πρόγραµµα εφαρµόστηκε και όλοι οι δηµότες ήταν οι εργαζόµενοι της Aloumil. Και βεβαίως, ο συγκεκριµένος άνθρωπος στην εθελοντική του οµάδα έχει βγάλει κάρτες, έχει δώσει bonus κ.τ.λ. Αρχές και φιλοσοφία του προγράµµατος «Προστατεύω τον εαυτό µου και τους άλλους» Το πρόγραµµα αυτό στηρίζεται σε 4 πυλώνες: Κατ αρχήν στους εθελοντές. εν ενδιαφέρει να µάθουν κάποια πράγµατα και να πάνε σπίτι τους. Η απαίτηση είναι οι γνώσεις αυτές να αποδοθούν πίσω στην τοπική κοινωνία, µε µορφή συγκεκριµένων δραστηριοτήτων και δράσεων. Ο δεύτερος πυλώνας είναι ότι εκπαιδεύουµε ενήλικες, που σηµαίνει ότι ο ενήλικας είναι µια οντότητα, είναι µια ολοκληρωµένη προσωπικότητα. ε µπορείς να τον εκπαιδεύεις µε όρους µάθησης ενός µαθητή, ενός παιδιού ηλικίας 12, 8, 7, 6. Έχει αρχές η εκπαίδευση ενηλίκων. Το πρόγραµµα αυτό στήθηκε µε βάση τις αρχές αυτές. Είναι συνδυασµένη θεωρία µε πράξη. Συνδυάζεται δηλαδή το θεωρητικό κοµµάτι µε τις δεξιότητες. Το κοµµάτι, για παράδειγµα, της αντισεισµικής δραστηριότητας, το κοµµάτι της πυροπροστασίας, το κοµµάτι της διάσωσης απ τα θαλάσσια ναυτικά ατυχήµατα, γενικότερα το µέρος των διασώσεων. 25

26 Ο τρίτος πυλώνας είναι η διαχείριση του κινδύνου. Να είµαστε στοχευµένοι στο τι ακριβώς ζητάµε. Το πρόγραµµα έχει σαφή και συγκεκριµένη δέσµευση να µας µάθει τις βασικές γνώσεις που µας χρειάζονται ώστε να µπορέσουµε να διαχειριστούµε τη ζωή µας και τη ζωή των ανθρώπων που αγαπάµε σε µια ενδεχόµενη κρίση. Είναι απαράδεκτο το γεγονός ότι άνθρωποι χάνουν τη ζωή τους επειδή δεν γνωρίζουν να διακριβώσουν από που φυσάει ο αέρας και να πάνε απ την αντίθετη κατεύθυνση. Αν κάποιος είναι εκπαιδευµένος, αν έχει βασικές γνώσεις, µπορεί να σωθεί. Για παράδειγµα, κατά τη διάρκεια των πυρκαγιών στην Ηλεία, κάποιος άσχετα αν ήταν άτυχος και µετά τρεις µήνες πέθανε ενήργησε ως ακολούθως: Άρχισε κι έσκαβε µέσα στο χώµα ένα λάκο και µάλιστα ούρησε και σ αυτόν ώστε να είναι πιο υγρός και µπήκε µέσα να προστατευτεί. Αν ήταν λίγο τυχερός θα γλύτωνε. ηλαδή ήξερε τι να κάνει για να επιβιώσει. Ενώ η µητέρα µε τα παιδιά πέθαναν άδικα. Πήγαν µες στην καρδιά της φωτιάς. Ενώ µπορούσαν να πάρουν κάποιο άλλο δρόµο. Άσχετα µε το αν θα γλύτωναν, έπρεπε να γνωρίζουν. Αυξάνεις τις πιθανότητες επιβίωσης σου και µένεις µε την εντύπωση πως «ό,τι πέρναγε απ το χέρι µου το έκανα». Γιατί σ αυτές τις περιπτώσεις παίζει ρόλο κι η τύχη, η συγκυρία και πολλοί άλλοι παράγοντες. Ο τέταρτος πυλώνας είναι οι δράσεις στις τοπικές κοινωνίες. Να βάλουµε σε κινητικότητα την τοπική κοινωνία. ηλαδή αυτή να είναι ο καταλύτης, η χηµεία που θα λειτουργήσει η τοπική κοινωνία. Φυσικά είναι γνωστό ότι η σηµερινή κοινωνία είναι περισσότερο επαναπαυµένη. Ωστόσο υπάρχουν τρόποι και θα προτείνονται µέθοδοι για να µπορέσουν αυτοί οι άνθρωποι να κινητοποιηθούν, να ευαισθητοποιηθούν και, αν χρειαστεί, να βοηθήσουν τους εθελοντές. Η κεντρική πολιτική του προγράµµατος είναι ότι η διαχείριση του κινδύνου προέρχεται από δράσεις που παρέχουν αφενός επαρκή προστασία, αφετέρου είναι κοινωνικά αποδεκτές. Αυτό είναι κάτι που δεν πρέπει να ξεχνάµε. ράσεις σκληρές, αστυνοµικού τύπου, δεν περνάνε στις σύγχρονες κοινωνίες. ηλαδή δράσεις που εγγυώνται την ασφάλειά σου, αλλά σου επιβάλλουν από τις 8 το βράδυ να βρίσκεσαι στο σπίτι, δε µπορούν να έχουν αντίκρισµα. Πρέπει να δηµιουργηθεί ένα σύστηµα διαχείρισης κινδύνων και κρίσεων που να είναι κοινωνικά αποδεκτό. Αυτά τα µοντέλα παλιών εποχών που εγγυώνταν ασφάλεια και ζητούσαν την εκχώρηση προσωπικών ελευθεριών πλέον δε λειτουργούν, τουλάχιστον σε κοινωνίες δυτικού τύπου. 26

27 Άλλος στόχος του προγράµµατος είναι να δηµιουργηθεί µια ευέλικτη δοµή που να συνδέει την τοπική αυτοδιοίκηση µε την τοπική κοινωνία, τους εκπαιδευτικούς, τους κλαδικούς, τους επαγγελµατικούς φορείς. Ας προσέξουµε, ωστόσο: Μπορεί να φαίνεται, εκ πρώτης όψεως, ως πετυχηµένη µια δράση του να συγκεντρωθούν 300 άτοµα σε ένα αµφιθέατρο. Πετυχηµένη είναι µε όρους επικοινωνιακής πολιτικής, µε λόγους, δηλαδή, τακτικής της τηλεόρασης. Στην ουσία δεν είναι. Προτιµότερο είναι να γίνουν 3 µικρές εκδηλώσεις σε στοχευµένες οµάδες. ηλαδή να κληθούν πρώτα οι µητέρες και ειδικότερα οι γυναίκες των συλλόγων γονέων και κηδεµόνων και να ακούσουν για τη διαχείριση κινδύνων και κρίσεων µέσα στο σπίτι. Το ακροατήριο αυτό θα έχει προσήλωση γιατί θα ακούσει πληροφορίες που το αφορούν άµεσα, ενώ καλό είναι να παραβρεθεί κάποιος, π.χ. απ τον Ερυθρό Σταυρό, να µιλήσει για τις βασικές πρώτες βοήθειες, π.χ. πότε µετακινούµε το παιδί, τι πρέπει να κάνουµε κ.τ.λ. Έτσι δηµιουργείται ένας πυρήνας συµµάχων που στηρίζουν τους εθελοντές και θα παίξουν πολλαπλασιαστικό ρόλο λέγοντας στον κόσµο ότι υπάρχει µια πολύ καλή εθελοντική οµάδα που πραγµατικά αξίζει τον κόπο να υποστηρίξουµε. Ένας δεύτερος εν δυνάµει σύµµαχος, είναι οι εκπαιδευτικοί. Οι εκπαιδευτικοί δηλώνουν ότι είναι ανέτοιµοι να διαχειριστούν τις επικινδυνότητες µέσα στην εκπαιδευτική µονάδα. Θα πρέπει να µάθουν πράγµατα για να προστατεύουν τις ζωές των παιδιών που τους εµπιστεύονται µέσα στο σχολείο. Χρήσιµο επίσης είναι το παίξιµο ενός σεναρίου ασφαλούς εγκατάλειψης κτιρίου, να ενεργοποιηθεί όλος ο µηχανισµός. Άρα, µια δεύτερη εκδήλωση είναι να συγκεντρωθούν οι εκπαιδευτικοί της περιοχής και να ακούσουν για θέµατα διαχείρισης κινδύνου και κρίσεων στα σχολεία. Για την υποστήριξη µιας τέτοιας εκδήλωσης µπορεί η εθελοντική οµάδα ν απευθυνθεί σε δίκτυο που υποστηρίζει το πρόγραµµα και περιλαµβάνει όλα τα Πανεπιστήµια της χώρας, ερευνητικά κέντρα, ειδικευµένα, ανά θεµατικό πεδίο, άτοµα κ.τ.λ. Αυτό που χρειάζεται πρωτίστως είναι να ξέρεις πως θα µιλήσεις στην καρδιά της κάθε οµάδας στόχου. Αυτό που δεν πρέπει να γίνεται είναι το να συγκεντρώνεται ένα ετερογενές ακροατήριο ατόµων που δεν έχουν τα ίδια χαρακτηριστικά και ενδιαφέροντα. εν είναι δυνατόν να έχουν τα ίδια ενδιαφέροντα ένας επαγγελµατοβιοτέχνης και µια µητέρα. ε µπορείς να µιλήσεις στην καρδιά και των δύο ταυτόχρονα. εν είναι δυνατόν. Κάτι άλλο που πρέπει να λαµβάνεται υπόψη είναι ο όρος «διαπολιτισµικότητα». Αν και αποτελεί ένα µοντέρνο όρο δεν είναι σίγουρο το κατά πόσον έχει συνειδησιακά αφοµοιωθεί απ τον καθένα. Η µετατροπή της κοινωνίας σε 27

28 πολυπολιτισµική είναι πλέον γεγονός. Τα σχολεία, ως επί το πλείστον, αποτελούνται από Ελληνόπουλα και από αλλοδαπούς, παιδιά πολιτικών προσφύγων, οικονοµικών µεταναστών. Αυτό σηµαίνει ότι θα πρέπει να ληφθεί αυτή η παράµετρος της πολυπολιτισµικότητας υπόψη, όταν σκεφτόµαστε να διαχειριστούµε επικίνδυνες καταστάσεις. Και αυτή η παράµετρος εκτείνεται και σε ειδικές κατηγορίες πληθυσµού, όπως τα άτοµα µε ειδικές ανάγκες. Στόχος είναι να σχεδιάσω µια επιθετική πολιτική, επικοινωνιακή πολιτική ώστε να µάθει ο δηµότης, µέσω των εθελοντικών οµάδων που φτιάχνουµε, πώς να διαχειρίζεται τις βασικές επικινδυνότητες. Ένα τέτοιο πρόγραµµα σχεδιάστηκε και αφού δαπανήθηκαν 10 µέρες στην κατάρτιση φυλλαδίων, αποκαλύφθηκε τελικά, από µια τυχαία ερώτηση, ότι ο συγκεκριµένος δήµος είχε ένα ίδρυµα που φιλοξενούσε 500 τυφλούς καθώς και ένα άλλο ίδρυµα που φιλοξενούσε 1200 κωφαλάλους. Οι οµάδες αυτές δεν είχαν περιληφθεί ως κοινό στην κατάρτιση φυλλαδίων. Έτσι, επανασχεδιάστηκε η πολιτική, τυπώθηκαν 500 φυλλάδια µε τη µέθοδο breil για να πάνε στους τυφλούς και εστάλησαν και 2 άτοµα που ήξεραν τη νοηµατική γλώσσα στο ίδρυµα µε τους κωφάλαλους. Όλοι αυτοί οι παράγοντες πολυπολυτισµικότητα, άτοµα µε ειδικές ανάγκες - πρέπει να συνυπολογίζονται όταν χαράζεται πολιτική. Υπάρχουν ειδικές κατηγορίες συµπολιτών µας που συνήθως αγνοούνται και οι οποίες έχουν τα ίδια δικαιώµατα µ εµάς να µάθουν. Εφόσον προτάθηκε ένας τρόπος επικοινωνίας της εθελοντικής οµάδας µε την τοπική κοινωνία, και εφόσον έγινε αναφορά στο ότι η πειθώ της εθελοντικής οµάδας και η εµβέλεια της επικοινωνιακότητάς της θα είναι µεγαλύτερη εάν στοχεύσει σε συγκεκριµένες οµάδες µε κοινά χαρακτηριστικά, βιώµατα, κουλτούρα, νοηµοσύνη, εκπαίδευση, θα πρέπει να γίνει µια αναφορά στις λεγόµενες συντακτικές παραµέτρους των µηνυµάτων που εκπέµπουµε: Πρόκειται για τα µηνύµατα κεντρικής οδού, τα οποία είναι ευκρινή και προτείνουν ρητά επιχειρήµατα και τα µηνύµατα περιφερειακής οδού, που σ αυτή την περίπτωση µας ενδιαφέρει το ποιος είναι ο φορέας του µηνύµατος, ή το συναίσθηµα που θα προκαλέσει το µήνυµα. Για παράδειγµα, σε εκπαιδευτικούς, προκειµένου να προσελκυστούν απ την εθελοντική οµάδα για να παρακολουθήσουν το πρόγραµµά της είναι προτιµότερο να απευθυνθεί ένα µήνυµα κεντρικής οδού: Π.χ. Ποσοστά ατυχηµάτων σε σχολεία και ποσοστό ανά αίτιο (30% λόγω σπασµένων τζαµιών). Αντίθετα, στις µητέρες, όποιο κι αν είναι το µορφωτικό τους επίπεδο, είναι προτιµότερο ένα µήνυµα περιφερειακής οδού, καθώς το µητρικό ένστικτο, υπερισχύει. Η µητέρα θα συγκινηθεί αν δει σε µια διαφήµιση 28

