Παγκοσμιοποίηση και Μεγάλες Δυνάμεις. Παναγιώτης Θεοδωρόπουλος. Φεβρουάριος 2009

Transcript

1 Παγκοσμιοποίηση και Μεγάλες Δυνάμεις Παναγιώτης Θεοδωρόπουλος Φεβρουάριος 2009 Μετά το τέλος του ψυχρού πολέμου πολλαπλασιάστηκαν οι φωνές που υποστηρίζουν πως η ανθρωπότητα εισέρχεται σε ένα νέο στάδιο διεθνών σχέσεων, κατά το οποίο το διεθνές σύστημα θα χαρακτηρίζεται από σταθερότητα εξαιτίας της συνεργατικής και φιλειρηνικής συμπεριφοράς που θα αποκτήσουν τα κράτη. Εξάλλου, το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης που ορμητικά επιδιώκει την πύκνωση της οικονομικής αλληλεξάρτησης διαμέσου της οικονομικής φιλελευθεροποίησης και της τεχνολογίας των επικοινωνιών και της πληροφορικής, προστέθηκε ως καταλύτης σε αυτό το πλαίσιο σκέψης που οδηγεί στην ενατένιση ενός κόσμου με βασικό χαρακτηριστικό του την έλλειψη των συγκρούσεων και την αρμονία των συμφερόντων. Μέσα από το πρίσμα της ρεαλιστικής προσέγγισης, θα επιδιώξουμε να μελετήσουμε προς ποια κατεύθυνση της συνεργασίας ή του ανταγωνισμού και της σύγκρουσης- επηρεάζει η παγκοσμιοποίηση τους βασικούς δρώντες του διεθνούς συστήματος και κυρίως τις μεγάλες δυνάμεις, και μάλιστα αν οι επιδιώξεις των παγιωμένων ή αναδυόμενων μεγάλων δυνάμεων κατά τη μεταψυχροπολεμική εποχή έχουν μεταβληθεί ή εξακολουθούν να παραμένουν ως είχαν και κατά τον ψυχρό πόλεμο αλλά και πριν απ αυτόν. Με άλλα λόγια, θα προσπαθήσουμε να διερευνήσουμε αν το διεθνές σύστημα όπως διαμορφώνεται από τις μεγάλες δυνάμεις, και μάλιστα κάτω από τη δυναμική της παγκοσμιοποίησης, γίνεται σταθερότερο ή καθίσταται σταδιακά πιο ασταθές και επιρρεπέστερο σε ανταγωνισμούς και συγκρούσεις λόγω αναθεωρητικών αξιώσεων των μεγάλων δυνάμεων. Προτού προχωρήσουμε στη μελέτη μας, θα ήταν χρήσιμο να επιχειρήσουμε να αποσαφηνίσουμε την έννοια της μεγάλης δύναμης στις διεθνείς σχέσεις και να διακρίνουμε την επίδρασή της στο διεθνές σύστημα. Πολλές φορές χρησιμοποιούμε 1

2 τον όρο κυρίαρχη δύναμη ως συναφή ή ταυτόσημο με τη μεγάλη δύναμη. Η εργασία αυτή, αποδέχεται και τους δύο όρους χωρίς διάκριση μεταξύ τους. Έτσι, η φράση «κυρίαρχες δυνάμεις» αναφέρεται στις δυνάμεις εκείνες «που δεσπόζουν περισσότερο από άλλες στη διεθνή κονίστρα. Τα άλλα κράτη στο σύστημα κρατών αναγνωρίζουν μια κυρίαρχη δύναμη στην πράξη, είτε συνεργαζόμενα μ αυτή ή συναθροιζόμενα εναντίον της» 1. Μία επιφανειακή παρατήρηση του διεθνούς γίγνεσθαι μπορεί να οδηγήσει στο συμπέρασμα πως στην εποχή μας και εντός του θεσμού των Ηνωμένων Εθνών, είναι εύκολο να εντοπίσει κανείς τις μεγάλες δυνάμεις από το δικαίωμα βέτο που διαθέτουν ως μόνιμα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας. Όμως, πιο ενδελεχής εξέταση, θα πρέπει να απαντήσει στο ερώτημα γιατί τα συγκεκριμένα κράτη κατέχουν μόνιμες θέσεις στο Συμβούλιο Ασφαλείας. Είναι προφανές πως «οι μεγάλες δυνάμεις δεν είναι μεγάλες επειδή έχουν τη δυνατότητα του βέτο στο Συμβούλιο Ασφαλείας, αλλά ότι ήταν ικανές να δώσουν στον εαυτό τους το βέτο επειδή ήταν μεγάλες δυνάμεις. Δεύτερον, είναι προφανές ότι όλες δεν είναι του ίδιου διαμετρήματος» 2. Πρέπει λοιπόν να αναζητήσουμε το κριτήριο ή τα κριτήρια εκείνα που καθορίζουν πότε μία δύναμη θεωρείται μεγάλη. Αν και είναι προφανές ότι μια μεγάλη δύναμη είναι ισχυρότερη από το μέσο κράτος, εντούτοις δεν είναι καθόλου προφανές βάσει ποιου δείκτη φτάνουμε στον χαρακτηρισμό μιας δύναμης ως μεγάλης. Αν και κατά καιρούς χρησιμοποιούνται διάφορα κριτήρια ισχύος όπως ο πληθυσμός, η έκταση του εδάφους, η βιομηχανική ανάπτυξη, η πολιτικοκοινωνική οργάνωση ή η στρατιωτική ισχύς, κανένα από αυτά δεν είναι απόλυτα έγκυρο, καθώς πολλές φορές απαιτείται ένας συνδυασμός των ανωτέρω παραγόντων ισχύος και μάλιστα με διαφορετική βαρύτητα του καθενός μέσα στο μείγμα ισχύος, ανάλογα με τις ιστορικές συγκυρίες, ενώ η μεταβλητότητα και η δυσκολία μέτρησης πολλών από τα παραπάνω κριτήρια καθιστούν το έργο μας δύσκολο. Ίσως το εύρος των συμφερόντων μιας χώρας που πηγάζει από τη δυνατότητα προβολής τους να είναι το ασφαλέστερο κριτήριο για τον χαρακτηρισμό της ως μεγάλης δύναμης. Έτσι, «πιθανόν ο πιο ικανοποιητικός ορισμός είναι εκείνος που ενσωματώνει τη διάκριση που έγινε στη διάσκεψη του Παρισιού το 1919, ανάμεσα σε δυνάμεις με γενικά συμφέροντα και δυνάμεις με περιορισμένα συμφέροντα. Οι μεγάλες δυνάμεις είναι 1 Martin Wight, Πολιτική δυνάμεων, σ. 42, Ειρήνη, Wight, σ

