ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι : ΓΕΝΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ... 16

Transcript

1 - 1 -

2 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι : ΓΕΝΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ... 6 Α. ΕΝΝΟΙΑ ΚΑΙ ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ... 6 α) Ορισμός :... 6 β) Διευκρινήσεις :... 6 i) Φορείς των συνταγματικών δικαιωμάτων...7 ii) Αντικείμενο των Συνταγματικών Δικαιωμάτων....8 iii) Κατηγορίες των συνταγματικών δικαιωμάτων...8 iv) Περιεχόμενο των συνταγματικών δικαιωμάτων...8 Β. ΓΕΝΕΣΗ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΘΕΜΕΛΙΩΔΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΗΣ ΕΝΝΟΜΗΣ ΤΑΞΗΣ... 9 Γ. ΔΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΚΑΙ ΤΡΙΤΕΝΕΡΓΕΙΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Δ. ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗ ΤΩΝ ΘΕΜΕΛΙΩΔΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ α) Κατοχύρωση στα Ελληνικά Συντάγματα β) Διεθνής κατοχύρωση ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ : ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Α. Η ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΤΡΙΠΛΗ ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ α) τα ατομικά δικαιώματα :...16 β) τα πολιτικά δικαιώματα :...17 γ) τα κοινωνικά δικαιώματα :

3 Β. ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΤΡΙΠΛΗ ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Γ. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΗ ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΑΤΑΞΕΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ : ΕΙΔΙΚΟ ΜΕΡΟΣ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΗΛΙΚΙΩΜΕΝΩΝ Α) ΕΙΣΑΓΩΓΗ α) Χαρακτηριστικά γνωρίσματα της τρίτης ηλικίας β) Στατιστικά στοιχεία γ) Η θέση των ηλικιωμένων στην κοινωνία Β) ΕΙΔΙΚΟΤΕΡΑ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ α) Ανθρώπινη αξία β) Ισότητα γ) Ελευθερία δ) Ζωή ε) Δικαίωμα υγείας στ) Δικαίωμα για κοινωνική ασφάλιση i) Γενικές αρχές του δικαίου Κοινωνικής Ασφάλισης ii) Ο ασφαλιστικός κίνδυνος του γήρατος ζ) Δικαίωμα για κοινωνική πρόνοια i) Ενίσχυση εισοδημάτων - Επιδόματα :...32 ii) Ιδρυματική περίθαλψη :...33 iii) Στέγαση :...33 iv) Ανοιχτή περίθαλψη Κ.Α.Π.Η. :...33 η) Δικαίωμα στην παιδεία Δια βίου εκπαίδευση θ) Δικαίωμα εργασίας

4 ΒΑΣΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΗΛΙΚΙΩΜΕΝΩΝ: ΠΕΡΙΛΗΨΗ RIGHTS OF ELDERLY PEOPLE: SUMMARY ΛΗΜΜΑΤA - ENTRIES ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ ΠΕΡΙΛΗΨΕΙΣ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ

5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρούσα εργασία με θέμα «Δικαιώματα ηλικιωμένων», αποτελεί μία προσπάθεια επισκόπησης των συνταγματικών δικαιωμάτων που προσιδιάζουν στη φύση, τις ανάγκες και τις ιδιαιτερότητες της τρίτης ηλικίας. Το πρώτο κεφάλαιο περιλαμβάνει μία συνοπτική παρουσίαση της γενικής θεωρίας των συνταγματικών δικαιωμάτων, με στόχο την καλύτερη κατανόηση του θέματος. Προτάσσονται κάποιοι απαραίτητοι προσδιορισμοί και στη συνέχεια παρακολουθούμε τη γέννηση, την εξέλιξη και τη σύγχρονη θεώρηση των συνταγματικών δικαιωμάτων. Το δεύτερο κεφάλαιο πραγματεύεται εν συντομία την παραδοσιακή τριπλή διάκριση των δικαιωμάτων με βάση τη θεωρία των status και ακολουθεί κριτική στη διάκριση αυτή, αλλά και προτεινόμενες λύσεις. Στο τρίτο και τελευταίο κεφάλαιο, η εργασία εστιάζεται στην ιδιαίτερη πληθυσμιακή ομάδα των ηλικιωμένων ατόμων και δίνονται ορισμένες βασικές διευκρινήσεις. Έπεται η παρουσίαση των θεμελιωδών, μητρικών δικαιωμάτων που απολαμβάνουν όλοι ανεξαιρέτως οι άνθρωποι ανάμεσα στους οποίους και οι ηλικιωμένοι και στη συνέχεια αναπτύσσονται ειδικότερα δικαιώματα των άρθρων 4 25 του Συντάγματος, τα οποία είναι κρίσιμα για την προάσπιση των συμφερόντων της τρίτης ηλικίας

