Μυοσκελετικές Δυσλειτουργίες σε Άτομα Νεαρής Ηλικίας

Transcript

1 Εθνικό & Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Σχολή Επιστήμης Φυσικής Αγωγής & Αθλητισμού Τομέας Αθλητιατρικής & Βιολογίας της Άσκησης Εργαστήριο Αθλητικής Βιο-Μηχανικής Ομάδα Εργονομίας Μυοσκελετικές Δυσλειτουργίες σε Άτομα Νεαρής Ηλικίας Εμμανουήλ Αναλίνα, Μπουντόλος Κων/νος

2 εισαγωγή... ΜΥΟΣΚΕΛΕΤΙΚΕΣ ΔΥΣΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ (ΜΣΔ). σύνδρομα και νοσήματα που προκαλούν οξέα και χρόνια συμπτώματα από το μυοσκελετικό σύστημα πολυπαραγοντικές ασθένειες εκδηλώνονται σε οποιαδήποτε ανατομική περιοχή (αυχένας, ώμοι, ΣΣ, άνω και κάτω άκρα) κυμαίνονται από ελαφριές ενοχλήσεις και πόνους έως σοβαρές παθήσεις που απαιτούν ανάπαυση και θεραπευτική αγωγή συνήθως είναι συσσωρευτικές παθήσεις (επαναλαμβανόμενη καταπόνηση, σταδιακή εμφάνιση) μπορούν να προκληθούν από ατύχημα (κάταγμα, εξάρθρωση) δυσχεραίνουν τις καθημερινές δραστηριότητες του ανθρώπου 13/12/ (Punnett & Wegman, 2004; European Agency for Safety and Health at Work 2007; Punnett, 2014)

3 εισαγωγή... ΜΥΟΣΚΕΛΕΤΙΚΕΣ ΔΥΣΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ σχετίζονται άμεσα με την εργασία Προκαλούνται ή επιδεινώνονται κατά κύριο λόγο από την εργασία και από τις επιπτώσεις του άμεσου εργασιακού περιβάλλοντος Περισσότεροι από 200 διαφορετικοί τραυματισμοί αναφέρονται ως αποτέλεσμα της εργασιακής καταπόνησης και αφορούν σε τραυματισμούς ή δυσλειτουργίες 13/12/ (European Agency for Safety and Health at Work, 2007; Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2013)

4 εισαγωγή... Συχνότητα εμφάνισης των ΜΣΔ που σχετίζονται με την εργασία είναι το συνηθέστερο πρόβλημα που σχετίζεται με την εργασία σε παγκόσμια κλίμακα Στην Ευρώπη σύμφωνα με ειδική έρευνα σε εύρος χρονολογιών : Το 3,5% των εργαζομένων είχε τουλάχιστον ένα ατύχημα στο χώρο εργασίας Το 8,6% των εργαζομένων αντιμετώπισε τους τελευταίους 12 μήνες προβλήματα υγείας που προκλήθηκαν ή επιδεινώθηκαν από την εργασία Το κυριότερο πρόβλημα υγείας, ήταν τα μυοσκελετικά προβλήματα που επηρέαζαν τη μέση (28%) και τα άνω άκρα (19%). To 2013 το 25.1 % των εργατικών ατυχημάτων αφορούσε σε κακώσεις του μυοσκελετικού συστήματος (διαστρέμματα, εξαρθρώσεις κλπ). 13/12/ (Eurostat, Health and Safety at Work in Europe ( ) - A statistical portrait, 2010; Eurostat, 2013.)