3 δυνάμεις με γενικά συμφέροντα, δηλαδή πλατιά όσο και του ίδιου του συστήματος κρατών, πράγμα που σήμερα σημαίνει παγκόσμια. Ο καθηγητής Toynbee το διατύπωσε λίγα χρόνια αργότερα με τρόπο που να αποφεύγεται κάθε ασάφεια αναφορικά με τη λέξη συμφέροντα : μεγάλη δύναμη μπορεί να ορισθεί η πολιτική δύναμη που ασκεί επίδραση συνεκτεινόμενη στη μεγαλύτερη ακτίνα της κοινωνίας στην οποία λειτουργεί. Ο Sir Alfred Zimmern εξέφρασε την ίδια ιδέα με διαφορετικό τρόπο: κάθε υπουργός Εξωτερικών μεγάλης δύναμης ασχολείται μ όλο τον κόσμο, όλη την ώρα Κάθε μεγάλη δύναμη φιλοδοξεί να γίνει κυρίαρχη, όπως κάθε κυρίαρχη δύναμη φιλοδοξεί να γίνει παγκόσμια αυτοκρατορία Η φράση παγκόσμια δύναμη συχνά χρησιμοποιείται για να σημάνει μια δύναμη με πλατύτερα συμφέροντα στον κόσμο» 3. Βλέπουμε λοιπόν πως οι μεγάλες δυνάμεις έχουν γενικότερα, παγκόσμια συμφέροντα. Η δράση τους και η προβολή της ισχύος τους προκειμένου να ικανοποιήσουν τα συμφέροντά τους έχει αντίκτυπο στους υπόλοιπους δρώντες ενός διεθνούς συστήματος και τελικά καθορίζει τα όρια του συστήματος. Με άλλα λόγια, «τα κυρίαρχα κράτη και οι κυρίαρχες αυτοκρατορίες σε κάθε διεθνές σύστημα οργανώνουν και διατηρούν το δίκτυο των πολιτικών, οικονομικών και άλλων σχέσεων στα πλαίσια του συστήματος και ιδίως στις σφαίρες επιρροής του καθενός από αυτά. Τόσο μεμονωμένα όσο και αλληλεπιδρώντας τα κράτη εκείνα που ιστορικά αποκαλούνταν μεγάλες δυνάμεις και που σήμερα είναι γνωστά ως υπερδυνάμεις καθιερώνουν και επιβάλλουν τους βασικούς κανόνες και τα βασικά δικαιώματα που επηρεάζουν τη συμπεριφορά τους και τη συμπεριφορά των μικρότερων κρατών στο σύστημα Το σύστημα περιλαμβάνει εκείνους τους δρώντες των οποίων οι δράσεις και αντιδράσεις λαμβάνονται υπόψη από τα κράτη στη χάραξη της εξωτερικής τους πολιτικής Τα όρια του συστήματος ορίζονται από την περιοχή στην οποία οι μεγάλες δυνάμεις επιδιώκουν να ασκήσουν έλεγχο και επιρροή» 4. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να σημειωθεί πως οι παγκοσμιοποιητικές εξελίξεις που έχουν λάβει χώρα τις τελευταίες δεκαετίες, όπως η έκρηξη των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών και η πύκνωση και επιτάχυνση της απελευθέρωσης των αγορών κεφαλαίου και αγαθών, έχουν ως αποτέλεσμα τα γενικότερα και ευρύτερα συμφέροντα των μεγάλων δυνάμεων που περιγράφηκαν προηγουμένως ως 3 Wight, σ Robert Gilpin, Πόλεμος και αλλαγή στη διεθνή πολιτική, σ , Ποιότητα,

4 παγκόσμια, να τείνουν προς μία πλανητική κλίμακα. Συνεπώς, η άσκηση εξωτερικής πολιτικής εκ μέρους των δυνάμεων αυτών, δικαίως μπορεί να χαρακτηριστεί ως πλανητική, αφού η επιδίωξή τους είναι η προβολή ισχύος, επιρροή, ικανοποίηση συμφερόντων και εξάπλωση της κυριαρχίας τους σε πλανητικό επίπεδο. ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ: ΕΝΝΟΙΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ Ο όρος περιγράφει το οικονομικό φαινόμενο της απελευθέρωσης των αγορών διεθνώς, και της δημιουργίας ενιαίων κανόνων στο εμπόριο και ευρύτερα, στην οικονομική ζωή (φορολογία, κανόνες ανταγωνισμού, μοντέλα λειτουργίας των επιχειρήσεων και του δημόσιου τομέα). Δημιουργείται μια σχετικά ομοιογενής παγκόσμια αγορά προϊόντων και υπηρεσιών. Οι επιχειρήσεις μεγαλώνουν για να ανταποκριθούν στο μέγεθος της αγοράς και να περιορίσουν το κόστος τους. Στην πραγματικότητα βεβαίως, το «κλειδί» είναι το τεχνολογικό επίπεδο που εξασφαλίζει υψηλή παραγωγικότητα. Γι αυτό και τα προϊόντα υψηλής τεχνολογίας έχουν μεγαλύτερη προστιθέμενη αξία και υψηλότερα περιθώρια κέρδους 5. Καθοριστικής σημασίας για τη θεμελίωση του φαινομένου της παγκοσμιοποίησης, είναι η ύπαρξη ενός πολύ ισχυρού δρώντος του διεθνούς συστήματος, δηλαδή μιας ηγεμονικής δύναμης, και στη συγκεκριμένη περίπτωση, των ΗΠΑ. Ωστόσο, «η απλή ύπαρξη ηγεμονικής δύναμης δεν είναι αρκετή να εξασφαλίσει την ανάπτυξη μιας φιλελεύθερης διεθνούς οικονομίας. Επιπλέον, η ίδια η ηγεμονία πρέπει να είναι αφοσιωμένη στις αξίες του φιλελευθερισμού Άλλα ισχυρά κράτη πρέπει επίσης να έχουν συμφέρον στην ανάπτυξη των σχέσεων της αγοράς. Ο ηγεμόνας μπορεί να ενθαρρύνει, αλλά δεν μπορεί να επιβάλλει σε άλλα ισχυρά κράτη να ακολουθήσουν τους κανόνες μιας ανοιχτής παγκόσμιας οικονομίας. Τρεις λοιπόν προϋποθέσεις ηγεμονία, φιλελεύθερη ιδεολογία και κοινά συμφέροντα- πρέπει να πληρούνται για την εμφάνιση και την επέκταση ενός φιλελεύθερου συστήματος της αγοράς Ένας σημαντικός βαθμός ιδεολογικής συναίνεσης απαιτείται για να έχει ο ηγεμόνας την αναγκαία υποστήριξη από άλλα ισχυρά κράτη» 6. Επομένως, βασικό στοιχείο επέκτασης της παγκοσμιοποίησης ήταν η ενεργός συμμετοχή και άλλων ισχυρών δρώντων του διεθνούς συστήματος, 5 Γ. Χ. Παπαγεωργίου, Τι είναι παγκοσμιοποίηση, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, Robert Gilpin, Η Πολιτική Οικονομία των Διεθνών Σχέσεων, Α τόμος, σ , Gutenberg,