6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι : ΓΕΝΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Α. ΕΝΝΟΙΑ ΚΑΙ ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ : α) Ορισμός : Συνταγματικά δικαιώματα 1 είναι τα παρεχόμενα στα άτομα και ως μέλη του κοινωνικού συνόλου θεμελιώδη πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά δικαιώματα, τα οποία αποτελούν κατά την αντίληψη του συντακτικού νομοθέτη βασικές εξειδικεύσεις της ανθρώπινης αξίας και των οποίων το αμυντικό περιεχόμενο στρέφεται κατά της κρατικής και κάθε άλλης εξουσίας, το προστατευτικό περιεχόμενο στρέφεται μόνον προς το κράτος, αξιώνοντας την παροχή βοήθειας για την απόκρουση κάθε απειλής, το δε εξασφαλιστικό εφόσον αναγνωρίζεται, στρέφεται επίσης προς το κράτος, αξιώνοντας την παροχή των απαραίτητων μέσων για την άσκηση του δικαιώματος 2. β) Διευκρινήσεις : Τα συνταγματικά δικαιώματα, είναι δικαιώματα με την κυριολεκτική έννοια του όρου. Όπως ορθά ορίζει ο Regelsberger «δικαίωμα είναι η εξουσία που απονέμεται από το δίκαιο στους ανθρώπους για την ικανοποίηση συμφέροντος». Επομένως, απο οντολογική άποψη το δικαίωμα συνιστά εξουσία, δηλαδή δύναμη αναγνωριζόμενη από το δίκαιο. Απο λειτουργική άποψη, τα συνταγματικά δικαιώματα έχουν τεθεί προς εξυπηρέτηση των προσωπικών ατομικών 1 Ακόμη χρησιμοποιούνται οι εξής όροι : Θεμελιώδη δικαιώματα, ατομικά δικαιώματα, ατομικές ελευθερίες, ανθρώπινα δικαιώματα. Ο όρος όμως «συνταγματικά δικαιώματα» είναι ευρύτερος καθώς εξασφαλίζει μια συνολική αναφορά στα δικαιώματα που πηγάζουν από το Σύνταγμα και υπερέχει δίοτι υπογραμμίζει την έντονη σύνθεσή του με το ισχύον Σύνταγμα. 2 Δημητρόπουλος Α.Γ., Συνταγματικά Δικαιώματα, Γενικό μέρος, τόμος Γ ημίτομος Ι, 2005, Αθήνα Θεσσαλονίκη, σελ

