ΜΑΙΡΥ ΧΙΛΣΟΝ ΤΟ ΣΚΑΝΔΙΝΑΒΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ Ο ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΒΟΡΡΑΣ ΜΕΤΑ ΤΟ 1945

Transcript

1 ΜΑΙΡΥ ΧΙΛΣΟΝ ΤΟ ΣΚΑΝΔΙΝΑΒΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ Ο ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΒΟΡΡΑΣ ΜΕΤΑ ΤΟ 1945 Μετάφραση: Νίκος Κουμπιᾶς Ίσως να ρωτήσετε γιατί θέλησα να πάω πιο βόρεια. Γιατί, άραγε; Όχι μόνον επειδή η ύπαιθρος, απ όσες πληροφορίες μπόρεσα να μαζέψω, είναι τόσο ρομαντική, γεμάτη δάση και λίμνες, και με αέρα πεντακάθαρο, αλλά και γιατί άκουσα πολλά για την ευφυΐα των κατοίκων της, που είναι εύποροι αγρότες, δίχως ίχνος πονηριάς να μολύνει την απλότητά τους, κάτι που αποτέλεσε πολύ δυσάρεστη έκπληξη για μένα όταν συναναστράφηκα τους κατοίκους των ακτών... Οι ιστορίες που μου διηγήθηκαν γι αυτούς μου έφεραν στον νου τους μύθους της χρυσής εποχής: ανεξάρτητο πνεύμα και αρετή. πλούτος χωρίς φαυλότητα. καλλιέργεια του πνεύματος δίχως εξαχρείωση της καρδιάς. η νύμφη του βουνού, με μια «ελευθερία πάντα γελαστή». Mary Wollstonecraft, Letters Written during a Short Residence in Sweden, Norway and Denmark, επιμ. Richard Holmes (Λονδίνο, 1987 [1796]), σελ Βάση για μια ενιαία προσέγγιση της ιστορίας της Σκανδιναβίας είναι, όπως έχουμε πει, η ίδια η φύση της εν λόγω ιστορίας και οι φυσικοί δεσμοί μεταξύ των σκανδιναβικών χωρών και των λαών τους. Πέρα, όμως, από τούτη την κοινή ιστορία και την επίδραση που αυτή ασκεί πάνω στα άτομα, θα μπορούσε κάποιος να επικαλεστεί και τα αμοιβαία αισθήματα συμπάθειας που υφίστανται μεταξύ των σκανδιναβικών λαών. Ωστόσο, κάτι τέτοιο θα ήταν περιττό. το ιστορικό συμφέρον αρκεί. Κι ευτυχώς που έχουν έτσι τα πράγματα, διότι μετά και την πικρή πείρα που αποκτήσαμε στις μέρες μας

2 φαίνεται ότι, όπως στο παρελθόν το μοχθηρό πνεύμα της διχόνοιας, έτσι σήμερα ο ψυχρός εγωισμός και το στενόκαρδο, μυωπικό και ειδεχθές πνεύμα της υστεροβουλίας θα αποδειχθούν η κατάρα της «σκανδιναβικής ιδέας», κατάρα που θα την τσακίζει όποτε πάει να σηκωθεί. C. F. Allen, De tre nordiske Rigers Historie under Hans Christiern den Anden, Frederik den Første, Gustav Vasa, Grevefeiden, (Κοπεγχάγη, 1864). μεταφρασμένο απόσπασμα στο Uffe Østergård, The Geopolitics of Nordic Identity: From Composite States to Nation-States, στο βιβλίο The Cultural Construction of Norden, επιμ. Øystein Sørensen & Bo Stråth (Όσλο, 1997), σελ : 40. Ομοιογενείς λαοί, δίχως φυλετικές αντιθέσεις, τόσο οι Σουηδοί όσο και οι Νορβηγοί έχουν βαθιές ρίζες σε έναν αρχαϊκό πολιτισμό. Μέσα σ αυτό το περιβάλλον, τα διάφορα κοινωνικά και οικονομικά μορφώματα εξελίχτηκαν σταδιακά, με πολύ λιγότερες συγκρούσεις απ ό,τι στα άλλα μέρη του κόσμου. Αυτή, μάλιστα, είναι και η ουσία της σουηδικής περίπτωσης: οι δυνάμεις της εξέλιξης είχαν την ευκαιρία να εκφραστούν. Και εκφράστηκαν μέσα από μια διαδικασία συμβιβασμού και προσαρμογής. Το γιατί συνέβη αυτό (και όχι κάτι άλλο) ίσως εν μέρει να εξηγείται από την ιδιοσυγκρασία των κατοίκων, την ιστορία ή την παράδοση... Η Σουηδία δεν ήταν μια Ουτοπία. Ο επιδιωκόμενος στόχος δεν ήταν ποτέ κάποια νοητικά κατασκευασμένη έννοια της τελειότητας. Οι Σουηδοί είναι υπερβολικά ρεαλιστές για κάτι τέτοιο, και υπερβολικά πρακτικοί. Marquis Childs, Sweden: The Middle Way (Νέα Υόρκη, 1948 [1936]), σελ. vii, ix.

3 Εισαγωγή: Η ιστορική σημασία του όρου Σκανδιναβία Η Σκανδιναβία, μια σχετικά μικρή και αραιοκατοικημένη περιοχή στην περιφέρεια της Ευρώπης, μοιάζει να έχει προσελκύσει ένα ενδιαφέρον ολότελα δυσανάλογο προς το μέγεθός της. Όπως φαίνεται και από τα τρία χωρία που παραθέσαμε, οι άνθρωποι τη φέρνουν στον νου τους με διάφορους τρόπους: μένουν έκθαμβοι από την καθαρότητα των βόρειων τοπίων της, με τις λίμνες και τα δέντρα. θαυμάζουν τους ισχυρούς ιστορικούς δεσμούς που συνδέουν τους λαούς της ήδη από την εποχή των Βίκινγκ. υπογραμμίζουν την επιτυχία (καμιά φορά και την αποτυχία) του σκανδιναβικού πειράματος στο πεδίο της κοινωνικής πολιτικής, το οποίο σημάδεψε τον 20ό αιώνα. Ωστόσο, το να προσδιορίσουμε με ακρίβεια τη σημασία του όρου «Σκανδιναβία» είναι κάτι πολύ πιο δύσκολο. Τούτη η ονομασία εμφανίζεται για πρώτη φορά στη Naturalis Historia του Πλίνιου, όπου χρησιμοποιείται απλώς για την περιοχή που σήμερα αντιστοιχεί στη μικρή σουηδική επαρχία Σκώνε (ή Σκάνια). Ήδη τον 18ο αιώνα, όμως, η «Σκανδιναβία» παρέπεμπε σε κάτι πολύ ευρύτερο. Στην Εγκυκλοπαίδεια του Ντιντερό, το 1765, περιγράφεται ως «μια μεγάλη ευρωπαϊκή χερσόνησος, που οι αρχαίοι πίστευαν πως είναι νησί, και η οποία σήμερα περιλαμβάνει τη Δανία, τη Σουηδία, τη Νορβηγία, τη Λαπωνία και τη Φινλανδία». Με τον ορισμό αυτό η «Σκανδιναβία» διαφοροποιούνταν από τον υπόλοιπο «Βορρά», στον οποίο συμπεριλαμβάνονταν οι σλαβικές χώρες της Ρωσίας και της Πολωνίας. Το 1809, όταν το βασίλειο της Σουηδίας ηττήθηκε από τη Ρωσία, η Φινλανδία μετατράπηκε σε μεγάλο δουκάτο της Ρωσικής Αυτοκρατορίας και, προσωρινά, αποκόπηκε από την υπόλοιπη Σκανδιναβία. Στη συνέχεια, ο όρος «Σκανδιναβία» απέκτησε νέο περιεχόμενο, εν μέρει χάρη στη φιλολογική έρευνα η οποία, ανατρέχοντας στο παρελθόν, ανίχνευσε τις ρίζες όλων των σκανδιναβικών λαών στην κοινή παλαιοσκανδιναβική γλώσσα και λογοτεχνία των Βίκινγκ. Για ένα σύντομο