29 ένα παιδί να τραυµατίζεται σε περίπτωση σεισµού και κάποιον να την παρακινεί να παρακολουθήσει το πρόγραµµα για να προστατεύσει το παιδί της. Κάτι ακόµα που δεν πρέπει να παραλείπεται σε µια επικοινωνιακή διαδικασία είναι ότι αυτή αποτελείται από περισσότερα από ένα µέρη. Άρα είναι πολύ ευκολότερο να πείσουµε κάποιον για τη δράση µας και να τον «έλξουµε» προς αυτή, όταν προσπαθήσουµε να τον κάνουµε να θυµηθεί δικά του βιώµατα και αντίστοιχες εµπειρίες. Το παρακάτω απόσπασµα δόθηκε σε ένα σύνολο φοιτητών για να το αποστηθίσουν. υσκολεύτηκαν αρκετά Ας δούµε το απόσπασµα: Η διαδικασία είναι πολύ απλή: Πρώτα χωρίζεις τα διάφορα είδη σε οµάδες. Φυσικά ένας σωρός µόνο ίσως να είναι αρκετός, εξαρτάται από το πόσα έχεις να κάνεις. Εάν πρέπει να πας κάπου αλλού γιατί δεν έχεις τις απαιτούµενες ευκολίες, τότε αυτό είναι το επόµενο βήµα. Αλλιώς δεν έχεις πολλά να κάνεις. ηλαδή είναι καλύτερα να βάζεις λίγα λίγα παρά όλα µαζί. Οι φοιτητές µπόρεσαν και αποστήθισαν ευκολότερα την παράγραφο όταν της δόθηκε ο τίτλος : Πώς πλένουµε τα ρούχα. Όταν, λοιπόν, οι φοιτητές συνέδεσαν τη θεωρία (τα αφηρηµένα λόγια του κειµένου) µε µια βιωµατική τους κατάσταση (πώς έβαζαν µπουγάδα) µπόρεσαν και το αφοµοίωσαν ευκολότερα. Εξ άλλου, σύµφωνα και µε τα πορίσµατα του Ροζέ Μυκιάλι στο έργο του «Οι ενεργητικές µέθοδοι στην παιδαγωγική των ενηλίκων», προκύπτει ότι ο ενήλικας, εάν προσέχει, συγκρατεί, κατά προσέγγιση µόλις το 10% από αυτά που διαβάζει, το 20% από αυτά που ακούει, το 30% από αυτά που βλέπει, το 50% από αυτά που βλέπει και ακούει ταυτόχρονα, το 80% από αυτά που λέει, ενώ το 90% από αυτά που λέει ενώ ταυτόχρονα εκτελεί πράξεις που απαιτούν σκέψη και στις οποίες εµπλέκεται ενεργητικά. Όσο πιο ενεργητικός είναι ο ενήλικας τόσο καλύτερα µαθαίνει. Όσον αφορά τη δοµή του προγράµµατος: Αυτή σχεδιάζεται µε βάση την εξής αρχή: Ότι οι καταστροφές προκαλούν σοβαρές διαταραχές της λειτουργίας της κοινωνίας καθώς και ευρείες ανθρώπινες, υλικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές απώλειες. Ας σταθούµε λίγο στην έννοια των κοινωνικών απωλειών. Μέχρι πριν από µερικά χρόνια η αποτίµηση µιας καταστροφής γινόταν ως εξής: Πόσοι πέθαναν και πόσα σπίτια γκρεµίστηκαν. ε λαµβάνονταν υπόψη οι ποιοτικές παράµετροι µιας κρίσης. Τι εννοείται µε αυτόν τον όρο; Εννοούνται οι άνθρωποι που υπέστησαν ψυχοκοινωνικές διαταραχές. Αυτό σηµαίνει ότι πλέον διαχειριζόµαστε τις καταστάσεις µε ένα εντελώς διαφορετικό τρόπο. Αναφέρεται ως παράδειγµα το συµβάν στα Τέµπη, µε το πούλµαν όπου επέβαιναν µαθητές και σκοτώθηκαν αρκετοί 29

30 απ αυτούς. Την επόµενη µέρα το πρωί είχε φθάσει στην περιοχή οµάδα κοινωνικών ψυχολόγων που χτύπαγαν τα σπίτια πόρτα πόρτα και προσπαθούσαν να βγάλουν τον κόσµο έξω: Να πάνε οι εναποµείναντες µαθητές µαζί µε τους δασκάλους ν ανοίξουν το σχολείο. Να υπάρξει µια κινητοποίηση στην τοπική κοινωνία. Γιατί αν δε γίνει αυτό, στη συνέχεια παρατηρείται το φαινόµενο της κοινωνικής παραίτησης. Υπάρχει αύξηση των αυτοκτονικών περιστατικών και ψυχοπαθολογικών καταστάσεων µη ανατρέψιµων, µε αποτέλεσµα, όλοι αυτοί οι άνθρωποι, αν δεν παρέµβουµε να βοηθήσουµε στον τοµέα της ψυχοκοινωνικής υποστήριξης, να υποστούν κάποια στιγµή βλάβες που αν δεν αντιµετωπιστούν άµεσα µετά γίνονται µόνιµες. Το αποτέλεσµα είναι ο πληθυσµός να πάψει να είναι δηµιουργικός, να πάψει να είναι παραγωγικός. Ταυτόχρονα, λοιπόν, µε τη διαχείριση της κρίσης, ταυτόχρονα µε την καταστροφή, γίνεται και ψυχοκοινωνική διαχείριση της κρίσης. Αυτού του είδους η διαχείριση αρχίζει και µπαίνει και στη δηµόσια διοίκηση. Βέβαια ακόµα υστερούµε. Για παράδειγµα είµαστε το µόνο πυροσβεστικό σώµα της Ευρώπης που δεν παρέχει ψυχοκοινωνική υποστήριξη στους επιχειρούντες σε βίαια περιστατικά. Αν, για παράδειγµα, επιχειρηθεί απεγκλωβισµός στη Γαλλία, πράγµα που σηµαίνει ότι σε ένα τροχαίο ο επιχειρών ενδέχεται να βρεθεί προ διαµελισµένων νεκρών, την επόµενη µέρα αυτός δε θα πάει στη δουλειά του, έχει ραντεβού µε τον ψυχολόγο της υπηρεσίας του, αποφορτίζεται, εκτονώνεται, παίρνει µερικές µέρες άδεια για να µπορέσει να επανέλθει. Γιατί όταν αυτές οι καταστάσεις δεν αποφορτιστούν δηµιουργούν φαινόµενα ενδοοικογενειακής βίας, φαινόµενα αλκοολισµού κ.τ.λ. Ένα δεύτερο θέµα είναι το ότι οι καταστροφές δηµιουργούν προβλήµατα που δε µπορούν να επιλυθούν µε τις υπάρχουσες πηγές βοήθειας και µόνο. Η διαχείριση κινδύνου είναι το µόνο πεδίο όπου κανείς δεν περισσεύει, όλοι πρέπει να συµπράξουµε, γίνονται οι πιο ισχυρές συνθέσεις, οι πιο ισχυρές συµµαχίες, γιατί µπροστά στον κίνδυνο συσπειρωνόµαστε όλοι Στην πράξη συµβαίνουν περιστατικά που είναι πέραν φαντασίας: Σε ένα δήµο ισχυρίζονται ότι έχουν φτιάξει µια αποτελεσµατική οµάδα πυρασφάλειας, την έχουν οργανώσει πολύ ωραία, έχουν και σπόνσορα, τους έχει δώσει και πυροσβεστικά οχήµατα, έχουν εκπαιδευτεί κ.τ.λ. Ωστόσο, τα όρια του δήµου είναι στο κέντρο ενός δάσους. Η συγκεκριµένη οµάδα περιπολεί στα όρια του δήµου της. Το δάσος, εν τω µεταξύ εκτείνεται 10 Km απ τη µια πλευρά του δήµου και αντίστοιχα άλλα 10 απ την άλλη. εν υπάρχει συνεργασία της εν λόγω οµάδας µε τους άλλους δύο δήµους όπου εκτείνεται το δάσος. Εννοείται, ότι σε περίπτωση πυρκαγιάς, η φωτιά δε θα σκεφτεί πολιτικές αντιπαλότητες και 30

31 αντιδικίες, ούτε θα σταµατήσει στα όρια του δήµου που έχει την οµάδα πυρασφάλειας. Η επικινδυνότητα δεν είναι δυνατόν να γίνει διαχειρίσιµη µε τέτοιο τρόπο. Πρέπει να σταθούµε µπροστά απ το ανάγλυφο της περιοχής, στο χάρτη, να δούµε ποιοι δήµοι εµπλέκονται, να έρθουµε σε επαφή µ αυτούς και να δηµιουργήσουµε µια κοινή, διαδηµοτική οµάδα που θα διαχειρίζεται αυτή την επικινδυνότητα.. Ένα άλλο παρόµοιο παράδειγµα είναι αυτό µε τα πληµµυρικά φαινόµενα στον Έβρο, πριν 2 3 χρόνια. Η Ελλάδα υπέστη την κακή διαχείριση των υδάτινων πόρων της Βουλγαρίας. Οι Βούλγαροι δεν είχαν φτιάξει τα φράγµατά τους τόσο ισχυρά ώστε ν αντέξουν, η κρίση αυτή πέρασε στην Τουρκία και την εισέπραξε η Ελλάδα, καθώς ξεχείλισαν όλοι οι αγροί της περιοχής. Αυτό που πραγµατοποιήθηκε στη συνέχεια ήταν η δηµιουργία µιας τριεθνούς, διακρατικής οµάδας ειδικών επιστηµόνων που παρενέβησαν στους τοµείς αρµοδιότητάς τους, δηµιούργησαν ένα κοινό σχέδιο και για τις τρεις χώρες και τις επόµενες χρονιές η διαχείριση ήταν καλύτερη. Μόνο έτσι αντιµετωπίζονται οι κίνδυνοι και αυτό µας ενώνει στο πεδίο διαχείρισης κινδύνων και κρίσεων. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται από ακόµη ένα παράδειγµα: Το 2004 θα εκπαιδεύονταν οι γιατροί και το προσωπικό του Ωνασείου νοσοκοµείου, το οποίο ήταν Ολυµπιακό νοσοκοµείο, σχετικά µε την ασφαλή εγκατάλειψη του κτιρίου. Μόλις τελείωσε η εκπαίδευση, η οµάδα των εκπαιδευτών θέλησε να κάνει ένα αντίστοιχο σενάριο, να δείξει στο ιατρικό και στο διοικητικό προσωπικό µαζί µε τους περιπατητικούς ασθενείς πώς είναι δυνατόν σε µια περίπτωση σεισµού ή πυρκαγιάς να γίνει ασφαλής εγκατάλειψη του κτιρίου. Αυτό που χρειαζόταν ήταν ένας χώρος ασφαλούς καταφυγής. Τι είναι αυτό; Πρόκειται για ένα οικόπεδο, σύµφωνα και µε τον Ο.Α.Σ.Π., πανταχόθεν ελεύθερο, ώστε τα κτίρια που συνορεύουν µε αυτό να απέχουν από την περίµετρό του το µισό του ύψους τους, έτσι ώστε, σε περίπτωση ολικής κατάρρευσης, να µην εισέλθουν τα µπάζα στο οικόπεδο. Έχει παρατηρηθεί ότι όταν να κτίριο έχει ύψος 100 µέτρων και έχουµε ολική καταστροφή του, η διασπορά από τα µπάζα γίνεται στα 50 µέτρα. Γίνεται στο µισό του ύψους. Συνέπεσε την περίοδο εκείνη να έχει µεταφερθεί ο ιππόδροµος, υπήρχαν άπειρες αλάνες γύρω από το Ωνάσειο και οι εκπαιδευτές θεώρησαν δεδοµένο ότι το σενάριο θα πραγµατοποιούνταν. Ωστόσο, κάτι τέτοιο δε συνέβη, καθώς το διοικητικό συµβούλιο του Ωνασείου δεν µπόρεσε να διευθετήσει κάποιες διαφορές που είχε µε το δήµαρχο της περιοχής, όπου βρισκόταν το Ωνάσειο. Τέτοια περιστατικά συµβαίνουν κατά κόρον. Γι αυτό πρέπει να γίνει 31

32 µετάβαση από τα ευχολόγια στην ουσία των πραγµάτων. Είναι εύκολο κανείς να ισχυρίζεται ότι συνεργάζεται, αλλά είναι δύσκολο να συνεργαστεί. Το τρίτο είναι ότι η αντιµετώπιση της καταστροφής, σήµερα, στις σύγχρονες κοινωνίες, σύµφωνα µε τις σύγχρονες έρευνες, αντιµετωπίζεται σαν ένα τριφασικό σύστηµα: Η πρώτη φάση είναι αυτή της πρόληψης, η φάση πριν την καταστροφή. Η δεύτερη φάση είναι εκείνη της άµεσης παρέµβασης, η φάση κατά τη διάρκεια της καταστροφής. Η τρίτη φάση είναι το επακόλουθο της καταστροφής, που είναι η φάση αποκατάστασης. Το πρόγραµµα αυτό ανήκει στη φάση της πρόληψης. Εκτιµάται ότι υπάρχει η πιθανότητα κάποια στιγµή, στο µέλλον, να παρουσιαστεί µια καταστροφή και υποτίθεται ότι γίνεται προετοιµασία για την καλύτερη διαχείριση της καταστροφής αυτής. Ένας δείκτης ανάπτυξης των σύγχρονων κοινωνιών είναι το πόσο σοβαρά αυτές παίρνουν τη φάση της πρόληψης. Με άλλα λόγια, τι κονδύλια επενδύουν σ αυτή τη φάση. Όσο πιο προηγµένη είναι µια χώρα, τόσο περισσότερα χρήµατα διαθέτει, καθώς και υλικοτεχνική υποδοµή, έµψυχο υλικό, εκπαιδεύει, επενδύει, στη φάση της πρόληψης. Όσο πιο τριτοκοσµική είναι µια χώρα τόσο λιγότερα χρήµατα διαθέτει. Για τις τριτοκοσµικές χώρες, δυστυχώς, δεν υπάρχει πρόληψη. Ένα άλλο πολύ σοβαρό θέµα που πρέπει να µελετηθεί είναι ο βαθµός ετοιµότητας στην αντιµετώπιση µιας καταστροφής. Επιλέγεται η πλέον πιθανή καταστροφή, που, σύµφωνα µε τη θεωρία των πιθανοτήτων, είναι οι σεισµοί. Η χώρα µας, εξ άλλου, είναι η πρώτη σε σεισµικότητα στην Ε.Ε. και 6 η σε σεισµικότητα παγκοσµίως. Ας δούµε πώς λειτούργησε αυτή η υπόθεση: Η οµάδα του προγράµµατος εκπαίδευσης ενηλίκων επισκέφτηκε ένα µεγάλο οργανισµό δηµοσίου φορέα ο οποίος εδρεύει σε µια πόλη που έχει σεισµογένεια. Ζήτησαν να δουν την υπεύθυνη οµάδα για τη διαχείριση µιας ενδεχόµενης σεισµικής κρίσης. Η οµάδα αυτή δεν υπήρχε και συνεστήθη εκείνη την ώρα. Συγκεντρώθηκαν κάποια άτοµα σε συνεργασία µε το διευθυντή και συµφωνήθηκε ότι αυτοί θα τύχουν µιας εκπαίδευσης και θα αποτελέσουν την οµάδα διαχείρισης του ενδεχόµενου σεισµού στη συγκεκριµένη υπηρεσία. Έγινε, λοιπόν, το ταχύρυθµο σεµινάριο, έγινε µια πρώτη επαφή µε το αντικείµενο και αυτό που ενδιέφερε ιδιαίτερα τους εκπαιδευτές ήταν το θέµα της ανάθεσης καθηκόντων στα µέλη της οµάδας, σε µια ενδεχόµενη κρίση. ηλαδή ποιος θα κάτσει στο κεφαλόσκαλο, ποιος θα κατευθύνει τη ροή στο κλιµακοστάσιο, ποιος θα είναι µπροστά απ το ασανσέρ και δε θα επιτρέψει την είσοδο των εργαζοµένων κ.τ.λ. ιετάχθησαν, λοιπόν, οι άνθρωποι αυτοί ανά πόστο, πήραν τις πληροφορίες και 32