5 παράλληλα με την αποφασιστική δράση της ηγεμονικής δύναμης. Η παγκοσμιοποίηση λοιπόν, «αναπτύχθηκε από τον πυρήνα των Δυτικών καπιταλιστικών κρατών που σχηματίστηκαν κατά τον ψυχρό πόλεμο» 7. Μπορούμε λοιπόν να μιλάμε για αμερικανική ή τουλάχιστον δυτική παγκοσμιοποίηση. ΜΕΤΑΨΥΧΡΟΠΟΛΕΜΙΚΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΣΤΗΜΑ Με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, πολλοί αναλυτές έσπευσαν να διακηρύξουν πως εισήλθαμε σε μία νέα φάση των διεθνών σχέσεων και πως με την επικράτηση της αμερικανικής υπερδύναμης, συνεπικουρούμενης μάλιστα από τη διευρυνόμενη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης, διαμορφώθηκε ένα νέο διεθνές σύστημα, δομικά διαφορετικό από τα προηγούμενα. Στο σύστημα αυτό, υποχωρούν η σημασία που είχαν για τις διεθνείς σχέσεις το κράτος, η ισχύς και το εθνικό συμφέρον, ενώ αντιθέτως αυξάνεται ο ρόλος που διαδραματίζει στις διεθνείς σχέσεις το εμπόριο και γενικότερα η οικονομική αλληλεξάρτηση, σε σημείο που η εντεινόμενη οικονομική διαπλοκή να υποβαθμίζει τις διακρατικές συγκρούσεις ή ακόμα και τον κίνδυνο ανάφλεξης ενός πολέμου μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων. Επομένως, σύμφωνα με το παραπάνω σκεπτικό, σε έναν κόσμο όπου η παγκοσμιοποίηση της οικονομίας διαβρώνει τη βαρύτητα των εθνικών δρώντων στα διεθνή πράγματα, είναι σχεδόν νομοτελειακή επιταγή να οδηγηθούμε, έστω με αμφιταλαντεύσεις, σε ένα σύστημα διεθνούς συνεργασίας, αρμονίας των συμφερόντων και ειρηνικής επίλυσης των προβλημάτων μέσω διαβούλευσης στο πλαίσιο των διεθνών οργανισμών. Ψυχραιμότερη ματιά υπό το πρίσμα της ρεαλιστικής θεώρησης των διεθνών σχέσεων αποκαλύπτει πως το ανωτέρω σκεπτικό στηρίζεται σε σαθρά θεμέλια. Πρώτα απ όλα, οι βασικές αρχές της ρεαλιστικής προσέγγισης των διεθνών σχέσεων, δηλαδή πως το διεθνές σύστημα είναι άναρχο και πρωταρχικός στόχος των κρατών που είναι οι βασικοί δρώντες σε αυτό, είναι η απόκτηση ισχύος, δεν έχει μεταβληθεί διόλου. Επομένως, δεν υπάρχει λόγος να περιμένουμε μια μεταβολή στη συμπεριφορά των κρατών και ιδιαιτέρως των μεγάλων δυνάμεων. Με τα λόγια του John Mearsheimer: «Στην πραγματικότητα, όλα τα μεγάλα κράτη του πλανήτη 7 Ian Clark, σε John Baylis & Steve Smith, Η παγκοσμιοποίηση της διεθνούς πολιτικής, σ. 914, Επίκεντρο,