7 συμφερόντων, δηλαδή παρέχουν στον άνθρωπο νομική ικανότητα επιβολής της θέλησής του, η οποία ωστόσο οφείλει να κινείται στα πλαίσια της νομιμότητας. Το στοιχείο εκείνο το οποίο διαφοροποιεί τα συνταγματικά δικαιώματα από τα δικαιώματα του κοινού δικαίου είναι η συνταγματική τους αναγνώριση, δηλαδή το γεγονός ότι προέρχονται απ ευθείας από το συνταγματικό κείμενο 3. i) Φορείς των συνταγματικών δικαιωμάτων. Φορείς συνταγματικών δικαιωμάτων είναι καταρχήν ο καθένας, ανεξάρτητα από την εθνικότητά του, εκτός εάν η οικεία συνταγματική διάταξη αποκλείει τους αλλοδαπούς από την παρεχόμενη προστασία. Έτσι, τα φυσικά πρόσωπα είναι φορείς των συνταγματικών δικαιωμάτων από τη γέννηση ως το θάνατό τους, αλλά και τα νομικά πρόσωπα μπορούν να είναι φορείς όσων δικαιωμάτων προσιδιάζουν στη φύση τους. Το ίδιο το κράτος δεν είναι βέβαια φορέας δικαιωμάτων, αλλά αντίθετα ο κύριος αποδέκτης των υποχρεώσεων που απορρέουν από αυτά 4. Τα συνταγματικά δικαιώματα παρέχονται στον άνθρωπο ως άτομο και ως μέλος του κοινωνικού συνόλου, ακριβώς επειδή η αποστολή τους είναι ο καθορισμός του συνταγματικού προτύπου μοντέλου του πολίτη. Το Σύνταγμα στο άρθρο 25 παρ.1 κατοχυρώνει όχι το μεμονωμένο αλλά τον κοινωνικό άνθρωπο του σύγχρονου ανθρωπιστικού δικαίου 5. 3 Δημητρόπουλος, Συνταγματικά Δικαιώματα, Γενικό μέρος..., σελ.101 επ. 4 Χρυσόγονος Κ.Χ., Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, 1998, Αθήνα Κομοτηνή, σελ.47 επ. 5 Βλ. ακόμη τα άρθρα 2 παρ.1, 5 παρ.1, 106 του ισχύοντος Συντάγματος

8 ii) Αντικείμενο των Συνταγματικών Δικαιωμάτων. Τα συνταγματικά δικαιώματα έχουν τεθεί προς εξασφάλιση του προτύπου του κοινωνικού ανθρώπου. Όπως προκύπτει από το Σύνταγμα και τις κρατούσες αντιλήψεις, κοινωνικό άτομο είναι εκείνο που υποχρεούται να σέβεται την ανθρώπινη αξία. Επομένως αντικείμενο των συνταγματικών δικαιωμάτων είναι ο σεβασμός και η προστασία της ανώτατης αυτής δικαιοπολιτικής αρχής (άρθρο 2 παρ.1), τόσο από το κράτος, όσο και από τους ιδιώτες. Το γεγονός εξάλλου ότι το απαραβίαστο της ανθρώπινης αξίας αποτελεί τον κατευθυντήριο οδηγό του συντακτικού νομοθέτη, αποδεικνύεται και από την ανάδειξή του σε καταστατική αρχή της σύγχρονης έννομης τάξης 6. iii) Κατηγορίες των συνταγματικών δικαιωμάτων. Με κριτήριο την ύλη την οποία ρυθμίζουν τα συνταγματικά δικαιώματα, διακρίνονται σε τρείς κατηγορίες : στα πολιτικά δικαιώματα, τα οποία σχετίζονται με την πολιτική εξουσία (π.χ. δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι), στα οικονομικά, τα οποία αναφέρονται στην οικονομική αξία (π.χ. δικαίωμα στην εργασία) και στα κοινωνικά δικαιώματα τα οποία κινούνται στον ευρύτερο κοινωνικό χώρο (π.χ. δικαίωμα στην υγεία). iv) Περιεχόμενο των συνταγματικών δικαιωμάτων. 7 Σε όλα τα συνταγματικά δικαιώματα διακρίνουμε το αμυντικό, προστατευτικό και διασφαλιστικό τους περιεχόμενο. Το αμυντικό περιεχόμενο, προφυλάσσει από επιθετικές ενέργειες, ανεξάρτητα από την προέλευσή τους, δηλαδή στρέφεται τόσο έναντι του κράτους, όσο και έναντι των ιδιωτών. Αμυντικό χαρακτήρα είχαν και τα πρώτα «ατομικά δικαιώματα» ή «ατομικές ελευθερίες» της κλασικής νομικής θεωρίας, με τη διαφορά ότι είχαν στενότερο περιεχόμενο, δηλαδή είχαν αποκλειστική αντικρατική κατεύθυνση. 6 Δημητρόπουλος Α.Γ., Γενική συνταγματική θεωρία, τόμος Α, 2001, Αθήνα, σελ.50. Δημητρόπουλος Α.Γ., Κοινωνικός Ανθρωπισμός και Ανθρώπινα Δικαιώματα, 1998, Αθήνα Κομοτηνή, σελ.158 επ. 7 Δημητρόπουλος, Συνταγματικά Δικαιώματα, Γενικό μέρος..., σελ.105 επ