33 τις γνώσεις που έπρεπε για τη διαχείριση της συγκεκριµένης κατάστασης και οι εκπαιδευτές όρισαν νέο ραντεβού µετά την έλευση ενός σεισµού. Αφού συνέβη ο σεισµός, η οµάδα των εκπαιδευτών πήγε να δει τι είχε συµβεί. Τα αποτελέσµατα δεν ήταν καθόλου καλά. Κάποιοι απ την οµάδα αντιµετώπισης του σεισµού είχαν πάει στα σπίτια τους για να δουν τι κάνουν τα παιδιά τους, ενώ κάποιοι ήταν εκεί σε επίπεδο φυσικής παρουσίας, αλλά όχι σε επίπεδο πόστου γιατί ήταν στα γραφεία τους και προσπαθούσαν να επικοινωνήσουν τηλεφωνικά µε τις οικογένειές τους. Στην ουσία κανείς δεν υπήρχε για να διευκολύνει, για να κατευθύνει τους εργαζόµενους για την ασφαλή εγκατάλειψη του κτιρίου. Ξανασυγκεντρώθηκαν, λοιπόν, τα άτοµα αυτά, και οι εκπαιδευτές πέρασαν στη δεύτερη φάση της άσκησης, η οποία είχε τον τίτλο: «Λύνω τους προσωπικούς µου λογαριασµούς µε τους σεισµούς». Αυτό σηµαίνει ότι η οµάδα που είχε συσταθεί για την αντιµετώπιση του σεισµού, την επόµενη µέρα έκανε τα εξής: Κατά τη διάρκεια του µεσηµεριανού φαγητού πραγµατοποίησε ένα σενάριο σεισµού µέσα στο σπίτι. Πήρε, δηλαδή, το κάθε µέλος της οµάδας, την πρωτοβουλία του σχεδιασµού και της υλοποίησης ενός σεναρίου ασφαλούς εγκατάλειψης του σπιτιού. Αν, π.χ. ο γιος ενός µέλους είναι ο Γιαννάκης, τότε ανακοινώνεται ότι: «Γιαννάκη, τώρα γίνεται σεισµός. Τι θα κάνεις;» Ο Γιαννάκης, πολύ πιθανόν, ήξερε απ τους δασκάλους του τα βασικά, ότι έπρεπε, δηλαδή, να καταφύγει κάτω από ένα τραπέζι, να περιµένει να τελειώσει ο σεισµός, µετά να κατευθυνθεί όσο πιο προσεκτικά µπορούσε στην είσοδο του σπιτιού, να πάρει το σακουλάκι που περιέχει το φακό, το ραδιοφωνάκι και τη σφυρίχτρα αυτό υποτίθεται ότι είναι εφόδιο που πρέπει να το έχουν όλα τα ελληνικά νοικοκυριά -. Το σακουλάκι, δε, αυτό, πρέπει να βρίσκεται σε πρώτη ζήτηση, σε σηµείο που να το φτάνει το παιδί µας, κοντά στην έξοδο του σπιτιού µας. Υποτίθεται, λοιπόν, ότι µετά, µε τη βοήθεια της µητέρας ή του πατέρα, του υπαλλήλου που βρισκόταν υπό εκπαίδευση, θα κατέβουν µαζί από το κλιµακοστάσιο στην κεντρική είσοδο της πολυκατοικίας ή του σπιτιού και θα κατευθυνθούν για να βρουν το χώρο ασφαλούς καταφυγής. Σε αυτό υπάρχει πίεση η άσκηση να µη γίνει µόνο επί χάρτου, αλλά σαν πραγµατική άσκηση. Και µάλιστα, ει δυνατόν, να γίνει και δεύτερη φορά, ώστε µαζί µε το Γιαννάκη να κατέβει και όλη η υπόλοιπη οικογένεια. Αφού, λοιπόν, οι εκπαιδευτές πείστηκαν ότι το σενάριο αυτό είχε παιχτεί, όπως ακριβώς είχε υπαγορευθεί, από τους ανθρώπους που αποτελούσαν την οµάδα του συγκεκριµένου φορέα, προσπάθησαν να εκλογικεύσουν το τι ακριβώς συµβαίνει κατά τη διάρκεια διαχείρισης ενός σεισµού, δηλαδή ότι αυτός διαρκεί µερικά δευτερόλεπτα, άρα ο 33

34 χρόνος αυτός δεν επαρκεί για να φτάσει κανείς στο σπίτι του και να προλάβει τις εξελίξεις. Παράλληλα, κατέδειξαν στην πράξη ότι ένα σενάριο ασφαλούς εγκατάλειψης διαρκεί από 5 10 λεπτά, άρα αυτό που στην ουσία έχει να κάνει η οµάδα των υπαλλήλων για την αντιµετώπιση του σεισµού είναι να διαθέσει αυτό το χρόνο στο πόστο της, ώστε να διευκολύνει τους συναδέλφους στην ασφαλή εγκατάλειψη του κτιρίου της υπηρεσίας. Η τελική φάση της έρευνας κατά τον επόµενο σεισµό ήταν η αξιολόγηση των αποτελεσµάτων. Περισσότεροι απ τους µισούς υπαλλήλους της οµάδας αντιµετώπισης του σεισµού είχαν µείνει στο πόστο τους, βοήθησαν το προσωπικό να κάνει την ασφαλή εγκατάλειψη και µετά πήγαν σπίτι τους να πάρουν τα παιδιά τους. Τα παιδιά τους, δε, ήταν όντως εκεί που είχαν συνεννοηθεί, δηλαδή στο χώρο ασφαλούς καταφυγής και τελικά λειτούργησε σε ικανοποιητικό βαθµό το σχέδιο διαχείρισης της κρίσης σε µια δηµόσια υπηρεσία, τουλάχιστον από την πλευρά του έµψυχου δυναµικού που ήταν χρεωµένο σε διάφορα πόστα. Αυτοί οι άνθρωποι το κατόρθωσαν αυτό γιατί είχαν λάβει βοήθεια ώστε να λύσουν τους προσωπικούς τους λογαριασµούς µε τη συγκεκριµένη απειλή του σεισµού. Πώς; Κάνοντας µια εκπαίδευση τους οικείους τους κι εκλογικεύοντας την κατάσταση, δεχόµενοι ότι αφού εκπαίδευσαν τους δικούς τους, αυτοί, µε τη σειρά τους, είναι σε θέση να πράξουν τα δέοντα. Πρέπει να σηµειωθεί ότι η επίσκεψη των εκπαιδευτών στον εν λόγω δηµόσιο φορέα της πόλης δεν είχε σκοπό να εξελίξει κάποιους δείκτες, ούτε είχαν εκ των προτέρων τεθεί standards. Στόχος ήταν να παρατηρηθεί η ανθρώπινη συµπεριφορά σε άτοµα που υποτίθεται ότι είχαν χρεωθεί κάποια πόστα και µε την παρέµβαση των εκπαιδευτών, η οποία ήταν γνωσιακή παρέµβαση, τα άτοµα αυτά να γνωρίσουν τις ικανότητές τους και το πώς µπορούν αυτά να επηρεάσουν καταστάσεις. Παρακάτω, παρατίθεται ο πίνακας της σεισµικής ετοιµότητας όπως αυτός δηµιουργήθηκε απ το Ινστιτούτο Αντισεισµικής Τεχνολογίας του κου Καρύδη. Προσεισµική περίοδος βαθµός ετοιµότητας Ατοµικό επίπεδο 30% Επίπεδο Τ.Α. 20% Κρατικό Επίπεδο 10% Σεισµική περίοδος βαθµός ετοιµότητας 34

35 Ατοµικό επίπεδο 10% Επίπεδο Τ.Α. 10% Κρατικό Επίπεδο 60% Μετασεισµική περίοδος βαθµός ετοιµότητας Ατοµικό επίπεδο 5% Επίπεδο Τ.Α. 20% Κρατικό Επίπεδο 20% Συµπεράσµατα: Σε ατοµικό επίπεδο πριν από το σεισµό η ετοιµότητά µας είναι 30, κατά τη διάρκεια 10 και µετά 5. ηλαδή σε γενικές γραµµές είµαστε πολύ χαµηλά στο σκορ. Η Τ.Α. βρίσκεται σε λίγο καλύτερη κατάσταση, ενώ το κράτος, αν και ξεκινάει µε ένα ποσοστό 10% στην προσεισµική περίοδο, ποσοστό που δεν είναι καλό, παρουσιάζει µια κορύφωση κατά τη διάρκεια αντιµετώπισης της κρίσης καθώς και µετά, κατά τη φάση της άµεσης παρέµβασης. Πάντως έχει παρατηρηθεί ότι σε όλα τα πλάτη και τα µήκη της γης ισχύει αναλογικά η ίδια κατανοµή: Πιο χαµηλό σκορ το ατοµικό, µεσαίο της Τ.Α. και το κρατικό είναι το πιο υψηλό, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια διαχείρισης της κρίσης. Στο σηµείο αυτό θα πρέπει να γίνει µια επισήµανση: Η αποκατάσταση δεν ξεκινά µόλις τελειώσει ο σεισµός. Όταν γίνεται αναφορά στη «διάρκεια του σεισµού» εννοούµε τη διάρκεια της διαχείρισης της κρίσης µε όλες τις επιπτώσεις της. Π.χ. Αν γίνει ένας σεισµός παρατηρείται µια ισχυρή δόνηση της πόλης, καταρρέουν σπίτια, υπάρχουν νεκροί, τραυµατίες και συνήθως στήνεται ένας καταυλισµός. εν έχουµε ξεφύγει από τη διάρκεια διαχείρισης της κρίσης. Ο καταυλισµός ενδέχεται να κρατήσει κάποιους µήνες. Αυτή είναι η διάρκεια. Το συµβάν µπορεί να κρατήσει για 5 δευτερόλεπτα (δόνηση από το σεισµό), η διαχείριση των αποτελεσµάτων της κρίσης, η διάρκειά της ενδέχεται να διαρκέσει 5 µήνες. (Π.χ. στήσιµο καταυλισµού, συλλογή µπάζων ερειπίων, καθαρισµός πόλης). Μετά αρχίζει η ανασυγκρότηση της πόλης, π.χ. να χτιστούν καινούρια κτίρια, είναι η φάση που ονοµάζεται «µετά το σεισµό». Αυτή µπορεί να διαρκέσει και 3 χρόνια. Αυτά τα παρατηρούµε σε µεγέθη χρόνων, όχι σε µεγέθη δευτερολέπτων, λεπτών ή ωρών. Συνδέεται µε το οικονοµικό, το κοινωνικό και το πολιτικό σκέλος καθώς και µε την εµπλοκή πολλών φορέων. Θεωρείται αυτονόητη, καθώς η Ελλάδα είναι σεισµογενής χώρα, η ύπαρξη της οργάνωσης για την αντιµετώπιση κρίσεων να είναι εµφανής, 35

36 επιδείξιµη και ευρέως γνωστή σε κάθε ιδιωτικό ή δηµόσιο φορέα. Αυτό σηµαίνει ότι σε κάθε κτίριο απαιτείται δίπλα στο ασανσέρ να είναι αναρτηµένη µια κάτοψη του ορόφου µε κόκκινο σηµείο που να λέει «είστε εδώ», ενώ µία πράσινη εστιγµένη γραµµή να υποδεικνύει την «οδό ασφαλούς διαφυγής». Αυτό είναι υποχρεωτικό. Ωστόσο µόνο τα ξενοδοχεία και τα κρουαζιερόπλοια το έχουν. εν παρατηρείται ούτε στα περισσότερα από τα σχολεία, ούτε στα δηµαρχεία, ούτε σε νοµαρχίες, ούτε σε δηµόσια κτίρια και σε δηµόσιους φορείς. Υπάρχει νόµος που λέει ότι κάθε χώρος που φιλοξενεί δηµόσιες δραστηριότητες υποχρεούται να έχει πόρτες που ανοίγουν από µέσα προς τα έξω. Όµως οι υποχρεώσεις αυτές δεν τηρούνται. Επίσης, χώροι που θα είναι σωτήριοι για τη διαφυγή σε περίπτωση κρίσης, όπως το κλιµακοστάσιο, είναι συχνότατα κατειληµµένοι από αντικείµενα και η πρόσβαση σε αυτούς είναι αδύνατη. Η ράµπα, που είναι αναγκαία για τη διαφυγή ατόµων µε κινητικά προβλήµατα, είναι συχνά ανύπαρκτη. Τόσο το κλιµακοστάσιο όσο και η ράµπα είναι υποχρεωτικά σε οποιοδήποτε κτίριο, δηµόσιο ή ιδιωτικό, φιλοξενεί δραστηριότητες πολιτών. Υπάρχει οδηγία της Ε.Ε. που συνιστά τη δηµιουργία ράµπας στο ισόγειο και τη συγκέντρωση των ατόµων µε κινητικά προβλήµατα εκεί ώστε, σε περίπτωση κρίσης, να είναι δυνατή η έξοδός τους. Ένα άλλο µέρος του προγράµµατος εκπαίδευσης ενηλίκων «Προστατεύω τον εαυτό µου και τους άλλους» είναι το πώς κάνει ο άνθρωπος τη νοητική διαχείριση της κρίσης. Πώς δουλεύει το µυαλό µας σε µια τέτοια κατάσταση και γιατί µπλοκάρει όταν πρόκειται να διαχειριστεί µια κρίση. Το µυαλό µας εισπράττει την εµπλοκή του σε µια κρίση µε τον ίδιο τρόπο που εισπράττει την πρόκληση να λύσει ένα πρόβληµα. Τα ίδια εγκεφαλικά κέντρα που εµπλέκονται σε διαδικασίες λύσης προβλήµατος, τα ίδια εγκεφαλικά κέντρα εµπλέκονται σε διαδικασίες διαχείρισης µιας κρίσης. Στο σηµείο αυτό πρέπει να επισηµανθεί ότι αναφερόµαστε στη νοητική διαχείριση µιας κρίσης και όχι στη συναισθηµατική. Μ αυτόν τον τρόπο αντιλαµβάνεται κανείς τον ανθρώπινο οργανισµό σαν ένα µηχάνηµα λογικής χωρίς συναίσθηµα που αντιδρά σε ένα τέτοιο περιστατικό. Θα πρέπει, λοιπόν, να ερευνηθεί πώς το ανθρώπινο µυαλό αντιδρά σε ένα πρόβληµα για να δούµε πώς αντιδρά σε µία κρίση. Κατ αρχήν θα πρέπει να οριστεί τι είναι πρόβληµα: Εννοείται πρόβληµα όχι µαθηµατικού τύπου αλλά καθηµερινής ζωής. Τι συµβαίνει στην καθηµερινή µας ζωή όταν προκύπτει ένα πρόβληµα; εν το λύνουµε µε το γνωστό, τέλειο µαθηµατικά κοµψό τρόπο που λύνουµε τα προβλήµατα µαθηµατικών στα χαρτιά. Στην πλειονότητα των καθηµερινών µας προβληµάτων αυτό που επιδιώκουµε να κάνουµε είναι να µειώσουµε το βαθµό συνθετότητάς τους. Π.χ. ας υποθέσουµε ότι έρχεται ένα ένταλµα από την εφορία για χρέος Ευρώ. Το άτοµο αρχίζει να 36