6 εξακολουθούν να νοιάζονται ιδιαίτερα για την ισορροπία ισχύος και είναι μοιραίο να ανταγωνίζονται μεταξύ τους για ισχύ στο προβλεπτό μέλλον Τα κράτη εξακολουθούν να φοβούνται το ένα το άλλο και επιδιώκουν να αποκτήσουν ισχύ το ένα εις βάρος του άλλου, κι αυτό γιατί η διεθνής αναρχία η κινητήρια δύναμη πίσω από τη συμπεριφορά των μεγάλων δυνάμεων δεν έπαψε να υφίσταται με το τέλος του ψυχρού Πολέμου Είναι αλήθεια ότι η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης προκάλεσε μια μεγάλη μεταβολή στην παγκόσμια κατανομή ισχύος. Όμως δεν οδήγησε σε μεταβολή της άναρχης δομής του συστήματος, και χωρίς αυτού του είδους τη βαθιά μεταβολή δεν υπάρχει λόγος να αναμένεται ότι οι μεγάλες δυνάμεις θα συμπεριφερθούν πολύ διαφορετικά στον νέο αιώνα απ ό,τι σε προηγούμενους αιώνες» 8. Εξάλλου, η πολιτική των μεγάλων δυνάμεων για απόκτηση ισχύος ή αποτροπή περαιτέρω ισχυροποίησης άλλων δυνάμεων προς αποφυγή διασάλευσης του ισοζυγίου ισχύος, εξακολουθεί να αποτελεί πρώτη προτεραιότητα γι αυτές. Απόρρητο έγγραφο του αμερικανικού Πενταγώνου που διέρρευσε στον αμερικανικό Τύπο, ανέφερε πως «οι ΗΠΑ πρέπει να αποθαρρύνουν τις αναπτυγμένες βιομηχανικά χώρες από το να αμφισβητήσουν την αμερικανική ηγεσία ή να διεκδικήσουν ένα μεγαλύτερο περιφερειακό ή παγκόσμιο ρόλο» 9. Δομικά, το διεθνές σύστημα, στην εποχή μας, όπως και παλαιότερα, συναρθρώνεται στα ακόλουθα βασικά χαρακτηριστικά 10 : τα κράτη είναι οι κύριοι δρώντες στη διεθνή πολιτική και λειτουργούν σε ένα άναρχο σύστημα, οι μεγάλες δυνάμεις πάντοτε έχουν κάποια επιθετική ικανότητα, τα κράτη ουδέποτε μπορούν να είναι σίγουρα για το εάν τα άλλα κράτη έχουν εχθρικές προθέσεις απέναντί τους, οι μεγάλες δυνάμεις δίνουν μεγάλη αξία στην επιβίωση, τα κράτη είναι ορθολογικοί δρώντες που μέσα σε λογικά πλαίσια είναι αποτελεσματικοί στο να σχεδιάζουν στρατηγικές που μεγιστοποιούν τις πιθανότητες επιβίωσής τους. 8 John Mearsheimer, Η τραγωδία της πολιτικής των μεγάλων δυνάμεων, σ , Ποιότητα, Κ. Αρβανιτόπουλος, σε Κωνσταντίνος Αρβανιτόπουλος-Παναγιώτης Ήφαιστος, Ευρωατλαντικές Σχέσεις, σ. 151, Ποιότητα, Mearsheimer, σ

7 Σχετικά με την παγκοσμιοποίηση ως στοιχείο του μεταψυχροπολεμικού διεθνούς συστήματος, σημειώνουμε ότι αυτή άρχισε να συντελείται πολύ πριν από την κατάρρευση των ανατολικών καθεστώτων. Επομένως, θα ήταν λάθος να την αντιμετωπίζουμε ως συνέπεια του τέλους του Ψυχρού Πολέμου. Αυτό ισχύει μόνο όσον αφορά τη γεωγραφική έκταση της παγκοσμιοποίησης. Δηλαδή, «οι περιοχές του κόσμου που ήταν αποκλεισμένες προηγουμένως από την πλήρη δύναμη του παγκόσμιου καπιταλισμού, των παγκόσμιων επικοινωνιών και των παγκόσμιων πολιτιστικών παρεμβάσεων έχουν πλέον ενσωματωθεί πολύ περισσότερο στα δίκτυα αυτά από ό,τι σε οποιαδήποτε προηγούμενη χρονική περίοδο. Υπό την έννοια αυτή, η κύρια συνέπεια του τέλους του ψυχρού πολέμου ήταν ακριβώς να ρίξει τα εμπόδια τα οποία κρατούσαν προηγουμένως την παγκοσμιοποίηση σε απόσταση, τουλάχιστον σε ό,τι αφορούσε το Δεύτερο ή το σοσιαλιστικό κόσμο Αν η παγκοσμιοποίηση θεωρείται στοιχείο του προϋπάρχοντος ψυχροπολεμικού συστήματος, αλλά ξεχωρίζει επίσης ως ένα στοιχείο της σύγχρονης τάξης, τότε πρέπει να αντιμετωπιστεί ως ένα σημείο συνέχειας μεταξύ των δύο περιόδων» 11. Σχετικά με την έννοια της τάξης που μόλις αναφέρθηκε, σε όλες τις ιστορικές περιόδους, είτε τις χαρακτηρίζει η παγκοσμιοποίηση είτε όχι, καθοριστικός είναι ο ρόλος των μεγάλων δυνάμεων και η διαμορφούμενη μεταξύ τους ισορροπία ισχύος. Είναι αποκαλυπτικά τα όσα αναφέρει ο Παναγιώτης Κονδύλης, λέγοντας πως «όταν μιλάμε για τάξη στις διεθνείς σχέσεις όλων των εποχών δεν μπορούμε να εννοούμε τίποτε άλλο από έναν συσχετισμό δυνάμεων, ο οποίος χάρη στη σχετική του σταθερότητα εμποδίζει σοβαρές συγκρούσεις στα νευραλγικά σημεία του συστήματος, μολονότι τέτοιες συγκρούσεις ξεσπούν συχνά στην περιφέρεια και μολονότι από καιρό σε καιρό ακούγονται τριγμοί και στο κέντρο. Όποτε πάντως κυριαρχούσε η τάξη με αυτούς τους περιορισμούςστηριζόταν σε δύο προϋποθέσεις. Πρώτον, ανάμεσα στις μείζονες Δυνάμεις υπήρχε άμεση ή έμμεση (ήτοι διασφαλιζόμενη με συμμαχίες) ισορροπία δυνάμεων και ταυτόχρονα μια λίγο ή πολύ ξεκάθαρη ιεραρχία στις σχέσεις μεταξύ ηγετικών και υποδεέστερων Δυνάμεων δεύτερον, υπήρχε μια κατευθυντήρια ιδέα ή αρχή, η οποία βέβαια γινόταν αποδεκτή από μερικές (κατά κανόνα υποδεέστερες) Δυνάμεις με επιφυλάξεις ή ακούσια, ωστόσο δεν άφηνε κανένα περιθώριο για παρανοήσεις ως προς την πολιτική της ουσία και τις πολιτικές της συνέπειες» Baylis & Smith, σ Παναγιώτης Κονδύλης, Πλανητική πολιτική μετά τον ψυχρό πόλεμο, σ , Θεμέλιο,