4 χρονικό διάστημα, στα μέσα του 19ου αιώνα, η Σκανδιναβία συνδέθηκε και με μεγαλόπνοες πολιτικές φιλοδοξίες που είχαν ως στόχο την ενοποίηση των τριών σκανδιναβικών χωρών Δανίας, Σουηδίας και Νορβηγίας υπό το ίδιο στέμμα. Το τέλος του Α Παγκόσμιου Πολέμου βρήκε τα όνειρα για μια ευρύτερη ενοποίηση της Σκανδιναβίας να έχουν παραχωρήσει τη θέση τους στον πολύ πιο μετριοπαθή στόχο της διακρατικής συνεργασίας μεταξύ ανεξάρτητων εθνών. Στη διάρκεια του μεσοπολέμου, ο όρος «Σκανδιναβία» άρχισε να αντικαθίσταται από τον εναλλακτικό όρο Βορράς (Norden), αφ ενός διότι είχε συνδεθεί με φιλόδοξους πολιτικούς στόχους που απέτυχαν και αφ ετέρου επειδή κάτι τέτοιο θα διευκόλυνε την επανένταξη στη σκανδιναβική «οικογένεια» της νέας, ανεξάρτητης Φινλανδίας, που είχε εντελώς διαφορετικές γλωσσικές ρίζες. Σε ένα συνέδριο που διοργανώθηκε στην Κοπεγχάγη το 1939, το επίθετο βόρειος (nordisk) χρησιμοποιήθηκε συστηματικά από τους πολιτικούς ηγέτες και των πέντε χωρών που συμμετείχαν, σε μια επίδειξη συλλογικής ενότητας μπροστά στον πόλεμο που είχε μόλις ξεσπάσει. Η εγκαθίδρυση βόρειων υπερεθνικών θεσμών, μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο με κυριότερο το Συμβούλιο του Βορρά συνέβαλε στην καθιέρωση της συγκεκριμένης ονομασίας για την περιοχή, που θεωρήθηκε ότι περιλαμβάνει 5 κυρίαρχα κράτη (Δανία, Ισλανδία, Νορβηγία, Σουηδία, Φινλανδία) και 3 αυτόνομες νησιωτικές περιοχές (Γροιλανδία, Φερόες Νήσοι, Ώλαντ). Παρ όλα αυτά, ο όρος «Σκανδιναβία» εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ευρύτατα μέχρι σήμερα. Για μερικούς έχει αμιγώς τοπογραφικό χαρακτήρα, αφορώντας ουσιαστικά τη μεγάλη χερσόνησο όπου βρίσκονται η σημερινή Νορβηγία και Σουηδία. Πολλοί θα προσέθεταν και τη Δανία σε αυτό τον πολύ στενό ορισμό, λόγω των στενών γλωσσικών, πολιτισμικών και ιστορικών δεσμών ανάμεσα στις τρεις αυτές χώρες. Άλλωστε, η δανική, η νορβηγική και η σουηδική γλώσσα είναι αμοιβαία κατανοητές, τουλάχιστον στη γραπτή τους μορφή. Σε ορισμένα πλαίσια, και σε κάθε περίπτωση στα

5 τμήματα των ευρωπαϊκών και αμερικανικών πανεπιστημίων που διδάσκουν τις σκανδιναβικές γλώσσες, θεωρείται απόλυτα ευνόητο να συμπεριληφθεί με φιλολογικά κριτήρια και η Ισλανδία, αν και κάτι τέτοιο συνεπάγεται την «απομόνωση» της Φινλανδίας σε κάποιο Τμήμα Φιννο-Ουγγρικών Γλωσσών 1. Αλλού, και οπωσδήποτε στον αγγλόφωνο κόσμο, ο όρος «Σκανδιναβία» χρησιμοποιείται ως συνώνυμος του Βορρά, υποδηλώνοντας και τις πέντε χώρες, αν και η χρήση του στο εσωτερικό των ίδιων των χωρών είναι πολύ λιγότερο διαδεδομένη. Στο βιβλίο αυτό οι δύο όροι θεωρούνται απολύτως συνώμυμοι. Είναι βέβαιο ότι ο όρος «Σκανδιναβία» αναφέρεται σήμερα σε κάτι πολύ ευρύτερο από το απλό άθροισμα των επιμέρους χωρών και περιοχών, έχοντας συνδεθεί άρρηκτα με μια σειρά από θετικά και αρνητικά στερεότυπα, που έχουν αποκτήσει μυθικό χαρακτήρα: πραγμάτωση μιας σοσιαλιστικής ουτοπίας ή εφιάλτης κρατικού παρεμβατισμού, παράδεισος σεξουαλικής ανεκτικότητας ή ασφυκτική κόλαση κοινωνικής ομοιοτροπίας, κοινωνίες με εξαιρετικά υψηλό βιοτικό επίπεδο ή με εξαιρετικά υψηλά ποσοστά αυτοκτονιών. Στα τέλη του 20ού αιώνα, στη Βρετανία τουλάχιστον, η Σκανδιναβία είχε γίνει συνώνυμη του «προχωρημένου στυλ», κάτι που συμβόλιζαν η μεγάλη διάδοση και δημοτικότητα μιας σειράς καλοσχεδιασμένων καταναλωτικών προϊόντων. Την ίδια στιγμή, στη λαϊκή φαντασία η Σκανδιναβία δεν έπαψε να είναι μια περιοχή ψυχρή, απόμακρη και παράλογα ακριβή. Το βιβλίο αυτό επιχειρεί να διερευνήσει το νόημα του όρου «Σκανδιναβία», ιδίως στο πλαίσιο του αποκαλούμενου «σκανδιναβικού μοντέλου» πολιτικής διαδικασίας και εφαρμοσμένης πολιτικής, όπως αυτό αποκρυσταλλώθηκε μετά το Ποια ήταν τα κύρια γνωρίσματα του μοντέλου και πώς εξελίχθηκαν την τελευταία πεντηκονταετία; Υπάρχει κάτι χαρακτηριστικά «σκανδιναβικό» στη νεότερη ιστορία της Δανίας, της Ισλανδίας, της Νορβηγίας, της Σουηδίας και της Φινλανδίας, και έχει νόημα να 1 Ωστόσο, μεταξύ της φινλανδικής και της σουηδικής γλώσσας υπάρχουν ομοιότητες σημασιολογικού και λεξικολογικού χαρακτήρα, αποτέλεσμα 6 αιώνων κοινής ιστορικής πορείας.