37 σκέφτεται πώς θα συγκεντρώσει το ποσόν. Σκέφτεται π.χ. ότι έχει από δικές του οικονοµίες Ευρώ. Μετά απευθύνεται στην οικογένειά του και σε φίλους ώστε να δανειστεί. Κατορθώνει να συγκεντρώσει µε αυτόν τον τρόπο Ευρώ. Στη συνέχεια απευθύνεται στον έφορο, του δίνει το ποσόν που συγκέντρωσε και ρυθµίζει να πληρώσει τις υπολειπόµενες Ευρώ σε δόσεις. Αυτό που έκανε το άτοµο σ αυτή την περίπτωση ήταν ένα πρόβληµα µε βαθµό συνθετότητας 20 να το µειώσει σε πρόβληµα µε βαθµό συνθετότητας 8. Συνήθως έτσι διαχειριζόµαστε τα καθηµερινά µας προβλήµατα. Σ αυτό το σηµείο πρέπει να σηµειωθεί ότι υπάρχουν δύο τύποι προβληµάτων: Τα ανοιχτά προβλήµατα και τα κλειστά. Τα κλειστά προβλήµατα επιδέχονται µονοσήµαντες λύσεις και είναι της µορφής = 8. Τα ανοιχτά προβλήµατα δεν επιδέχονται µονοσήµαντες λύσεις. Ένα τέτοιο πρόβληµα είναι, για παράδειγµα: «Με πόσους τρόπους µπορώ να πάω σπίτι µου;» Υπάρχουν, προφανώς πολλές εναλλακτικές λύσεις για τον κάθε ένα ώστε να πάει σπίτι του. Η συντριπτική πλειοψηφία των προβληµάτων διαχείρισης κινδύνου και κρίσεων είναι ανοιχτά προβλήµατα. Το κρίσιµο ερώτηµα είναι αν αυτό είναι καλό ή κακό; Η σωστή απάντηση είναι «εξαρτάται». Για να διαπιστώσουµε το «γιατί» ας υποθέσουµε ότι είµαστε σε κλειστό χώρο και γίνεται σεισµός. Αυτό που κάνουµε σαν πρώτη αντίδραση είναι να καταφύγουµε κάτω απ το τραπέζι. Στη συνέχεια προσπαθούµε να διαφύγουµε ώστε να προσεγγίσουµε ένα ανοιχτό χώρο. Όταν το µυαλό µας αρχίζει να σκέφτεται πώς θα διαφύγει κάνει ταυτόχρονα δύο πράγµατα. Προσπαθεί ν αξιολογήσει ποιες δυνατές λύσεις υπάρχουν στο πρόβληµα, πόσους τρόπους διαφυγής έχει και παράλληλα ισχύει και η αρχή της εγγύτητας. Ο άνθρωπος διαφεύγει από την έξοδο που βρίσκεται κοντινότερα σε αυτόν. Αυτή είναι µια ανθρώπινη συµπεριφορά µεταφερµένη µέσα µας από εµπειρίες προγόνων, από τους προϊστορικούς χρόνους. Εµπειρικά πάντα ξέραµε ότι ο πιο σύντοµος δρόµος είναι ο πιο κοντινός. Υπάρχει ένα σύνολο γνώσεων εγγεγραµµένων µέσα µας που προέκυψαν από τις εµπειρίες της φυλής, διαχρονικά. Η ασυνείδητα εγγεγραµµένη πληροφορία της φυλής είναι αυτή που κάνει τον άνθρωπο ν αντιδρά ταχύτερα όταν δει ένα φίδι απ ό,τι όταν δει ένα αυτοκίνητο να έρχεται κατά πάνω του. Το φίδι αποτελεί µια πληροφορία αιώνων, η οποία έχει περάσει από γενιά σε γενιά γονιδιακά, έτσι ώστε δε χρειάζεται να εκλογικευτεί πριν. Το αυτοκίνητο είναι µια εφεύρεση των τελευταίων 80 χρόνων, δεν έχει προλάβει η φυλή να το ενστερνιστεί ως γνώση της. Άρα γίνεται ειδικότερη επεξεργασία ως προς αυτό. Σε ένα µεγάλο σεισµό, λοιπόν, το µυαλό κάνει δύο πράγµατα: 1) Καταγράφει όλες τις πιθανές εξόδους, 2) Επιλέγει την κοντινότερη. Ας υποθέσουµε, σ αυτό το σηµείο, ότι ο 37

38 εγκέφαλος έχει καταγράψει τις πιθανές εξόδους και η πιο κοντινή είναι η έξοδος κινδύνου του κτιρίου. Πάει το άτοµο να διαφύγει από κει. Η έξοδος όµως δεν ανοίγει. Στη συνέχεια ο εγκέφαλος ξέρει ότι η δεύτερη διαθέσιµη πόρτα είναι αυτή από την οποία το άτοµο εισήλθε στο δωµάτιο. Το µυαλό σ αυτή την περίπτωση επανασχεδίασε στρατηγική µόλις κατάλαβε ότι η πρώτη εκδοχή διαφυγής είναι άκυρη. Κατά τη διαδικασία, όµως, επαναπροσδιορισµού της στρατηγικής, χάνουµε δευτερόλεπτα. Το συµπέρασµα που προκύπτει δεν είναι ότι είναι καλύτερο να υπάρχει µόνο µία λύση (µία έξοδος διαφυγής) ώστε να κερδίσουµε χρόνο. Το συµπέρασµα είναι ότι είναι καλύτερα να υπάρχουν πολλαπλές λύσεις, αλλά να λειτουργούν! Εάν η έξοδος κινδύνου δε λειτουργεί αποτελεί παγίδα! Αυτό είναι το µεγάλο πρόβληµα στη διαχείριση κινδύνου και κρίσεων. Από ένα πλήθος ενδεχόµενων λύσεων κάποιες είναι ψευδείς και οδηγούν σε αδιέξοδο. Γι αυτό το λόγο το πεδίο διαχείρισης κινδύνων και κρίσεων είναι πολύ σύνθετο. Ας δούµε, τώρα, µε ποιες στρατηγικές το µυαλό µας διαχειρίζεται τα καθηµερινά του προβλήµατα. Έχει συγκεκριµένα εργαλεία µέσω των οποίων πραγµατεύεται το πρόβληµα και συγκεκριµένα αναπτύσσει τεσσάρων ειδών στρατηγικές. Ποιες είναι αυτές: 1) Μέθοδος δοκιµής και λάθους. Αυτή είναι µια αξιόπιστη στρατηγική. ουλεύει όπως στην περίπτωση όπου από ένα σωρό κλειδιών πρέπει να βρούµε το σωστό για την κλειδαριά της πόρτας. Τα δοκιµάζουµε ένα - ένα, όποιο δε µας κάνει το βάζουµε στην άκρη και κρατάµε αυτό που µας κάνει. Ένα αντίστοιχο παράδειγµα είναι αυτό κατά το οποίο αποφασίζουµε να πάµε να πληρώσουµε ένα λογαριασµό. Τη µία φορά ενδέχεται να πάµε να τον πληρώσουµε στο κατάστηµα ΠΡΟΠΟ της γειτονιάς, ενώ την επόµενη να πάµε στην ίδια την υπηρεσία. Γιατί ενώ έχουµε και τις δύο φορές τον ίδιο λογαριασµό επιλέγουµε κάθε φορά ένα διαφορετικό τρόπο πληρωµής; Μόλις ο εγκέφαλος λάβει την εντολή «πρέπει να πας να πληρώσεις το λογαριασµό, κάνει µία σειρά υπόρρητων, δηλαδή µη συνειδητών νοητικών διεργασιών. ηλαδή: Έχω εγώ λεφτά επάνω µου; εν έχω. Άρα πρέπει να πάω κάπου κοντά που να έχει ένα ΑΤΜ για να κάνω ανάληψη. Θα έχω το αυτοκίνητο; Όχι, θα το έχει ο αδερφός µου. Άρα πρέπει να πάω σε ένα χώρο που θα είναι διαχειρήσιµος µε τα πόδια. Όλα αυτά τα ενδεχόµενα τα επεξεργάζεται ο εγκέφαλος, ενώ δοκιµάζει και απορρίπτει. Το τελικό, λοιπόν, προϊόν της επεξεργασίας είναι αυτό που εγώ εισπράττω, δηλαδή το να πάω στο κατάστηµα ΠΡΟΠΟ. Γιατί δίπλα στο κατάστηµα υπάρχει ΑΤΜ και µπορώ να το προσεγγίσω µε τα πόδια. Την επόµενη διµηνία, όταν έρχεται ο επόµενος λογαριασµός, ο εγκέφαλος χρησιµοποιεί την ίδια στρατηγική, η οποία, αυτή τη φορά οδηγεί σε διαφορετικά αποτελέσµατα. Τώρα, θα έχω αυτοκίνητο 38

39 και δε χρειάζεται να κάνω ανάληψη από ΑΤΜ. Άρα αποφασίζω να πάω να πληρώσω το λογαριασµό στην αντίστοιχη υπηρεσία. 2) Η δεύτερη στρατηγική είναι αυτή της ενόρασης. Αυτή δεν είναι πάντα εµπιστεύσιµη. Μπορεί να λειτουργήσει, µπορεί και όχι. Ας υποθέσουµε ότι αίφνης παρουσιάζεται ένα πρόβληµα. Προσπαθώ να το λύσω. Αλλά δεν τα καταφέρνω. Μετά από κάποιο χρονικό διάστηµα νοµίζω ότι το έχω ξεχάσει. Έχω ν ασχοληθώ µε άλλα προβλήµατα, της αµεσότητας και της καθηµερινότητάς µου. Ενδέχεται, λοιπόν, ύστερα από κάποιο διάστηµα, συνήθως κατά τη διάρκεια του πρωινού ξυπνήµατος, να τύχει να ξυπνήσω και να πω «Αυτό το πρόβληµα που µε απασχολούσε πριν δύο µήνες, αν το διαχειριστώ µ αυτόν τον τρόπο θα το λύσω». 3)Η τρίτη στρατηγική είναι αυτή των αλγορίθµων. Αυτή είναι και η καλύτερη, καθώς παράγει πάντα λύσεις. Ας υποθέσουµε ότι θέλουµε να βρούµε το εµβαδό µιας αίθουσας σχήµατος ορθογωνίου παραλληλογράµµου. Ο τύπος του εµβαδού είναι βάση επί ύψος.. Το εµβαδό το βρίσκω εύκολα αυτό γιατί υπήρχε ένας τύπος, ένας αλγόριθµος, µια συνταγή. Το ίδιο συµβαίνει και όταν µαγειρεύουµε. Ακολουθούµε συνταγές. Το πρόβληµα είναι ότι δεν υπάρχουν συνταγές για όλα τα ζητήµατα. Στο πεδίο, όµως, διαχείρισης κινδύνων και κρίσεων η στρατηγική των αλγορίθµων έχει κυριαρχικό ρόλο κατά τη φάση της πρόληψης. Όταν, για παράδειγµα, γίνεται ένα σενάριο ασφαλούς εγκατάλειψης κτιρίου αυτό αποτελεί µια αλγοριθµική διαδικασία. Προτείνονται συγκεκριµένα βήµατα που ως τελικό προϊόν θα παράγουν την ασφαλή έξοδο απ το κτίριο. Το σχέδιο «Ξενοκράτης» αποτελεί έναν εθνικό αλγόριθµο, µία εθνική συνταγή που περιγράφει το γενικό περίγραµµα της διαχείρισης µεγάλων κρίσεων σε εθνικό επίπεδο. Περιγράφει τον τρόπο που εµπλέκονται οι θεσµικοί φορείς, τη διαστρωµάτωση των αρµοδιοτήτων και της µεταβίβασης εντολών, τον τρόπο εµπλοκής των υγειονοµικών υπηρεσιών, των Ο.Τ.Α κ.τ.λ.. Αυτό, όµως, δε σηµαίνει ότι ο «Ξενοκράτης» είναι µια συνταγή που την παίρνω και µπορώ να την εφαρµόσω στην τοπική κοινωνία. Χρειάζεται επεξεργασία και µεταφορά του στις ανάγκες και ιδιαιτερότητες της τοπικής κοινωνίας ώστε να έχω το µέγιστο δυνατό αποτέλεσµα. Ακόµα και η εκπαίδευση των εθελοντών γίνεται µε αλγόριθµους. Εκπαιδεύονται µέχρι να φτάσουν στο σηµείο να κάνουν αυτοµατοποιηµένες δραστηριότητες, χωρίς να χρειαστεί να σκεφτούν πριν. 4) Η τέταρτη στρατηγική είναι η ευρετική. Είναι και αυτή µια ισχυρή στρατηγική, υπάρχουν όµως τρωτά σηµεία: Μπορεί να εφαρµοστεί µόνο εάν το άτοµο είναι βαθύς γνώστης του πεδίου που καλείται να διαχειριστεί. Οι επαγγελµατίες σκακιστές χρησιµοποιούν κατά κόρον αυτή τη στρατηγική στη διαδικασία λήψης αποφάσεων. 39