5 εισαγωγή... Συχνότητα εμφάνισης των ΜΣΔ που σχετίζονται με την εργασία Στην Ελλάδα σύμφωνα με ειδική έρευνα για τα ατυχήματα και τα προβλήματα υγείας που συνδέονται με την εργασία (2013): Το 1,8% των εργαζομένων είχε τουλάχιστον ένα ατύχημα στο χώρο εργασίας τους τελευταίους 12 μήνες. Το (47%) των ατυχημάτων οδήγησαν σε απώλεια το πολύ μίας ημέρας εργασίας. Το 8,5% των εργαζομένων αντιμετώπισε τους τελευταίους 12 μήνες προβλήματα υγείας που προκλήθηκαν ή επιδεινώθηκαν από την εργασία. Το κυριότερο πρόβλημα υγείας σε διάφορα επαγγέλματα, ήταν τα μυοσκελετικά προβλήματα που επηρέαζαν τα άνω, τα κάτω άκρα και κυρίως τη μέση (14,0%, 18,6% και 26,7% αντίστοιχα) = 59,3% Οι γυναίκες με > ποσοστό 65,7% έναντι των ανδρών 53,9%, σχεδόν στο ίδιο βαθμό σε ηλικίες κάτω και άνω των 50 ετών (57,3% και 60,2% αντίστοιχα). 13/12/ (ΕΛΣΤΑΤ, 2014)

6 εισαγωγή... Συχνότητα εμφάνισης των ΜΣΔ που σχετίζονται με την εργασία Σύγκριση των ειδικών ερευνών 2007 και 2013: Το ποσοστό ατυχήματος στο χώρο εργασίας εμφανίζεται σχεδόν αμετάβλητο, για τα δύο έτη 1,8%. Η διάρκεια απουσίας των εργαζόμενων παρουσιάζεται γενικά μειωμένη το Το ποσοστό αναφοράς προβλημάτων ασθένειας που σχετίζονται με την εργασία παραμένει επίσης σταθερό 8,5%. Το κυριότερο πρόβλημα υγείας ήταν και παρέμειναν τα μυοσκελετικά προβλήματα. Με μικρή αύξηση των προβλημάτων στα άνω και κάτω άκρα και μικρή μείωση στη μέση. 13/12/ (ΕΛΣΤΑΤ, 2014)

7 εισαγωγή... Νέοι εργαζόμενοι και ΜΣΔ στην Ευρώπη (15-29 ετών) κυμαίνεται στο 49-52% Το 16,5% αναφέρει μυϊκούς πόνους (αντιστοιχεί περίπου σε 3,5 εκατομμύρια νέους σύμφωνα με το πληθυσμό της Ευρωπαϊκής Ένωσης) Οι νέοι (15-24 ετών) παρουσιάζουν υψηλότερη συχνότητα εργασιακών ατυχημάτων συγκριτικά με τους εργαζομένους μεγαλύτερων ηλικιών Στην Ελλάδα μεταξύ των ετών το % των εργατικών ατυχημάτων στις ηλικίες ετών κυμαίνεται 22,83 ±9,5, 13/12/ (European Agency for Safety and Health at Work, 2007; Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2013; ΕΛΣΤΑΤ, 2014)

8 εισαγωγή... Παράγοντες που συμβάλλουν στην εμφάνιση ΜΣΠ Εμβιομηχανικοί-Φυσικοί επίπονες και στατικές στάσεις παρατεταμένη καθιστική εργασία ή ορθοστασία χειρισμός φορτίων επαναλαμβανόμενες κινήσεις κινήσεις που απαιτούν μεγάλη εφαρμογή δύναμης ταχύρρυθμη εργασία κραδασμοί, δονήσεις θερμοκρασία περιβάλλοντος θόρυβος κακός ή ελλιπής φωτισμός Ψυχοκοινωνικοί-Οργανωτικοί υψηλές απαιτήσεις αντικρουόμενες οδηγίες και αρμοδιότητες χρονική πίεση έλλειψη διαπροσωπικών σχέσεων χαμηλός βαθμός ικανοποίησης Ατομικοί και προσωπικοί ατομική συμπεριφορά σωματική ικανότητα ηλικία παχυσαρκία μειωμένη φυσική δραστηριότητα Οι πιθανότητες εμφάνισης ΜΣΠ αυξάνονται με τον συνδυασμό παραγόντων 13/12/ (European Agency for Safety and Health at Work, 2007; ΕΛ.ΙΝ.Υ.Α.Ε. 2007; Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2013; Punnett, 2014)