6 προσεγγίζουμε με αυτό τον τρόπο την ιστορία των συγκεκριμένων χωρών; Δώσαμε έμφαση στην αντιμετώπιση της Σκανδιναβίας ως ενιαίας «ιστορικής περιοχής» (Geschichtsregion), δηλαδή στην εξέταση των επιμέρους χωρών με βάση ένα κοινό πλαίσιο και ορισμένα κοινά κριτήρια. Η προσέγγιση αυτή θα μπορούσε να φέρει στο φως συστηματικές υπερεθνικού χαρακτήρα ομοιότητες και διαφορές. Μια πιο λεπτομερής παρουσίαση των διαφόρων πτυχών του σκανδιναβικού μοντέλου, όπως παρουσιάζονται στα επιμέρους κεφάλαια, ακολουθεί στο τέλος αυτής της εισαγωγής. Προηγουμένως, ωστόσο, οφείλουμε να αναλύσουμε συνοπτικά τη σημασία του όρου ιστορική περιοχή. ΣΚΑΝΔΙΝΑΒΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ: Η ΣΚΑΝΔΙΝΑΒΙΑ ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΧΗ Απόπειρες προσέγγισης της ιστορίας της βορειοανατολικής Ευρώπης στο πλαίσιο μιας ενιαίας σκανδιναβικής προοπτικής έχουν βέβαια επιχειρηθεί και στο παρελθόν, αν και οι σοβαρότερες προσπάθειες αναζήτησης τέτοιου είδους συναφειών πραγματοποιήθηκαν από διανοητές εκτός Σκανδιναβίας. Όπως παρατήρησε ο Kenneth Olwig, ειδικός στην πολιτιστική γεωγραφία, «είναι πολύ πιο εύκολο να συλλάβεις και να μελετήσεις ως σύνολο τη Σκανδιναβία όταν βρίσκεσαι στην Αμερική παρά στις ίδιες τις σκανδιναβικές χώρες». Κάτι τέτοιο ισχύει κατά κύριο λόγο για τον 20ό αιώνα, περίοδο κατά την οποία το «σκανδιναβικό μοντέλο» πολιτικής διαδικασίας και εφαρμοσμένης πολιτικής πυροδότησε μια ογκώδη διεθνή βιβλιογραφία στον χώρο των κοινωνικών επιστημών. Στο εσωτερικό των σκανδιναβικών χωρών, αντίθετα, η εθνοκεντρική ιστοριογραφική οπτική παραμένει κυρίαρχη. Σύμφωνα με τον διακεκριμένο μελετητή της σκανδιναβικής ιστορίας, Harald Gustafsson, «δεν υπάρχει καμιά αμφοβολία ότι σε κάθε σκανδιναβική χώρα η ιστορία νοείται πρωτίστως ως δανική, σουηδική, ισλανδική κ.λπ.». Οι ιστορικοί του 19ου αιώνα, ακολουθώντας την παράδοση του Ράνκε,

7 θεωρούσαν χρέος τους να υπηρετήσουν το έθνος-κράτος αναδεικνύοντας τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της επιμέρους πατρίδας του καθενός εξ αυτών. Η κυριαρχία της εθνοκεντρικής προοπτικής ήταν τόσο απόλυτη, ώστε ακόμα και η μεσαιωνική Ένωση του Κάλμαρ, στην οποία είχαν προσχωρήσει οι μονάρχες της Δανίας, της Σουηδίας και της Νορβηγίας, αντιμετωπιζόταν ενίοτε ως ιστορική ανωμαλία (παρ ότι, βέβαια, το κίνημα του πανσκανδιναβισμού 2 που ήρθε στο προσκήνιο τον 19ο αιώνα αναζωπύρωσε το ενδιαφέρον για το συγκεκριμένο ιστορικό γεγονός). Αλλά και στο πλαίσιο της σύγχρονης ιστορικής έρευνας, οι προσπάθειες συγγραφής μιας ενιαίας σκανδιναβικής ιστορίας συχνά οργανώνονται ως «ανθολογίες παραλληλισμών», στις οποίες τα κείμενα των μελετητών που εκπροσωπούν τις διάφορες εθνικές ακαδημίες αντικατοπτρίζουν την ιδιαίτερη εθνοκεντρική οπτική της καθεμιάς. Αυτή η επιμονή στην εθνοκεντρική οπτική εκπλήσσει, δεδομένου ότι πριν τον 20ό αιώνα, τουλάχιστον ήταν δύσκολο να μελετήσει κανείς την ιστορία κάποιου σκανδιναβικού κράτους χωρίς να λάβει ταυτοχρόνως υπ όψιν του την ιστορία και των γειτονικών κρατών. Η μεσαιωνική Ένωση του Κάλμαρ χωρίστηκε στις αρχές του 16ου αιώνα σε δύο βασίλεια, της Δανίας και της Σουηδίας, όμως στη δικαιοδοσία της δανικής μοναρχίας ανήκαν η Νορβηγία, η Ισλανδία και, μέχρι το 1658, οι σημερινές επαρχίες Σκώνε και Μπλέκινγκε της νότιας Σουηδίας. Η Ισλανδία και η Νορβηγία συνέχισαν να υφίστανται ως διακριτές οντότητες στο εσωτερικό του επικυρίαρχου δανικού κράτους, σε αντίθεση με τη Φινλανδία και τη Σουηδία, που μέχρι το 1809 αποτελούσαν ενιαία πολιτική οντότητα. Με βάση το συγκεκριμένο κριτήριο, βέβαια, η πρώιμη νεότερη ιστορία της Σκανδιναβίας θα έπρεπε να καλύπτει επίσης τις σουηδικές και δανικές κτήσεις στα νότια παράλια της Βαλτικής και στη βόρεια Γερμανία. Μόνο μετά το Πανσκανδιναβισμός: η πεποίθηση ότι υπάρχει μια ευρύτερη σκανδιναβική εθνική ταυτότητα που εμπεριέχει τις επιμέρους εθνικές ταυτότητες της περιοχής (σουηδική, νορβηγική, δανική κ.λπ.). [Σ.τ.Μ.]

8 άρχισε να αποκτά ο χάρτης της Σκανδιναβίας χαρακτηριστικά που μας είναι και σήμερα οικεία, γεγονός που συμπίπτει με την άνοδο του εθνικισμού. Παρά τον εθνοκεντρικό της τόνο, η υπάρχουσα ιστοριογραφία αναδεικνύει κάποιες κοινές ιστορικές εμπειρίες στο δεδομένο γεωπολιτικό πλαίσιο, εμπειρίες που επηρέασαν ολόκληρη την περιοχή και που για τον λόγο αυτό θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν «σκανδιναβικές». Τέτοιες εμπειρίες ήταν η Εποχή των Βίκινγκ και η μεσαιωνική Ένωση του Κάλμαρ. ο ανταγωνισμός ανάμεσα στα αυτοκρατορικού τύπου βασίλεια της Δανίας και της Σουηδίας, στις αρχές της νεότερης ιστορικής περιόδου. και τα πολιτικά κινήματα του πανσκανδιναβισμού και της ενδοσκανδιναβικής συνεργασίας, κατά τον 19ο και τον 20ό αιώνα. Τα δύο κράτη που διαμορφώθηκαν στις αρχές των νεότερων χρόνων η Δανία-Νορβηγία και η Σουηδία-Φινλανδία είχαν παραπλήσια δομή, κύρια χαρακτηριστικά της οποίας ήταν η ολοκληρωτική επικράτηση της λουθηρανικής Μεταρρύθμισης και ο έντονα συγκεντρωτικός χαρακτήρας του κράτους, το οποίο ασκούσε την εξουσία του στηριζόμενο σε εξαιρετικά μεγάλο βαθμό στην λουθηρανική κρατική εκκλησία. Η μετάβαση στη νεοτερικότητα, σε οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο, πραγματοποιήθηκε την ίδια λίγο-πολύ χρονική περίοδο σε ολόκληρη τη βόρεια Ευρώπη και συνοδεύτηκε από σχετικά περιορισμένης έκτασης κοινωνικές αναταραχές και πολιτικές συγκρούσεις, ιδίως αν τη συγκρίνουμε με άλλες περιοχές της Ευρώπης. Ταυτόχρονα, όμως, η Σκανδιναβία του 19ου αιώνα διατηρούσε αμείωτο τον παραδοσιακό αγροτικό χαρακτήρα της, παραμένοντας αραιοκατοικημένη και φτωχή, γεγονός που ανάγκαζε τους Σκανδιναβούς αγρότες να μεταναστεύουν κατά χιλιάδες στον Νέο Κόσμο. Αν λάβουμε υπ όψιν όλες αυτές τις ομοιότητες, η Σκανδιναβία θα μπορούσε να θεωρηθεί τυπικό παράδειγμα ιστορικής περιοχής. Η συγκεκριμένη έννοια έχει τις ρίζες της στο έργο γερμανών ιστορικών του μεσοπολέμου και της μεταπολεμικής περιόδου,

