ΑΝΩΤΑΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ (ΑΤΕΙ) ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ. Πτυχιακή Μελέτη

Transcript

1 ΑΝΩΤΑΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ (ΑΤΕΙ) ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ Τ Ε * ΚΑΛΑΜΑΤΑ! J ΤΜΗΜΑ Πτυχιακή Μελέτη Θέμα: Μελέτη της επίδρασης της απόστασης φύτευσης στην ανάπτυξη και παραγωγή σταμναγκαθιού (Cichorium spinosum L.). Του σπουδαστή ΠΟΥΡΝΑΡΑ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Καλαμάτα 2011 ΣΤΕΓ(ΦΠ) Π.634

2 ΑΝΩΤΑΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ (ΑΤΕΙ) ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ Πτυχιακή Μελέτη Θέμα: Μελέτη της επίδρασης της απόστασης φύτευσης στην ανάπτυξη και παραγωγή σταμναγκαθιού (Cichorium spinosum L.). Του σπουδαστή ΨΑΡΡΕΑ ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΥ Επιβλέπων καθηγητής: Αλεξόπουλος Αλέξιος Καλαμάτα 2011

3 I τ ^ ϊ ΚΛΛΑΜΑΤ ΑΧ ηαημα ίϊχλογιϊρλ»»»*3«**»«περιεχομενα ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 1 ΠΕΡΙΛΗΨΗ...2 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΟ ΣΤΑΜΝΑΓΚΑΘΙ ΚΑΤΑΓΩΓΗ-ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΒΟΤΑΝΙΚΗ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ Α8ΤΕΙΙΑΟΕΑΕ ΒΟΤΑΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΧΗΜΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΗ ΑΞΙΑ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ ΚΛΙΜΑ ΈΔΑΦΟΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΤΙΚΗ ΤΕΧΝΙΚΗ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΕΔΑΦΟΥΣ ΛΙΠΑΝΣΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΦΥΤΕΙΑΣ Τρόπος και πυκνότητα φύτευσης Εποχή φύτευσης ΑΡΑΙΩΜΑ ΣΚΑΛΙΣΜΑ ΕΛΕΓΧΟΣ ΤΩΝ ΖΙΖΑΝΙΩΝ ΑΡΔΕΥΣΗ ΣΥΓΚΟΜΙΔΗ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ ΠΟΣΟΤΙΚΑ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΕΧΘΡΟΙ ΚΑΙ ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΥΚΝΟΤΗΤΑΣ ΦΥΤΕΥΣΗΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΛΑΧΑΝΙΚΩΝ ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΑΠΟΣΤΑΣΕΙΣ ΦΥΤΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΛΑΧΑΝΙΚΩΝ ΟΙ ΑΠΟΣΤΑΣΕΙΣ ΦΥΤΕΥΣΗΣ ΣΕ ΦΥΛΛΩΔΗ ΛΑΧΑΝΙΚΑ ΜΙΚΡΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ...31 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ Η ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΟΥ ΣΤΑΜΝ ΑΓΚΑΘΙΟΥ ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΤΙΚΕΣ ΦΡΟΝΤΙΔΕΣ ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΚΑΙ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ...35 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΑΡΙΘΜΟΣ ΦΥΛΛΩΝ ΚΑΙ ΔΙΑΜΕΤΡΟΣ ΡΟΖΕΤΑΣ ΒΑΡΟΣ ΥΠΕΡΓΕΙΟΥ ΜΕΡΟΥΣ ΚΑΙ ΦΥΛΛΩΝ ΤΟΥ ΦΥΤΟΥ...45 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ...50

4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Γνα την πραγματοποίηση της πτυχιακής μου εργασίας, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον καθηγητή μου κύριο Αλεξόπουλο Αλέξη για τις οδηγίες που μου παρείχε. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω τον συνάδελφό μου Ευστράτιο Ψαρρέα για την συνεργασία που είχαμε όλο αυτό το χρονικό διάστημα για την πραγματοποίησή της. Τέλος θα ήθελα να την αφιερώσω στην οικογένειά μου, για την υπομονή και συμπαράσταση που μου έδωσε. 1

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Για την πραγματοποίηση της πτυχιακής μου εργασίας, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον καθηγητή μου κύριο Αλεξόπουλο Αλέξη για τις οδηγείες που μου παρείχε. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω τον συνάδελφό μου Αθανάσιο Πουρναρά για την συνεργασία που είχαμε όλο αυτό το χρονικό διάστημα για την πραγματοποίησή της. Τέλος θα ήθελα να την αφιερώσω στην οικογενειά μου, για την υπομονή και συμπαράσταση που μου έδωσε. 1

6 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η εργασία αυτή πραγματοποιήθηκε στο ΤΕΙ Καλαμάτας από τον Οκτώβριο του 2010 έως τον Απρίλιο του Σκοπός της εργασίας ήταν να μελετηθεί η επίδραση της απόστασης φύτευσης στην ανάπτυξη και παραγωγή του σταμναγκαθιού. Συγκεκριμένα η σπορά πραγματοποιήθηκε την και την , δηλ. 40 ημέρες μετά τη σπορά πραγματοποιήθηκε μεταφύτευση σε δίσκους με ατομικές θέσεις. Η φύτευση στον αγρό πραγματοποιήθηκε την , δηλ. 91 ημέρες μετά τη σπορά ή 51 ημέρες μετά την 1η μεταφύτευση. Τα φυτά φυτεύτηκαν σε αποστάσεις 15 χ 15 οιυ (20 φυτά) και 25 χ 25 ου (20 φυτά). Για κάθε μία από τις μεταχειρίσεις χρησιμοποιήθηκαν 5 επαναλήψεις (πειραματικά τεμάχια) των 4 φυτών η καθεμία. Η συγκομιδή των φυτών έγινε όταν λίγο πριν την εμφάνιση του αγκαθιού, δηλ. την (168 ημέρες μετά τη σπορά, 77 ημέρες μετά την τελική μεταφύτευση). Από τα αποτελέσματα φαίνεται ότι τα φυτά που αναπτύσσονται στη μικρότερη πυκνότητα φύτευσης έχουν ταχύτερο ρυθμό ανάπτυξης κάτι που συνδέεται με την αύξηση της διαμέτρου της ροζέτας και επομένως το μήκος των φύλλων και όχι με τον αριθμό των φύλλων ανά φυτό. Συμπεραίνεται ότι παρά τη μείωση της παραγωγής ανά φυτό όταν ακολουθείται το πυκνό σύστημα φύτευσης, η συνολική παραγωγή ανά στρέμμα αυξάνεται σημαντικά γιατί είναι πολύ μεγαλύτερος ο αριθμός των φυτών ανά στρέμμα. 2

7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 1.ΤΟ ΣΤΑΜΝΑΓΚΑΘΙ 1.1. ΚΑΤΑΓΩΓΗ-ΙΣΤΟΡΙΚΟ Το όνομα του σταμναγκαθιού (spiny chicory) σύμφωνα με τη παράδοση έχει προέλθει από μία παλιά συνήθεια των Κρητών οι οποίοι το χρησιμοποιούσαν για να καλύπτουν τα στόμια των σταμνών ώστε με τους αγκαθωτούς βλαστούς να αποκλείουν την είσοδο των ζωυφίων εντός του νερού. Σε άλλες περιοχές μπορούμε να το βρούμε με το όνομα γιαλαράδικο, δηλαδή, ραδίκι του γιαλού επειδή είναι αυτοφυές φυτό και αναπαράγεται σε παραθαλάσσιες περιοχές ενώ άλλες ονομασίες που έχει πάρει κατά καιρούς είναι ραδικοστοιβίδα ή ραδικοστοιβιά, αλιφός, αλιφόνι (Καββάδας, 1956). Το σταμναγκάθι έχει καταγραφεί με τη λαϊκή του ονομασία και σε λογοτεχνικά κείμενα «και ξεπατώνοντας το σταμναγκάθι ρίχνει» (Οδύσσεια Καζαντζάκη A 722). Το σταμναγκάθι ως ενδημικό φυτό προέρχεται Δυτικά από τις Βαλεαρίδες νήσους (Ισπανία) μέχρι ανατολικά την Κύπρο (Meikle, 1985). 3

8 1.2. ΒΟΤΑΝΙΚΗ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ Σύμφωνα με τον Στεφανάκη-Νικηφοράκη (1999) το σταμναγκάθι ταξινομείται ως εξής: Kingtom: Plantae Division: Magnoliospida Class: Magnoliospida Order: Asterales Family: Asteraceae (compositae) Genus: Cichorium Species: spinosum Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ASTERACEAE Η οικογένεια Asteraceae είναι η μεγαλύτερη οικογένεια. Περιλαμβάνει 1535 γένη και περίπου γνωστά ταξινομημένα σε 3 υποοικογένειες σύμφωνα με τη τελευταία ταξινόμηση. Η διάκριση των 3 υποοικογενειών Asteroideae, Cichorioideae και Bamadesioideae είναι αρκετά πρόσφατη ( ). Πάνω από 10 φυτικά είδη ταξινομούνται ανά χρόνο ενώ άλλα αναθεωρούνται ή καταλήγουν σε συνωνυμία. Η οικογένεια αυτή αποτελείται από θάμνους πολυετείς πόες, φυτά ετήσια, λιανές και μερικά δένδρα (Bremer et al., 1994). Τα κεφάλια στις ταξιανθίες είναι συνήθως μονήρη ή διατεταγμένα σε κορύμβους και φόβες. Όταν τα κεφάλια έχουν αναπτυχθεί σε σταχυώδη διάταξη, περιγράφονται ως στάχεις παρά ως κόρυμβοι. Ως ακτινωτά ονομάζονται τα κεφάλια που αποτελούνται από γλωσσοειδή ανθίδια, ενώ ως δισκοειδή ονομάζονται τα μορφολογικά όμοια μη 4

9 ακτινωτά ανθίδια σε όλο το κεφάλιο. Τα ομόγαμα κεφάλια περιέχουν τέλεια, γόνιμα, ερμαφρόδιτα ανθίδια ενώ τα ετερόγαμα αποτελούνται από θηλυκά κεφάλια και ερμοφρόδιτα γονίδια. Στο εσωτερικό του άνθους οι στήμονες διαρρηγνύονται και συνενώνονται σχηματίζοντας ένα σωλήνα ή ελεύθερα νήματα. Οι ανθήρες σε διάφορα γένη έχουν προεκβολές ή απολήξεις κάτι που είναι χαρακτηριστικό μεγάλης σημασίας στην ταξινόμηση της οικογένειας. Πολύ σημαντικό ρόλο στη βοτανική κατάταξη καταλαμβάνει η μορφολογία των στύλων που σχετίζεται με τη μορφή της γύρης την οποία δέχεται. Η διαφοροποίηση των στύλων οφείλεται στο πάχος, στο βαθμό διακλάδωσης, στην ευρύτητα και στη διάταξη των τριχών στην περιοχή του στίγματος. Οι καρποί της οικογένειας είναι μονόσπερμοι και ξηροί και ονομάζονται αχαίνια ενώ και η μορφολογία τους συμβάλει στον προσδιορισμό των ειδών και των γενών. Ο πάππος είναι ανομοιογενής οδοντωτός περίπου 0,3 ιηιη με τα λέπια (Καββαδάς, 1956; Μείλΐε, 1985) ΒΟΤΑΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ Το σταμναγκάθι είναι φυτό θαμνώδες, χαμηλό πολυετές, με ύψος άτι. Οι βλαστοί είναι με επιμήκεις αυλακώσεις ενώ το ανώτερο τμήμα τους είναι ακανθώδες, αμβλύ χωρίς φύλλα και η υφή τους είναι λεία. Τα φύλλα συνήθως βρίσκονται στη βάση των βλαστών με μήκος 3-15 ογπ με σχήμα λυροειδώς πτεροσχιδές ή κολπωτό, οδοντωτό με ένα επιμήκη δελτοειδή τελικό λοβό στα κατώτερα φύλλα ενώ οι πλευρικοί λοβοί είναι συνήθως οδοντωτοί και ακέραιοι. Στη βάση των φύλλων υπάρχει ένας μικρός μίσχος που είναι καλυμμένος. 5