40 Αυτοί, λόγω της εµπειρίας τους, µπορούν να προβλέψουν τις 4-5 επόµενες κινήσεις του αντιπάλου και να πράξουν ανάλογα. Οι καθηµερινοί άνθρωποι χρησιµοποιούν τη στρατηγική της ευρετικής στον επαγγελµατικό τους τοµέα, αφού, καθώς, σύµφωνα µε έρευνες, ο καθένας έχει βαθιά βιώµατα από το χώρο της δουλειάς του. Το επάγγελµά του ο καθένας το κάνει χρόνια, το κατέχει επαρκώς, άρα τα περισσότερα προβλήµατα που σχετίζονται µε το χώρο εργασίας µας τα λύνουµε µέσω της ευρετικής µεθόδου. Ένα πιθανό ερώτηµα που ενδέχεται να προκύψει µετά την παρουσίαση των τεσσάρων αυτών στρατηγικών είναι γιατί, αφού όλοι µας έχουµε αυτά τα τέσσερα εργαλεία, αυτές τις τέσσερις στρατηγικές ενσωµατωµένες στον εγκέφαλό µας, δεν έχουµε και την ίδια απόδοση στη λύση του προβλήµατος. Η απάντηση είναι ότι επεισέρχονται και κάποιοι άλλοι παράγοντες, όπως: 1) Ο παράγων της νοηµοσύνης. εν έχουµε όλοι το ίδιο επίπεδο νοηµοσύνης. 2)Ο παράγων των βιωµάτων, των εµπειριών. 3) Ένας επίσης καθοριστικός παράγων που δεν πρέπει να υποτιµούµε, ο παράγων των συγκυριών, ο παράγων «τύχη». Από ένα τυχαίο γεγονός, η οργάνωση και η οικοδόµηση ενός σχεδίου µπορεί να καταρρεύσει. Λόγω, λοιπόν, αυτών των παραγόντων, η απόδοσή µας σε ένα πρόβληµα είναι διαφορετική. Ένα άλλο κοµµάτι πολύ συγγενές µε τη διαδικασία λύσης προβληµάτων, το alter ego αυτής της διαδικασίας, είναι η διαδικασία λήψης απόφασης. Σ αυτή τη διαδικασία ο ανθρώπινος νους εισέρχεται όταν έχει να επιλέξει ανάµεσα από διαφορετικές λύσεις. Εναλλακτικές λύσεις προκύπτουν, όπως ήδη αναφέρθηκε, όταν επεξεργαζόµαστε ένα πρόβληµα ανοιχτού τύπου. Η διαδικασία λήψης απόφασης είναι η πιο σύνθετη νοητική λειτουργία του ανθρώπου γιατί είναι η µόνη που κρίνεται εκ του αποτελέσµατος. Όταν παίρνουµε µια απόφαση δεν είµαστε σίγουροι αν είναι η σωστή ή όχι. Εκτιµούµε, σύµφωνα µε τα κριτήριά µας, ότι ήταν η καλύτερη. Θα είµαστε σίγουροι για τα αποτελέσµατά της όταν τη δούµε να λειτουργεί στην πράξη. Η διαδικασία λήψης απόφασης είναι µια από τις συνθετότερες νοητικές λειτουργίες του ανθρώπου γιατί περιέχει ανάληψη ρίσκου. Κάθε φορά που λαµβάνεται µια απόφαση υπάρχει ρίσκο. Το ρίσκο αυτό θα υφίσταται µέχρι την υλοποίηση της απόφασης. Εάν η υλοποίηση φέρει τα αναµενόµενα αποτελέσµατα θα πει ότι πήρα την ορθή απόφαση. Εάν δεν τα φέρει σηµαίνει ότι πήρα µια λανθασµένη απόφαση. Μιας και ο άνθρωπος δεν είναι δυνατόν να µη λαµβάνει αποφάσεις, αυτό που του αποµένει για να «τακτοποιήσει» τη διαδικασία λήψης απόφασης είναι το να ακολουθεί πρωτόκολλα. Πρόκειται για δοκιµασµένες λύσεις, αλγορίθµους, που έχουν ακολουθήσει οι άλλοι κι είχαν καλά αποτελέσµατα. Το θέµα είναι ο κάθε ένας να µπορέσει να ακολουθήσει µια σειρά προϋποθέσεων, οι οποίες 40

41 να εξασφαλίζουν, κατά το ανθρωπίνως δυνατό, τη λήψη καλής απόφασης. Αυτές οι προϋποθέσεις είναι οι εξής: Πρώτον, να διαθέτω γνωστική επάρκεια. Να είµαι γνώστης του αντικειµένου για το οποίο καλούµαι να πάρω απόφαση. εύτερον να έχω συναισθηµατική ωριµότητα και συναισθηµατική ηρεµία κατά το χρόνο λήψης απόφασης. Τρίτον να υπάρχει ισορροπία µεταξύ συναισθηµατικού και λογικού στοιχείου. Κατόπιν, να υπάρχει σχετική ελευθερία ώστε να µπορώ να επιλέξω µεταξύ των διαφόρων εναλλακτικών λύσεων. Στις περισσότερες περιπτώσεις, σε θέµατα διαχείρισης κινδύνων και κρίσεων δεν έχω την πολυτέλεια να διανύσω τα διαφορετικά στάδια της διαδικασίας λήψης απόφασης για να διαπιστώσω αν είναι η ορθή. Πρέπει να δράσω άµεσα. Βάσει τίνος θα κριθώ, λοιπόν; Πριν δοθεί απάντηση, ας δούµε ένα παράδειγµα: Εάν ένας χειρούργος κάνει µια εγχείρηση και ο ασθενής πεθάνει, δε θα κριθεί επειδή ο ασθενής πέθανε. Θα κριθεί απ το εάν τήρησε καλά το πρωτόκολλο, τη διαδικασία εξέλιξης της εγχείρησης. Εάν κρίνονταν οι χειρούργοι απ το αποτέλεσµα δε θα υπήρχε αυτή η ειδικότητα, όπως και δε θα υπήρχε επάγγελµα «χειριστής πολεµικού σκάφους». ε θα υπήρχε αντίστοιχα ιατρική εκτάκτων αναγκών. Γιατί, αν και το πρωτόκολλο µπορεί να τηρηθεί θαυµάσια, µπορεί να επεισέλθει κάποιος αστάθµητος παράγων, π.χ. µια ανακοπή καρδιάς ή ένα εγκεφαλικό και να πεθάνει ο ασθενής. Κατά τη διαδικασία λήψης απόφασης, λοιπόν, κρινόµαστε απ το εάν τηρήσαµε το πρωτόκολλο, το οποίο αποτελείται από διάφορα στάδια. Ας δούµε ποια είναι αυτά τα στάδια: 1)Να έχω µελετήσει και να έχω κατανοήσει την κατάσταση. 2)Να έχω αποσαφηνίσει τη σπουδαιότητα της συγκεκριµένης απόφασης. 3) Ανάλυση του πλαισίου µιας απόφασης. Το σηµείο αυτό είναι κοµβικό στη διαδικασία λήψης απόφασης και εδώ γίνονται τα περισσότερα λάθη, είναι αυτό που λέµε ανάλυση των σκεπτικών, των προϋποθέσεων, των δεσµεύσεων κ.τ.λ. Στο σηµείο αυτό θα σταθούµε, καθώς η λήψη µιας λανθασµένης απόφασης είναι το πιθανότερο να συµβεί επειδή δεν έγινε σωστά η ανάλυση του πλαισίου. Όταν αναφερόµαστε στο «πλαίσιο µιας απόφασης» εννοούµε όλο το πλέγµα µελέτης των συνθηκών, των προϋποθέσεων και των δεσµεύσεων που συνιστούν και που οδηγούν στη διαδικασία λήψης συγκεκριµένης απόφασης. Ας δούµε δύο παραδείγµατα από το χώρο διαχείρισης κινδύνων και κρίσεων και µάλιστα από ένα ευαίσθητο κοµµάτι αυτού του χώρου, που είναι η παροχή ανθρωπιστικών δράσεων. Πριν από αυτό µια διασάφηση: 1) Η ανθρωπιστική δράση δουλεύει ως εξής: Ας υποθέσουµε ότι είµαστε οι «Γιατροί χωρίς Σύνορα» κι ότι υπάρχει µια εµπόλεµη κατάσταση. Η οργάνωση δεν ξεκινά αυθαίρετα και πάει να βοηθήσει. Υπάρχει µια απαράβατη αρχή. Όσοι πάνε να επιχειρήσουν πρέπει να εξασφαλιστεί ότι θα 41

42 γυρίσουν και πίσω. Πώς εξασφαλίζεται αυτό το πράγµα; Συνήθως, µέσω ενός ανθρώπου ο οποίος έχει πολύ µεγάλη εµπειρία στη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Παίζει το ρόλο του λεγόµενου «λαγού». ηλαδή, µε κάποιο τρόπο, αποστέλλεται ένας άνθρωπος από τη ΜΚΟ µε τεράστια εµπειρία στη διαδικασία λήψης απόφασης, είτε ως διπλωµατικός ακόλουθος, είτε ως εµπορικός ακόλουθος, είτε ως τουρίστας, εν πάση περιπτώσει γίνεται προσπάθεια ώστε να αποσταλεί κάποιος προκειµένου η οργάνωση να έχει ένα δικό της στέλεχος στο πεδίο της κρίσης. Ο άνθρωπος αυτός θα ξέρει να παίρνει αποφάσεις κάτω από πίεση και αυτού η άποψη είναι που θα ακολουθείται. Αυτός ο άνθρωπος µεταβαίνει στο πεδίο, ερευνά, αναλύσει το πλαίσιο, τις συνθήκες, τις προϋποθέσεις, τις δεσµεύσεις και, ανάλογα µε αυτά που θα δει, εκτιµά αν πρέπει να επιχειρήσει η ΜΚΟ τώρα, σε δύο τρεις µήνες ή να το αναβάλλει. 2) Το δεύτερο στοιχείο είναι ότι οι σύγχρονες ΜΚΟ, αφού έρθουν απ το πεδίο στο οποίο επιχείρησαν κάνουν τη λεγόµενη «µαρτυρία». Μ αυτόν τον όρο εννοείται µια δηµόσια παρουσίαση της κοινωνικής και πολιτικής κατάστασης που βίωσαν οι άνθρωποι που επιχειρούσαν στο πεδίο. Αυτό γίνεται όχι προς χάρην κοινωνικών σχολίων αλλά, επειδή, σε περιόδους κρίσεων, είτε αυτή είναι εµπόλεµη κατάσταση, είτε είναι µια µεγάλη φυσική καταστροφή, δεν υπάρχει ροή πληροφοριών. Άρα, το να πάει εκεί ένας πολύ έγκριτος φορέας, µε τεράστια εµπειρία, και να κοινοποιήσει το τι είδε και τι άκουσε σε κοινωνικοπολιτικό επίπεδο, είναι ένα εργαλείο απ το οποίο οι κοινωνίες µπορούν να αντλήσουν όφελος. Με πιο τρόπο; Στις περιόδους των µεγάλων κρίσεων πλήττεται η θέση της γυναίκας και η θέση του παιδιού. Γυναίκες βιάζονται, κακοποιούνται, παιδιά µετατρέπονται σε κινητές βόµβες. Αυτά πρέπει να ακουστούν, να ανακοινωθούν, ώστε να ληφθούν τα κατάλληλα µέτρα, είτε απ τη διεθνή αµνηστεία, είτε από τον Ο.Η.Ε., είτε απ την UNESCO, είτε από άλλους διεθνείς οργανισµούς, τα οποία µέτρα µπορεί να φτάσουν µέχρι και σε εµπάργκο. Και όταν υπάρχει διακοπή της ροής πληροφοριών, ο µόνος έγκριτος φορέας που µπορεί να µου τις µεταφέρει µέσα απ το πεδίο της καταστροφής είναι η ίδια η ΜΚΟ που επεχείρησε. εδοµένων, λοιπόν, των δύο προηγούµενων επισηµάνσεων, θα δοθούν δύο παραδείγµατα, όπου υπήρξε πρόβληµα στην ανάλυση πλαισίου. Το πρώτο παράδειγµα είναι απ τη Ρουάντα: Είχε µεταβεί ο ειδικός απεσταλµένος της ΜΚΟ κι έχει πει ότι, κατά την άποψή του, πρέπει να στηθεί ο καταυλισµός. Πραγµατοποιείται αυτό, παρέχονται υγειονοµικές δραστηριότητες, στήνεται ένα πρότυπο υδραγωγείο, σητίζονται οι γυναίκες και τα µικρά παιδιά, παρέχονται και εκπαιδευτικές δραστηριότητες, ο κόσµος είναι ευχαριστηµένος και ξαφνικά ο καταυλισµός πολιορκείται απ τη µια πλευρά απ 42

43 τους Τούτσι κι απ την άλλη απ τους Χούτου, τις δύο εµπόλεµες οµάδες. Αρχίζουν και σώζονται τα τρόφιµα και οι επικεφαλής του καταυλισµού παίρνουν τη δραµατική απόφαση να σητίζεται µόνο ο ικανός για αναπαραγωγή πληθυσµός και τα µικρά παιδιά. Οι άνθρωποι κάποιας ηλικίας πεθαίνουν. Αυτό γίνεται γνωστό, υπάρχει έντονη κινητικότητα, παρεµβαίνουν φορείς, οργανισµοί κ.τ.λ., σπάει η πολιορκία, διαλύεται ο καταυλισµός, γυρνάνε πίσω οι επικεφαλής και περνάνε από κρίση, έαν η απόφαση που πήραν ήταν η σωστή. Η απόφαση ελέγθηκε ως σωστή γιατί σε περιόδους τέτοιων κρίσεων αυτό που ενδιαφέρει είναι η διατήρηση της φυλής, η διαιώνιση της φυλής και βεβαίως τα µικρά παιδιά. Το πρόβληµα ήταν ότι, αν και η απόφαση κρίθηκε ως σωστή, αυτοί που την πήραν κατέρρευσαν γιατί, λόγω της συγκυρίας, µετετράπησαν σε µικρούς θεούς και κλήθηκαν ν αποφασίσουν για τις ζωές κάποιων άλλων. Το δεύτερο παράδειγµα προέρχεται πάλι από τη δράση των «Γιατρών χωρίς Σύνορα», στο Αφγανιστάν. Ο καταυλισµός στήθηκε, παρείχε τις γνωστές υπηρεσίες, όλοι ήταν ευχαριστηµένοι και αίφνης οι Ταλιµπάν φοβούνται τη µαρτυρία. Θέλουν να διαλύσουν τον καταυλισµό. Είναι η περίοδος κατά την οποία οι Ταλιµπάν είχαν κατηγορηθεί για εγκλήµατα κατά της πολιτιστικής κληρονοµιάς της ανθρωπότητας και επέλεξαν τον εξής τρόπο για να διαλύσουν τον καταυλισµό. Σκότωσαν τους επικεφαλής και διέδοσαν ότι τους σκότωσαν επειδή ήταν πράκτορες των Αµερικανών. Αυτή ήταν µια εξαιρετικά δαιµόνια στρατηγική, γιατί έτσι καταλάγιασε η αγανάκτηση του κόσµου. Οι Ταλιµπάν χρησιµοποίησαν τον πολύ µεγάλο αντιαµερικανισµό των ανθρώπων του Αφγανιστάν, επειδή είχαν υποστεί τόσα πολλά από τους Αµερικανούς. ιαλύθηκε ο καταυλισµός, επέστρεψε η ΜΚΟ, κλήθηκε ο υπεύθυνος και βεβαίως η απόφαση εκτιµήθηκε ως λάθος γιατί δεν είχε καταφέρει να κάνει σωστή ανάλυση του πλαισίου. Καθίσταται φανερό, άρα, ότι αυτό που λέµε «ανάλυση του πλαισίου µιας απόφασης» είναι κοµβικό σηµείο στη διαδικασία λήψης της απόφασης. Τα επόµενα στάδια είναι ο εντοπισµός, η καταγραφή όλων των εναλλακτικών λύσεων, η µελέτη των δυσκολιών κάθε εναλλακτικής λύσης, η εξέταση των δυνατών και αδύνατων σηµείων κάθε εναλλακτικής λύσης, η προσπάθεια να προβλέψω τις επιπτώσεις της κάθε µιας απ αυτές και να αξιολογήσω τη σηµασία της κάθε µιας απ αυτές. Επιλέγω όχι την άριστη εναλλακτική λύση γιατί κάτι τέτοιο δεν υπάρχει αλλά αυτή που έχει τα περισσότερα πλεονεκτήµατα και τα λιγότερα µειονεκτήµατα. Αυτή που θα έχει το µικρότερο κόστος. Όταν διαχειριζόµαστε κίνδυνο ξέρουµε ότι θα έχουµε κόστος. Προσπαθούµε να µειώσουµε το κόστος και βεβαίως, εάν µπορούµε και υπάρχει ευχέρεια να προβάρω την απόφαση πριν την εκτελέσω. Συνήθως, όµως, όπως αναφέρθηκε, δεν 43