9 και χρησιμοποιήθηκε σε αναφορά με την ανατολική και την κεντρική Ευρώπη. Μια ιστορική περιοχή δεν νοείται ως ένας χώρος με σαφώς καθορισμένα γεωγραφικά όρια, αλλά ως ένας «χώρος αφηρημένος και ρευστός». Κατά συνέπεια, η ιστορική περιοχή δεν συνιστά αυτοτελές αντικείμενο μελέτης, αλλά μια έννοια με ταξινομική λειτουργία στο πλαίσιο της συγκριτικής ανάλυσης, μια αμιγώς θεωρητική κατασκευή, ρευστή στον χώρο και τον χρόνο. Από τα παραπάνω προκύπτει ότι υπάρχουν εναλλακτικοί τρόποι θεώρησης της ιστορίας αυτού του τμήματος της βόρειας Ευρώπης. Δύο τέτοιοι τρόποι θεώρησης είναι οι αλληλένδετες αλλά όχι ταυτόσημες έννοιες της Βορειοανατολικής Ευρώπης και της Βαλτικής, οι οποίες αναλύονται περαιτέρω στο τέλος αυτού του βιβλίου. Παρ όλ αυτά, όπως τόνισε και ο Stefan Troebst, η έννοια της ιστορικής περιοχής, ακόμη κι αν μοναδικός σκοπός της είναι να χρησιμεύσει ως αναλυτική κατηγορία, σπανίως είναι ουδέτερη. Οι ιστορικές περιοχές συνήθως συμπίπτουν με περιοχές όπως αυτές οριοθετούνται σε άλλα πεδία. Τέτοιες μπορεί να είναι π.χ. η πολιτική προσέγγιση μιας ορισμένης περιοχής ως στόχου γεωπολιτικών σχεδίων και φιλοδοξιών. ο τρόπος με τον οποίο μια περιοχή παρουσιάζεται στα μέσα μαζικής ενημέρωσης και στον δημόσιο λόγο. και η φαντασιακή απεικόνιση της εκάστοτε περιοχής στους «νοερούς χάρτες» όσων ζουν εντός αλλά και εκτός αυτής. Η Σκανδιναβία δεν αποτελεί εδώ εξαίρεση: άλλοτε νοείται ως σημείο αναφοράς σχεδίων που της αποδίδουν μια ευρύτερη εθνική ταυτότητα, άλλοτε ως γεωπολιτικό μπλοκ και άλλοτε ως πηγή έμπνευσης κάποιου πολιτιστικού, ιδεολογικού ή πολιτικού προγράμματος. Ίσως κάτι τέτοιο να ισχύει περισσότερο από ποτέ για τη χρονική περίοδο που καλύπτει το βιβλίο μας συνεπώς, ένας από τους στόχους του είναι να διερευνήσει τι σημαίνει Σκανδιναβία απ όλες αυτές τις απόψεις. Τη δεκαετία του 1990, ορισμένοι ερευνητές εξέφρασαν την άποψη ότι τα ειδοποιά γνωρίσματα της σκανδιναβικής ιστορίας είναι τόσο ευδιάκριτα, ώστε να μας

10 επιτρέπουν να μιλήσουμε για την ύπαρξη μιας ιδιαίτερης σκανδιναβικής πορείας (Sonderweg) ήδη από τον 18ο αιώνα, ή και παλαιότερα. Υποστήριξαν ότι η σκανδιναβική ιδιαιτερότητα στηρίζεται στην επιτυχή συμφιλίωση δύο φαινομενικά ασύμβατων ιδανικών του Διαφωτισμού: της ισότητας και της ελευθερίας. Η ρομαντική αντίληψη για το έθνος άσκησε σχετικά περιορισμένη επίδραση στις σκανδιναβικές χώρες, πράγμα που επέτρεψε τη φιλελεύθερη αποδοχή της ελευθερίας του ατόμου, παράλληλα με τις αγροτικές αξίες της συλλογικότητας και της κοινότητας. Σ αυτό το μοναδικό μείγμα οφείλεται και το σχετικά ομαλό, ειρηνικό πέρασμα των σκανδιναβικών κοινωνιών στη νεοτερικότητα. Η αδιαφιλονίκητη επικράτηση του διαφωτιστικού ορθολογισμού στις σκανδιναβικές κοινωνίες ανάγεται «σε μεγάλο βαθμό στην ισχυρή επίδραση του Λουθηρανισμού». Οι διαπολιτισμικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ των σκανδιναβικών κρατών, τις οποίες διευκόλυνε και ενίσχυσε η χρήση γλωσσών αμοιβαία κατανοητών, συνέδεσε τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο προσλήφθηκε ο Διαφωτισμός στη Σκανδιναβία με την ανάπτυξη του σκανδιναβικού μοντέλου κατά τον 20ό αιώνα. Σταδιακά, η Σκανδιναβία άρχισε να προσδιορίζεται μέσα από τη διαφοροποίησή της από την υπόλοιπη Ευρώπη. Η Σκανδιναβία ήταν μη καθολική, μη αποικιοκρατική και μη ιμπεριαλιστική, και γι αυτόν ακριβώς τον λόγο οι σκανδιναβικές χώρες επεδίωκαν ενεργά την αποφυγή κάθε εμπλοκής τους στις μεγάλες ευρωπαϊκές συγκρούσεις ήδη από τον 18ο αιώνα. Η συγκεκριμένη προσέγγιση αποτελεί μια προσπάθεια ανίχνευσης των καταβολών του σκανδιναβικού μοντέλου μέσα από μια προοπτική που απλώνεται σε μεγάλο ιστορικό βάθος. Την θεωρώ μάλλον τελεολογική και γι αυτό όχι ιδιαίτερα χρήσιμη. Δεν υπήρξε κάποια αδιατάρακτη αλληλουχία συμβάντων η οποία να οδηγεί από τις απόλυτες μοναρχίες του 18ου αιώνα στα σοσιαλδημοκρατικά κράτη του 20ού. Στη Σκανδιναβία, όπως και οπουδήποτε αλλού, η ιστορική αλλαγή υπήρξε προϊόν