10 1.4. ΧΗΜΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΗ ΑΞΙΑ Στο σταμναγκάθι όπως και σε άλλα αυτοφυή φυτά έχουν παρατηρηθεί η παρουσία βιταμινών, αντιξειδωτικών, ιχνοστοιχείων, πολυφαινολών, λιπαρών οξέων και ουσιών με τεράστιο ενδιαφέρον για τις θετικές επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία. Τα πιο σημαντικά χημικά συστατικά για το σταμναγκάθι σύμφωνα με τους Vardavas et al. (2005) είναι: Φυλλοκίκονη (βιταμίνη ΚΙ) Βρίσκεται σε συγκέντρωση 240pg / 100 g νωπού βάρους. Η συνιστώμενη ημερήσια δόση (Recommended Dietary Intake, RDI) για τη βιταμίνη ΚΙ είναι μg και γίνεται φανερό ότι το σταμναγκάθι μπορεί επαρκώς να καλύψει τις απαιτήσεις του ανθρώπινου οργανισμού. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι η βιταμίνη ΚΙ επιτελεί σημαντικό ρόλο στον έλεγχο του σχηματισμού θρόμβων στο αίμα, εξαιτίας του ρόλου της στην παραγωγή προθρομβίνης (Fairfield and Fletcher, 2002). Βιταμίνη C (L ασκαρβικό οξύ) Εντοπίζεται σε συγκέντρωση 27 mg / 100 g νωπού βάρους προϊόντος. Η βιταμίνη C έχει ισχυρή αντιοξειδωτική δράση, προστατεύει από τη δράση της χοληστερίνης και ενδυναμώνει το ανοσοποιητικό σύστημα (Campbell et al. 1999; Akhilender, 2003). Λουτεϊνη Εντοπίζεται σε συγκέντρωση 1160 pg /100 g νωπού βάρους. Έχει ισχυρή αντιοξειδωτική δράση και έχει την ικανότητα να φιλτράρει το μάτι προστατεύοντας από την UV ακτινοβολία και δρα ως προστατευτικός 6

11 παράγοντας εναντίον του καρκίνου του δέρματος (Lee et al., 2004; Stahl and Síes, 2002). Β-Καροτένιο Βρίσκεται σε συγκέντρωση 595 pg / 100 g νωπού βάρους. Το β- καροτένιο ως πρόδρομη ουσία της βιταμίνης Α έχει ισχυρή αντιοξειδωτική δράση και σε υψηλές συγκεντρώσεις στον ανθρώπινο οργανισμό δείχνει ότι μπορεί να μειώσει τον κίνδυνο εμφάνισης στεφανιαίας νόσου (Jha et al., 1995). Τοκοφερόλες Εντοπίζεται σε συγκέντρωση στα 1,23 mg / 100 g νωπού βάρους της α- τοκοφερόλης, ενώ η συγκέντρωση της γ-τοκοφερόλης είναι στα 0,83 mg / 100 g νωπού βάρους. Πολυφαινόλες Οι πολυφαινόλες που εντοπίζονται στο σταμναγκάθι ανέρχονται στο σύνολο τους στα 132 mg / 100 g νωπού βάρους. Είναι γνωστές για τις αντιοξειδωτικές τους ικανότητες, ενώ έχει αποδειχθεί η δράση τους εναντίον των ελευθέρων ριζών (Velioglou et al., 1998; Chu et al., 2000) ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ Όπως έχει προαναφερθεί το σταμναγκάθι αναπτύσσεται στη ζώνη της μεσογειακής λεκάνης. Σημαντικό στοιχείο για τον προσδιορισμό των άριστων συνθηκών ανάπτυξης και παραγωγής του είναι η προσαρμοστικότητα του φυτού σε αυτές τις περιοχές. Η διάρκεια της βλαστικής περιόδου καθώς και οι θερμοκρασίες κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης του φυτού, η ηλιοφάνεια, η κατανομή των βροχοπτώσεων, η δυνατότητα άρδευσης και οι περιβαλλοντικές συνθήκες κατά 7

12 τη διάρκεια συγκομιδής είναι οι κυριότεροι παράγοντες που επηρεάζουν σημαντικά την ανάπτυξη και την παραγωγή στο σταμναγκάθι (Μωραΐτης, 2008) ΚΛΙΜΑ Για ικανοποιητική παραγωγή σταμναγκαθιού απαιτείται η βλαστική περίοδος να έχει διάρκεια τουλάχιστον ημέρες και κατά τη διάρκειά της να επικρατούν σχετικά μέσες θερμοκρασίες και να αποφεύγονται οι ακραίες τιμές τους. Η επίδραση της θερμοκρασίας είναι σημαντική από την έναρξη του φυτρώματος του σπόρου μέχρι και τη συγκομιδή. Έτσι, το σταμναγκάθι θεωρείται σε γενικές γραμμές φυτό ψυχρής εποχής, αλλά αναπτύσσεται πιο καλά σε περιοχές με ήπιους χειμώνες, χωρίς παγετούς. Σχετικά με την υγρασία το σταμναγκάθι έχει μικρές απαιτήσεις σε νερό. Αυτό μπορούμε εύκολα να το καταλάβουμε από τις περιοχές που ευδοκιμεί το φυτό ως αυτοφυές. Εξαιτίας της ιδιαίτερης μορφολογίας των φύλλων του, τα οποία έχουν μικρή επιφάνεια και άρα χαμηλό ρυθμό διαπνοής μπορεί το φυτό και προσαρμόζεται σε περιοχές με μειωμένη υγρασία. Η ακανθώδης μορφολογία του φυτού επάνω στο οποίο αναπτύσσεται στη συνέχεια η ταξιανθία συμβάλλει στην ελάττωση της διαπνοής και στην εξοικονόμηση υγρασίας. Σε αρκετά μεγάλο βάθος αναπτύσσεται το πλούσιο ριζικό του σύστημα του φυτού έτσι ώστε να έχει την ικανότητα να αντέχει σε συνθήκες έλλειψης υγρασίας. Το σταμναγκάθι, όταν αναπτύσσεται ως αυτοφυές διακόπτει την βλαστική του ανάπτυξη κατά την καλοκαιρινή περίοδο. Γενικά η άρδευση είναι από τις πιο σημαντικές καλλιεργητικές φροντίδες επειδή συμβάλει σημαντικά στη σωστή ανάπτυξη του φυτού και οδηγεί σε αύξηση της παραγωγής. 8

13 Η ανάπτυξη του φυτού δεν επηρεάζεται καθοριστικά από τη μειωμένη σχετική υγρασία της ατμόσφαιρας. Μεγαλύτερα μεγέθους κύτταρα και άρα και μεγαλύτερα φύλλα ανοικτότερου χρωματισμού δημιουργούνται σε συνθήκες υψηλής σχετικής υγρασίας, ενώ τα φύλλα σχηματίζονται πιο παχιά, πιο σκουρόχρωμα και πλουσιότερα σε διάφορα συστατικά σε συνθήκες χαμηλής σχετικής υγρασίας. Στην ανάπτυξη του φυτού συμβάλει τόσο η διάρκεια όσο και η ένταση της ηλιακής ακτινοβολίας. Στην καλλιέργεια του σταμναγκαθιού, όταν το φυτό ανταγωνίζεται άλλα φυτά για το φως, επειδή υπάρχει μεγάλος αριθμός φυτών ανά μονάδα επιφάνειας, παρουσιάζει όρθια ανάπτυξη με φύλλα μεγαλύτερου μήκους και ανοικτότερου χρωματισμού. Η καλλιέργεια του σταμναγκαθιού επηρεάζεται αρνητικά από την επίδραση του ανέμου. Τα προβλήματα που παρατηρούνται αφορούν περισσότερο τη αύξηση της διαπνοής και την απομάκρυνση της υγρασίας από το έδαφος παρά το ότι η οριζόντια ανάπτυξη του φυτού περιορίζει την αρνητική επίδραση του ανέμου. Η ανάπτυξη αυτοφυών φυτών σε παράκτιες ζώνες σε συνδυασμό με την ένταση των ανέμων δημιουργούν μηχανικές βλάβες όπως τραυματισμό και σπάσιμο φύλλων, εξαιτίας της τριβής των φύλλων με το αγκάθι του φυτού, η ακόμα και λόγω της μεταφοράς σταγόνων θαλασσινού νερού. Το σταμναγκάθι δεν προσβάλλεται εύκολα από παθογόνα και έτσι θεωρείται πολύ μικρή η επίδραση του ανέμου στη μεταφορά παθογόνων μικροοργανισμών. Η χαλαζόπτωση είναι πολύ επιζήμια για την καλλιέργεια του σταμναγκαθιού καθώς τα φύλλα του είναι το εμπορεύσιμο τμήμα. Ανάλογα με την ένταση και το χρονικό διάστημα που διαρκεί το χαλάζι μπορεί σε ορισμένες περιπτώσεις να προκληθούν μεγάλες ζημιές. 9

14 Ένας ακόμα παράγοντας που επηρεάζει το μέγεθος της καταστροφής είναι και το στάδιο ανάπτυξης του φυτού. Στα νεαρά φυτάρια η καταστροφή μπορεί να είναι ολική (Μωραΐτης, 2008) ΈΔΑΦΟΣ Η ανάπτυξη του φυτού μπορεί να γίνει ικανοποιητικά σε μαγάλη ποικιλία εδαφών δίνοντας τη δυνατότητα καλλιέργειάς του χωρίς ιδιαίτερες απαιτήσεις σε έδαφος. Παρόλα αυτά η επίτευξη υψηλών αποδόσεων αναμένεται σε εδάφη μέσης μηχανικής σύστασης, πλούσια σε οργανική ουσία και χωρίς όμως να απαιτείται να είναι πολύ υψηλής γονιμότητας. Το σταμναγκάθι είναι βαθύρριζο φυτό και για το λόγο αυτό προτιμάται να καλλιεργείται σε εδάφη στα οποία η τυχόν ύπαρξη αδιαπέραστου ορίζοντα βρίσκεται σε σχετικά μεγάλο βάθος επιτρέποντας την καλύτερη ανάπτυξη του ριζικού του συστήματος. Το ρη του εδάφους πρέπει να βρίσκεται μεταξύ των τιμών 6,6 και 7,5. μπορεί όμως να καλλιεργηθεί με επιτυχία τόσο σε ελαφρώς όξινα εδάφη που χαρακτηρίζονται από ρη 6,1 ως 6,5 όσο και σε ελαφρώς αλκαλικά που χαρακτηρίζονται από ρη 7,6 ως 7,8 ( Τα εδάφη που δεν έχουν καλή στράγγιση θα πρέπει να αποφεύγονται για την καλλιέργεια του σταμναγκαθιού γιατί επηρεάζουν αρνητικά την ανάπτυξη του ριζικού του συστήματος. Σε περιοχές με ελαφρώς αμμώδη σύσταση η καλλιέργεια του σταμναγκαθιού μπορεί να γίνει με μεγαλύτερη επιτυχία σε σύγκριση με άλλα φυτικά είδη δίνοντας τη δυνατότητα γεωργικής εκμετάλλευσης τέτοιων περιοχών. 10

15 1.6. ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΤΙΚΗ ΤΕΧΝΙΚΗ Τεράστιας σημασίας για την ανάπτυξη του φυτού είναι η καλλιεργητική τεχνική που θα εφαρμοστεί καθώς πρόκειται για ένα φυτό που τα τελευταία χρόνια έχει ξεκινήσει η εντατική καλλιέργειά του. Παρόλα αυτά οι τεχνικές που οδηγούν σε μεγιστοποίηση της παραγωγής μπορεί σε ορισμένες περιπτώσεις να συνδεθούν με τη μη ορθολογική χρήση χημικών λιπασμάτων, φυτοφαρμάκων και μηχανημάτων βαρέως τύπου που οδηγήσουν στην άσκοπη αύξηση του κόστους καλλιέργειας. Ο προσδιορισμός της ισορροπίας των εισροών της καλλιέργειας κρίνεται αναγκαίος έτσι ώστε να εξασφαλίζεται η αειφορική καλλιέργεια του φυτού. Με αυτό τον τρόπο η καλλιέργεια του σταμναγκαθιού μπορεί να ενταχθεί σε μια ολοκληρωμένη διαχείριση της παραγωγής ή ακόμα και στη βιολογικής καλλιέργειας, επιτρέποντας την αύξηση των εσόδων στον παραγωγό (Μωραΐτης, 2008) ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΕΔΑΦΟΥΣ Διαχείριση φυτικών υπολειμμάτων. Σε ετήσια καλλιέργεια σταμναγκαθιού, τα υπολείμματα προηγούμενων καλλιεργειών καλό είναι να ενσωματώνονται στο έδαφος. Στην Ελλάδα εξαιτίας των υψηλών θερμοκρασιών επιτρέπεται η γρήγορη αποσύνθεση της οργανικής ουσίας άρα κάθε φυτικό όργανο που ενσωματώνεται στο έδαφος αυξάνει την περιεκτικότητα του εδάφους σε οργανική ουσία. Για την διευκόλυνση της σποράς θα πρέπει πριν την εφαρμογή της να γίνεται τεμαχισμός αυτών των υπολειμμάτων και στη συνέχεια να ακολουθεί η ενσωμάτωση στο έδαφος. 11