9 Το προστατευτικό περιεχόμενο στρέφεται όχι κατά, αλλά προς το κράτος, από το οποίο οι πολίτες αξιώνουν των παροχή βοήθειας για την απόκρουση απειλών προερχόμενων από επιθετικές ενέργειες των συνανθρώπων τους. Αντιθέτως ανάλογη προστατευτική υποχρέωση δεν θεμελιώνεται και για τους ιδιώτες, οι οποίοι υποχρεούνται μόνο να σέβονται τους συνανθρώπους τους. Τέλος το εξασφαλιστικό περιεχόμενο, αν και δεν προκύπτει ρητά από το Σύνταγμα, παρά μόνο σε ειδικές περιπτώσεις, στρέφεται αποκλειστικά προς το κράτος από το οποίο αξιώνει την παροχή όλων εκείνων των υλικών μέσων που είναι απαραίτητα για την αποτελεσματική άσκηση των δικαιωμάτων. Β. ΓΕΝΕΣΗ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΘΕΜΕΛΙΩΔΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΗΣ ΕΝΝΟΜΗΣ ΤΑΞΗΣ. Ήδη από την αρχαία Ελλάδα, η ελευθερία και η ισότητα είχαν αναχθεί σε γενικά παραδεδεγμένες αρχές. Η κατοχύρωση και η απόλαυση των δικαιωμάτων αυτών προσδιόριζε το status του πολίτη 8. Αποστολή τους ήταν η προστασία των πολιτών από κρατικές και μη παρεμβάσεις. Χαρακτηριστική είναι η ρήση «ελευθέρους αφήκε πάντα ο θεός, ουδένα δούλον η φύσις πεποίηκεν» 9, η οποία προσδίδει στην ελευθερία προέλευση φυσικού δικαίου και τονίζει τη σπουδαίοτητά της στον αρχαίο ελληνικό κόσμο. Η ανθρωπότητα ουδέποτε έπαψε να μάχεται για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Έτσι οδηγούμαστε στη μεσαιωνική Δυτική Ευρώπη, όπου το 1215 συντελείται η πρώτη νομική θεμελίωση δικαιωμάτων στη Magna Charta Libertatum. Εξίσου σημαντικά αγγλικά κείμενα είναι το Petition of Rights (1629), η Habeas Corpus Act (1679), και το Bill of Rights (1689). Συνταγματικά, τα δικαιώματα κατοχυρώνονται για πρώτη φορά στην Αμερική (1699 στην πολιτεία της Καρολίνας) και έναν αιώνα αργότερα ακολουθούν οι διακηρύξεις των πολιτειών 8 Δημητρόπουλος, Συνταγματικά Δικαιώματα, Γενικό μέρος... σελ.4 επ. 9 Αριστοτέλους, Ρητορική, 1373 Β