9 εισαγωγή... Οι ΜΣΔ έχουν ως αποτέλεσμα: Για τον εργαζόμενο= ταλαιπωρία και απώλεια εισοδήματος Για τον εργοδότη= μείωση της αποδοτικότητας της επιχείρησής του Για τις κυβερνήσεις= αύξηση του κόστους κοινωνικής ασφάλισης Αποτελούν προτεραιότητα για την επαγγελματική ασφάλεια και υγεία. 13/12/ (European Agency for Safety and Health at Work, 2007; Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2013)

10 ΣΚΟΠΟΣ Να διερευνηθούν οι τυχόν ΜΣΔ σε άτομα νεαρής ηλικίας, που σπουδάζουν την αθλητική επιστήμη και ασχολούνται συστηματικά με την άσκηση. 13/12/

11 ΜΕΘΟΔΟΣ 13/12/

12 μέθοδος... Χρησιμοποιήθηκε το ερωτηματολόγιο Nordic Musculoskeletal Questionnaire (NMQ) (Kuorinka et al. 1987), το οποίο μεταφράστηκε και τροποποιήθηκε ώστε να εξυπηρετεί την συγκεκριμένη μελέτη. 13/12/

13 μέθοδος... Χρησιμοποιήθηκε το ερωτηματολόγιο Nordic Musculoskeletal Questionnaire (NMQ) (Kuorinka et al. 1987), το οποίο μεταφράστηκε και τροποποιήθηκε ώστε να εξυπηρετεί την συγκεκριμένη μελέτη. Το ερωτηματολόγιο περιλάμβανε: A. 9 ερωτήσεις για γενικές πληροφορίες 13/12/

14 μέθοδος... Χρησιμοποιήθηκε το ερωτηματολόγιο Nordic Musculoskeletal Questionnaire (NMQ) (Kuorinka et al. 1987), το οποίο μεταφράστηκε και τροποποιήθηκε ώστε να εξυπηρετεί την συγκεκριμένη μελέτη. Το ερωτηματολόγιο περιλάμβανε: A. 9 ερωτήσεις για γενικές πληροφορίες B. 15 γενικές ερωτήσεις για πόνους-ενοχλήσεις στην ΣΣ, τους ώμους και τα ισχία 13/12/

15 μέθοδος... Χρησιμοποιήθηκε το ερωτηματολόγιο Nordic Musculoskeletal Questionnaire (NMQ) (Kuorinka et al. 1987), το οποίο μεταφράστηκε και τροποποιήθηκε ώστε να εξυπηρετεί την συγκεκριμένη μελέτη. Το ερωτηματολόγιο περιλάμβανε: A. 9 ερωτήσεις για γενικές πληροφορίες B. 15 γενικές ερωτήσεις για πόνους-ενοχλήσεις στην ΣΣ, τους ώμους και τα ισχία C. 26 ειδικές ερωτήσεις για τις περιοχές του αυχένα, των ώμων και της οσφύς 13/12/

16 μέθοδος... Χρησιμοποιήθηκε το ερωτηματολόγιο Nordic Musculoskeletal Questionnaire (NMQ) (Kuorinka et al. 1987), το οποίο μεταφράστηκε και τροποποιήθηκε ώστε να εξυπηρετεί την συγκεκριμένη μελέτη. Το ερωτηματολόγιο περιλάμβανε: A. 9 ερωτήσεις για γενικές πληροφορίες B. 15 γενικές ερωτήσεις για πόνους-ενοχλήσεις στην ΣΣ, τους ώμους και τα ισχία C. 26 ειδικές ερωτήσεις για τις περιοχές του αυχένα, των ώμων και της οσφύς Δείγμα: 160 φοιτητές-τριες ΤΕΦΑΑ. Χαρακτηριστικά Δείγματος (Ν=160) Φοιτητές (n=84) Φοιτήτριες (n=76) Ηλικία (έτη) ± ±2.6 Σωματικό ανάστημα (cm) 180.0± ±6.46 Σωματική μάζα(kg) 76.4± ±6.8 13/12/