16 Κατεργασία του εδάφους. Ουσιαστικοί λόγοι θα πρέπει να στηρίζουν και να δικαιολογούν τα έξοδα για την εφαρμογή της κατεργασίας του εδάφους. Η υπεδαφοκαλλιέργεια (βάθος ου) χρειάζεται για την χαλάρωση των συμπιεσμένων εδαφών και πρέπει να γίνεται κάθε 4-5 χρόνια ιδιαίτερα στα βαριά και συνεκτικά εδάφη. Στη προετοιμασία του χωραφιού απαραίτητη μηχανική εργασία είναι το όργωμα. Λόγω της ύπαρξης υγρασίας το φθινοπωρινό όργωμα θεωρείται το πιο σημαντικό εξαιτίας της κατάλληλης φυσικής κατάστασης του εδάφους. Το βάθος οργώματος είναι καλό να μην ξεπερνά τα αη. Η προετοιμασία της σποροκλίνης είναι άλλη μία απαραίτητη καλλιεργητική φροντίδα για τη καλλιέργεια του φυτού. Σημαντικό ρόλο στην επιτυχία της φυτείας έχει το ψιλοχωμάτισμα του επιφανειακού στρώματος του εδάφους που θα δεχτεί το σπόρο εξαιτίας του μικρού μεγέθους του. Είναι λοιπόν επιθυμητό να γίνεται θρυμματισμός των σβόλων και να ακολουθεί ομοιόμορφη κατανομή του σπόρου για να διευκολύνεται το φύτρωμα λόγω της καλύτερης επαφής του σπόρου με το έδαφος. Η εφαρμογή αυτής της καλλιεργητικής φροντίδας γίνεται με τη φρέζα ΛΙΠΑΝΣΗ Τα ανόργανα χημικά λιπάσματα και η οργανική ουσία συμβάλουν στην σωστή ανάπτυξη τωφν φυτών και στην επίτευξη υψηλής παραγωγής. Επειδή δεν υπάρχουν ερευνητικά δεδομένα για το σταμναγκάθι μια καλή προσέγγιση για τον προσδιορισμό των αναγκών των φυτών σε ανόργανα θρεπτικά στοιχεία θα μπορούσε να γίνει μέσω των αναγκών που είναι γνωστές για το ραδίκι (Cichorium intybus L.). Για να προσδιορίσουμε την κατάλληλη ποσότητα των ανόργανων θρεπτικών στοιχείων για την επίτευξη υψηλών αποδόσεων στο σταμναγκάθι θα 12

17 πρέπει να λαμβάνονται υπόψη τα χαρακτηριστικά του εδάφους, οι ανάγκες του φυτού ανάλογα με το στάδιο ανάπτυξης του, το κλίμα της περιοχής, και φυσικά η δυνατότητα χρήσης διαφόρων μορφών λιπασμάτων λαμβάνοντας πάντα υπόψη και το κόστος τους. Με τη χημική ανάλυση του εδάφους μπορούμε να προσδιορίσουμε τη συγκέντρωση των ανόργανων θρεπτικών στοιχείων στο έδαφος και να επιλέξουμε την κατάλληλη ποσότητα λιπάσματος που θα χρησιμοποιηθεί σε μία καλλιέργεια. Παράλληλα βεβαία μπορεί να γίνει προσδιορισμός της θρεπτικής κατάστασης του φυτού μέσω της χημικής ανάλυσης των φύλλων (φυλλοδιαγνωστική) και να επιλεγούν τα κατάλληλα λιπάσματα σε περιπτώσεις που απαιτούνται διορθώσεις. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι για την παράγωγη kg προϊόντος από μία καλλιέργεια ραδικιού απομακρύνονται από το έδαφος 3,5 1^ Ν, 1 1( Ρ2Ο5, 4,5 1< Κ20, ποσότητες οι οποίες δε θεωρούνται μεγάλες σε σύγκριση με τι απαιτήσεις άλλων καλλιεργειών (Δημητράκης, 1998). Κοπριά, φώσφορος, κάλιο και άζωτο συνιστάται να προστίθενται στο έδαφος κατά την εφαρμογή της βασικής λίπανσης η οποία γίνεται σε ολόκληρη την επιφάνεια του εδάφους και τα λιπάσματα ενσωματώνονται στο έδαφος με το όργωμα. Η εφαρμογή αζώτου θα πρέπει να γίνεται και κατά τη διάρκεια της βλαστικής ανάπτυξης των φυτών (επιφανειακή λίπανση), ιδιαίτερα όταν η καλλιέργεια γίνεται σε αμμώδη εδάφη. 13

18 ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΦΥΤΕΙΑΣ ΤΡΟΠΟΣ ΔΙΑΤΑΞΗΣ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ ΚΑΙ ΠΥΚΝΟΤΗΤΑ ΦΥΤΕΥΣΗΣ Με δύο διαφορετικές καλλιεργητικές τεχνικές μπορεί να γίνει η καλλιέργεια σταμναγκαθιού για τον πολλαπλασιασμό του οποίου χρησιμοποιείται ο σπόρος. Η πρώτη τεχνική, η οποία είναι και πιο γνωστή αφορά την εγκατάσταση ετήσιας καλλιέργειας σταμναγκαθιού. Ο σπόρος σπέρνεται πεταχτά με το χέρι σε ολόκληρη την επιφάνεια του χωραφιού αλλά χρειάζεται προσοχή έτσι ώστε να υπάρχει ομοιογένεια στον αριθμό των φυτών και να μην υπάρχουν κενά σημεία ή πολύ μεγάλη πυκνότητα φυτών σε κάποια σημεία του αγρού. Στη συνέχεια γίνεται η κάλυψη του σπόρου σε βάθος το πολύ έως 1 ετη και θα πρέπει να αποφεύγεται η τοποθέτηση του σπόρου σε μεγαλύτερο βάθος, ακόμη και όταν το έδαφος είναι υγρό (συχνό λάθος που κάνουν οι καλλιεργητές), γιατί οδηγεί σε παρεμπόδιση και καθυστέρηση της βλάστηση του σπόρου καθώς και σε μεγαλύτερη ανομοιομορφία στην ανάπτυξη των νεαρών φυταρίων. Η δεύτερη τεχνική που αφορά στην εγκατάσταση νέας φυτείας σταμναγκαθιού είναι αυτή κατά την οποία πρόκειται να γίνει πολυετής καλλιέργεια. Σε αυτή την περίπτωση γίνεται συλλογή της ροζέτας (υπέργειο μέρος του φυτού) αλλά παραμένει στο έδαφος η ρίζα του και από οφθαλμούς του λαιμού την επόμενη καλλιεργητική περίοδο αναπτύσσονται νέες ροζέτες. Σε αυτή την περίπτωση η σπορά γίνεται σε δίσκους σποράς με ατομικές θέσεις ανάπτυξης των φυτών και τοποθετούνται δυο-τρεις σπόροι σε κάθε θέση, σε βάθος 0,5-1 αη. 14

19 Μετά το φύτρωμα των σπόρων καν την ανάπτυξη των φυταρίων σε ελεγχόμενο χώρο, αφού γίνει αραίωμα έτσι ώστε σε κάθε θέση ανάπτυξης να παραμείνει το πιο εύρωστο φυτό, πραγματοποιείται μεταφύτεηση στην τελική θέση στον αγρό. Η μεταφύτευση των φυτών στις οριστικές θέσεις τους στο χωράφι γίνεται όταν αυτά αποκτήσουν 9-12 πραγματικά φύλλα. Οι αποστάσεις φύτευσης των φυτών κυμαίνονται στα αη και οδηγούν σε πυκνότητα που κυμαίνεται στα φυτά ανά στρέμμα (Μωραΐ'της, 2008) ΕΠΟΧΗ ΦΥΤΕΥΣΗΣ Ο σπόρος συγκομίζεται συνήθως κατά το τέλος καλοκαιριού και στη συνέχεια σπέρνεται κατά τις αρχές με μέσα του φθινοπώρου, μετά τις πρώτες βροχές. Έτσι για τις κλιματικές συνθήκες που επικρατούν στη χώρα μας, η σπορά του σταμναγκαθιού μπορεί να γίνει κατά το μηνά Οκτώβριο, όταν το χωράφι βρίσκεται στα επιθυμητά επίπεδα υγρασίας ΑΡΑΙΩΜΑ Το αραίωμα είναι απαραίτητη καλλιεργητική φροντίδα όταν η φυτεία παρουσιάζει ανομοιομορφία στην πυκνότητα των φυτών και πραγματοποιείται μόνο σε μονοετείς καλλιέργειες σταμναγκαθιού. Όταν τα φυτά βρίσκονται στα πρώτα στάδια ανάπτυξης (4-6 πραγματικά φύλλα) η πραγματοποίηση του αραιώματος επιτρέπει την απρόσκοπτη ανάπτυξη των ριζών και του υπέργειου μέρους του φυτού λόγω της μείωσης του ανταγωνισμού, ιδιαίτερα σε χώρο. 15

20 Σε αυτή την περίπτωση όμως υπάρχει το μειονέκτημα της αφαίρεσης μικρού μεγέθους φυτών τα οποία δεν μπορεί να χρησιμοποιηθούν στο εμπόριο για κατανάλωση. Όταν το αραίωμα πραγματοποιείται σε μεγαλύτερο στάδιο της βλαστικής ανάπτυξης των φυτών, τότε τα φυτά που απομακρύνονται από τον αγρό μπορούν να χρησιμοποιηθούν στο εμπόριο για κατανάλωση αλλά στην περίπτωση αυτή ο αυξημένος ανταγωνισμός μεταξύ των φυτών μπορεί να μην ευνοήσεις την οριζόντια ανάπτυξη των φυτών και την παραγωγή μεγάλου μεγέθους ροζετών. Ένα άλλο μειονέκτημα αυτής της μεθόδου είναι ότι υπάρχει κίνδυνος τραυματισμού της ρίζας φυτού που παραμένει στο έδαφος και το οποίο ά βρίσκεται σε μικρή απόσταση από το φυτό το οποίο απομακρύνθηκε (Μωραΐτης, 2008) ΣΚΑΛΙΣΜΑ Το σκάλισμα είναι μία καλλιεργητική φροντίδα που εφαρμόζεται σε ετήσιες αλλά και σε πολυετές καλλιέργειες σταμναγκαθιού. Με το σκάλισμα ψιλοχωματίζεται και αναμοχλεύεται το επιφανειακό χώμα του χωραφιού και επιτυγχάνεται: (1) καταστροφή των ζιζανίων, (2) αερισμός του εδάφους και (3) σπάσιμο της επιφανειακής κρούστας που συχνά σχηματίζεται μετά από βροχή ή λόγω της άρδευσης. Ανάλογα με το στάδιο ανάπτυξης των φυτών, την παρουσία και τον πληθυσμό των ζιζανίων, τις βροχοπτώσεις και την άρδευση του χωραφιού καθορίζεται ο κατάλληλος χρόνος εφαρμογής του σκαλίσματος. Έτσι σε φυτείες που πραγματοποιείται άρδευση εφαρμόζονται συνήθως 2-4 σκαλίσματα στη διάρκεια της καλλιεργητικής περιόδου. Οι τρόποι εφαρμογής του σκαλίσματος είναι είτε με το χέρι (για τις μονοετείς καλλιέργειες) χρησιμοποιώντας σκαλιστήρια είτε με μηχανικά 16