44 υπάρχει τέτοια ευχέρεια. Γι αυτό πρέπει εκ των προτέρων να υπάρχουν έτοιµα µοντέλα, πρωτόκολλα, που να έχουν εφαρµοστεί κατά το στάδιο της πρόληψης. Ας δούµε τώρα µερικές κατηγορίες λήψης απόφασης που πρέπει να αποφεύγονται: Οµαδοσκέψη: Πρόκειται για µια διαδικασία κατά την οποία, µια οµάδα ατόµων, συνήθως για λόγους εθνικού συµφέροντος, λαµβάνει µία απόφαση, χωρίς να έχει εκτιµήσει τη γνώµη ειδικών επιστηµόνων ή εµπειρογνωµόνων. Ένα τέτοιο παράδειγµα οµαδοσκέψης αποτελεί η αποτυχηµένη απόπειρα εκτόξευσης του Challenger το Γενάρη του 1981, η οποία κόστισε τη ζωή των 5 αστροναυτών και µιας δασκάλας που ήταν συνεπιβάτης. Την ηµέρα που θα εκτοξευόταν το διαστηµόπλοιο η θερµοκρασία εδάφους ήταν - 15 C 0. H ΝΑΣΑ δεν επιτρέπει την εκτόξευση. Ο Λευκός Οίκος, όµως, αποφασίζει το διαστηµόπλοιο να εκτοξευθεί για λόγους εθνικού συµφέροντος. Το 1981 είναι µια ψυχροπολεµική περίοδος όπου η πρώην Σοβιετική Ένωση προηγείται στην εξερεύνηση του διαστήµατος και η γνώµη των ειδικών παρεκάµφθη µε αποτέλεσµα αυτό το τραγικό συµβάν. Παροµοίως, για τους ίδιους λόγους, δεν έγινε έγκαιρη πρόβλεψη της κλιµάκωσης του πολέµου στο Βιετνάµ, δεν προβλέφθηκε έγκαιρα η επίθεση των Ιαπώνων στο Περλ Χάρµπορ ενώ, σύγχρονοι ιστορικοί διατείνονται ότι αντίστοιχη µη έγκαιρη πρόβλεψη των εξελίξεων στο Ιράκ ήταν αποτέλεσµα οµαδοσκέψης. Συµµόρφωση: Ένας καθηγητής στο Πανεπιστήµιο προκειµένου να εξετάσει τους φοιτητές του, τους ζήτησε να του πουν µε ποια από τις τρεις ράβδους, τη λαχανί, την κίτρινη ή την πορτοκαλί είναι ισοµήκης η αρχική κόκκινη ράβδος. Όταν εκείνοι απάντησαν το προφανές, δηλαδή ότι η κόκκινη ράβδος είναι ισοµήκης µε τη λαχανί αυτός τους ειρωνεύτηκε, λέγοντάς τους ότι δε διακρίνουν το αυτονόητο, ότι δηλαδή η κόκκινη ράβδος είναι ισοµήκης µε την κίτρινη. Κάποιοι άρχισαν να αµφισβητούν την κρίση τους. Ακόµη, όµως, και αν συνέχιζαν να πιστεύουν εσωτερικά την αρχική τους επιλογή, απ την επιθυµία τους να περάσουν το µάθηµα «διόρθωσαν» την αρχική τους απάντηση, συµφωνώντας µε τον καθηγητή, ότι η κόκκινη ράβδος είναι ισοµήκης µε την κίτρινη. Συµµορφώθηκαν προκειµένου να αποκοµίσουν ένα όφελος. 44

45 Ενδοτικότητα: Ενδέχεται, σε περίπτωση που αρνηθούµε σε ένα πρόσωπο που το θεωρούµε φορέα εξουσίας οποιοδήποτε και αν είναι αυτό -, να πράξουµε σύµφωνα µε µία παραίνεσή του, να συµφωνήσουµε να πράξουµε ένα άλλο αίτηµα, ήσσονος για εµάς κόστους, προκειµένου να κερδίσουµε τη συγκατάβασή του. Αυτό συµβαίνει και στις διαπροσωπικές σχέσεις. Η τακτική αυτή είναι ότι συµφωνώ σε ένα αίτηµα που συνοδεύεται από ελάχιστη ή καθόλου απειλή τιµωρίας. Υποταγή: Η τακτική αυτή είναι τυφλή υπακοή σε κάποιον που του αποδίδω πνευµατική εξουσία, σε κάποιον που θεωρώ πνευµατικό ταγό. Το 1978 ο J. Jones, ιδρυτής της θρησκευτικής οργάνωσης «People s Temple» έβαλε να τουφεκίσουν τον εκπρόσωπο του κράτους που επισκέφθηκε την οργάνωση για έλεγχο και διέταξε τα µέλη της να αυτοκτονήσουν µε δηλητήριο. Περισσότεροι από 900 άνθρωποι πέθαναν. Συλλογική πόλωση: Έχει διαπιστωθεί ότι υπάρχει η τάση οι οµάδες να λαµβάνουν πιο ακραίες αποφάσεις από εκείνες που λαµβάνουν ατοµικά τα µέλη της. Πρόκειται για συλλογικό φαινόµενο, κάτι που παρατηρείται στο χουλιγκανισµό και στην οµαδικής µη αρµοστής συµπεριφοράς. Υπάρχει, επίσης, και µια σειρά προκαταλήψεων που εγκλωβίζει τη σκέψη µας στη διαδικασία λήψης απόφασης. Μερικές απ αυτές είναι: ιπολική σκέψη: Κάτι θα είναι καλό ή κακό, άσπρο ή µαύρο. Ενδιάµεσα στάδια δεν υπάρχουν. 45

46 Γενίκευση απλοποίηση: Ένα παράδειγµα απλοποιηµένης σκέψης αποτελεί αυτό που δόθηκε στον πρόλογο, η συλλογιστική µε τον κατηγορούµενο, που όπως φάνηκε µπορεί να οδηγήσει σε πιθανή δικαστική πλάνη. Ένα παράδειγµα γενίκευσης είναι το ακόλουθο: Παίρνω από το περίπτερο µια εφηµερίδα που παραδοσιακά είναι µετριοπαθής. Έχει αποφασίσει, όµως, ν αλλάξει πολιτική. Αυτό ο αναγνώστης δεν το ξέρει. Η εφηµερίδα θέλει να υποστηρίξει κάποιες τάσεις αλλά δε θέλει να χάσει το σταθερό αναγνωστικό κοινό της. Καθώς διαβάζω τις µεσαίες σελίδες πέφτω σε ένα άρθρο που αναφέρεται σε θέµατα ανεργίας και φτώχειας. Το κείµενο δεν έχει πολιτικό χρωµατισµό. Φαινοµενικά αναφέρει δείκτες και στατιστικά στοιχεία. Ωστόσο: Παρουσιάζει ακριβώς κάτω απ τα ιστογράµµατα ανεργίας της προηγούµενης µε την επόµενη χρονιά, ανάλογα ιστογράµµατα εισαγωγής µεταναστών στη χώρα. Οι γραµµατοσειρές και οι εστιγµένες γραµµές και των δύο ιστογραµµάτων είναι σε ουδέτερο χρώµα. Μόνο που, η εστιγµένη γραµµή στο ιστόγραµµα εισαγωγής µεταναστών είναι ελάχιστα πιο έντονη. Αυτό ο εγκέφαλος το εισπράττει ως πληροφορία, αλλά επειδή είναι πολύ διακριτικό του διαφεύγει απ την προσοχή. Ωστόσο, µένει η εντύπωση ότι οι µετανάστες ευθύνονται για την αύξηση της ανεργίας και της φτώχειας. Οπότε κάνει γενίκευση. Το πιο τραγικό είναι ότι ο αναγνώστης πιστεύει ότι κατέληξε µόνος του σε αυτό το συµπέρασµα. Αυτό αποτελεί µια διαδικασία υποβολής σκέψης. Κι επειδή, πιστεύουµε ότι καταλήξαµε στο συµπέρασµα µόνοι µας, εµπιστευόµαστε την εφηµερίδα ως ανεξάρτητη. Υποτίµηση: Βλέπουµε µόνο τη µια πλευρά της κατάστασης, υποβαθµίζοντας την άλλη. Αυθαίρετο συµπέρασµα: Κρίνω χωρίς αποδείξεις, βασισµένος σε γνώµες άλλων. Στο σηµείο αυτό αξίζει να παρατεθεί η κάτωθι 46

47 εικόνα Η φωτογραφία. Ο Τζαντ Μαρούν είναι στο τιµόνι, η Ταµάρα στη θέση του συνοδηγού και η Μπισάν κρατάει το κινητό της Η φωτογραφία του Αµερικανού Σπένσερ Πλατ κέρδισε το παγκόσµιο βραβείο ειδησεογραφικής φωτογραφίας για το Ήταν τραβηγµένη το καλοκαίρι στον Λίβανο, µετά τις ισραηλινές επιθέσεις. «Πλούσιοι Λιβανέζοι κατεβαίνουν µε το αυτοκίνητο τον δρόµο για να δουν µια κατεστραµµένη γειτονιά στις 15 Αυγούστου 2006 στη Νότια Βηρυτό. Καθώς η υπό την αιγίδα του ΟΗΕ εκεχειρία ανάµεσα στο Ισραήλ και τη Χεζµπολάχ αρχίζει, χιλιάδες Λιβανέζοι επιστρέφουν στα σπίτια και τα χωριά τους» αναφέρει η λεζάντα του πρακτορείου Getty που διέθεσε τη φωτογραφία, διαχωρίζοντας αυτούς που κοιτούν τις ζηµιές από εκείνους που επιστρέφουν στα σπίτια τους. 47

48 Μόνο που, στην πραγµατικότητα, οι τέσσερις από τους πέντε που βρίσκονται στο αυτοκίνητο ζουν στις νότιες συνοικίες ή εκεί κοντά και είχαν επίσης εγκαταλείψει τα σπίτια τους στη διάρκεια του πολέµου. Αισθάνονται πως παρεξηγήθηκαν πολύ, γράφει ο Φέρρυ Μπίντερµαν στους «Φαϊνάνσιαλ Τάιµς», και έχουν πληγωθεί που όλη η υφήλιος τους θεωρεί πλέον αναίσθητους «τουρίστες του πολέµου». Ο Τζαντ Μαρούν είναι που οδηγούσε εκείνη την ηµέρα το αυτοκίνητο που είχε δανειστεί από τη φιλενάδα του. Μαζί µε τις δύο αδελφές του, την Ταµάρα στη θέση του συνοδηγού και την Μπισάν, που κρατάει το κινητό της, είχαν µόλις περάσει από το σπίτι τους, στην περιοχή Σφέιρ της Νότιας Βηρυτού, κοντά σε µια γέφυρα που καταστράφηκε από τις βόµβες. «Το σπίτι µας ήταν ακόµη εκεί, αλλά παράθυρα και πόρτες δεν υπήρχαν και τα πάντα ήταν καλυµµένα από σκόνη και πέτρες» αφηγήθηκε πρόσφατα η Μπισάν. «Ήταν η πρώτη φορά που επιστρέφαµε. Και είχαµε πάθει σοκ, επειδή δεν αναγνωρίζαµε τίποτε. ρόµοι από τους οποίους περνούσαµε κάθε µέρα, είχαν µεταµορφωθεί». Οι Μαρούν επιµένουν πως δεν µπορεί να χαρακτηρίζονται πλούσιοι. «Στη µεσαία τάξη και αν...» λέει ο Τζαντ και η Μπισάν προσθέτει πως όλοι οι Λιβανέζοι προσπαθούν να είναι στη µόδα. «Επειδή φοράµε γυαλιά ηλίου, δεν πάει να πει πως είµαστε πλούσιοι» διαµαρτύρεται. Όσο για το πολυτελές αυτοκίνητο, είναι ένα Mini Cooper που χρησιµοποιούνταν περιστασιακά στη διάρκεια του πολέµου για να µεταφέρονται εφόδια σε πρόσφυγες, λέει η ιδιοκτήτριά του, η Λάνα ελ-χαλίλ, η οποία δεν είναι παρούσα στη φωτογραφία. Είναι κοινωνική λειτουργός και όταν άρχισαν οι µάχες ίδρυσε µαζί µε άλλους µια φιλανθρωπική οργάνωση για να βοηθάει τους εκτοπισµένους. «Ο πόλεµος δεν ήταν διασκέδαση» λέει στους «Φαϊνάνσιαλ Τάιµς». «Ήταν γεµάτος αίµα και φρίκη και αυτή η φωτογραφία ευτελίζει αυτό που συνέβη εδώ». Ο φωτογράφος, ο Στήβεν Πλατ, λέει πως δεν είχε επ' ουδενί πρόθεση να κρίνει τα πρόσωπα στη φωτογραφία και πως δεν ευθύνεται αυτός αν ορισµένοι διευθυντές «χρησιµοποίησαν κάποιες γελοίες λέξεις, όπως "τουρίστες του πολέµου"». ΤΑ ΝΕΑ, 04/04/2007, Σελ.: 43 Κωδικός άρθρου: A