11 συντυχιακών και απρόβλεπτων παραγόντων. Επιπλέον, η παραπάνω προσέγγιση αποκρύπτει σημαντικές διαφορές ανάμεσα στις σκανδιναβικές χώρες. Λόγου χάρη, τα λαϊκά δημοκρατικά κινήματα του 19ου αιώνα είχαν πολύ πιο έντονο συγκρουσιακό χαρακτήρα στη Νορβηγία, όπου είχαν συνδεθεί με το αίτημα για εθνική ανεξαρτησία, απ ό,τι στη Σουηδία, όπου δεν συνέβαινε κάτι τέτοιο. Η επίδραση των φιλελεύθερων αξιών ήταν στη Φινλανδία περιορισμένη συγκριτικά με τις άλλες σκανδιναβικές χώρες, αλλά η επίδραση των επαναστατικών ιδεών, ιδίως στις αρχές του 20ού αιώνα, υπήρξε πιθανότατα μεγαλύτερη. Παρά τους περιορισμούς της, όμως, η συγκεκριμένη προσέγγιση έχει ως ρητά εκπεφρασμένο σημείο αναφοράς τη Σκανδιναβία και χρησιμοποιεί ως εργαλείο τη συγκριτική ανάλυση, όπως κάθε ιστοριογραφική προσέγγιση που κινείται σε υπερεθνικό επίπεδο. Για τον λόγο αυτό, μπορεί να συμβάλει στην ανάδειξη συναφειών που δεν γίνονται πάντοτε εύκολα αντιληπτές αν παραμείνουμε στο εθνοκεντρικό πλαίσιο αναφοράς. Είναι βεβαίως αλήθεια ότι η θεώρηση εκείνη που αντιλαμβάνεται τη Σκανδιναβία ως ένα «πρόγραμμα προς πραγματοποίηση» έχει ρίζες που εντοπίζονται πριν από τον 20ό αιώνα. Ιδιαίτερα σημαντικό είναι ότι τον 19ο αιώνα η θεώρηση αυτή συνδέθηκε με τη φιλοδοξία να ενοποιηθεί ολόκληρη η Σκανδιναβία υπό ένα στέμμα. Όπως όλα τα εθνικιστικά κινήματα του 19ου αιώνα, έτσι και ο πανσκανδιναβισμός υπήρξε ένα σύνθετο φαινόμενο που δεν μπορούμε να το συνδέσουμε με ένα συγκεκριμένο αίτιο. Ως πολιτικό όραμα, υποστηρίχτηκε κατά κύριο λόγο από τις φοιτητικές κοινότητες των αρχών του 19ου αιώνα, αλλά τα πράγματα δεν έμειναν εκεί. Για κάποιο διάστημα, ο πανσκανδιναβισμός θεωρήθηκε ως το καταλληλότερο όχημα για την προώθηση φιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων από τους ριζοσπάστες εκείνους που επεδίωκαν να αποτελέσει το νορβηγικό σύνταγμα του 1814 πρότυπο για ολόκληρη τη Σκανδιναβία, αλλά και από τους οπαδούς του οικονομικού εκσυγχρονισμού που είχαν

12 ενθαρρυνθεί από την επιτυχία της γερμανικής Τελωνειακής Ένωσης (Zollverein). Ωστόσο, ο πανσκανδιναβισμός επηρεάστηκε και από τη ρομαντική αντίληψη για το έθνος. Πιο συγκεκριμένα, η αντίληψη αυτή, με τον ενθουσιασμό που δημιούργησε, παρώθησε τους μελετητές να εντοπίσουν τις κοινές πολιτισμικές καταβολές των σκανδιναβικών λαών στην παλαιοϊσλανδική γλώσσα και τη λογοτεχνία των Βίκινγκ. Εν τούτοις, ίσως και λόγω της μεγάλης ποικιλίας των στόχων του, οι επιδιώξεις του πανσκανδιναβισμού δεν υλοποιήθηκαν ποτέ. Αιτία γι αυτό τουλάχιστον εν μέρει ήταν ότι η Σκανδιναβία δεν είχε ένα Πεδεμόντιο ή μια Πρωσία, δεν διέθετε έναν Καβούρ ή έναν Βίσμαρκ, που συνδυάζοντας την πολιτική βούληση με τη στρατιωτική ισχύ θα επέβαλε την εφαρμογή ενός σχεδίου ενοποίησης. Η χώρα που θα μπορούσε να επιτύχει κάτι τέτοιο ήταν η Σουηδία, αλλά εδώ υπήρχε υπερβολικά μεγάλη απόκλιση ανάμεσα στους στόχους των φιλελεύθερων εθνικιστών και στις βλέψεις της σουηδικής μοναρχίας στο πεδίο της εξωτερικής πολιτικής. Μετά το 1848, οι Σουηδοί φιλελεύθεροι έστρεψαν πρόσκαιρα το ενδιαφέρον τους στη Φινλανδία. Μετά το ξέσπασμα του Πολέμου της Κριμαίας, το 1853, συζητήθηκε για λίγο η πιθανότητα μιας συμμαχίας με τη Γαλλία και την Αγγλία, με στόχο την ήττα της Ρωσίας, την ανακατάληψη της Φινλανδίας και την ανασύσταση μιας μεγάλης δύναμης στον ευρωπαϊκό βορρά. Οι φιλοδοξίες αυτές, που ενταφιάστηκαν οριστικά μετά τη συνθήκη ειρήνης του Παρισιού, το 1856, αντιπροσώπευαν μια κριτική τόσο ενάντια στον τσαρικό απολυταρχισμό όσο και ενάντια στην ευρύτερα φιλορωσική εξωτερική πολιτική του σουηδικού στέμματος. Αν και τα σύνορα με τη σλαβική Ανατολή είχαν οπωσδήποτε αποφασιστική σημασία για κάθε ορισμό της Σκανδιναβίας, το τελειωτικό χτύπημα στις φιλοδοξίες ενοποίησης της Σκανδιναβίας δόθηκε στα σύνορα Σκανδιναβίας-Γερμανίας. Η υπόσχεση του Καρόλου ΙΕ της Σουηδίας να στείλει στρατιώτες για να ενισχύσουν την άμυνα των νότιων συνόρων της Δανίας ενάντια στην πρωσική

13 επιθετικότητα ουσιαστικά δεν υλοποιήθηκε ποτέ και επηρέασε ελάχιστα τις ενέργειες του Βίσμαρκ, ο οποίος νίκησε τους Δανούς και αγνόησε τις σουηδικές υποσχέσεις για πλήρη διπλωματική στήριξη της Δανίας στην ειρηνευτική διάσκεψη που ακολούθησε. Μετά το 1864, το όραμα της πανσκανδιναβικής ενότητας έδωσε τη θέση του σε πολύ λιγότερο φιλόδοξα σχέδια διασκανδιναβικής συνεργασίας μεταξύ κυρίαρχων εθνικών κρατών. Όμως και η συνεργασία αυτή συνέχισε να επηρεάζεται από μια διάχυτη αίσθηση πολιτισμικής και γλωσσικής ενότητας, που βρήκε διέξοδο στις επανειλημμένες προσπάθειες εγκαθίδρυσης διασκανδιναβικών θεσμών. Η ιδέα της Σκανδιναβίας δημιουργούσε ένα καθησυχαστικό αίσθημα αλληλεγγύης απέναντι στα μεγάλα κράτη που φαινόταν να κυριαρχούν στην περιοχή της Βαλτικής: τη Ρωσία στα ανατολικά και την πρόσφατα ενοποιημένη Γερμανία στον νότο. Άλλος ένας παράγοντας για τον προσδιορισμό της έννοιας της Σκανδιναβίας ήταν οι πολιτισμικές και πολιτικές διαφορές της από τη Ρωσία: οι γερμανικές γλωσσικές και πολιτισμικές ρίζες της έρχονταν σε αντίθεση με τις σλαβικές. οι ελεύθεροι αγρότες της με τους Ρώσους δουλοπάροικους. οι συνταγματικές μοναρχίες της με τον τσαρισμό. Για μεγάλο μέρος της Σκανδιναβίας, η Γερμανία δεν υπήρξε ποτέ πολιτισμικό αντίβαρο αντίστοιχου διαμετρήματος με τη Ρωσία, δεδομένου ότι για πολλούς γερμανούς εθνικιστές η Σκανδιναβία ενσάρκωνε την πιο αμιγή μορφή της κοινής τευτονικής κουλτούρας και, από τα τέλη του 19ου αιώνα, της κοινής τευτονικής φυλής. Εξαίρεση αποτέλεσε η Δανία, μετά την ήττα από την Πρωσία και την απώλεια εδαφών το Εν μέρει γι αυτό τον λόγο, όταν η Γερμανία άρχισε μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο να συνιστά πραγματική απειλή, τόσο σε ιδεολογικό όσο και σε στρατιωτικό επίπεδο, ο όρος «Βορράς» θεωρήθηκε προτιμότερος από τον όρο «Σκανδιναβία». Με τον ίδιο όρο αναγνωριζόταν επίσης ότι η οικογένεια του «Βορρά» δεν περιελάμβανε μόνο τα δύο «παλιά» σκανδιναβικά κράτη και την πρόσφατα ανεξαρτητοποιημένη Νορβηγία,