21 σκαλιστήρια όταν οι αποστάσεις των φυτών επιτρέπουν την λειτουργία τους δίχως να γίνονται ζημιές στα φυτά. Η εφαρμογή σκαλίσματος με τη χρήση μικρής φρέζας γίνεται συνήθως σε πολυετείς καλλιέργειες όταν οι αποστάσεις μεταξύ των φυτών είναι αη (Μωραΐτης, 2008) ΕΛΕΓΧΟΣ ΤΩΝ ΖΙΖΑΝΙΩΝ Τα ζιζάνια ανταγωνίζονται τα φυτά του σταμναγκαθιού για φως, νερό, ανόργανα θρεπτικά στοιχεία και μπορεί να είναι ξενιστές εχθρών και ασθενειών. Εξαιτίας του ανταγωνισμού ελαττώνεται η απόδοση των καλλιεργειών (μικρότερες ροζέτες) και υποβαθμίζεται ποιοτικά το προϊόν (όρθια ανάπτυξη ροζετών). Η ικανότητα του ανταγωνισμού εξαρτάται από το είδος των ζιζανίων(πλατύφυλλα, αγρωστώδη), την ταχύτητα ανάπτυξης τους και τον πληθυσμό τους. Ο έλεγχος των ζιζανίων γίνεται με την εφαρμογή διαφόρων μέτρων. Προληπτικά μετρά, εκτός από το σκάλισμα, περιλαμβάνουν τη χρήση σπόρου υψηλής καθαρότητας. Τα βαθιά οργώματα συμβάλλουν στην καταστροφή των υπόγειων πολλαπλασιαστικών οργάνων των ζιζανίων. Η μείωση των πληθυσμών των ζιζανίων επιτυγχάνεται και με την καθυστέρηση της σποράς του σταμναγκαθιού το φθινόπωρο. Με αυτό τον τρόπο οι φθινοπωρινές βροχές επιτρέπουν τη βλάστηση των σπόρων των ζιζανίων που υπάρχουν στον αγρό και στη συνέχεια αυτά καταστρέφονται με το όργωμα που πραγματοποιείται πριν τη σπορά. Η αμειψισπορά είναι άλλη μία μέθοδος που βοηθά στην μείωση των πληθυσμών των ζιζανίων στο χωράφι. 17

22 Η χρήση χημικών ζιζανιοκτόνων δεν έχει αποτέλεσμα στη περίπτωση του σταμναγκαθιού, επειδή η καλλιέργεια ως τώρα δεν έχει τύχει ευρείας εφαρμογής και άρα κανένα χημικό ζιζάνιοκτόνο δεν είναι εγκεκριμένο για χρήση (Μωραΐτης, 2008) ΑΡΔΕΥΣΗ Η διατήρηση της υγρασίας του εδάφους σε όλη τη χρονική περίοδο ανάπτυξης του φυτού είναι αρκετά σημαντική για την παράγωγη καλής ποιότητας φυτικού προϊόντος. Έτσι αν η υγρασία του εδάφους δεν κυμαίνεται σε ικανοποιητικά επίπεδα λόγω έλλειψης βροχοπτώσεων, η άρδευση κρίνεται αναγκαία για την επίτευξη υψηλών αποδόσεων. Ανάλογα με τις κλιματικές συνθήκες της περιοχής καλλιέργειας, καθορίζονται και οι απαιτήσεις των φυτών σε νερό. Άλλοι παράγοντες που επηρεάζουν την απαιτούμενη ποσότητα νερού είναι η μηχανική σύσταση και τις φυσικές ιδιότητες του εδάφους, το ύψος της υπόγειας στάθμης του νερού και την τεχνική της καλλιέργειας. Η προσωρινή μάρανση των φύλλων το μεσημέρι και η διακοπή ανάπτυξης νέων φύλλων είναι κάποια συμπτώματα από την έλλειψη νερού. Το σταμναγκάθι θεωρείται σε γενικές γραμμές ανθεκτικό φυτό στην έλλειψη υγρασίας, εξαιτίας της ιδιότητας που έχει να αναπτύσσει πλούσιο ριζικό σύστημα. Η καλλιέργεια του σταμναγκαθιού ξεκινά συνήθως το φθινόπωρο ως και την άνοιξη και άρα οι απαιτήσεις σε νερό για άρδευση κυμαίνονται σε σχετικά χαμηλά επίπεδα. Όμως καλό είναι να έχει γίνει πρόβλεψη για την άρδευση των φυτών κατά τις περιόδους που οι βροχοπτώσεις δεν καλύπτουν τις ανάγκες τους. Σε 18

23 εδάφη που δημιουργείται επιφανειακή κρούστα μετά την άρδευση, προτείνεται η εφαρμογή της πρώτης άρδευσης να γίνεται πριν από τη σπορά. Η άρδευση με τη μέθοδο του καταιονισμού γίνεται συνήθως σε ετήσιες καλλιέργειες, όπου η λειτουργία μικρών μπεκ επιτρέπει την καλύτερη κατανομή του νερού. Ο προτιμότερος τρόπος άρδευσης στις πολυετής καλλιέργειες είναι με σταγόνες γιατί επιτρέπεται η εξοικονόμηση νερού και η έναρξη του ποτίσματος των φυτών μπορεί να γίνει από τα τέλη του καλοκαιριού, κάτι που ευνοεί την πιο γρήγορη βλάστηση των οφθαλμών που βρίσκονται στη ρίζα και έχει σαν αποτέλεσμα την πρωιμότητα και την αύξηση της παράγωγης (Μωραΐτης, 2008) ΣΥΓΚΟΜΙΔΗ Η έναρξη και το χρονικό περιθώριο της συγκομιδής εξαρτάται από το στάδιο ανάπτυξης των φυτών και από τις κλιματικές συνθήκες που έχουν επικρατήσει κατά τη διάρκεια της καλλιεργητικής περιόδου. Η συγκομιδή αρχίζει όταν τα φυτά αποκτούν εμπορεύσιμο μέγεθος, το οποίο εξαρτάται τόσο από τη διάμετρο της ροζέτας όσο και από τις απαιτήσεις της αγοράς. Σημαντικός παράγοντας για την εφαρμογή της συγκομιδής χωρίς να μειωθούν σημαντικά οι αποδόσεις είναι ο προσδιορισμός του σταδίου κατά το οποίο ξεκινά να εμφανίζεται το αγκάθι και τα φύλλα είναι τρυφερά. Ο τρόπος συγκομιδής διαφέρει ανάλογα με το είδος της καλλιέργειας. Στην ετήσια καλλιέργεια σταμναγκαθιού τα φυτά κόβονται αφού αποκτήσουν οι ροζέτες το επιθυμητό μέγεθος. Η συγκομιδή γίνεται σε 3-5 φορές με το χέρι. Στη διάρκεια κάθε συγκομιδή τα φυτά πιο μεγάλου μεγέθους και πυκνότερης φύτευσης είναι αυτά που συγκομίζονται για να δοθεί η δυνατότητα καλύτερης ανάπτυξης στα μικρότερα φυτά της καλλιέργειας. 19

24 Η συγκομιδή πραγματοποιείται 3-6 μήνες μετά τη σπορά, ανάλογα με το βαθμό εντατικοποίησης της καλλιέργειας αλλά και τις επικρατούσες κλιματικές συνθήκες. Στην πολυετή καλλιέργεια, η συγκομιδή πραγματοποιείται με συλλογή μόνο των ροζετών, ώστε ο λαιμός και το ριζικό σύστημα του φυτού να μείνουν ανέπαφα, προκειμένου να αναπτύξουν νέες ροζέτες την άλλη καλλιεργητική περίοδο. Η συγκομιδή των ροζετών γίνεται με τη βοήθεια διαφόρων εργαλείων κοπής, προσέχοντας και εδώ πάλι να συλλεχτούν οι μεγαλύτερες ροζέτες, ώστε να αναπτυχθούν οι μικρότερες και πραγματοποιούνται 3-5 συγκομιδές. Για να είναι το προϊόν καλής ποιότητας, καλό είναι κατά τη διάρκεια της συγκομιδής να κόβονται από τις ροζέτες τα ασθενικά φύλλα και κιτρινισμένα φύλλα. Μετά τη συγκομιδή των ροζετών γίνεται πλύσιμο αυτών με νερό για την απομάκρυνση ξένων υλών (χώμα, πέτρες) ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ Το σταμναγκάθι όπως και πολλά άλλα φυλλώδη λαχανικά είναι αδύνατο να συντηρηθούν για πολύ χρόνο λόγω της μεγάλης του περιεκτικότητα σε νερό. Έτσι μετά τη συλλογή η αύξηση της διάρκειας συντήρησης μπορεί να γίνει με την αποθήκευση α) σε χαμηλές θερμοκρασίες ως ένα συγκεκριμένο όριο με στόχο την μείωση του μεταβολισμού και β) σε συνθήκες υψηλής σχετικής υγρασίας ώστε να ελαττωθεί ο ρυθμός απώλειας των φυτικών ιστών σε νερό. Οι συνθήκες συντήρησης, με ταυτόχρονη εκτίμηση των αντιστοίχων συνθηκών για το ραδίκι, είναι θερμοκρασία περίπου στους θ 0 με μεγάλη σχετική υγρασία 90-95%. Υπό αυτές τις συνθήκες συντήρησης, το σύνολο της αποθηκευτικής περιόδου είναι περίπου δυο εβδομάδες. Σε μεγαλύτερες θερμοκρασίες και μικρότερα επίπεδα σχετικής υγρασίας, παρατηρείται 20

25 γρήγορη μάρανση, μείωση της θρεπτικής αξίας καθώς και άλλες δυσάρεστες μεταβολές (Πάσσαμ, 1994) ΠΟΣΟΤΙΚΑ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ Η απόδοση μίας καλλιέργειας ανά στρέμμα σταμναγκαθιού είναι στα Ιίβ και επηρεάζεται σημαντικά από τις εδαφοκλιματολογικές συνθήκες, την εφαρμογή των απαιτούμενών καλλιεργητικών τεχνικών και την εποχή της καλλιέργειας. Στα ποιοτικά χαρακτηριστικά του σταμναγκαθιού προστίθονται η οριζόντια ανάπτυξη της ροζέτας και η ικανοποιητική διάμετρος της ροζέτας ώστε οι πολύ μικρές ή οι πολύ μεγάλες ροζέτες φαίνεται να μην είναι αποδεκτές από τους καταναλωτές. Ακόμα, καλής ποιότητας προϊόν είναι αυτό που είναι χωρίς κιτρινισμένα φύλλα και χώματα ή άλλες ξένες ύλες και συγχρόνως όταν είναι οι συγκεντρώσεις των θρεπτικών του συστατικών σε μεγάλα επίπεδα. Έτσι, τα φύλλα θα πρέπει να έχουν έντονο πράσινο χρώμα και συγχρόνως να είναι τρυφερά ΕΧΘΡΟΙ ΚΑΙ ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ Έντομα και λοιπά παράσιτα Για να αποφύγουμε ζημιές που προκαλούν τα έντομα εχθροί, χρειάζεται προσεκτική παρακολούθηση για ορθή προστασία των φυτών. Οι προσβολές αρχικά εμφανίζονται στις άκρες των χωραφιών, όταν τα έντομα έρχονται από διπλανά χωράφια ή είναι διάσπαρτες σε ολόκληρη την έκταση του χωραφιού ή κατά κηλίδες. Οι σημαντικότεροι εχθροί της καλλιέργειας είναι: 21