8 Άραγε η διαδικασία της παγκοσμιοποίησης υποβαθμίζει τη σημασία του κράτους ως βασικού δρώντος του διεθνούς συστήματος και δίνει τον πρωταγωνιστικό ρόλο στην οικονομική αλληλεξάρτηση και στους διεθνείς οργανισμούς επιφέροντας έτσι μεγαλύτερη σταθερότητα στον κόσμο; Θα ήταν μυωπικό να μην μπορεί να δει κανείς, πως ακόμα και σήμερα, οι διεθνείς οργανισμοί, και μάλιστα όχι μόνο οι οικονομικοί, αποτελούν αντανακλάσεις των συσχετισμών ισχύος των κρατών που συμμετέχουν σε αυτούς, ιδιαιτέρως των μεγάλων δυνάμεων και πρωτίστως της κυρίαρχης αμερικανικής δύναμης. «Ούτε τα Ηνωμένα Έθνη ούτε κανείς άλλος διεθνής θεσμός διαθέτει ιδιαίτερη εξαναγκαστική επιρροή πάνω στις μεγάλες δυνάμεις η όποια μικρή επιρροή έχει ο ΟΗΕ πάνω στα κράτη αναμένεται να μειωθεί ακόμη περισσότερο κατά τον νέο αιώνα, καθώς το βασικό του όργανο λήψης αποφάσεων, το Συμβούλιο Ασφαλείας, είναι βέβαιο ότι θα αυξηθεί σε μέγεθος. Η δημιουργία ενός μεγάλου συμβουλίου με περισσότερα μόνιμα μέλη που θα έχουν δικαίωμα βέτο στην πολιτική του ΟΗΕ, θα καταστήσει σχεδόν αδύνατον να χαραχτούν και να επιβληθούν πολιτικές σχεδιασμένες να περιορίσουν τις ενέργειες των μεγάλων δυνάμεων Το πιο εντυπωσιακό για τους διεθνείς θεσμούς είναι το πόσο λίγη ανεξάρτητη επίδραση φαίνεται να έχουν στη συμπεριφορά των μεγάλων δυνάμεων Οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι το ισχυρότερο κράτος στον κόσμο, και συνήθως γίνεται το δικό τους σε ζητήματα τα οποία κρίνουν σημαντικά. Αν δεν γίνει το δικό τους, αγνοούν τον θεσμό και κάνουν ό,τι θεωρούν πως είναι το δικό τους εθνικό συμφέρον» 13. Και ο Παναγιώτης Κονδύλης: «η Κίνα παραμένει με πλήρη αυτοπεποίθηση μόνιμο μέλος του Συμβουλίου Ασφαλείας και συνεργάζεται εκεί με τις ίδιες εκείνες δυνάμεις, οι οποίες της επιβάλλουν ή απειλούν να της επιβάλουν οικονομικές κυρώσεις λόγω παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ούτε οι Ηνωμένες Πολιτείες τιμωρήθηκαν ποτέ από κανέναν για τα παραστρατήματά τους στον χώρο του διεθνούς δικαίου» 14. Δεν χρειάζεται να υπενθυμίσει κανείς πόσες φορές επιβεβαιώθηκαν στη μεταψυχροπολεμική εποχή οι παραπάνω ωμές διαπιστώσεις της σκληρής πραγματικότητας. Καταλήγοντας, κρίνουμε σκόπιμο να επισημάνουμε πως η ιστορική εμπειρία, τόσο η παλαιότερη όσο και η πρόσφατη, δεν συνηγορεί στην προοπτική υποβάθμισης του κράτους ως βασικού δρώντος του διεθνούς συστήματος, ούτε στην υποχώρηση 13 Mearsheimer, σ Κονδύλης, Πλανητική πολιτική, σ

9 των αναθεωρητικών αξιώσεων των μεγάλων δυνάμεων. Στις αρχές του 20 ου αιώνα το επίπεδο των οικονομικών συναλλαγών δεν ήταν μικρότερο από το σημερινό, αλλά τα κράτη αποδείχθηκαν ανθεκτικά και προσαρμόσθηκαν στις νέες συνθήκες. Στη σημερινή εποχή εξάλλου, οι ρυθμίσεις που αφορούν το παγκόσμιο οικονομικό σύστημα απορρέουν από συγκεκριμένες μεγάλες δυτικές δυνάμεις και ιδιαιτέρως από την αμερικανική ηγεμονική δύναμη. Αναλυτικότερα, ο Robert Gilpin θα πει: «Παρά την αυξανόμενη σπουδαιότητα της αγοράς, η ιστορική εμπειρία καταδεικνύει ότι ο σκοπός των οικονομικών δραστηριοτήτων καθορίζεται σε τελική ανάλυση όχι μόνο από τις αγορές και τις τεχνικές συνταγές της οικονομικής θεωρίας, αλλά επίσης (άμεσα ή έμμεσα) από τις νόρμες, τις αξίες και τα συμφέροντα των κοινωνικών και πολιτικών συστημάτων στα οποία ενσωματώνονται οι οικονομικές δραστηριότητες. Αν και οικονομικοί παράγοντες θα παίξουν σημαντικό ρόλο στον προσδιορισμό του χαρακτήρα της παγκόσμιας οικονομίας, οι πολιτικοί παράγοντες θα είναι ίσης ή πιθανόν μεγαλύτερης σημασίας. Η φύση της παγκόσμιας οικονομίας θα επηρεαστεί πολύ από τα συμφέροντα ασφαλείας και τα πολιτικά συμφέροντα, καθώς και από τις σχέσεις μεταξύ των κυρίαρχων οικονομικών δυνάμεων, συμπεριλαμβανομένων των Ηνωμένων Πολιτειών, της Δυτικής Ευρώπης, της Ιαπωνίας, της Κίνας και της Ρωσίας. Είναι εξαιρετικά απίθανο οι δυνάμεις αυτές να εμπιστευτούν την κατανομή του παγκόσμιου οικονομικού προϊόντος και τον αντίκτυπο των οικονομικών δυνάμεων στα εθνικά τους συμφέροντα αποκλειστικά και μόνο στην αγορά. Τόσο η οικονομική αποδοτικότητα όσο και οι εθνικές βλέψεις αποτελούν κινητήριες δυνάμεις στην παγκόσμια οικονομία του 21 ου αιώνα» 15. Ο πρωτεύων ρόλος της αμερικανικής δύναμης στο σημερινό διεθνές σύστημα, διατυπώνεται ακόμα πιο ξεκάθαρα, από τον Παναγιώτη Κονδύλη: «Η σημερινή πλανητική συγκυρία δεν προσδιορίζεται από ένα ισοζύγιο τριών, τεσσάρων ή πέντε λίγο-πολύ ισοσθενών πόλων, δηλαδή μειζόνων χώρων γύρω από ισάριθμες μεγάλες Δυνάμεις, αλλά το χαρακτηριστικό και πρακτικά αποφασιστικό της γνώρισμα είναι η αδιαμφισβήτητη υπεροχή μιας και μόνης μεγάλης Δύναμης, η οποία δεν περιορίζεται στον δικό της μείζονα χώρο, αλλά παρευρίσκεται ή επεμβαίνει ή θα επιθυμούσε να επέμβει σε κάθε σημείο της υδρογείου. Η ηγεμονία της δύναμης αυτής, δηλαδή των Ηνωμένων Πολιτειών, ασκείται άμεσα στις πιο αναπτυγμένες περιοχές του πλανήτη, στην Ευρώπη και στην Ιαπωνία, όπου καμιά ουσιαστική πολιτικοστρατιωτική 15 Gilpin, Παγκόσμια Πολιτική Οικονομία, σ