17 μέθοδος... Χρησιμοποιήθηκε το ερωτηματολόγιο Nordic Musculoskeletal Questionnaire (NMQ) (Kuorinka et al. 1987), το οποίο μεταφράστηκε και τροποποιήθηκε ώστε να εξυπηρετεί την συγκεκριμένη μελέτη. Το ερωτηματολόγιο περιλάμβανε: A. 9 ερωτήσεις για γενικές πληροφορίες B. 15 γενικές ερωτήσεις για πόνους-ενοχλήσεις στην ΣΣ, τους ώμους και τα ισχία C. 26 ειδικές ερωτήσεις για τις περιοχές του αυχένα, των ώμων και της οσφύς Δείγμα: 160 φοιτητές-τριες ΤΕΦΑΑ. Χαρακτηριστικά Δείγματος (Ν=160) Φοιτητές (n=84) Φοιτήτριες (n=76) Ηλικία (έτη) ± ±2.6 Σωματικό ανάστημα (cm) 180.0± ±6.46 Σωματική μάζα(kg) 76,37±8, ±6.77 Στατιστική ανάλυση: περιγραφική ανάλυση και έλεγχος με το στατιστικό κριτήριο 13/12/2016 x 2 με επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας p (SPSS 20.0) 17

18 13/12/

19 αποτελέσματα... Ηλικία (έτη) Φοιτητές (n=84) Φοιτήτριες (n=76) Σύνολο (Ν=160) Αριθμός Ποσοστό Αριθμός Ποσοστό Αριθμός Ποσοστό [18-22) 2 2.4% % % [22-26) % % 48 30% [26-31) % 5 6.6% 7 4.4% [31-35) 2 2.4% 1 1.3% 3 1.9% Έτος παρακολούθησης Φοιτητές (n=84) Φοιτήτριες (n=76) Σύνολο (Ν=160) Αριθμός Ποσοστό Αριθμός Ποσοστό Αριθμός Ποσοστό 1ο 8 9.5% % 16 10% 2ο % % % 3ο % % % 4ο % % % 5ο % % % 6ο 0 0% 1 1.3% 1 0.6% 8ο 1 1.2% 0 0% 1 0.6% 13/12/

20 αποτελέσματα... Ώρες παρακολούθησης μαθημάτων εβδ. Φοιτητές (n=84) Φοιτήτριες (n=76) Σύνολο (Ν=160) Αριθμός Ποσοστό Αριθμός Ποσοστό Αριθμός Ποσοστό [0-10) 21 25% % % [10-20) % % % [20-30) % % 40 25% [30-40) 3 3.6% % % [40-50) 0 0% 1 1.3% 1 0.6% Ώρες χρήσης (Η/Υ) Φοιτητές (n=84) Φοιτήτριες (n=76) Σύνολο (Ν=160) Αριθμός Ποσοστό Αριθμός Ποσοστό Αριθμός Ποσοστό [0-5) % % % [5-10) % % % [10-15) 5 6% 7 9.2% % [15-20) 0 0% 0 0% 0 0% [20-25) 1 1.2% 1 1.3% 2 1.3% 13/12/

21 αποτελέσματα... Εμφάνιση ενοχλήσεων-πόνων κατά τη διάρκεια των τελευταίων 12 μηνών * ΟΧΙ ΝΑΙ Περίπου τα 2/3 του δείγματος (n=114) είχαν κάποια ενόχληση-πόνο κατά τη διάρκεια των τελευταίων 12 μηνών σε μία τουλάχιστον ανατομική περιοχή (p<.05). 13/12/