26 Σιδηροσκώληκες {Agriotes δρρ., Οικ. Εΐβίεπάβε) Η μεγαλύτερη ζημιά στα φυτά γίνεται από τις προνύμφες των εντόμων οι οποίες κόβουν τις ρίζες των μικρών φυταρίων και ακόμα στις ανεπτυγμένες ρίζες παρατηρούνται μικρές στοές κοντά στο λαιμό. Οι προνύμφες έχουν κίτρινο χρώμα και ξεκινούν την δράση τους την άνοιξη με την αύξηση των θερμοκρασιών αλλά σε περιοχές με ήπιο χειμώνα έχουν δημιουργηθεί ζημιές και κατά την εποχή αυτή. Αγρότιδες {Agrotis βρρ., Οικ. Νοείιπάβε) Οι προνύμφες των εντόμων αυτών ανήκουν στη κατηγορία των πολυφάγων. Προσβάλλουν και καταστρέφουν το υπόγειο τμήμα των φυτών (λαιμού και ριζικό σύστημα). Με ασαφείς σκοτεινόχροες ταινίες και χρώμα σκούρο γκρίζο, κινούνται και προκαλούν ζημίες τη νύχτα ενώ την ημέρα βρίσκονται δίπλα στο λαιμό ενός μαραμένου φυτού. Η δραστηριότητα τους αρχίζει την άνοιξη, ενώ η διαχείμαση τους γίνεται με τη μορφή προνύμφης και νύμφης. Αψίδες (ΜγζΜ ρεηίεαε, Οικ. Αρίιϊάϊάβε) Πρόκειται για ένα από τα πιο διαδεδομένα και από τα πιο πολύφαγα έντομα. Στα φυτά προκαλεί κιτρίνισμα, μαρασμό, γήρανση και παραμόρφωση του φυλλώματος ενώ είναι και φορέας ιών, βακτηρίων και άλλων παθογόνων. Το σταμναγκάθι μπορεί επίσης να αποτελέσει ξενιστή διαφόρων ειδών ακάρεων ενώ υπάρχουν αρκετές αναφορές για προβλήματα από τα σαλιγκάρια. Για την αντιμετώπιση των εντομολογικών εχθρών, δεν έχει βρεθεί η δυνατότητα χρήσης χημικών εντομοκτόνων γιατί δεν υπάρχει κάποιο εγκεκριμένο φυτοπροστατευτικό προϊόν για την καλλιέργεια του σταμναγκάθιου. 22

27 Διάφορα καλλιεργητικά - μηχανικά μέτρα συνιστώνται για την αντιμετώπιση των εντόμων εδάφους (σιδηροσκώληκες και αγρότιδες). Οι θερινές αρόσεις που δημιουργούν αναστροφή και θρυμματισμό του εδάφους, προωθούν τις προνύμφες στα επιφανειακά στρώματα. Η επίδραση της ηλιακής ακτινοβολίας στα αυγά και τις προνύμφες είναι καταστροφική λόγω της ευαισθησίας τους στον ήλιο. Για την αντιμετώπιση των αφίδων, μπορεί να γίνει βιολογική καταπολέμηση, καθώς έχουν πολλούς φυσικούς εχθρούς. Ασθένειες Στην καλλιέργεια σταμναγκαθιού έχει γίνει ως τώρα αναφορά για προσβολή από διαφορές ασθένειες κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης νεαρών φυταρίων στο σπορείο, όπου έχουν αναφερθεί τήξεις σπορείων και σηψιρριζίες που δημιουργούνται από διαφόρους μύκητες του γένους Pythium ή Rhizoctonia. Οι μύκητες αυτοί προσβάλλουν το σπόρο κατά το φύτρωμα και τα νεαρά φυτάρια πριν βγουν από το έδαφος (προφυτρωτική τήξη), με αποτέλεσμα να παρατηρείται αραιό φύτρωμα. Δημιουργούν μαλακή σήψη που εκτείνεται ως και τις ρίζες. Οι προσβολές συνήθως εμφανίζονται κατά κηλίδες και η ανάπτυξη των μυκήτων ευνοείται από την υψηλή υγρασία του εδάφους και της ατμόσφαιρας (Παναγόπουλος, 2000). 23

28 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 2. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΗΣ ΠΥΚΝΟΤΗΤΑΣ ΦΥΤΕΥΣΗΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΛΑΧΑΝΙΚΩΝ 2.1. ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΥΚΝΟΤΗΤΑ ΦΥΤΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΛΑΧΑΝΙΚΩΝ Η πυκνότητα φύτευσης των φυτών στον αγρό επηρεάζει σημαντικά τον τρόπο καλλιέργειας των φυτών, την εφαρμογή των καλλιεργητικών τεχνικών και τη χρήση γεωργικών μηχανημάτων. Για το λόγο αυτό η επιλογή της κατάλληλης πυκνότητας φύτευσης αποτελεί ένα σημαντικό παράγοντα για την επιτυχία μιας καλλιέργειας και μπορεί να καθορίσει αποφασιστικά τόσο το ύψος της παραγωγής όσο και την ποιότητα του παραγόμενου προϊόντος. Αν και υπάρχουν γενικοί κανόνες που καθορίζουν την πυκνότητα φύτευσης που θα πρέπει να εφαρμόζεται σε κάθε καλλιέργεια, άλλα στοιχεία όπως η διάταξη των φυτών μπορεί να καθορίσουν την πυκνότητα φύτευσης. Οι παράγοντες που επηρεάζουν την τελική απόφαση για την πυκνότητα φύτευσης και φυσικά την επιλογή των κατάλληλων αποστάσεων φύτευσης, σύμφωνα με τον Κανάκη (2003) είναι: 1. το καλλιεργούμενο φυτικό είδος 2. η ποικιλία ή υβρίδιο 3. οι περιβαλλοντικές συνθήκες της περιοχής 4. η εποχή καλλιέργειας 5. το έδαφος 6. ο τρόπος άρδευσης 7. οι συνήθειες του παραγωγού 24

29 Τα φυτικά είδη παρουσιάζουν σημαντικές διαφορές μεταξύ τους όσοαν αφορά στον τρόπο ανάπτυξης και σε αυτή την περίπτωση καθορίζεται ανάλογα και η πυκνότητα φύτευσης. Για παράδειγμα η υπαίθρια καλλιέργεια του καρπουζιού γίνεται χωρίς υποστύλωση του φυτού και αυτό αναπτύσσεται επάνω στην επιφάνεια με τον κεντρικό βλαστό και τους πλάγιους να καταλαμβάνουν πολύ χώρο γι αυτό και οι αποστάσεις φύτευσης είναι μεγάλες (π.χ. 3 χ 1 τη). Αντίθετα, όταν η καλλιέργεια της τομάτας γίνεται στο θερμοκήπιο τα φυτά υποστυλώνονται και αναπτύσσονται σύμφωνα με το μονοστέλεχο σύστημα με αποτέλεσμα να μην καταλαμβάνουν πολύ χώρο και οι αποστάσεις φύτευσης να είναι μικρότερες (π.χ. 1 χ 0,5 ιυ). Πολλοί μεγαλύτερες διαφορές μπορεί να παρατηρθούν όταν πρόκεριται για φυτά που έχπουν πολύ μικρή ανάπτυξη όπως είναι το κρεμμύδι (αποστάσεις φύτευσης χ 7-10 ου) ή ο μαϊντανός. Σε πολλά φυτικά είδη υπάρχουν σημαντικές διαφοροποιήσεις μεταξύ των ποικιλιών-υβριδίων τόσο στον τρόπο που αναπτύσσονται όσο και στην κατάλληλη πυκνότητα φύτευσης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα μπορεί να αποτελέσει η τομάτα στην οποία διακρίνονται δύο ομάδες ποικιλιών, οι αυτοκλαδευόμενες στις οποίες το μήκος των βλαστών δε γίνεται μεγάλο και έχουν θαμνώδη ανάπτυξη και οι αναρριχώμενες στις οποίες το μήκος των βλαστών γίνεται αρκετά μεγάλο. Αυτές οι διαφορές στον τρόπο ανάπτυξης είναι καθοριστικές για την επιλογή των κατάλληλων αποστάσεων φύτευσης των φυτών. Οι περιβαλλοντικές συνθήκες μιας περιοχής αποτελούν επίσης έναν παράγοντα που μπορεί να επηρεάσει την πυκνότητα φύτευσης είτε λόγω της επίδρασης που έχουν στην ανάπτυξη και φωτοσυνθετική λειτουργία των φυτών είτε λόγω της επίδρασης που έχουν στην εμφάνιση και ανάπτυξη 25

30 μυκητολογικών ή βακτηριολογικών ασθενειών καθώς και εντομολογικών προσβολών. Έτσι για παράδειγμα σε περιοχές με υψηλή σχετική υγρασία θα πρέπει να αποφεύγεται η μεγάλη πυκνότητα φύτευσης γιατί ευνοείται η εμφάνιση ασθενειών (π.χ. περονόσπορος, βοτρύτης κ.α.) που μπορεί να οδηγήσουν σε μείωση της παραγωγής, υποβάθμιση της ποιότητας του παραγόμενου προϊόντος καθώς και αύξηση του κόστους παραγωγής λόγω της ανάγκες εφαρμογής περισσότερων φυτοπροστατευτικών καλλιεργητικών φροντίδων. Η εποχή καλλιέργειας επηρεάζει σημαντικά την πυκνότητα φύτευσης και στις φθινοπωρινές-χειμωνιάτικες καλλιέργειες ο ελλιπής φωτισμός σε συνδυασμό με τις χαμηλές θερμοκρασίες αυτής της περιόδου μπορεί να οδηγήσει σε σημαντικό περιορισμό της φωτοσυνθετικής δραστηριότητας του φυτού, κάτι το οποίο μπορεί να γίνει πολύ πιο έντονο αν η πυκνότητα φύτευσης είναι μεγάλη και υπάρχει σκίαση μεταξύ των φύλλων των φυτών. Το πρόβλημα αυτό είναι φυσικά μικρότερο στις ανοιξιάτικεςκαλοκαιρινές καλλιέργειες και σε αυτή την περίπτωση μπορούν να ακολουθηθούν συστήματα φύτευσης με μικρότερες αποστάσεις μεταξύ των φυτών. Το έδαφος αποτελεί επίσης έναν παράγοντα που επηρεάζει την πυκνότητα φύτευσης και κυρίως εξετάζονται χαρακτηριστικά που συνδέονται με τη μηχανική σύσταση του εδάφους, την περιεκτικότητα σε ανόργανα θρεπτικά στοιχεία. Έτσι για παράδειγμα στα αμμώδη εδάφη που είναι φτωχά σε ανόργανα θρεπτικά στοιχεία τα φυτά δεν αναπτύσσονται πολύ και δεν καταλαμβάνουν πολύ χώρο. Για το λόγο αυτό και για την επίτευξη υψηλών αποδόσεων προτείνεται η καλλιέργεια να γίνεται σε σχετικά μεγαλύτερες πυκνότητας φύτευσης αλλά θα πρέπει να λαμβάνονται μέτρα για την κα'λυψη των αναγκών των φυτών σε νερό και ανόργανα θρεπτικά στοιχεία. 26

31 Ο τρόπος άρδευσης επηρεάζει την πυκνότητα φύτευσης και θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη η επιλογή του κατάλληλου τρόπου άρδευσης για να πραγματοποιηθεί καλλιέργεια με μεγάλη πυκνότητα φυτών ανά στρέμμα. Για παράδειγμα η άρδευση με αυλάκια δεν επιτρέπει την καλλιέργεια μεγάλου αριθμού ανά στρέμμα ενώ κατά την άρδευση στάγδην καθοριστικός παράγοντας είναι οι αποστάσεις μεταξύ των σταλακτήρων. Αντίθετα, όταν η άρδευση γίνεται με καταιονισμό ή με μακαρόνια (σωλήνες μικρής διαμέτρου Φ6-8) μπορούν να ακολουθηθούν συστήματα μεγαλύτερης πυκνότητας φύτευσης. Οι συνήθειες του καλλιεργητή είναι σημαντικός παράγοντας που επηρεάζει την πυκνότητα φύτευσης γιατί αυτές καθορίζονται τόσο από τις γενικότερες ικανότητές του όσο και τις δυνατότητες που έχει για να χρησιμοποιήσει γεωργικά μηχανήματα και να εφαρμόσει καλλιεργητικές τεχνικές εντατικής καλλιέργειας. Μεταξύ των τεχνικών που έχουν αναπτυχθεί για την αύξηση της πυκνότητας φύτευσης χωρίς να μειώνεται σημαντικά η απόσταση μεταξύ των φυτών είναι η εφαρμογή συστημάτων διπλών ή πολλαπλών γραμμών φύτευσης των φυτών. Στα συστήματα διπλών γραμμών υπάρχουν δύο γραμμές φύτευσης που βρίσκονται σε απόσταση περίπου ίση με αυτή που βρίσκονται τα φυτά επί της γραμμής. Ο διάδρομος που αφήνεται μεταξύ των διπλών γραμμών είναι συνήθως λίγο μεγαλύτερος από αυτόν που αφήνεται μεταξύ των μονών γραμμών. Με αυτό τον τρόπο επιτυγχάνεται μεγαλύτερη πυκνότητα φυτών ανά στρέμμα και συνήθως μεγαλύτερη παραγωγή αλλά επηρεάζονται συνήθως χαρακτηριστικά του παραγόμενου προϊόντος. Για παράδειγμα στο σπαράγγι τα αναχώματα με τριπλές γραμμές αυξάνουν σημαντικά τον αριθμό και το βάρος 27