49 Υπερβολή: Μεγαλοποιώ γεγονότα, ερχόµενος σε αντίθεση µε την ίδια την πραγµατικότητα. Καθηκοντολογία: Η κυριαρχία του «πρέπει» στην καθηµερινή ζωή. Ταύτιση: Αποδίδω το αποτέλεσµα µιας κατάστασης σε ένα συγκεκριµένο άτοµο, αγνοώντας τη συµβολή των υπολοίπων. Η προκατάληψη της επιβεβαίωσης: Ένας απ τους πιο ασφαλής τρόπους επαλήθευσης µιας απόφασης, είναι, όπως αναφέρθηκε, η αποτίµηση των αποτελεσµάτων της. Ωστόσο, πριν εφαρµόσουµε την απόφαση που έχουµε πάρει δεν ξέρουµε ποιο θα είναι το αποτέλεσµά της. Προκειµένου να τη στηρίξουµε βασιζόµαστε σε υποθέσεις. Αν και ο καλύτερος τρόπος για να ελέγξουµε τις υποθέσεις µας είναι να διεξάγουµε πειράµατα που έχουν τη δυνατότητα να τις διαψεύσουν, οι περισσότεροι άνθρωποι τείνουν να ψάχνουν για αποτελέσµατα που επιβεβαιώνουν τις υποθέσεις τους. Η τάση αυτή είναι γνωστή ως «προκατάληψη της επιβεβαίωσης». Ένας ακόµη παράγοντας που εµποδίζει το άτοµο από την ορθή λήψη απόφασης είναι οι λεγόµενες αντιληπτικές πλάνες. Αυτές, όπως το λέει και η ίδια η λέξη, σχετίζονται µε την έννοια της αντίληψης. Αντίληψη είναι η διαδικασία µέσω της οποίας οι πληροφορίες που έρχονται από το περιβάλλον ερµηνεύονται για να σχηµατίσουν αντικείµενα, γεγονότα, εικόνες, ήχους, προτάσεις, κ.τ.λ. Πολλοί πιστεύουν ότι τα αισθητήρια όργανα προσφέρουν στον εγκέφαλο ένα πιστό αντίγραφο του εξωτερικού κόσµου. Ο φυσιολόγος Johannes Muller πρότεινε ότι ηχητικά, οπτικά και άλλα ερεθίσµατα µεταφέρονται από τα αισθητήρια όργανα µέσω του νευρικού συστήµατος στον εγκέφαλο όπου ερµηνεύονται ως διαφορετικά είδη αισθήσεων. Η άποψη αυτή αποτελεί τη βιολογική βάση του φαινοµένου της αντίληψης. Σήµερα γνωρίζουµε ότι η αντίληψη είναι µια ερµηνευτική διαδικασία, που βασίζεται στην παρατήρηση. Ωστόσο, πολλές φορές οι παρατηρήσεις µας είναι λανθασµένες, καθώς επηρεάζονται από προηγούµενες γνώσεις και το πλαίσιο µέσα στο οποίο λαµβάνουν χώρα. Υπάρχουν έξι βασικές αισθήσεις τις οποίες χρησιµοποιούν οι άνθρωποι: όραση, ακοή, αφή, όσφρηση, γεύση, κιναίσθηση ή ιδιοδεκτικότητα (η κιναίσθηση ή ιδιοδεκτικότητα µας πληροφορεί για την εσωτερική κατάσταση του σώµατος και για τις κινήσεις των αρθρώσεων και των µυών. Κάθε µία απ αυτές τις αισθήσεις αποτελεί ένα σύστηµα που µετατρέπει τις πληροφορίες που προέρχονται απ τον εξωτερικό κόσµο σε νευρική δραστηριότητα. Π.χ. η όραση 49

50 είναι ένα σύστηµα µέσω του οποίου οι οφθαλµοί µετατρέπουν το φως σε νευρική δραστηριότητα. Αυτή η νευρική δραστηριότητα πληροφορεί τον εγκέφαλο σχετικά µε την πηγή του φωτός. Τα µηνύµατα από τις αισθήσεις ονοµάζονται αισθήµατα. Επειδή αυτά αποτελούν το σύνδεσµο µεταξύ του εξωτερικού κόσµου και του εαυτού µας αποτελούν απαραίτητο κρίκο στην κατανόηση των νοητικών διεργασιών και της συµπεριφοράς. Αρχικά έγιναν προσπάθειες διάκρισης ανάµεσα στο αίσθηµα τα αρχικά µηνύµατα που προέρχονται από τις αισθήσεις και την αντίληψη, τη διαδικασία µέσω της οποίας τα µηνύµατα από τις αισθήσεις αποκτούν σηµασία. Η έρευνα, όµως έδειξε ότι είναι δύσκολο να χαραχτεί µια καθαρή γραµµή ανάµεσα στο αίσθηµα και την αντίληψη, διότι η διαδικασία ερµηνείας των αισθηµάτων µπορεί ν αρχίζει από τα ίδια τα αισθητήρια όργανα. Για να φτάσουµε στο ζήτηµα των αντιληπτικών πλανών ας εστιάσουµε σε ορισµένα σηµεία: Όπως αναφέρθηκε, ο εγκέφαλος έχει δύο ηµισφαίρια: Το δεξί και το αριστερό. Τι συµβαίνει µε τις οπτικές οδούς; Νευρικές ίνες από το εσωτερικό του αµφιβληστροειδούς διασταυρώνονται σ ένα σηµείο που αντιστοιχεί στον εγκέφαλο και ονοµάζεται οπτικό χίασµα. Στη συνέχεια, αυτές οι νευρικές ίνες κατευθύνονται προς αντίθετες κατευθύνσεις του εγκεφάλου. Επιπλέον, τα ερεθίσµατα που πέφτουν στη δεξιά πλευρά του κάθε αµφιβληστροειδούς µεταφέρονται στο δεξί ηµισφαίριο και ερεθίσµατα που πέφτουν στην αριστερή πλευρά του κάθε αµφιβληστροειδούς µεταφέρονται στο αριστερό ηµισφαίριο. Τα δύο ηµισφαίρια, όµως δε λειτουργούν µε την ίδια ταχύτητα. Άρα σε περίπτωση «διπλών εικόνων» δεν είναι δυνατόν να τις εισπράξουµε ταυτόχρονα. Στην παρακάτω εικόνα βλέπετε µια νεκροκεφαλή η µια γυναίκα που καθρεφτίζεται; 50

51 51

52 Στη φωτογραφία αυτή βλέπετε µια νέα, όµορφη κοπέλα ή µια άσχηµη, ηλικιωµένη γυναίκα; 52

53 Η αντίληψη κάθε αντικειµένου που εξαρτάται απ την ικανότητά µας να το αναγνωρίζουµε ως ολότητα ονοµάζεται µορφή και διαφοροποιείται από αυτό που ονοµάζουµε φόντο, δηλαδή ό,τι το περιβάλλει. Η σχέση ανάµεσα στη µορφή και στο φόντο ονοµάζεται σχέση µορφής φόντου. Η διάκριση ανάµεσα στη µορφή και το φόντο είναι δουλειά του αντιληπτικού µας συστήµατος, ανεξάρτητα από το αντικείµενο ή τα αντικείµενα που βλέπουµε. Ένα αφµίσηµο σχήµα επιτρέπει στο θεατή να αντιληφθεί κάθε µια από τις δυο σχέσεις µορφής / φόντου. Η οργάνωση των αισθηµάτων µε συγκεκριµένο τρόπο επιτρέπει να βλέπουµε τη µία από τις δύο εικόνες. Άλλα παραδείγµατα αντιληπτικών πλανών οφείλονται σε διάφορους άλλους παράγοντες όπως π.χ τα µονοφθαλµικά σήµατα: Εάν µια εικόνα περιλαµβάνει µια οµάδα από όµοια αντικείµενα που διαφέρουν ως προς το µέγεθος οι άνθρωποι αντιλαµβάνονται τα µικρότερα αντικείµενα σαν να βρίσκονται µακρύτερα. Πρόκειται για ένα µονοφθαλµικό σήµα που λέγεται σχετικό µέγεθος. Ένα άλλο µονοφθαλµικό σήµα είναι η παρέµβαση: Εάν ένα αντικείµενο είναι τοποθετηµένο έτσι ώστε να εµποδίζει τη θέα του άλλου, οι άνθρωποι αντιλαµβάνονται το επικαλυµµένο αντικείµενο σαν να βρίσκεται κοντύτερα. Πολλές αντιληπτικές πλάνες βασίζονται σε διάφορες λειτουργίες των µατιών και της σύνδεσής τους µε τον εγκέφαλο. Όσον αφορά τη διαδικασία λήψης απόφασης και το πώς µια αντιληπτική πλάνη µπορεί να καταστεί µοιραία στην αντιµετώπιση κινδύνου θα αναφερθεί το ακόλουθο παράδειγµα: Πρόκειται για τους πιλότους πολεµικών αεροσκαφών. Κατά τη διάρκεια µιας αεροµαχίας ή µιας εναέριας επίδειξης συµβαίνει να πρέπει το αεροσκάφος να γυρίσει ανάποδα. Έχει συµβεί, δυστυχώς, και ιδιαίτερα εάν ο πιλότος βρίσκεται πάνω από θάλασσα, θα συγχύσει τον ουρανό µε τη θάλασσα, µε αποτέλεσµα να σκοτωθεί. Κάτι ακόµα που πρέπει να προσέξει αυτός που συµµετέχει στη λήψη µιας απόφασης είναι δύο αρχές: 1) Η αρχή της αντιπροσωπευτικότητας: Το 1931 στην Αµερική θα γίνονταν εκλογές µε υποψήφιους απ την πλευρά των συντηρητικών τον Alfred Landon και από την πλευρά των ηµοκρατικών µε το Ρούσβελτ. Ένα ευρείας κυκλοφορίας περιοδικό, ύστερα από τηλεφωνική έρευνα, έδωσε ως πρόγνωση ότι θα εκλεγεί ο Alfred Landon. Την ίδια εποχή, ένας νέος δηµοσιογράφος, ο Γκάλοπ, µε δική του δηµοσκόπηση προσδιόρισε µε µεγάλη ακρίβεια το ποσοστό νίκης του Ρούσβελτ. Ο Γκάλοπ, που έκτοτε καθιερώθηκε τήρησε την αρχή της αντιπροσωπευτικότητας. Είχε µεταβεί σε όλες της γειτονιές της πόλης και είχε συλλέξει δείγµατα από διαφορετικές οµάδες και κοινωνικές τάξεις ανθρώπων. Το περιοδικό που χάριζε τη νίκη στο Landon, εν αντιθέσει, δεν είχε τηρήσει αυτή την 53

54 αρχή. Χρησιµοποίησε ως µέσο το τηλέφωνο, συσκευή που το 1931 είχαν µόνο οι εύποροι, οι οποίοι παραδοσιακά ψήφιζαν συντηρητικούς. Μία ακόµη αρχή που µας παγιδεύει στη διαδικασία λήψης απόφασης και θα πρέπει να είµαστε επιφυλακτικοί απέναντί της είναι η τήρηση της αρχής της διαθεσιµότητας. Για παράδειγµα: Αν κάποιος ερωτηθεί ποιες είναι περισσότερες, οι λέξεις που αρχίζουν από Μ ή οι λέξεις που περιέχουν το Μ ως εσωτερικό γράµµα, το πιθανότερο είναι να απαντήσει πως περισσότερες είναι οι λέξεις που αρχίζουν από Μ γιατί του έρχονται γρηγορότερα στη µνήµη. Ωστόσο είναι προφανές ότι από το σύνολο των λέξεων που υπάρχει, σίγουρα οι λέξεις που περιέχουν το Μ ως εσωτερικό γράµµα είναι οι περισσότερες. Μία απόφαση είναι ισορροπηµένη όταν ζυγίζει τόσο το στοιχείο της ωφελιµότητας (δηλαδή το τι θα αποκοµίσω αν πράξω έτσι) όσο και το στοιχείο της πιθανότητας (πόσο πιθανή είναι η υλοποίηση της απόφασης που πήρα). Υπάρχουν περιπτώσεις κι αυτές σχετίζονται µε εξαρτήσεις που κάθε ένας έχει που το άτοµο δε λαµβάνει ορθολογικές αποφάσεις. Σ αυτό το σηµείο φτάνουµε στο πεδίο της ψυχολογικής συναισθηµατικής διαχείρισης των προβληµάτων. Φυσικά, κατά τη διάρκεια λήψης αποφάσεων δεν είναι δυνατόν να είµαστε µονίµως εργαλεία λογικής. Το ρίσκο και ο κίνδυνος αποτελούν στοιχεία της ζωής που κάποιες φορές την κάνουν πιο ενδιαφέρουσα. Ωστόσο, καλό είναι να υπάρχει κι ένα µέτρο, ειδικά γι αυτόν που θα πρέπει να λάβει αποφάσεις που αφορούν και τη ζωή άλλων. Σε περιπτώσεις µη ορθολογικών αποφάσεων υπερτονίζω το στοιχείο της ωφελιµότητας (π.χ. τζόγος) και αγνοώ το στοιχείο της πιθανότητας ή αντίστροφα. Επίσης, αξίζει ν αναφερθεί ότι η βίωση καταστάσεων µε ρίσκο ενδέχεται να γίνει εξαιρετικά εθιστική κι αυτό στηρίζεται καθαρά στην ιατρική και τη χηµεία. Η αντίδρασή µας στον κίνδυνο είναι πρωτίστως σωµατική. Ας δούµε πώς: Η αµυγδαλή που βρίσκεται στο κέντρο του εγκεφάλου, προτρέπει το αυτόνοµο νευρικό σύστηµα να αυξήσει την καρδιακή και αναπνευστική λειτουργία. ιατάζει τα επινεφρίδια να διοχετεύσουν στον οργανισµό ορµόνες (αδρεναλίνη τεστοστερόνη) που ενισχύουν την ενέργειά του. Έτσι αρχίζει και αυξάνεται η αναπνευστική λειτουργία, προκειµένου να ληφθεί περισσότερο οξυγόνο, η καρδιά αρχίζει να χτυπά ταχύτερα, τα αγγεία του στοµάχου αναστέλλουν τη λειτουργία τους για να φτάσει το αίµα σε άλλες περιοχές του σώµατος όπου είναι αναγκαία η παρουσία του, η πίεση αυξάνεται όπως και η εφίδρωση για να ρυθµιστεί η θερµοκρασία του σώµατος. Το συκώτι 54