22 αποτελέσματα... Εμφάνιση ενοχλήσεων-πόνων ανά ανατομικές περιοχές κατά τη διάρκεια των τελευταίων 12 μηνών Ανατομικές περιοχέςενόχληση/πόνος Αριθμός Ποσοστό Αυχένας % Ώμοι % Θωρακική περιοχή % Οσφυϊκή περιοχή % Ισχία % 100,00% 80,00% 60,00% 40,00% 30,63% 31,88% 38,75% 20,00% 8,13% 14,38% 0,00% 13/12/2016 Αυχένας Ώμοι Θωρακική Οσφυϊκή Ισχία 22 περιοχή περιοχή

23 αποτελέσματα... Διακοπή παρακολούθησης μαθημάτων και αποφυγή άσκησης εξαιτίας της ενόχλησης των τελευταίων 12 μηνών 100,00% Διακοπή παρακολούθησης μαθημάτων εξαιτίας της ενόχλησης των τελευταίων 12 μηνών 80,00% 60,00% [ΤΙΜΗ] 44,74% 40,00% 20,00% 0,00% ΟΧΙ ΝΑΙ Περίπου το 1/2 των ατόμων που εμφάνισαν κάποια ενόχληση κατά τη διάρκεια των τελευταίων 12 μηνών, διέκοψαν την παρακολούθηση μαθημάτων και απέφυγαν την άσκηση. 13/12/

24 αποτελέσματα... Επίσκεψη σε γιατρό, φυσικοθεραπευτή ή άλλη ειδικότητα για την αντιμετώπιση των ενοχλήσεων-πόνων (αυχένα, ώμους, οσφυϊκή περιοχή) 100,00% 90,00% 80,00% 70,00% 60,00% 50,00% 40,00% 30,00% 20,00% 10,00% 0,00% Επίσκεψη σε γιατρό για την αντιμετώπιση των ενοχλήσεων-πόνων 48,62% 51,38% ΟΧΙ ΝΑΙ Περίπου το 1/2 των ατόμων που εμφάνισαν κάποια ενόχληση σε κάποια από τις ανατομικές περιοχές κατά τη διάρκεια των 12 τελευταίων μηνών έχουν επισκεφθεί κάποιο γιατρό. 13/12/

25 αποτελέσματα... Η εμφάνιση των ΜΣΔ : ήταν παρόμοια στα δύο φύλλα, με ποσοστά 72.62% για τους φοιτητές και 69.74% για τις φοιτήτριες δεν φάνηκε να συσχετίζεται με: την ηλικία το έτος παρακολούθησης τις ώρες παρακολούθησης μαθημάτων τις ώρες απασχόλησης με Η/Υ 13/12/

26 13/12/

27 συζήτηση-συμπέρασμα... Ένα σημαντικό (71.25%) των φοιτητών Φ. Α. εμφάνισε κάποια ενόχληση-πόνο κατά τη διάρκεια των τελευταίων 12 μηνών σε μία τουλάχιστον ανατομική περιοχή μη αναμενόμενο λόγω του νεαρού της ηλικίας και της συστηματικής συμμετοχής τους σε φυσικές-κινητικές δραστηριότητες. Ενδεχομένως οι ΜΣΠ να οφείλονται στην υπερβολική και έντονη σωματική δραστηριότητα των φοιτητών, λόγω της συμμετοχής τους σε αθλητικές δραστηριότητες εκτός του προγράμματος σπουδών. 13/12/

28 συζήτηση-συμπεράσματα... Σύμφωνα με μελέτες, η συμμετοχή σε ανταγωνιστικά αθλήματα υψηλού επιπέδου σωματικής δραστηριότητας θεωρείται ως παράγοντας κινδύνου για την εμφάνιση ΜΣΠ, κυρίως στις περιοχές του αυχένα, ώμων και οσφυϊκής μοίρας. (Auvinen et al., 2008; Hangai et al., 2010) Συγκεκριμένες αθλητικές δραστηριότητες, προκαλούν μεγάλη φόρτιση των ανατομικών δομών με αποτέλεσμα τον κίνδυνο πρόκλησης ΜΣΠ. (Auvinen et al., 2008;) Στα αθλήματα που απαιτείται μεγάλος βαθμός ευκαμψίας (ενόργανη, ρυθμική, ακοντισμος κλπ), είναι αυξημένος ο επιπολασμός των ΜΣΠ. (Foss et al., 2012) 13/12/