32 των παραγόμενων βλαστών αλλά οι βλαστοί που παράγονται είναι μικρότερης διαμέτρου, επηρεάζοντας σημαντικά την κατεύθυνση της παραγωγής ΟΙ ΑΠΟΣΤΑΣΕΙΣ ΦΥΤΕΥΣΗΣ ΣΕ ΦΥΛΛΩΔΗ ΛΑΧΑΝΙΚΑ ΜΙΚΡΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Οι αποστάσεις φύτευσης σε πολλά φυλλώδη λαχανικά που δεν αποκτούν μεγάλο μέγεθος όπως είναι το μαρούλι, το αντίδι και το ραδίκι είναι σχετικά μικρές με σκοπό να επιτυγχάνονται μεγάλες πυκνότητες φύτευσης που επιτρέπουν την επίτευξη υψηλότερων αποδόσεων. Ο τρόπος ανάπτυξης των φυτών αυτών επιτρέπει πράγματι τη φύτευση σε μικρές αποστάσεις φύτευσης αλλά, ιδιαίτερα στο μαρούλι η διαφοροποίηση στον τρόπο ανάπτυξης μεταξύ ποικιλιών που ανήκουν σε διαφορετικούς τύπους μαρουλιού (π.χ. κατσαρό κεφαλωτό, ρωμάνα κ.α.) μπορεί να διαφοροποιήσει σημαντικά τις αποστάσεις στις οποίες φυτεύονται τα φυτά. Στο αντίδι η σπορά συνήθως γίνεται σε γραμμές που απέχουν αη και επάνω στη γραμμή τα φυτά απέχουν μεταξύ τους οη. Στο ραδίκι η σπορά γίνεται σε γραμμές που απέχουν αη και επάνω στη γραμμή τα φυτά απέχουν μεταξύ τους 20 αη (είτε η σπορά γίνεται στα πεταχτά είτε γίνεται σπορά και μεταφύτευση). Στο μαρούλι οι αποστάσεις φύτευσης κυμαίνονται από αη μεταξύ των γραμμών και αη επί της γραμμής (Δημητράκης, 1998). Σε πολλές περιπτώσεις που γίνεται σπορά απευθείας στο αγρό είτε τα φυτά βρίσκονται σε γραμμές είτε σε τυχαία θέση επιλέγεται να εφαρμοστεί μετά το φύτρωμα των σπορών και κατά τα πρώτα στάδια ανάπτυξης των φυτών αραίωμα κατά το οποίο αφήνονται στον αγρό τα φυτά που είναι εύρωστα και υγιή και βρίσκονται σε αποστάσεις που πλησιάζουν τις αποστάσεις που αναφέρθηκαν παραπάνω. 28

33 Ιδιαίτερα για το μαρούλι έχει γίνει σημαντική έρευνα για την εντατικοποίηση της καλλιέργειας μέσω της αύξησης της πυκνότητας φύτευσης. Συγκεκριμένα, σε θερμοκηπιακές καλλιέργειες οι αποστάσεις φύτευσης μπορεί να μειωθούν ακόμη περισσότερο και να κυμανθούν σε 23 χ 23 αη, 22 χ 22 αη, 20 χ 20 αυ ή ακόμη και 20 χ 15 αη οδηγώντας σε σημαντική αύξηση του αριθμού των φυτών που καλλιεργούνται ανά στρέμμα και είναι αντίστοιχα , , ή (Ολύμπιος, 2001). Βέβαια η πολύ πυκνή φύτευση δεν επιτρέπει συνήθως την πλήρη ανάπτυξη των και η συγκομιδή γίνεται νωρίτερα αφού βέβαια τα φυτά έχουν αποκτήσει ένα βάρος αποδεκτό από την αγορά (π.χ. μεγαλύτερο από β). Παρόλα αυτά, στο μαρούλι οι πολύ μεγάλες πυκνότητες φύτευσης δεν μπορούν να εφαρμοστούν σε ορισμένους τύπους ή ποικιλίες (π.χ. κατσαρό κεφαλωτό) των οποίων η κεφαλή γίνεται μεγάλη και τα φυτά έχουν σημαντική πλάγια ανάπτυξη. Πάντως επειδή η πώληση του προϊόντος γίνεται με το τεμάχιο και όχι με το βάρος, δίνεται η δυνατότητα να εφαρμοστούν μεγάλες πυκνότητες φύτευσης, αρκεί να μην επηρεάζεται η ποιότητα (πολύ μικρό μέγεθος) και να αποφεύγεται η εμφάνιση ασθενειών (π.χ. βοτρύτης) που εκτός από υποβάθμιση της ποιότητας μπορεί να οδηγήσουν σε σημαντική μείωση της παραγωγής. Στο μαρούλι, όπως και σε άλλα φυλλώδη λαχανικά με μικρό βιολογικό κύκλο, όπως είναι το σταμναγκάθι, η αποστάσεις φύτευσης μπορεί να είναι ακόμη πιο μικρές αν καλλιεργούνται σε υδροπονικά συστήματα όπου η θρέψη των φυτών είναι ελεγχόμενη και περιορίζεται σημαντικά ο ανταγωνισμός των φυτών για τη λήψη θρεπτικών στοιχείων και νερού. Στο μαρούλι πολλές φορές εφαρμόζονται πιο σύνθετα συστήματα φύτευσης κατά τα οποία υπάρχουν τετραπλές γραμμές. Στη μέση κάθε τέτοιας τετραπλής γραμμής περνά ένας κεντρικός σωλήνας και κάθε τετράδα φυτών (σε σχήμα τετραγώνου με αποστάσεις μεταξύ των φυτών 20 χ 20 ου έως 25 χ 25 αη) που βρίσκεται δεξιά και αριστερά του ποτίζεται με ένα μακαρόνι το 2 9

34 οποίο καταλήγει σε λόγχη η οποία τοποθετείται στη μέση του τετραγώνου και επομένως ποτίζονται και τα τέσσερα φυτά που βρίσκονται γύρω από αυτή. Μεταξύ των τετραπλών γραμμών αφήνονται συνήθως διάδρομοι πλάτους ογπ για την πραγματοποίηση των καλλιεργητικών φροντίδων. Με αυτό τον τρόπο η πυκνότητα φυτών ανά στρέμμα αυξάνεται σημαντικά αλλά είναι πολύ σημαντικό να δοθούν οι απαραίτητες ποσότητες θρεπτικών στοιχείων οι οποίες σε αυτή την περίπτωση είναι υψηλότερες. Στο σταμναγκάθι οι συνήθεις αποστάσεις φύτευσης (30-50 έτη) μοιάζουν με αυτές που εφαρμόζονται στο αντίδι και στο ραδίκι αλλά εξαρτώνται σημαντικά από τον τύπο του εδάφους και τη δυνατότητα χρησιμοποίησης μηχανικών μέσων στην καλλιέργεια. 3 0

35 2.3. ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Σκοπός της παρούσας μελέτης ήταν να διερευνηθεί η δυνατότητα καλλιέργειας του σταμναγκαθιού κατά τη διάρκεια του φθινοπώρου-χειμώνα στο νομό Μεσσηνίας και παράλληλα να μελετηθεί η επίδραση της απόστασης φύτευσης στην ανάπτυξη και παραγωγή των φυτών. Για το λόγο αυτό έγινε καλλιέργεια σταμναγκαθιού σε αποστάσεις 15 χ 15 ου και 25 χ 25 ου. 31

36 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 3. ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ 3.1. Η ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΟΥ ΣΤΑΜΝΑΓΚΑΘΙΟΥ Το πειραματικό μέρος της παρούσας μελέτης πραγματοποιήθηκε στο Α.Τ.Ε.Ι. Καλαμάτας από τον Οκτώβριο 2010 μέχρι τον Απρίλιο Για την καλλιέργεια του σταμναγκαθιού χρησιμοποιήθηκε σπόρος που είχε παραχθεί στο θερμοκήπιο του ΑΤΕΙ Καλαμάτας το Σπορά. Οι σπόροι διαχωρίστηκαν από τις ταξικαρπίες με θραύση αυτών και στη συνέχεια τοποθετήθηκαν σε δίσκους ομαδικής σποράς με υπόστρωμα εμπλουτισμένη τύρφη. Η σπορά έγινε σε βάθος μικρότερο από 0,5 αη και ακολούθησε πότισμα το οποίο επαναλαμβανόταν ανάλογα με τις περιβαλλοντικές συνθήκες, συνήθως κάθε 1-2 ημέρες. Η σπορά πραγματοποιήθηκε την Η ανάδυση των νεαρών φυταρίων ξεκίνησε 15 ημέρες μετά τη σπορά. Μεταφύτευση σε δίσκους με ατομικές θέσεις. Όταν τα φυτά απέκτησαν απέκτησαν 3-4 πραγματικά φύλλα την , δηλ. 40 ημέρες μετά τη σπορά πραγματοποιήθηκε μεταφύτευση σε δίσκους με ατομικές θέσεις. Οι δίσκοι παρέμειναν στο χώρο του υαλόφρακτου θερμοκηπίου του ΑΤΕΙ Καλαμάτας. Μεταφύτευση στην τελική θέση. Όταν τα φυτά απέκτησαν 8-10 πραγματικά φύλλα, την , δηλ. 91 ημέρες μετά τη σπορά ή 51 ημέρες μετά την 1η μεταφύτευση πραγματοποιήθηκε μεταφύτευση των φυτών στην τελική θέση στον υπαίθριο αγρό του ΤΕΙ Καλαμάτας. 32

37 Κατά τη μεταφύτευση πραγματοποιήθηκαν ουσιαστικά οι μεταχειρίσεις του πειράματος και συγκεκριμένα 20 φυτά σταμναγκαθιού φυτεύτηκαν σε αποστάσεις 15 χ 15 αη και 20 φυτά φυτεύτηκαν σε αποστάσεις 25 χ 25 ου. Για κάθε μία από τις μεταχειρίσεις χρησιμοποιήθηκαν 5 επαναλήψεις (πειραματικά τεμάχια) των 4 φυτών η καθεμία. Συγκομιδή. Η συγκομιδή των φυτών έγινε όταν λίγο πριν την εμφάνιση του αγκαθιού. Συγκεκριμένα, η συγκομιδή των φυτών της έγινε την (168 ημέρες μετά τη σπορά, 77 ημέρες μετά την τελική μεταφύτευση) ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΤΙΚΕΣ ΦΡΟΝΤΙΔΕΣ Κατά τη διάρκεια τη ανάπτυξης των φυτών του σταμναγκαθιού στον αγρό γινόταν πότισμα αυτών κάθε 2-4 ημέρες ανάλογα με τις περιβαλλοντικές συνθήκες (κυρίως θερμοκρασία και βροχοπτώσεις). Η λίπανση των φυτών γινόταν κάθε εβδομάδα με διαφυλλική εφαρμογή υδατικού διαλύματος σύνθετου λιπάσματος ( ιχνοστοιχεία). Σε κάθε φυτό εφαρμοζόταν ψεκασμός με περίπου 5 τηΐ κατά τα πρώτα στάδια ανάπτυξης (δύο πρώτες εβδομάδες μετά τη μεταφύτευση στον αγρό) και 10 γπ1περίπου από την τρίτη εβδομάδα μετά τη μεταφύτευση και μέχρι το τέλος της καλλιεργητικής περιόδου. Η συγκέντρωση του λιπάσματος ήταν αρχικά (τρεις λιπάνσεις των φυτών στο σπορείο και δύο λιπάνσεις κατά τις δύο πρώτες εβδομάδες μετά τη φύτευση στον αγρό) 5 β ανά 10 ί νερό. Μετά την τρίτη εβδομάδα μετά τη μεταφύτευση η συγκέντρωση του λιπάσματος στο διάλυμα ήταν 8 β ανά 10 νερό. Κατά τη διάρκεια της καλλιεργητικής περιόδου στον αγρό πραγματοποιήθηκαν σκαλίσματα για την απομάκρυνση των ζιζανίων και δεν εφαρμόστηκε κανένας φυτοπροστατευτικός ψεκασμός. 33