14 αλλά και τη Φινλανδία, η οποία είχε αποκτήσει την ανεξαρτησία της από τη Ρωσία το Κι ακόμη, σε αντίθεση με τη «Σκανδιναβία», ο «Βορράς» δεν έκρυβε κανένα ίχνος υπερεθνικών φιλοδοξιών: δεν υπήρξε ποτέ κάτι παραπάνω από «συμπόρευση διακριτών εθνικών οντοτήτων». Η ιδέα για μια ειρηνική συνεργασία μεταξύ κυρίαρχων εθνικών κρατών, την οποία αντιπροσώπευε η έννοια του «Βορρά», εκφράστηκε μέσα από τον ενθουσιασμό για τη νεοϊδρυθείσα Κοινωνία των Εθνών και μέσα από θεσμούς για την προώθηση της διακρατικής συνεργασίας τόσο στο επίπεδο της πολιτικής, π.χ. με την ίδρυση της Ένωσης Βουλευτών του Βορρά (1907), όσο και στο επίπεδο της κοινωνίας των πολιτών. Η δημοτικότητα πολλών τέτοιων οργανισμών ένας ήταν ο Σύνδεσμος για τη Ενότητα του Βορρά, που ιδρύθηκε το 1919 ενισχύθηκε σημαντικά τη δεκαετία του 30, υπό το βάρος της διττής απειλής που συνιστούσαν η Σοβιετική Ένωση και το Τρίτο Ράιχ. Ωστόσο, αυτήν ακριβώς την περίοδο την περίοδο του μεσοπολέμου, και κατά κύριο λόγο τη δεκαετία του 30 άρχισε να έρχεται στο διεθνές προσκήνιο μια άλλη παράμετρος της σκανδιναβικής ταυτότητας: η έννοια του σκανδιναβικού μοντέλου. Αρχικά, το διεθνές ενδιαφέρον προσέλκυσε κυρίως η Δανία, ιδίως το κίνημα των λαϊκών δευτεροβάθμιων σχολείων για ενήλικες και οι γεωργικοί συνεταιρισμοί της, που φαινόταν να προσφέρουν εφαρμόσιμες λύσεις σε χρόνια προβλήματα του γεωργικού τομέα. Η σχετικά γρήγορη ανάκαμψη των σκανδιναβικών οικονομιών από τη μεγάλη οικονομική κρίση της δεκαετίας του 30, και μάλιστα χωρίς να έχει θυσιαστεί η κοινοβουλευτική δημοκρατία, όπως συνέβη σε άλλα μέρη της Ευρώπης, έστρεψε την προσοχή πολλών στον Ευρωπαϊκό Βορρά. Το μεγαλύτερο μέρος του ενδιαφέροντος, τουλάχιστον στην αρχή, στράφηκε μάλλον στη Σουηδία, όχι συνολικά στη Σκανδιναβία, ιδίως μετά τη δημοσίευση του βιβλίου Sweden: The Middle Way (δηλαδή, «Σουηδία: Η Μέση Οδός») του αμερικανού δημοσιογράφου Marquis Childs, το οποίο άσκησε βαθιά

15 επίδραση. Η επιτυχία των σκανδιναβικών χωρών αποδόθηκε, πάνω απ όλα, σε ένα είδος συμβιβασμού ανάμεσα στον φιλελεύθερο καπιταλισμό και τον κρατικό κομουνισμό, τον οποίο κατόρθωσαν να υλοποιήσουν οι υπεύθυνοι για τη χάραξη εθνικής πολιτικής στις χώρες αυτές, και ο οποίος επέτρεψε την επίτευξη μιας ιστορικής πολιτικής συμφωνίας ανάμεσα στην εργατική τάξη και στον αγροτικό κόσμο. Ωστόσο, όπως υπογράμμισε ο Kazimierz Musał, η διάδοση του επείσακτου στερεοτύπου περί σκανδιναβικής «μέσης οδού» διασταυρώθηκε με ένα στερεότυπο ευρέως διαδεδομένο σε εθνικό επίπεδο. Το 1937 εκδόθηκε στην αγγλική γλώσσα, με χρηματοδότηση των σκανδιναβικών κυβερνήσεων, ο τόμος The Northern Countries in the World Economy [Οι χώρες του Ευρωπαϊκού Βορρά στην παγκόσμια οικονομία], ο οποίος προώθησε με επιτυχία την ιδέα ενός διακριτού μπλοκ χωρών του Βορρά, στο οποίο ανήκαν επίσης η Φινλανδία και η Ισλανδία. Στη Σουηδία των αρχών του 20ού αιώνα, ορισμένοι ιδεολόγοι του εκσυγχρονιστικού εθνικισμού, όπως ο Gustav Sundbärg, αναφέρονταν στην ανάγκη διαμόρφωσης των προϋποθέσεων για μια νέα περίοδο «αυξημένης επιρροής» της Σουηδίας, μέσω μιας νέας νοηματοδότησης της έννοιας του σουηδικού έθνους και της ταύτισής του με την πρόοδο και τη νεοτερικότητα. Κατά τη μεταπολεμική περίοδο, η αντοχή στο χρόνο της ιδέας του σκανδιναβικού μοντέλου επέτρεψε στα μικρά εθνικά κράτη της βόρειας Ευρώπης να αποφύγουν τον κίνδυνο να χαρακτηριστούν (λόγω μεγέθους) ασήμαντα. Έτσι λοιπόν, τις παραμονές του Β Παγκόσμιου Πολέμου, η Σκανδιναβία είχε συνδεθεί στο μυαλό πολλών ανθρώπων στην Ευρώπη και αλλού με ριζοσπαστικά νέες ιδέες στα πεδία της οικονομικής και κοινωνικής πολιτικής. Τα γεγονότα που ακολούθησαν τον πόλεμο συνετέλεσαν στο να παγιωθεί αυτή η εικόνα. Η ιδέα της «μέσης οδού», δηλαδή του συμβιβασμού ανάμεσα στον σοσιαλισμό και τον καπιταλισμό, συμφωνούσε με την κυρίαρχη εικόνα της περιοχής ως μιας ουδέτερης αλλά φιλικής