10 απόφαση δεν λαμβάνεται χωρίς την έγκρισή τους και όπου επίσης σημαντικά οικονομικά θέματα, π.χ. το διεθνές εμπόριο, ρυθμίζονται υπό την πίεση ή κατά τις υπαγορεύσεις τους» 16. Το κράτος, ακόμη και στην εποχή της παγκοσμιοποίησης εξακολουθεί να διαδραματίζει αποφασιστικό ρόλο στο διεθνές σύστημα, φροντίζοντας με ζήλο την εθνική του κυριαρχία και ασφάλεια. Έτσι,«παρότι τις τελευταίες δεκαετίες ο πλανήτης βρίσκεται σε τροχιά αυξανόμενης ολοκλήρωσης τόσο από οικονομική όσο και από τεχνολογική άποψη, εξακολουθεί να είναι κατατμημένος σε ανεξάρτητα κράτη που το καθένα τους φροντίζει τα ιδιαίτερα συμφέροντά του» 17. Αλλά, ακόμη και «αν το κράτος εξαφανιστεί, πιθανότατα κάποια νέα πολιτική οντότητα θα πρέπει να πάρει τη θέση του, αλλά φαίνεται ότι κανείς δεν έχει ανακαλύψει αυτό τον αντικαταστάτη. Όμως, ακόμη κι αν το κράτος εξαφανιζόταν, αυτό δεν θα σήμαινε απαραιτήτως το τέλος του ανταγωνισμού ασφαλείας και του πολέμου Δεν έχει σημασία τι είδους πολιτικές μονάδες συνθέτουν το σύστημα. Μπορεί να είναι κράτη, πόλεις-κράτη, θρησκείες, αυτοκρατορίες, φυλές, συμμορίες, φεουδαρχικές ηγεμονίες ή οτιδήποτε» 18. Ακόμη και αν το ομολογουμένως αμφιταλαντευόμενο ως προς την πολιτική ενοποίηση, πείραμα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, στεφθεί τελικά από επιτυχία, και «η δυτική Ευρώπη μετατραπεί σε υπερκράτος, θα εξακολουθήσει να είναι ένα κράτος, μολονότι ισχυρό, το οποίο θα λειτουργεί μέσα σε ένα σύστημα κρατών» 19. Σε τελική ανάλυση, αν και στην εποχή της παγκοσμιοποίησης εντείνεται η οικονομική διαπλοκή και αλληλεξάρτηση, εντούτοις οι βασικοί δρώντες του διεθνούς συστήματος, δηλαδή τα κράτη και ιδιαιτέρως οι μεγάλες δυνάμεις, διαδραματίζουν αποφασιστικό ρόλο, επιδιώκοντας τη διατήρηση της κυριαρχίας τους, τη μεγιστοποίηση της ασφάλειάς τους και την προβολή της ισχύος τους. Ενώ, το βασικό στοιχείο του συστήματος, δηλαδή η άναρχη δομή του, εξακολουθεί να υφίσταται, παρά τη ραγδαία μεταβολή του παγκόσμιου συσχετισμού δυνάμεων που συντελέστηκε με την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης και το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. 16 Παναγιώτης Κονδύλης, Θεωρία του πολέμου, σ. 368, Θεμέλιο, Robert Gilpin, Η πρόκληση του παγκόσμιου καπιταλισμού, σ. 24, Ποιότητα, Mearsheimer, σ Mearsheimer, σ

11 ΕΚΤΙΜΗΣΕΙΣ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ Θα αποπειραθούμε να διατυπώσουμε ορισμένες εκτιμήσεις όσον αφορά το ενδεχόμενο η παγκοσμιοποιητική διαδικασία να ωθεί τις δυνάμεις σε περισσότερο συγκρουσιακή συμπεριφορά ή όχι, δηλαδή αν το διεθνές σύστημα γίνεται σταθερότερο ή πιο ασταθές κάτω από την επίδραση της παγκοσμιοποίησης. Το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης μέσα από την τεχνολογική έκρηξη των επικοινωνιών και της πληροφορικής αφενός, και της διαρκώς εντονότερης φιλελευθεροποίησης της οικονομίας σε ό,τι αφορά την απελευθέρωση της κίνησης κεφαλαίων, υπηρεσιών και αγαθών αφετέρου, ενοποιεί τον κόσμο τουλάχιστον οικονομικά, προωθώντας το καπιταλιστικό μοντέλο ανάπτυξης παγκοσμίως. Οι μεγάλες δυνάμεις είναι αυτές που με προεξάρχουσα τις Ηνωμένες Πολιτείες έχουν υιοθετήσει το μοντέλο αυτό, αφού κύριο χαρακτηριστικό του είναι η επίτευξη υψηλής παραγωγικότητας. Ήδη από την εποχή του Μαρξ, το καπιταλιστικό μοντέλο θεωρείται το εργαλείο οικονομικής ανάπτυξης όχι μόνο των καπιταλιστικών μητροπολιτικών κέντρων, αλλά και των υπανάπτυκτων κρατών (χωρίς βέβαια να λαμβάνονται υπόψη οι παρενέργειες στον κοινωνικό και πολιτισμικό τομέα των κρατών). Την άποψη αυτή συμμερίζονται και κορυφαίοι σύγχρονοι στοχαστές. Έτσι, ο Κονδύλης γράφει χαρακτηριστικά πως «οι πλανητικές Δυνάμεις είναι σε τούτη ή εκείνη τη μορφή φιλελεύθερες και συνάμα ιμπεριαλιστικές, γιατί μονάχα η αλματώδης άνοδος της βιομηχανικής οικονομίας χάρη στον φιλελεύθερο καπιταλισμό και η δημιουργία του αστικού κράτους έδωσαν στον ιμπεριαλισμό όχι μόνο τα ελατήρια, αλλά και τα όργανα της εκδίπλωσής του οι ηγετικές Δυνάμεις δεν περιμένουν την παγκόσμια κοινωνική συνδιαλλαγή (και ανακατανομή των πόρων) [ενν. για να αναπτύξουν τον κόσμο] η οποία θα συνεπαγόταν δυσάρεστες και μακροπρόθεσμα ίσως ανώφελες θυσίες για τους πλουσίους, παρά μάλλον από τη γρήγορη οικονομική ανάπτυξη στις υπανάπτυκτες χώρες ακριβώς όπως και στις προηγμένες μαζικές δημοκρατίες η ευημερία των ευρύτερων μαζών επιτεύχθηκε περισσότερο με τη δημιουργία νέου πλούτου, χάρη στην ανάπτυξη της τεχνικής και την άνοδο της παραγωγικότητας της εργασίας, παρά με τη δραστική ανακατανομή 11