38 Πίνακας 3.1. Συγκεντρωτικός πίνακας των εργασιών που πραγματοποιήθηκαν και στις δύο εποχές καλλιέργειας του σταμναγκαθιού. ΕΡΓΑΣΙΑ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ ΣΠΟΡΑ 22 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ η ΜΕΤΑΦΥΤΕΥΣΗ (40 ΗΜΣ) 1 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ η ΜΕΤΑΦΥΤΕΥΣΗ (91 ΗΜΣ) 22 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ η ΜΕΤΡΗΣΗ (20 ΗΜΜ) 11 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ η ΜΕΤΡΗΣΗ (27 ΗΜΜ) 18 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ η ΜΕΤΡΗΣΗ (34 ΗΜΜ) 25 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ η ΜΕΤΡΗΣΗ (41 ΗΜΜ) 4 ΜΑΡΤΙΟΥ η ΜΕΤΡΗΣΗ (48 ΗΜΜ) 11 ΜΑΡΤΙΟΥ η ΜΕΤΡΗΣΗ (55 ΗΜΜ) 18 ΜΑΡΤΙΟΥ η ΜΕΤΡΗΣΗ (62 ΗΜΜ) 25 ΜΑΡΤΙΟΥ η ΜΕΤΡΗΣΗ (69 ΗΜΜ) 1 ΑΠΡΙΛΙΟΥ η ΜΕΤΡΗΣΗ (76 ΗΜΜ) 8 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2011 ΣΥΓΚΟΜΙΔΗ (76 ΗΜΜ ή ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2011 ΗΜΣ) 3.3. ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ Κατά τη διάρκεια της καλλιεργητικής περιόδου ελήφθησαν μετρήσεις που αφορούν στη βλαστική ανάπτυξη των φυτών: 1. αριθμός φύλλων ανά φυτό 2. διάμετρος της ροζέτας Μετά τη συγκομιδή των φυτών έγινε μέτρηση του νωπού βάρους του υπέργειου μέρους του φυτού καθώς και των εμπορεύσιμων φύλλων ανά φυτό. ^ 4

39 3.4. ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΚΑΙ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ Το πείραμα ακολούθησε το εντελώς τυχαιοποιημένο σχέδιο και για κάθε επέμβαση (τεχνική καλλιέργειας) χρησιμοποιήθηκαν 5 επαναλήψεις των 5 φυτών η κάθε μία. Η στατιστική ανάλυση έγινε με τη βοήθεια του στατιστικού προγράμματος 8ΐ3ΐϋΓΕρίπο8 5.1 και η σημαντικότητα των διαφορών των μέσων των επεμβάσεων εκτιμήθηκε με το κριτήριο του Τ-ίεΒί. 35

40 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 4. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 4.1. ΑΡΙΘΜΟΣ ΦΥΛΛΩΝ ΚΑΙ ΔΙΑΜΕΤΡΟΣ ΤΗΣ ΡΟΖΕΤΑΣ X--- _ι_ 15 ςιη δ ΑΡΙΘΜΟΣ ΦΥΛΛΩΝ Ο 25 οιτι ///////\///////. ////// //////. ///////////////. ///////»/////Λ //////////////Λ. ///////////////. //////////////Λ ///////////////, ///////////////. ΔΙΑΜΕΤΡΟΣ ΡΟΖΕΤΑΣ (ου) 15 ωυ 16,2 13,4 25 ου 15,7 14,6 Εικόνα 4.1. Μέση τιμή του αριθμού των φύλλων ανά φυτό και της διαμέτρου της ροζέτας του φυτού την 20η ημέρα μετά τη μεταφύτευση. Μέσες τιμές στις οποίες αντιστοιχούν τα ίδια λατινικά γράμματα δε διαφέρουν στατιστικά σημαντικά σε επίπεδο σημαντικότητας/?=0,05. Από την εικόνα 4.1. παρατηρείται ότι ο μέσος αριθμός φύλλων ανά φυτό την 20η ημέρα μετά τη μεταφύτευση είναι στατιστικά σημαντικά ίσος και στις δύο αποστάσεις φύτευσης, σε επίπεδο σημαντικότητας/?=0,05. Η μέση διάμετρος της ροζέτας των φυτών την 20η ημέρα μετά τη μεταφύτευση δε διαφέρει μεταξύ των δύο αποστάσεων φύτευσης σε επίπεδο σημαντικότητας ρ=0,05. 36

41 α η '/////ΤΤ77 /////, '//////Η//////// ΑΡΙΘΜΟΣ ΦΥΛΛΩΝ 2 5 ο υ ύ II ΔΙΑΜΕΤΡΟΣ ΡΟΖΕΤΑΣ 15 ωυ 17,3 13,4 25 αυ 16,2 15,5 Εικόνα 4.2. Μέση τιμή του αριθμού των φύλλων ανά φυτό και της διαμέτρου της ροζέτας του φυτού την 27η ημέρα μετά τη μεταφύτευση. Μέσες τιμές στις οποίες αντιστοιχούν τα ίδια λατινικά γράμματα δε διαφέρουν στατιστικά σημαντικά σε επίπεδο σημαντικότηταςρ=0,05. Από την εικόνα 4.2. παρατηρείται ότι ο μέσος αριθμός φύλλων ανά φυτό την 27η ημέρα μετά τη μεταφύτευση είναι στατιστικά σημαντικά ίσος και στις δύο αποστάσεις φύτευσης, σε επίπεδο σημαντικότητας/?=0,ο5. Η μέση διάμετρος της ροζέτας των φυτών την 27η ημέρα μετά τη μεταφύτευση είναι στατιστικά σημαντικά μεγαλύτερη όταν τα φυτά αναπτύσσονται στη μεγάλη απόσταση φύτευσης (25 χ 25 ου), σε επίπεδο σημαντικότητας ρ=0,

42 αη '/////7777////// //////////////// //////////////// '//////&/////// '//////?//////// //////////////// 25 ογπ ν/////λν////// ///////&////// /////////////// /////////////// /////////////// /////////////// ΑΡΙΘΜΟΣ ΦΥΛΛΩΝ ΔΙΑΜΕΤΡΟΣ ΡΟΖΕΤΑΣ 15 ου 18,0 13,7 25 ου 17,8 16,0 Εικόνα 4.3. Μέση τιμή του αριθμού των φύλλων ανά φυτό και της διαμέτρου της ροζέτας του φυτού την 34η ημέρα μετά τη μεταφύτευση. Μέσες τιμές στις οποίες αντιστοιχούν τα ίδια λατινικά γράμματα δε διαφέρουν στατιστικά σημαντικά σε επίπεδο σημαντικότητας/?=ά, 05. Από την εικόνα 4.3. παρατηρείται ότι ο μέσος αριθμός φύλλων ανά φυτό την 34η ημέρα μετά τη μεταφύτευση είναι στατιστικά σημαντικά ίσος και στις δύο αποστάσεις φύτευσης, σε επίπεδο σημαντικότητας/7=0,05. Η μέση διάμετρος της ροζέτας των φυτών την 34η ημέρα μετά τη μεταφύτευση είναι στατιστικά σημαντικά μεγαλύτερη όταν τα φυτά αναπτύσσονται στη μεγάλη απόσταση φύτευσης (25 χ 25 ογπ), σε επίπεδο σημαντικότητας ρ=0,05.

43 2 5 π 15 αη 2 5 επ ί & ΑΡΙΘΜΟΣ ΦΥΛΛΩΝ = δ ^ / / / / / \ ^ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ' / / / / / / / / / / / / / / / ' / / / / / / / & / / / / / / ' / / / / / / / / / / / / / / / ' / / / / / / / / / / / / / / / ' / / / / / / / / / / / / / / / ' / / / / / / / / / / / / / / / ' / / / / / / / / / / / / / / / ΔΙΑΜΕΤΡΟΣ ΡΟΖΕΤΑΣ 15 οιυ 19,1 13,7 25 οιυ 19,3 16,4 Εικόνα 4.4. Μέση τιμή του αριθμού των φύλλων ανά φυτό και της διαμέτρου της ροζέτας του φυτού την 41η ημέρα μετά τη μεταφύτευση. Μέσες τιμές στις οποίες αντιστοιχούν τα ίδια λατινικά γράμματα δε διαφέρουν στατιστικά σημαντικά σε επίπεδο σημαντικότηταςρ=0,05. Από την εικόνα 4.4. παρατηρείται ότι ο μέσος αριθμός φύλλων ανά φυτό την 41η ημέρα μετά τη μεταφύτευση είναι στατιστικά σημαντικά ίσος και στις δύο αποστάσεις φύτευσης, σε επίπεδο σημαντικότητας ρ = 0,05. Η μέση διάμετρος της ροζέτας των φυτών την 41η ημέρα μετά τη μεταφύτευση είναι στατιστικά σημαντικά μεγαλύτερη όταν τα φυτά αναπτύσσονται στη μεγάλη απόσταση φύτευσης (25 χ 25 επί), σε επίπεδο σημαντικότητας ρ=0,05. 39

44 ί 15 αη '//////&///////. ΑΡΙΘΜΟΣ ΦΥΛΛΩΝ 2 5 α η '/////^ΤΤΤ////// '///////#//////, '///////&////// ΔΙΑΜΕΤΡΟΣ ΡΟΖΕΤΑΣ 15 ου 20,3 13,8 25 ωυ 20,7 16,8 Εικόνα 4.5. Μέση τιμή του αριθμού των φύλλων ανά φυτό και της διαμέτρου της ροζέτας του φυτού την 48η ημέρα μετά τη μεταφύτευση. Μέσες τιμές στις οποίες αντιστοιχούν τα ίδια λατινικά γράμματα δε διαφέρουν στατιστικά σημαντικά σε επίπεδο σημαντικότηταςρ=0,05. Από την εικόνα 4.5. παρατηρείται ότι ο μέσος αριθμός φύλλων ανά φυτό την 48η ημέρα μετά τη μεταφύτευση είναι στατιστικά σημαντικά ίσος και στις δύο αποστάσεις φύτευσης, σε επίπεδο σημαντικότηταςρ=0,05. Η μέση διάμετρος της ροζέτας των φυτών την 48η ημέρα μετά τη μεταφύτευση είναι στατιστικά σημαντικά μεγαλύτερη όταν τα φυτά αναπτύσσονται στη μεγάλη απόσταση φύτευσης (25 χ 25 ογπ), σε επίπεδο σημαντικότητας ρ=0,

45 αη '/////*+* ////// '//////{ /////// '//////&/////// ' / / / / / / / / / / / / / / / //////////////// //////////////// ΑΡΙΘΜΟΣ ΦΥΛΛΩΝ 25 αη '//////Τ+ΤΖ///// '///////%////// ' / / / / / / / / / / / / / / / ΔΙΑΜΕΤΡΟΣ ΡΟΖΕΤΑΣ 15 αη 21,7 15,2 25 αη 21,8 17,6 Εικόνα 4.6. Μέση τιμή του αριθμού των φύλλων ανά φυτό και της διαμέτρου της ροζέτας του φυτού την 55η ημέρα μετά τη μεταφύτευση. Μέσες τιμές στις οποίες αντιστοιχούν τα ίδια λατινικά γράμματα δε διαφέρουν στατιστικά σημαντικά σε επίπεδο σημαντικότηταςρ=0,05. Από την εικόνα 4.6. παρατηρείται ότι ο μέσος αριθμός φύλλων ανά φυτό την 55η ημέρα μετά τη μεταφύτευση είναι στατιστικά σημαντικά ίσος και στις δύο αποστάσεις φύτευσης, σε επίπεδο σημαντικότητας/?=0,05. Η μέση διάμετρος της ροζέτας των φυτών την 55η ημέρα μετά τη μεταφύτευση είναι στατιστικά σημαντικά μεγαλύτερη όταν τα φυτά αναπτύσσονται στη μεγάλη απόσταση φύτευσης (25 χ 25 αη), σε επίπεδο σημαντικότητας ρ=0,05. 41