29 συζήτηση-συμπέρασμα... Οι ΜΣΠ μπορεί να οφείλονται στην εργασία των φοιτητών ως fitness instructors (εκγυμναστές). Η επαναλαμβανόμενη συμμετοχή τους σε ομαδικά προγράμματα άσκησης (aerobic, indoor cycling, dance classes, high intensity cardiovascular exercise, pilates, κλπ), χαμηλής ή υψηλής έντασης, οδηγεί σε τραυματισμούς υπέρχρησης και πόνους στο μυοσκελετικό σύστημα. (Rousanoglou & Boudolos, 2005; Clarsen et al., 2010; Malliou et al., 2014; Bratland-Sanda et al., 2015) 13/12/

30 συζήτηση-συμπέρασμα.. Εμφάνιση ΜΣΠ συγκριτικά με άλλους φοιτητές άλλων ενασχολήσεων σε διάφορες χώρες. Φοιτητές Εμφάνιση ενόχλησηςπόνου Νοσηλευτικής (Αυστραλία) Ιατρικής (Μαλαισία) Οδοντιατρικής (Αμερική) Οδοντιατρικής (Ηνωμένο Βασίλειο) Μηχανικών Η/Υ (Ινδία) ΤΕΦΑΑ (Ελλάδα) αυχένας 34.6% 41.8% 48% 50% 34.42% 30.63% ώμοι 23.8% 22.8% 31% % 31.88% οσφυϊκή μοίρα έστω σε μία ανατομική περιοχή 59.2% 46.1% 44% 54% 38.44% 38.75% 80% 65,1% 61% 79% 71,1% 71,25% (Smith & Leggat, 2004; Thornton et al., 2008; Alshagga et al., 2013; Iti et al., 2016; Vilay & Ide, 2016) 13/12/

31 συμπερασματικά... Η σωματική δραστηριότητα προστατεύει το μυοσκελετικό σύστημα και συνιστάται για την πρόληψη και την μείωση εμφάνισης ΜΣΠ. (Andersen et al., 2010, Dalager et al., 2015) Ωστόσο, οι αθλητικές δραστηριότητες και υπερβολική σωματική άσκηση αποτελούν πηγές των μυοσκελετικών παθήσεων. Απαραίτητη είναι η προσοχή στο είδος, την ποιότητα και την ποσότητα της σωματικής άσκησης. (Auvinen et al., 2008; Hangai et al., 2010) 13/12/

32 συμπερασματικά... Η σωματική δραστηριότητα προστατεύει το μυοσκελετικό σύστημα και συνιστάται για την πρόληψη και την μείωση εμφάνισης ΜΣΠ. (Andersen et al., 2010, Dalager et al., 2015) Ωστόσο, οι αθλητικές δραστηριότητες και η υπερβολική σωματική άσκηση αποτελούν πηγές των μυοσκελετικών παθήσεων. Απαραίτητη είναι η προσοχή στο είδος, την ποιότητα και την ποσότητα της σωματικής άσκησης. (Auvinen et al., 2008; Hangai et al., 2010) 13/12/

33 συμπερασματικά... Η σωματική δραστηριότητα προστατεύει το μυοσκελετικό σύστημα και συνιστάται για την πρόληψη και την μείωση εμφάνισης ΜΣΠ. (Andersen et al., 2010, Dalager et al., 2015) Ωστόσο, οι αθλητικές δραστηριότητες και υπερβολική σωματική άσκηση αποτελούν πηγές των μυοσκελετικών παθήσεων. Απαραίτητη είναι η προσοχή στο είδος, την ποιότητα και την ποσότητα της σωματικής άσκησης. (Auvinen et al., 2008; Hangai et al., 2010) Για την πρόληψη των ΜΣΠ απαραίτητη είναι: 1.η αξιολόγηση της κάθε εργασίας και των παραγόντων κινδύνου 2.ο εργονομικός σχεδιασμός 3.η ενημέρωση για τους παράγοντες κινδύνου, των τρόπων αποφυγής τους 4.η ενημέρωση για τη ΣΗΜΑΣΙΑ ΣΩΜΑΤΙΚΗΣ ΑΣΚΗΣΗΣ 5.η εφαρμογή κατάλληλων και εξιδεικευμένων προγραμμάτων υγείας και ευεξίας (wellness) στους χώρους εργασίας 13/12/