12 του ήδη υπάρχοντος» 20. Η παγκοσμιοποίηση λοιπόν προωθώντας το καπιταλιστικό μοντέλο υψηλής παραγωγικότητας και γρήγορης ανάπτυξης υιοθετείται τουλάχιστον στην οικονομική και τεχνολογική μορφή της, από τις δυνάμεις που επιθυμούν την ταχύρρυθμη οικονομική τους ανάπτυξη ώστε να αυξήσουν την ισχύ τους και την επιρροή τους, αν όχι σε όλο τον κόσμο, τουλάχιστον αρχικά στην ευρύτερη γεωγραφική τους περιφέρεια. Η προσπάθεια αναδυόμενων δυνάμεων να αναδειχθούν σε περιφερειακές ηγεμονικές δυνάμεις, με εργαλείο την παγκοσμιοποίηση, αναμφίβολα θα τις οδηγήσει στην προσπάθεια να οικοδομήσουν «μείζονες χώρους» κατά την εύστοχη έκφραση του Κονδύλη, στους οποίους θα επιδιώξουν να δεσπόζουν. Η ίδια η διαδικασία της παγκοσμιοποίησης συμβάλλει ευνοϊκά σε αυτή την εξέλιξη αφού «ως εμπράγματη βάση για τη δημιουργία μειζόνων χώρων συχνά θεωρείται η ανάπτυξη της τεχνολογικά προηγμένης οικονομίας, η οποία εκ της εσωτερικής της δυναμικής συντρίβει τα εθνικά σύνορα παρουσιάζει τάσεις συγκεντρώσεων σε ορισμένες περιοχές του πλανητικού χώρου. Κάθε μία από τις περιοχές αυτές βρίσκεται στην ευρύτερη περιφέρεια της χώρας όπου εδρεύει η ισχυρότερη οικονομία Οι ασθενέστερες ή μικρότερες οικονομίες ευημερούν ακριβώς λόγω της εξάρτησής τους από την ισχυρότερη» 21. Η διαδικασία που μόλις περιγράφηκε θυμίζει έντονα την παρατήρηση του Θουκυδίδη για την άνιση ανάπτυξη μεταξύ των δυνάμεων, ως βασική αιτία πολέμου. Καθώς οι δυνάμεις αποδύονται σε έναν αγώνα δρόμου να επιτύχουν τη μεγαλύτερη ανάπτυξη, επέκταση και επιρροή, υιοθετώντας για τον σκοπό αυτό τα εργαλεία της παγκοσμιοποίησης, τα οποία λειτουργούν ως καταλύτες επιταχύνοντας τις ανωτέρω εξελίξεις, είναι επόμενο, όχι οπωσδήποτε να καταλήξουν σε πόλεμο, αλλά να υιοθετήσουν μια πιο ανταγωνιστική και κατ επέκταση πιο συγκρουσιακή συμπεριφορά προκειμένου να επιτύχουν τους στόχους τους. Βέβαια, στο παραπάνω σκεπτικό, μπορεί κανείς να αντιτείνει πως η παγκοσμιοποίηση μέσα από την τεχνολογική «σμίκρυνση» του κόσμου και την οικονομική αλληλεξάρτηση, θα οδηγήσει τα κράτη αναγκαστικά σε πιο συνεργατική συμπεριφορά αφού η οικονομική συνεργασία είναι ωφελιμότερη τώρα μάλιστα που η παγκοσμιοποίηση παρέχει τα εργαλεία τής από κοινού οικονομικής αξιοποίησης και 20 Κονδύλης, Πλανητική πολιτική, σ Κονδύλης, Πλανητική πολιτική, σ