16 ομάδας κρατών που παρεμβάλλεται στις δύο υπερδυνάμεις και στηρίζει ανεπιφύλακτα το διεθνιστικό χαρακτήρα του ΟΗΕ. Και πάλι, βέβαια, αξίζει να διερευνήσουμε εάν το συγκεκριμένο μοντέλο είναι κατά βάση σουηδικό, δεδομένου ότι η Σουηδία ήταν η μόνη σκανδιναβική χώρα για την οποία η ουδετερότητα αποτελούσε επίσημη εθνική πολιτική. Έστω και εξ αντανακλάσεως, όμως, η Σκανδιναβία παρουσίαζε στον έξω κόσμο μια δυναμική εικόνα περιφερειακής ομοιογένειας. Αυτή η εικόνα ήταν εν γένει θετική, παραπέμποντας σε κοινωνίες με εξαιρετικά υψηλό βιοτικό επίπεδο, αν και για μια περίοδο τη δεκαετία του 70 αυτή αντικαταστάθηκε από την πολύ πιο αρνητική εικόνα ενός ημι-ολοκληρωτικού εφιάλτη ρυθμιστικών κανονισμών που τον χαρακτήριζαν υπερβολικά υψηλά ποσοστά αλκοολισμού και αυτοκτονιών. Η Σκανδιναβία έγινε συνώνυμο του κράτους πρόνοιας, ενώ αυξημένο ήταν και το ενδιαφέρον για τα συστήματα πολιτικής διαδιακασίας και εφαρμοσμένης πολιτικής που υιοθετήθηκαν εκεί, για την οικονομική πολιτική, τις βιομηχανικές σχέσεις, την κουλτούρα της αναζήτησης συμβιβαστικών λύσεων και τη διεθνιστική εξωτερική πολιτική των χωρών της. Η σκανδιναβική ιδιαιτερότητα όσον αφορά τα παραπάνω πεδία τονίστηκε περαιτέρω από ορισμένα ισχυρά στερεότυπα πολιτισμικού χαρακτήρα. Μετά την «εκτίναξή τους στη σύγχρονη εποχή», στα τέλη του 19ου αιώνα, οι σκανδιναβικές χώρες έδωσαν αναμφίβολα μια σειρά από σπουδαίες διεθνείς προσωπικότητες στον τομέα του πολιτισμού, όπως τους δραματουργούς Ερρίκο Ίψεν και Αύγουστο Στρίντμπεργκ, τους συνθέτες Edvard Grieg και Jean Sibelius, τον ζωγράφο Edvard Munch, τους λογοτέχνες Knut Hamsun, Halldór Laxness και Karen Blixen, και τους συγγραφείς παιδικών βιβλίων Astrid Lindgren και Tove Jansson, για να αναφέρουμε μερικούς από τους πιο γνωστούς. Αν και ορισμένοι από τους δημιουργούς αυτούς, μαζί με τους συμπατριώτες τους, είχαν επηρεαστεί απ τη ρομαντική αντίληψη για το έθνους, είναι μάλλον σημαντικότερο να

17 τονίσουμε ότι ο υπόλοιπος κόσμος τούς προσλάμβανε ως Σκανδιναβούς παρά να αναζητήσουμε στο έργο τους τυπικά στοιχεία της σκανδιναβικής ταυτότητας. Επιπλέον, ο δυσπρόσιτος χαρακτήρας των σκανδιναβικών γλωσσών σήμαινε ότι, αναπόφευκτα, οι ντόπιοι συγγραφείς έπρεπε να στηριχθούν στις μεταφράσεις αν ήθελαν να προσεγγίσουν το ευρύτερο διεθνές αναγνωστικό κοινό. Γι αυτόν ακριβώς τον λόγο, μερικοί απ τους πιο διακεκριμένους συγγραφείς σε εθνικό επίπεδο έκαναν πολύ μικρότερη αίσθηση στο εξωτερικό. Ως χαρακτηριστικά παραδείγματα, μπορούμε να αναφέρουμε τη Σουηδή Selma Lagerlöf, τον Φινλανδό Väinä Linna, ακόμα και τον Δανό κληρικό του 19ου αιώνα N.F.S. Grundtvig. Ίσως έτσι να εξηγείται το γεγονός ότι η εικόνα που επικράτησε διεθνώς για τη Σκανδιναβία, στο δεύτερο ήμισυ του 20ού αιώνα, διαμορφώθηκε κατά κύριο λόγο από μορφές τέχνης που δεν στηρίζονται στον γραπτό λόγο. Η σκανδιναβική δημώδης μουσική απέκτησε ιδιαίτερη πολιτιστική και οικονομική σημασία. Καλλιτέχνες όπως οι Björk, A-ha, Sigur Rós, Europe και Roxette είχαν διεθνή εμπορική απήχηση, αν και κανείς δεν είχε τη θριαμβευτική επιτυχία των ABBA. Και πάλι, όμως, δύσκολα θα διέκρινε κανείς κάποιο χαρακτηριστικά σκανδιναβικό στοιχείο στους παραπάνω καλλιτέχνες, αφού οι περισσότεροι ήταν επηρεασμένοι από την αμερικανική ποπ κουλτούρα και το μεγαλύτερο μέρος της δουλειάς τους ήταν με αγγλικό στίχο. Ακόμη και η Björk είχε ένα στυλ που ναι μεν μπορεί να χαρακτηριστεί πρωτότυπο και εκλεκτικό, αλλά παρά τις συνεχείς αναφορές στο ισλανδικό τοπίο, δύσκολα θα το έλεγε κανείς «τυπικά» ισλανδικό (όποιο περιεχόμενο κι αν δίναμε στον όρο). Είναι πολύ πιθανό τον σημαντικότερο ρόλο απ την άποψη αυτή να τον έπαιξε ο κινηματογράφος. Αρκετοί Σουηδοί και Δανοί δημιουργοί είχαν επιτυχία στο εξωτερικό την περίοδο του βωβού κινηματογράφου, μεταπολεμικά όμως στο πεδίο του σκανδιναβικού πολιτισμού κυριάρχησε τουλάχιστον σε διεθνές επίπεδο η επιβλητική