34 13/12/

35 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Alshagga MA. Nimer AR. Yan LP. Ibrahim IA. Al-Ghamdi S. & Radman Al-Dubai SR. (2013) Prevalence and factors associated with neck, shoulder and low back pains among medical students in a Malaysian Medical College. BMC Research Notes 6: Iti JL., Nigudgi SR. & Reddy S. (2016) Assessment of musculoskeletal disorders by standardized nordic questionnaire among computer engineering students and teaching staff of Gulbarga city. International Journal of Community Medicine and Public Health, 3(3): European Agency for Safety and Health at Work, Facts 71: Introduction to work-related musculoskeletal disorders, Eurostat, Health and Safety at Work in Europe ( ) - A statistical portrait, EN.PDF/88eef9f7-c229-40de-b1cd-43126bc4a Fredricksson K, Alfredson L, Koster M, Thorbjörnsson CB, Toomingas A, Torgén M (1999) Risk factors for neck and upper limp disorders. Occup Environ Med. 56(1): Kuorinka Ι. Jonsson Β. Kilbom Α. Vinterberg Η. Biering-Sorensen F. Andersson G. & Jorgenssen K. (1987) Standardised Nordic Questionnaire for the analysis of musculoskeletal symptoms. Applied Ergonomics, 18(3): Pascual SA. &Naqvi S. (2008) An investigation of ergonomic analysis tools used in industry in the identification of work-related musculoskeletal disorders. International Journal of Occupational Safety and Ergonomics, 14(2): Punnet L & Wegman (2004) Work-related musculoskeletal disorders: the epidemiologic evidence and the debate. Journal of Electromyography and Kinesiology, 14(1): Punnett L. (2014) Musculoskeletal disorders and occupational exposures: how should we judge the evidence concerning the causal association? Scand J Public Health, 42(13): Rising DW., Bennett B., Hurse K. & Plesh O. (2005) Reports of body pain in a dental student population. The Journal of the American Dental Association 136(1): Smith D. & Leggat P. (2004) Musculoskeletal disorders among rural Australian nursing students. Australian Journal of Rural Health, 12(6): Sundstrup E, Jakobsen MD, Andersen CH, Jay K, Persson R, Aagaard P,Andersen LL. (2013) Participatory ergonomic intervention versus strength training on chronic pain and work disability in slaughterhouse workers: Study protocol for a single-blind, randomized controlled trial. Bmc Musculoskelet Disord, 14: Thornton LJ., Barr AE., Stuart-Buttle C., Gaughan JP., Wilson ER. & Jackson AD. (2008) Perceived musculoskeletal symptoms among dental students in the clinic work environment. Ergonomics, 51(4):, Vilay S. & Ide M. (2016) Musculoskeletal neck and back pain in undergraduate dental students at a UK dental school - a cross-sectional study. Br Dent J, 221(5): ΕΛ.ΙΝ.Υ.Α.Ε., Υγεία και ασφάλεια στους χώρους εργασίας των νοσοκομείων, Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Κίνδυνοι για την επαγγελματική ασφάλεια και υγεία στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης - Οδηγός πρόληψης και ορθής πρακτικής, ΕΛΣΤΑΤ. 13/12/2016 Ειδική έρευνα για τα ατυχήματα και τα προβλήματα υγείας που συνδέονται με την εργασία (ad hoc 2013) 35 /publication/sjo26/-