13 συνεπώς της παγκόσμιας ευημερίας- παρά ο πόλεμος, ο οποίος έχει καταστεί οικονομικά ασύμφορος. Αξίζει στο σημείο αυτό να παρατηρήσουμε πως πριν από την έναρξη του Α Παγκοσμίου Πολέμου είχε λάβει χώρα μια διαδικασία παγκοσμιοποίησης όπου «ανάμεσα στο 1900 και στο 1914 το γαλλογερμανικό εμπόριο αυξήθηκε κατά 137% και το ρωσογερμανικό κατά 121%. Το εμπόριο μεταξύ Γαλλίας και Μεγάλης Βρετανίας διπλασιάσθηκε από 60 εκατ λίρες σε 120 και αποτελούσε το 9% του συνολικού βρετανικού εμπορίου περισσότερα από τα μισά τοτινά διεθνή καρτέλ παραγωγής ήσαν κοινή γερμανοβρετανική ιδιοκτησία, ένα μάλιστα από αυτά παρήγε εκρηκτικές ύλες. Αν λοιπόν οι οικονομικοί οιωνοί έδειχναν ειρήνη, τότε ο πόλεμος, που παρ όλα αυτά έγινε, θα πρέπει να ξεπήδησε από μια λογική διαφορετική από τη λογική της οικονομίας» 22. Εξάλλου, όπως γι άλλη μια φορά σωστά επισήμανε ο Κονδύλης, για να καταστεί αδύνατος ο πόλεμος εξαιτίας της προόδου των παγκόσμιων οικονομικών διαπλοκών και να υποκατασταθεί η φυσική βία με τη συνεργασία, θα πρέπει «να αποδειχθεί ότι όλοι οι άνθρωποι σε όλες τις περιπτώσεις δίνουν το προβάδισμα στο οικονομικό όφελος και ταυτόχρονα πιστεύουν ότι η δική τους νίκη σε έναν πόλεμο θα βλάψει και μακροπρόθεσμα τα οικονομικά συμφέροντά τους» 23, πράγμα το οποίο διόλου δεν έχει αποδειχθεί. Θέση της εργασίας αυτής είναι πως η επέκταση των δυνάμεων όχι απαραιτήτως εδαφικά, αλλά αυξάνοντας την οικονομική και πολιτική τους επιρροήοδηγεί σε αυτό που εύστοχα ο Robert Gilpin έχει αποκαλέσει «κλείσιμο του χώρου». Η υιοθέτηση των εργαλείων της παγκοσμιοποίησης τεχνολογίας και οικονομικού φιλελευθερισμού ως μέσων ταχύρρυθμης οικονομικής ανάπτυξης, αύξησης της ισχύος και επέκτασης και επιρροής των δυνάμεων- μειώνουν κάποια στιγμή τις περαιτέρω ευκαιρίες μεγέθυνσης και επέκτασης των δυνάμεων, φέρνοντας τες αντιμέτωπες για τη διεκδίκηση του εναπομείναντος οικονομικού και πολιτικού χώρου. Γλαφυρή είναι η περιγραφή της ανωτέρω διαδικασίας από τον Gilpin: «Κατ αρχάς η εντατικοποίηση των συγκρούσεων μεταξύ των κρατών είναι συνέπεια του κλεισίματος του χώρου και των ευκαιριών. Με τη γήρανση ενός διεθνούς συστήματος και την επέκταση των κρατών η απόσταση μεταξύ των κρατών μειώνεται κάνοντάς τα κατ αυτό τον τρόπο να έρχονται όλο και περισσότερο σε σύγκρουση μεταξύ τους. Ο πάλαι ποτέ άδειος χώρος γύρω από τα κέντρα ισχύος στο σύστημα 22 Κονδύλης, Το εμπόριο του πολέμου, Το Βήμα της Κυριακής, Κονδύλης, Το εμπόριο του πολέμου. 13

14 καταλαμβάνεται. Οι εκμεταλλεύσιμοι πόροι αρχίζουν να εξαντλούνται και οι ευκαιρίες για οικονομική μεγέθυνση μειώνονται. Το σύστημα αρχίζει να συναντά όρια στη μεγέθυνση και επέκταση των κρατών-μελών του τα κράτη όλο και περισσότερο έρχονται σε σύγκρουση μεταξύ τους. Οι διακρατικές σχέσεις γίνονται όλο και περισσότερο ένα παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος, στο οποίο το κέρδος του ενός κράτους είναι απώλεια για το άλλο» 24. Είδαμε προηγουμένως πως η διαδικασία της παγκοσμιοποίησης επιτρέπει στις μεγάλες δυνάμεις να επιδιώκουν αποφασιστικότερα και με αποτελεσματικότερα μέσα την οικοδόμηση μειζόνων χώρων στους οποίους θα έχουν ηγεμονική θέση. Η επιτάχυνση και επέκταση της διαδικασίας αυτής, εξαιτίας όπως είπαμε της δυναμικής της παγκοσμιοποίησης, θα οδηγήσει στο κλείσιμο του χώρου μεταξύ των μειζόνων αυτών χώρων, όχι βέβαια με την έννοια του φραγμού στην περαιτέρω οικονομική διαπλοκή κάθε άλλο- αλλά με την έννοια της μείωσης των ευκαιριών για περαιτέρω επικυριαρχία των δεσποζουσών δυνάμεων, οπότε η συμπεριφορά τους θα γίνεται ολοένα και πιο ανταγωνιστική. Θα μπορούσε να εγείρει κανείς την ένσταση πως η αυξανόμενη οικονομική διαπλοκή θα αναγκάσει τις δυνάμεις να υιοθετήσουν περισσότερο συνεργατική συμπεριφορά, αλλά μάλλον είναι πιθανότερο μπαίνοντας η μία στα χωράφια της άλλης διαμέσου της όσμωσης των μειζόνων χώρων και της μείωσης των ευκαιριών για περαιτέρω επέκταση της επικυριαρχίας τους, και μάλιστα φοβούμενες πως άλλες δυνάμεις ενδεχομένως να ωφεληθούν περισσότερο από την οικονομική διαπλοκή που προσφέρει η παγκοσμιοποίηση, να αναδυθεί γι άλλη μια φορά η παλαιά θουκυδίδεια παρατήρηση πως ο φόβος από τη μεγαλύτερη ανάπτυξη και επέκταση της άλλης δύναμης θα οδηγήσει σε σύγκρουση. Βέβαια, η σύγκρουση αυτή δεν είναι απαραίτητο να λάβει οπωσδήποτε τη μορφή του πολέμου, αλλά μπορεί να οδηγήσει σε μια ένταση των σχέσεων μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων που θα βλέπουν με φόβο κάποιες άλλες να ωφελούνται περισσότερο από τις δυνάμεις της παγκοσμιοποίησης, οι οποίες θα τους προσδίδουν ταχύτερη οικονομική μεγέθυνση και αύξηση της ισχύος τους στο διεθνές σύστημα. Η απόσταση που χωρίζει τις Ηνωμένες Πολιτείες από τις υπόλοιπες μεγάλες δυνάμεις στον οικονομικό, στρατιωτικό και τεχνολογικό τομέα είναι τεράστια. Η προσπάθεια να καλυφθεί η απόσταση αυτή θα απαιτήσει συσσώρευση πόρων επί μακρό χρονικό διάστημα. Άλλωστε, αν μια μεγάλη δύναμη «επιχειρούσε να 24 Gilpin, Πόλεμος και αλλαγή, σ