55 ελευθερώνει γλυκόζη στο αίµα για να αυξηθεί η ενέργεια του οργανισµού και τέλος πόδια και χέρια τροφοδοτούνται µε περισσότερο αίµα. Ένα άλλο στοιχείο που επηρεάζει τη λήψη απόφασης και συνδέεται µε τη συναισθηµατική ψυχολογική διαχείριση µιας κατάστασης είναι ο πανικός. Υπάρχουν δύο είδη πανικού, ο ατοµικός (που είναι συνηθέστερος) και ο συλλογικός (σπάνιες οι φορές που έχει διαπιστωθεί). Ο ατοµικός πανικός βασίζεται σε ένα ακραίο και συνήθως αβάσιµο φόβο που έχει σαν αποτέλεσµα την άµεση φυγή. Ο συλλογικός πανικός περιγράφεται ως µια συλλογική φυγή βασισµένη σε µια υστερική παρανοϊκή πεποίθηση. Αναφέρθηκε στον πρόλογο ότι η κοινωνική ψυχολογία ερευνά την αλληλεπίδραση της συµπεριφοράς των ατόµων. Ωστόσο σπάνια έχει παρατηρηθεί ο ατοµικός πανικός ενός ανθρώπου να έχει τέτοια επίδραση σε άλλους ώστε να καταλήξει σε οµαδικό παραλήρηµα, υστερία και συλλογική άτακτη φυγή. Υπάρχουν περιπτώσεις οµαδικής φυγής σε κατάσταση διωγµού (Μικρασιατική Καταστροφή), ωστόσο η πεποίθηση δεν ήταν αβάσιµη (απειλούνταν η ζωή των Μικρασιατών) και η συµπεριφορά τους κατά τη διάρκεια της φυγής ενείχε λογικά στοιχεία. (Αν και πανικόβλητοι κατευθύνονταν προς τη θάλασσα, στα καράβια). Η διαφορά του φόβου απ τον πανικό είναι ότι ο φόβος ενδέχεται να βασίζεται σε ένα πραγµατικό κίνδυνο και είναι πιο παροδικός σε σχέση µε τον πανικό. Όσον αφορά τον πανικό, οι κοινωνιολόγοι τον ερµηνεύουν ως πλήθος υπό διάλυση λόγω απότοµης και βίαιης αλλαγής της συµπεριφοράς, µε αποτέλεσµα µη προβλέψιµες και ελεγχόµενες ενέργειες. Έχουν παρατηρηθεί φαινόµενα απορρύθµισης καθηµερινών κοινωνικών κανόνων, ακόµη και ισχυρών, όπως η εγκατάλειψη των παιδιών από τους γονείς ή αντίστροφα, κατά την εµφάνιση πανικού. Όσον αφορά το εάν η συµπεριφορά πανικού είναι παράλογη ή µεταδοτική, οι απόψεις διχάζονται. Μερικοί ερευνητές λένε ότι δεν κερδίζουµε τίποτα βαφτίζοντας παράλογες τις συµπεριφορές γιατί ο µέσος όρος αντίδρασης των ατόµων απέχει από αυτές. Ως προς τη µεταδοτικότητα υποστηρίζεται ότι η συµπεριφορά σε καταστάσεις πανικού προκύπτει µέσα από σηµαντική κοινωνική αλληλεπίδραση. Αυτό που έχει διαπιστωθεί και δεν αµφισβητείται είναι το ότι σε καταστάσεις πανικού, υποχωρεί εντελώς το οµαδικό πνεύµα καθώς το αποτέλεσµα του πανικού, η άµεση φυγή, αντιπροσωπεύει πολύ υψηλή ατοµικιστική συµπεριφορά και αντιπαραθέτει τον απόλυτο ατοµικισµό ενάντια στην οµαδική δράση, κατά τη διαδικασία διαφυγής από ένα κίνδυνο. 55

56 Κάτι ακόµη που πρέπει ν αναφερθεί είναι ότι κατά την εµφάνιση πανικού καθοριστικό ρόλο ενδέχεται να διαδραµατίσει η παρουσία επίδοξων ηγετών. Ο J. Adams (1995) προτείνει τους εξής τύπους: Οι ιεραρχιστές: Έχουν υψηλή κοινωνική αποδοχή και υψηλή οµαδικότητα. Είναι πρόθυµοι να αναλάβουν ρίσκο αν κάτι τέτοιο προτείνεται από ειδικούς ή άλλους καταξιωµένους ανθρώπους. Αποτελούν την πιο εµπιστεύσιµη κατηγορία ηγετών. Οι φανατικοί ή σεκταριστές: Έχουν χαµηλή κοινωνική αποδοχή και υψηλή οµαδικότητα. Επιµένουν να επισηµαίνουν τους κινδύνους της τεχνολογικής προόδου και της τεχνολογικής ανάπτυξης, ώστε να καλύπτουν τους εαυτούς τους και να ενοχοποιούν όσους έχουν διαφορετική κουλτούρα. Οι χούλιγκανς ή δογµατικοί οπαδοί θρησκευτικών ρευµάτων ή πολιτικών κοµµάτων ανήκουν σε αυτή την κατηγορία ηγετών, η οποία δεν είναι εµπιστεύσιµη. Οι ατοµιστές: Έχουν χαµηλή κοινωνική αποδοχή και χαµηλή οµαδικότητα. Βλέπουν κίνδυνο και ευκαιρία για προσωπικό όφελος µαζί. Επειδή έχουν εξασκηθεί στην ανάλυση καταστάσεων προκειµένου να αποκοµίσουν όφελος συνήθως είναι υψηλής ευφυίας. Για τον ίδιο λόγο είναι και εξαιρετικά προσαρµόσιµοι σε αλλαγή συνθηκών αφού απ την κάθε κατάσταση η κύρια επιδίωξή τους είναι το προσωπικό όφελος. Εξαιρετικά αναξιόπιστη κατηγορία και συγχρόνως επικίνδυνη, λόγω της εφυίας της. Οι µοιρολάτρες: Έχουν κοινωνική αποδοχή αλλά χαµηλή οµαδικότητα. Πρόκειται, συνήθως, για οικογενειάρχες, άτοµα κοινωνικά αποδεκτά, που όµως δεν έχουν εκτεταµένη κοινωνική ζωή. Έχουν καλή πρόθεση να συνδράµουν σε µια κατάσταση, αλλά συνήθως δεν έχουν τις γνώσεις να την αναλύσουν και να την αξιολογήσουν, οπότε σε περίπτωση αδιεξόδου απευθύνονται στο Θεό ή στη µοίρα. εν αποτελούν εµπιστεύσιµη οµάδα ηγετών. Σε περιπτώσεις πανικού υπάρχουν κάποιες τεχνικές για περιορισµό του: ραστηριότητα σε οµάδες Το µοίρασµα των φόβων µας µε τους άλλους Η εµπιστοσύνη στον εαυτό µας, στους συνεργαζόµενους µαζί µας και τους ηγέτες της οµάδας. Η πρόσβαση στην πληροφόρηση. 56

57 Η δηµιουργική δράση. Η απραξία σκοτώνει τον άνθρωπο και δηµιουργεί τις προϋποθέσεις για δηµιουργία φόβου και πανικού. Συµπεράσµατα: Η σύγχρονη πραγµατικότητα περιλαµβάνει νέες, απρόσµενες απειλές όσον αφορά τα θέµατα Πολιτικής Προστασίας. Η παλιά, γραφειοκρατική αντιµετώπιση κινδύνων και κρίσεων κρίνεται αναποτελεσµατική. Χρειάζεται µια νέα αντίληψη στη διαχείριση τέτοιων φαινοµένων. Σ' αυτόν τον τοµέα η επιλογή και όχι η επετηριδιακή ανέλιξη ηγετών αποτελεί κλειδί για την επίτευξη αποτελεσµατικότητας. Ο ρόλος του εθελοντή καθίσταται σηµαντικότατος καθώς η πολιτεία, είτε λόγω ολιγωρίας, είτε λόγω ανωτέρας βίας, αδυνατεί να ανταπεξέλθει στο σύνολο των αιτηµάτων της κοινωνίας τόσο σε θέµατα διαχείρισης κινδύνων και κρίσεων και στα τρία επίπεδα (πρόληψη, ετοιµότητα, αποκατάσταση), όσο και σε θέµατα ενηµέρωσης και παιδείας του κοινού. Η τοπική κοινωνία µπορεί να κινητοποιηθεί µέσω των εθελοντικών οµάδων φτάνει η προσπάθεια προσέγγισής της να είναι στοχευµένη. Από άποψη ουσίας είναι προτιµότερο να απευθύνεται η εθελοντική οµάδα σε στοχευµένες οµάδες προκειµένου να τις καταστήσει συµµάχους στο έργο της. Ο ανθρώπινος νους λαµβάνει µια απόφαση µε τον τρόπο που επιλύει ένα πρόβληµα. Αναφερόµαστε σε ένα πρόβληµα όχι µαθηµατικού τύπου αλλά καθηµερινότητας. Στην επίλυση των προβληµάτων του το άτοµο διατυπώνει µια σειρά από άδηλους συλλογισµούς και ακολουθεί συγκεκριµένες στρατηγικές. Η στρατηγική των αλγορίθµων είναι η καταλληλότερη όσον αφορά τον τοµέα πρόληψης. Υπάρχουν παράγοντες που εµποδίζουν στην ορθή λήψη απόφασης (π.χ. Συλλογική πόλωση, οµαδοσκέψη, συµµόρφωση, κ.τ.λ.) Αντίληψη των πραγµάτων σηµαίνει ερµηνεία τους. Η ερµηνεία των πραγµάτων επιτελείται ακριβώς πάνω στη σύναψη των νευρώνων. Το άτοµο µπορεί να υποπέσει σε αντιληπτικές πλάνες. Προκειµένου για την ορθή λήψη µιας απόφασης είναι απαραίτητη προηγουµένως η ανάλυψη πλαισίου, η µελέτη εναλλακτικών λύσεων, η 57

58 αξιολόγησή τους και εί δυνατόν το προβάρισµά τους υπό µορφή σεναρίου άσκησης. Μία απόφαση αξιολογείται ως προς το αποτέλεσµά της αλλά δεν ελέγχεται ως προς αυτό. Η λήψη απόφασης ελέγχεται βάσει του εάν ακολουθήθηκε πιστά το πρωτόκολλο. Εκτός απ' τη νοητική διαχείριση καταστάσεων κινδύνου και κρίσεων υπάρχει και η ψυχολογική και συναισθηµατική διαχείριση. Το άτοµο σε συνθήκες αδυναµίας να ελέγξει νοητικά την κρίση είναι δυνατόν να υποκύψει σε καταστάσεις πανικού. Ο πανικός είναι ένας ακραίος φόβος, συνήθως αβάσιµος που οδηγεί σε φυγή. Σπάνια έχουν παρατηρηθεί περιπτώσεις συλλογικού πανικού. Σε περιπτώσεις κινδύνου και κρίσης ανακύπτουν επίδοξοι ηγέτες. Εµπιστευτείτε τους ιεραρχιστές. Να είστε επιφυλακτικοί µε τους σεκταριστές, τους ατοµιστές και τους µοιρολάτρες. Προσέξτε, τους σεκταριστές και τους µοιρολάτρες θα τους αντιληφθείτε άµεσα, οι ατοµιστές έχουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά µε τους ιεραρχιστές! Επίλογος: Στην εργασία αυτή έγινε απόπειρα να θιγούν θέµατα που αφορούν τις γνωσιακές παραµέτρους αντιµετώπισης κινδύνων και κρίσεων. Στον πρόλογο έγινε µια απόπειρα θεωρητικής προσέγγισης των διαφόρων σχολών ψυχολογίας µε έµφαση στη γνωσιακή σχολή. Έµφαση δόθηκε επίσης στο πώς η γνωσιακή σχολή προσεγγίζει τη διαδικασία µάθησης και επίλυσης προβλήµατος. Παρουσιάστηκε επίσης ο τρόπος µε τον οποίο λειτουργεί το ανθρώπινο νευρικό σύστηµα µε στόχο να καταφανεί ότι η διαδικασία νόησης και λήψης απόφασης είναι µια διαδικασία που εν πολλοίς πραγµατοποιείται στη σύναψη των νευρώνων του εγκεφάλου. Στη συνέχεια παρουσιάστηκαν πρακτικά ζητήµατα που αφορούν τη διαχείριση κινδύνου και κρίσεων. Παρουσιάστηκε το πλαίσιο της σύγχρονης πραγµατικότητας µέσα στην οποία όλα τα δεδοµένα έχουν αλλάξει. Η νέα πραγµατικότητα καλεί τον καθένα να συµµετέχει προκειµένου µια απειλή να µετριαστεί ως προς τις επιπτώσεις της. Τα στελέχη τα οποία θα ηγούνται µιας διαδικασίας σε περίπτωση κινδύνου και κρίσης χρειάζεται να έχουν τόσο θεωρητική όσο και πρακτική κατάρτιση και να διαθέτουν και το αντίστοιχο ψυχολογικό υπόβαθρο. Προκειµένου να ληφθεί µια απόφαση χρειάζεται να έχει γίνει σοβαρή ανάλυση του πλαισίου καθώς και να έχουν 58

59 µελετηθεί και αξιολογηθεί εναλλακτικές λύσεις. Ο πανικός είναι εξαιρετικά κακός σύµβουλος, ωστόσο, µιας και είναι ανθρώπινο να συµβεί, η βασική επιδίωξη είναι να δηµιουργηθούν οµάδες και να αναπτυχθούν δραστηριότητες µέσα σ' αυτές, να µοιραστούµε τους φόβους µας µε τους άλλους και να µπορούµε να εµπιστευθούµε τους ηγέτες. 59

60 Βιβλιογραφία Στέλιος Βερνίκος, Εκπαίδευση ενηλίκων στην εθελοντική δράση για τη διαχείριση κινδύνου, εκδόσεις «τυπωθήτω», 2004 Στέλλα Βοσνιάδου, Γνωσιακή ψυχολογία, εκδόσεις Gutenberg, 1998 Ερατοσθένης Γ. Καψωµένος, Θεωρία της Λογοτεχίας, θεωρία και µέθοδοι ανάλυσης της αφηγηµατικής πεζογραφίας, εκδόσεις Πατάκη Dunker, K (1945)On problem solving, Psychological Monographs, 58 (whole no.270) Eysenck, M and Keane, M (1995) Cognitive Psychology Gardner, H (1985) The mind s new science, Basic Books Schneider, R., A strategic overview of the ew Emergency Management, University of orth Carolina at Perbroke. 60

61 Γνωσιακές παράµετροι της διαχείρισης κινδύνων και κρίσεων και αντιµετώπισης εκτάκτων αναγκών Σπουδάστρια: Σταυρούλα Φ. Φωτεινέα Τµήµα: Πολιτική Προστασία Εκπαιδευτική σειρά: Β Ε.Σ.Τ.Α Επιβλέπων καθηγητής: Κος Στυλιανός Βερνίκος Αθήνα,