18 φυσιογνωμία του σουηδού σκηνοθέτη Ingmar Bergman. Για πολλούς κινηματογραφόφιλους της μεταπολεμικής περιόδου, ο Bergman αποτέλεσε την επιτομή του ευρωπαϊκού καλλιτεχνικού σινεμά, ενώ το έργο του διαμόρφωσε καθοριστικά τα ποικίλα πολιτισμικά στερεότυπα για τη Σκανδιναβία, πραγματευόμενο θέματα όπως τον ανθρώπινο φόβο για τον θάνατο ενώπιον ενός σιωπηλού θεού (σε μια εποχή αυξανόμενης απομάκρυνσης απ τη θρησκεία), τη μελαγχολία και τη μοναξιά, αλλά και τη σεξουαλική ανεκτικότητα. Τη δεκαετία του 90, το σκανδιναβικό σινεμά προσέλκυσε εκ νέου το διεθνές ενδιαφέρον, κυρίως μέσω των έργων της δανικής κινηματογραφικής σχολής του «Δόγματος 95», όπου περίοπτη θέση είχε ο σκηνοθέτης Lars von Trier. Ακόμη κι αν υπήρχαν συγγένειες ανάμεσα στον Bergman και στο «Δόγμα 95», αυτές είχαν σχέση μάλλον με την ισχυρή κρατική υποστήριξη στις τέχνες εν γένει, και στον κινηματογράφο ειδικότερα, η οποία επέτρεπε σε άγνωστους, νέους καλλιτέχνες που γύριζαν ταινίες σε γλώσσες με τόσο λίγους ομιλητές να πρωτοπορούν καλλιτεχνικά και να καθιερώνονται στο διεθνές στερέωμα. Ωστόσο, αν η σκανδιναβική κουλτούρα του 20ού αιώνα έχει πράγματι κάποια ιδιαίτερη αισθητική, αυτή εκφράστηκε κατά κύριο λόγο από το κίνημα του φονξιοναλισμού (επιδίωξη της μέγιστης λειτουργικότητας) στην αρχιτεκτονική και στον σχεδιασμό αντικειμένων. Ο σκανδιναβικός φονξιοναλισμός, που έγινε παγκοσμίως γνωστός στην Έκθεση της Στοκχόλμης το 1930, επεδίωκε να συνδέσει οργανικά τη φόρμα με τη λειτουργία των κατασκευών και πειραματιζόταν με τη χρήση νέων υλικών, όπως οι ατσάλινοι σωλήνες ή το ενισχυμένο σκυρόδεμα, χαρακτηριστικά που τον συνέδεαν με τον Le Corbusier και τη σχολή του Bauhaus. Ωστόσο, ο σκανδιναβικός φονξιοναλισμός κατέληξε να σημαίνει πολύ περισσότερα πράγματα. Πάνω απ όλα, παρέπεμπε εμμέσως στην ύπαρξη ενός βαθύτερου δεσμού ανάμεσα στις αισθητικές επιδιώξεις της αρχιτεκτονικής και στον πρακτικό χαρακτήρα της κοινωνικής

19 πολιτικής. Το νέο σπίτι του λαού δεν θα χτιζόταν μεταφορικά, αλλά κυριολεκτικά. Η πρωτεργάτης της οικογενειακής πολιτικής των σοσιαλδημοκρατών στη Σουηδία, η Alva Myrdal, συνεργάστηκε με τον αρχιτέκτονα Sven Markelius στον σχεδιασμό νέων τύπων κοινωνικής κατοικίας. Μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο, το φονξιοναλιστικό όραμα αγκάλιασε επίσης τους τομείς του πολεοδομικού σχεδιασμού και της κατασκευής επίπλων και προϊόντων καθημερινής χρήσεως. Ως προς το στυλ, κυρίαρχο γνώρισμα ήταν οι σαφείς και απλές γραμμές. Από ιδεολογική σκοπιά, ενθάρρυνε την πλήρη αποδοχή της νεοτερικότητας και την απόρριψη του παρελθόντος, που εκφράστηκαν με την αντιπάθεια απέναντι στις παλιές κεντρικές συνοικίες των πόλεων, με τα περίτεχνα αστικά οικοδομήματά τους, που μεγάλο μέρος τους κατεδαφίστηκε, και με την κατασκευή νέων «δασικών προαστίων» για να βρίσκεται ο σύγχρονος άνθρωπος πλησιέστερα στη φύση. Το συγκεκριμένο φαινόμενο υπήρξε κατ εξοχήν σκανδιναβικό. Την πρώτη πόλη-δορυφόρο της Στοκχόλμης, το Björkhagen, η οποία σχεδιάστηκε με βάση τις αρχές του φονξιοναλισμού και ολοκληρώθηκε το 1948, ακολούθησε το Lambertseter του Όσλο, το 1951, αν και η αναμόρφωση της νορβηγικής πρωτεύουσας δεν έφτασε ποτέ στον βαθμό αναμόρφωσης της σουηδικής. Οι φινλανδοί αρχιτέκτονες είχαν ήδη αρχίσει να έρχονται στο προσκήνιο κατά τον μεσοπόλεμο, όταν ανέλαβαν να κατασκευάσουν μνημειώδη έργα-σύμβολα του νεοσύστατου κράτους, όπως ο σιδηροδρομικός σταθμός του Ελσίνκι ( ), σχεδιασμένος από τον Eliel Saarinen, και το Ολυμπιακό Στάδιο που σχεδίασαν οι Yrjö Lindegren και Toivo Jännti για τους αγώνες του 1940 (αναβλήθηκαν, για να διεξαχθούν τελικά στο Ελσίνκι το 1952). Παρ όλα αυτά, κυρίαρχη μορφή στη Φινλανδία υπήρξε ο Alvar Aalto, ο οποίος έγινε γνωστός όχι μόνο για την αρχιτεκτονική του, αλλά και για τον σχεδιασμό επίπλων και άλλων οικιακών αντικειμένων, με βάση τις αρχές του φονξιοναλισμού. Στη Δανία, το στυλ σχεδίου που

20 ονομάστηκε «Danish modern» συγκέντρωσε μεγάλο διεθνές ενδιαφέρον και μετά το 1945 εξελίχθηκε σε σημαντικό εξαγώγιμο προϊόν. Το 1950, η «στρογγυλή καρέκλα» του Hans J. Wegner ανακηρύχθηκε η ωραιότερη καρέκλα στον κόσμο από το περιοδικό Interiors. Ακόμη και τα πασίγνωστα δανέζικα παιδικά παιχνίδια με τουβλάκια, τα Lego, θεωρήθηκε ότι ενσαρκώνουν τις ίδιες αρχές. Μάλιστα, η Alva Myrdal είχε δώσει έμφαση στη σημασία του παιχνιδιού για τη διαπαιδαγώγηση ορθολογικά ενεργούντων πολιτών και η ονομασία Lego προήλθε από τη δανική έκφραση Leg godt, που σημαίνει «παίζω καλά». Στις αρχές του 21ου αιώνα, η φήμη των σκανδιναβικών καταναλωτικών προϊόντων ως κατ εξοχήν λειτουργικών, καλαίσθητων και «δημοκρατικά» προσιτών διατηρείται αμείωτη. Παραδείγματα αποτελούν τα κινητά τηλέφωνα της εταιρείας Nokia και, πάνω απ όλα, τα συναρμολογούμενα έπιπλα της σουηδικής επιχείρησης IKEA, η οποία προβάλλει συνειδητά τη σκανδιναβικότητα των προϊόντων της, παρ ότι αυτά προορίζονται για ένα πολυεθνικό καταναλωτικό κοινό. Είναι προφανές ότι υπάρχει ισχυρή αλληλεπικάλυψη ανάμεσα στην εικόνα που έχει φιλοτεχνηθεί στο μυαλό του ευρύτερου κοινού από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης για το σκανδιναβικό μοντέλο, στην οποία οι σκανδιναβικές χώρες αποτελούν πρότυπα (ακόμη και προς αποφυγήν) για όσους αποφασίζουν μέτρα πολιτικής σε άλλα μέρη του κόσμου, και στην έννοια του σκανδιναβικού μοντέλου όπως αυτή διαμορφώθηκε στο ακαδημαϊκό πλαίσιο των κοινωνικών επιστημών. Πολλοί πανεπιστημιακοί ερευνητές στράφηκαν στη μελέτη της περιοχής επιδοκιμάζοντας ανοιχτά, ή και θαυμάζοντας, τις σκανδιναβικές κοινωνίες, που διέφεραν τόσο θεμελιωδώς από τις κοινωνίες σε άλλα μέρη του κόσμου. Η έννοια του Karl W. Deutsch περί της σκανδιναβικής «κοινότητας ασφαλείας», η θεωρία του Arendt Lijphart για τις «δημοκρατίες της συναίνεσης», ο χαρακτηρισμός των σκανδιναβικών χωρών από την Christine Ingebritsen ως «πρότυπων