46 αη ////// Α**////// //////////////// //////////////// //////&//////// //////////////// //////////////// //////////////// //////////////// //////////////// //////////////// ΑΡΙΘΜΟΣ ΦΥΛΛΩΝ 2 5 ο υ " /////////////// /////////////// /////////////// ///////&//////, ///////////////,, /////////////// ///////////////, " ΤΧ ΔΙΑΜΕΤΡΟΣ ΡΟΖΕΤΑΣ 15 αυ 23,4 16,3 25 απ 23,8 18,6 Εικόνα 4.7. Μέση τιμή του αριθμού των φύλλων ανά φυτό και της διαμέτρου της ροζέτας του φυτού την 62η ημέρα μετά τη μεταφύτευση. Μέσες τιμές στις οποίες αντιστοιχούν τα ίδια λατινικά γράμματα δε διαφέρουν στατιστικά σημαντικά σε επίπεδο σημαντικότητας/?=0,05. Από την εικόνα 4.7. παρατηρείται ότι ο μέσος αριθμός φύλλων ανά φυτό την 62'1ημέρα μετά τη μεταφύτευση είναι στατιστικά σημαντικά ίσος και στις δύο αποστάσεις φύτευσης, σε επίπεδο σημαντικότητας ρ=0,05. Η μέση διάμετρος της ροζέτας των φυτών την 62η ημέρα μετά τη μεταφύτευση είναι στατιστικά σημαντικά μεγαλύτερη όταν τα φυτά αναπτύσσονται στη μεγάλη απόσταση φύτευσης (25 χ 25 οπι), σε επίπεδο ση μαντικότητας ρ=0,

47 αη ΑΡΙΘΜΟΣ ΦΥΛΛΩΝ 25 αη //////***/////4 ///////////////* * ///////Μ//////4 ///////Τ7//////4 ///////////////* '//////////////Λ 7/////////////Λ 7/////////////Λ ΔΙΑΜΕΤΡΟΣ ΡΟΖΕΤΑΣ 15 αη 24,3 17,2 25 αη 26,4 19,6 Εικόνα 4.8. Μέση τιμή του αριθμού των φύλλων ανά φυτό και της διαμέτρου της ροζέτας του φυτού την 69η ημέρα μετά τη μεταφύτευση. Μέσες τιμές στις οποίες αντιστοιχούν τα ίδια λατινικά γράμματα δε διαφέρουν στατιστικά σημαντικά σε επίπεδο σημαντικότητας ρ=0,05. Από την εικόνα 4.8. παρατηρείται ότι ο μέσος αριθμός φύλλων ανά φυτό την 69η ημέρα μετά τη μεταφύτευση είναι στατιστικά σημαντικά ίσος και στις δύο αποστάσεις φύτευσης, σε επίπεδο σημαντικότητας/?=0,05. Η μέση διάμετρος της ροζέτας των φυτών την 69'1 ημέρα μετά τη μεταφύτευση είναι στατιστικά σημαντικά μεγαλύτερη όταν τα φυτά αναπτύσσονται στη μεγάλη απόσταση φύτευσης (25 χ 25 αη), σε επίπεδο σημαντικότητας ρ=0,05. 43

48 αη, '////// ////////. '//////&///////, ////////////////, //////////////// ΑΡΙΘΜΟΣ ΦΥΛΛΩΝ 25 α η ύ ΔΙΑΜΕΤΡΟΣ ΡΟΖΕΤΑΣ 15 αυ 26,4 18,5 25 αυ 30,8 21,3 Εικόνα 4.9. Μέση τιμή του αριθμού των φύλλων ανά φυτό και της διαμέτρου της ροζέτας του φυτού την 76η ημέρα μετά τη μεταφύτευση. Μέσες τιμές στις οποίες αντιστοιχούν τα ίδια λατινικά γράμματα δε διαφέρουν στατιστικά σημαντικά σε επίπεδο σημαντικότηταςρ=0,05. Από την εικόνα 4.9. παρατηρείται ότι ο μέσος αριθμός φύλλων ανά φυτό την 76η ημέρα μετά τη μεταφύτευση είναι στατιστικά σημαντικά μεγαλύτερος όταν τα φυτά αναπτύσσονται στη μεγάλη απόσταση φύτευσης (25 χ 25 αη), σε επίπεδο σημαντικότητας/?=0,05. Η μέση διάμετρος της ροζέτας των φυτών την 76η ημέρα μετά τη μεταφύτευση είναι στατιστικά σημαντικά μεγαλύτερη όταν τα φυτά αναπτύσσονται στη μεγάλη απόσταση φύτευσης (25 χ 25 αη), σε επίπεδο σημαντικότητας ρ=0,

49 4.2. ΒΑΡΟΣ ΥΠΕΡΓΕΙΟΥ ΜΕΡΟΥΣ ΚΑΙ ΦΥΛΛΩΝ ΤΟΥ ΦΥΤΟΥ Ό I Ε3 15 αη 25 αη - Ι - Β >Β 15 <_Γ Ο ο. 8 Μ ΥΠΕΡΓΕΙΟ ΜΕΡΟΣ 15 αη 17,83 25 ογπ 22,08 ΦΥΛΛΑ 16,03 19,63 Εικόνα Μέση τιμή του βάρους του υπέργειου μέρους του φυτού και του βάρους των φύλλων ανά φυτό την 76η ημέρα μετά τη μεταφύτευση. Μέσες τιμές στις οποίες αντιστοιχούν τα ίδια λατινικά γράμματα δε διαφέρουν στατιστικά σημαντικά σε επίπεδο σημαντικότητας 05. Από την εικόνα φαίνεται ότι το μέσο βάρος του υπέργειου μέρους του φυτού καθώς και το μέσο βάρος των φύλλων του φυτού είναι στατιστικά σημαντικά μεγαλύτερο όταν τα φυτά αναπτύσσονται στη μεγάλη απόσταση φύτευσης (25 χ 25 αη), σε επίπεδο σημαντικότητας/?=0,ο5. 45

50 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Τα αποτελέσματα της μελέτης αυτής υποδηλώνουν ότι τα φυτά που αναπτύσσονται στη μικρότερη πυκνότητα φύτευσης δεν έχουν μεγαλύτερο αριθμό φύλλων από τα φυτά που αναπτύσσονται στη μεγάλη πυκνότητα φύτευσης, παρά μόνο προς το τέλος της καλλιεργητικής περιόδου. Παρόλα αυτά ο ρυθμός ανάπτυξης των φύλλων στη μικρή πυκνότητα φύτευσης έχουν ταχύτερο ρυθμό ανάπτυξης ο οποίος συνδέεται κυρίως με τη διάμετρο της ροζέτας και επομένως το μήκος των φύλλων και όχι με τον αριθμό των σχηματιζόμενών φύλλων ανά φυτό. Στις αποστάσεις φύτευσης 15 x 15 cm ο πληθυσμός των φυτών ανά στρέμμα ανέρχεται στα και η συνολική παραγωγή γίνεται περίπου 790 kg ανά στρέμμα εκ των οποίων τα εμπορεύσιμα φύλλα (αφού απομακρυνθεί και ο βλαστός) έχουν βάρος περίπου 710 kg ανά στρέμμα. Στις αποστάσεις φύτευσης 25 x 25 cm ο πληθυσμός των φυτών ανά στρέμμα ανέρχεται στα και η συνολική παραγωγή γίνεται περίπου 350 kg ανά στρέμμα εκ των οποίων τα εμπορεύσιμα φύλλα (αφού απομακρυνθεί και ο βλαστός) έχουν βάρος περίπου 310 kg ανά στρέμμα. Είναι λοιπόν φανερό ότι στις μικρότερες αποστάσεις φύτευσης επιτυγχάνεται υψηλότερη παραγωγή ανά στρέμμα όταν η καλλιέργεια γίνεται νωρίς το φθινόπωρο-χειμώνα περίοδος κατά την οποία ίσως λόγω των χαμηλών θερμοκρασιών και της χαμηλής έντασης της ηλιακής ακτινοβολίας τα φυτά μπορεί να μην αποκτούν ούτως ή άλλως μεγάλο μέγεθος. Παρόλα αυτά αξίζει να σημειωθεί ότι ακόμη και στην αραιή φύτευση η παραγωγή 310 kg ανά στρέμμα μπορεί να μεταφραστεί σε ένα ιδιαίτερα 4 6

51 ικανοποιητικό εισόδημα για τον παραγωγό αφού η λιανική τιμή ενός κιλού σταμναγκαθιού κυμαίνεται περίπου στα 10 ευρώ. Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι η καλλιέργεια του σταμναγκαθιού σε αποστάσεις φύτευσης 15 χ 15 ειυ οδηγεί σε αύξηση του βάρος του παραγόμενου προϊόντος ανά στρέμμα κατά τη φθινοπωρινήχειμωνιάτικη καλλιέργεια και προτείνεται να διερευνηθεί η δυνατότητα καλλιέργειας σε τόσο μικρές ή και μικρότερες αποστάσεις και κατά την ανοιξιάτικη καλλιέργεια. 4 7

52 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Bremer Κ., Anderberg A., Karis P.O., Nordenstam B., Lundberg J. and Rudiing O. (1994). Asteraceae Cladistics and Classification. Timber Press, Portland, Dregon. pp. 13, 24-35, Fairfield K. and Fletcher R. (2002). Vitamins for chonic disease prevention in adults. Journal of the American Medical Association 287: Jha P., Elather M., Farkouth I.E.M. and Yusf S. (1995). The antioxidant vitamins and cardiorascular disease. A critical review of epidemic and clinical trial data. Annals o f Internal Medicine 123: 80. Lee E.H., Faulhaber D., Hanson K.M., Ping W., Peters S. and Kodali (2004). Dietary lutein reduces ultraviolent radiation- included inflammation and immunosuppression. Journal of Investigative Dermatology 122: Meikle R.D. (1985). Flora of Cyprus - The Harbarium - Volume 2. The Bentham- Moxon Trust Royal Botanic Gardens, Kew. pp Stahl W and Sies H. (2002). Carotenoids and protection solar UV radiation. Skin pharmacology and Applied Skin Physiology 15: Vardavas C.I. Majchrzak D., Wagner K.H., Elmandfa I. And Kafatos A. (2006). The antioxidant and phylloquinone content of wildly grown greens in Grete. Food Chemistry 99: Velioglou Y.S., Mazza G., Gao L. and Oomach B.D. (1998). Antioxidant activity and total phenolics in selected fruits, vegetable and groin products, Journal o f Agricultural and Food chemistry 46: Ακουμιανάκης Κ., Μουστάκας N., Σάββας Δ. και Καραπάνος I. (2007). Συγκριτική μελέτη βιολογικής και συμβατικής καλλιέργειας σταμναγκαθιού (Cichorium spinosum L.). Πρακτικά 23"" Συνεδρίου ΕΕΕΟ, Χανιά Οκτωβρίου 2007, Α: Δημητράκης Κ.Γ. (1983). Πρακτική Λαχανοκομία. Αθήνα. 4 8

53 Καββάδας Δ.(1956). Βοτανικό Φυτολογικό Λεξικό. Αθήνα. Κανάκης Α.Γ. (2003). Γενική Λαχανοκομία. Εκδόσεις ΑγροΤύπος α.ε. Μωραΐτης Η. (2008). Μελέτη του βιολογικού κύκλου και των χαρακτηριστικών ανάπτυξης, συγκομιδής και μετασυλλεκτικής συμπεριφοράς του σταμναγκαθιού (Cichorium spinosum L.) σε καλλιέργεια στο έδαφος και σε φυτοδοχεία. Πτυχιακή Μελέτη Γ.Π.Α., Αθήνα, σελ. 89. Ολύμπιος Χ.Μ. (2001). Η τεχνική της καλλιέργειας των λαχανικών στο θερμοκήπιο. Εκδόσεις Σταμούλης. Παναγόπουλος Χ.Γ. (2000). Ασθένειες Κηπευτικών Καλλιεργειών. Εκδόσεις Σταμούλης, Αθήνα. Πάσσαμ Κ.Χ. (1994). Μετασυλλεκτική Φυσιολογία και Τεχνολογία των Κηπευτικών. Εκδόσεις Γ.Π.Α. Στεφανάκη-Νικιφοράκη Μ. (1999). Συστηματική Βοτανική Κλείδες. Εκδόσεις Σταμούλης, Αθήνα. (Campbell et al. 1999; Akhilender, 2003). (Aires-Rodrigues.et.al , 4 9

54 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1. Νεαρό φυτό σταμναγκαθιού με 2 πραγματικά φύλλα 2. Φυτά σταμναγκαθιού σε πλήρη ανάπτυξη στο χωράφι 3. Νεαρά φυτά σταμναγκαθιού με 8-10 πραγματικά φύλλα 4. Φυτά σταμναγκαθιού λίγο πριν τη μεταφύτευση στο χωράφι 50