10 της Βιργινίας και Πενσυλβανίας (1776) και το Σύνταγμα των Ηνωμένων Πολιτειών (1787) με τις δέκα πρώτες τροποποιήσεις του Σε όλο αυτό το διάστημα, η θεωρία του φυσικού δικαίου επικράτησε στην ηπειρωτική Ευρώπη και προετοίμασε τη Γαλλική επανάσταση. Τα θεμελιώδη δικαιώματα προσέλαβαν γενικό αμυντικό χαρακτήτα για να διαφυλάττουν τον «φύσει ελεύθερο» άνθρωπο από κάθε είδους απειλές. Οι αντιλήψεις αυτές οδήγησαν στην οικουμενικού χαρακτήρα «Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη» το 1789, όπου τα ατομικά δικαιώματα διαπλάστηκαν ως αναλλοίωτα και απαράγραπτα αξιώματα του συνόλου της έννομης τάξης 11. Οι ιστορικοπολιτικές συγκυρίες όμως που ακολούθησαν (αντίδραση στις απειλές του απολυταρχικού κράτους και ανάδειξη της αστικής τάξης), οδήγησαν στην επικράτηση της παλιάς μορφής φιλελεύθερης δημοκρατίας, όπου το φυσικό δίκαιο εγκαταλείπεται και αρχίζει να διαμορφώνεται η «κλασική» νομική θεωρία. Τα ατομικά δκαιώματα, διατηρούν τον αμυντικό τους χαρακτήρα, αλλά με αποκλειστική κατά του κράτους κατεύθυνση. Έτσι πλάσθηκαν ως ατομικά, δημόσια δικαιώματα με πεδίο εφαρμογής μόνο τις σχέσεις κράτους ιδιωτών. Επιπλέον τα ατομικά δικαιώματα περιείχαν αρνητικό περιεχόμενο και αντίστοιχη αξίωση προς παράλειψη (nec facere), με την έννοια ότι το κράτος, ως κράτος αποχής 12, υποχρεούνταν μόνο να σέβεται, όχι όμως και να προστατεύει την ανθρώπινη αξία. Επίσης η κλασική θεωρία αγνοούσε την αντικειμενική θεσμική πλευρά των δικαιωμάτων, αλλά τα θεωρούσε στατικά, για αυτό κατοχύρωνε μόνο δικαιώματα (δίκαια εξ υποκειμένου), με αποτέλεσμα να χαρακτηρίζεται από υποκειμενισμό 13. Ωστόσο προς την κατεύθυνση αυτή, ιδιαίτερη επιρροή άσκησε ο ατομικισμός 14, του οποίου πρότυπο και ιδεώδες συνιστούσε το απομονωμένο άτομο μονάδα, για αυτό και προωθήθηκε το ατομικό συμφέρον και υποβαθμίστηκε ο κοινωνικός παράγοντας. 10 Δαγτόγλου Π.Δ., Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά Δικαιώματα, τόμος Α, 2005, Αθήνα Κομοτηνή, σελ.21 επ. Μάνεσης Α.Ι., Συνταγματικά Δικαιώματα, τόμος Α, Ατομικές Ελευθερίες, 1982, Θεσσαλονίκη, σελ.7 επ. 11 Πρόκειται για τον «κλασσικό κατάλογο των ατομικών δικαιωμάτων», τα οποία σχηματοποιήθηκαν το 1831 στο Βελγικό Σύνταγμα. 12 Δημητρόπουλος, Συνταγματικά Δικαιώματα, Γενικό μέρος... σελ.31 επ. 13 Δημητρόπουλος, Συνταγματικά Δικαιώματα, Γενικό μέρος... σελ.22 επ. 14 Δημητρόπουλος, Συνταγματικά Δικαιώματα, Γενικό μέρος... σελ.34 επ

11 Στη σύγχρονη εποχή όμως, όπου έχει ήδη συντελεσθεί η μεταβολή της έννομης τάξης από ατομικιστική σε έννοια κοινωνική ανθρωπιστική, τα ατομικά δικαιώματα χαρακτηρίζονται από κοινωνικό προσανατολισμό. Έτσι επεκτείνουν την αμυντική τους ενέργεια erga omnes, γεγονός το οποίο επιτρέπει την εφαρμογή τους τόσο σε γενικό όσο και σε ειδικό επίπεδο 15. Παράλληλα καθίσταται πλέον συνείδηση ότι τα δικαιώματα κινούνται και εντάσσονται σε ένα ευρύτερο αντικειμενικό περιβάλλον, για αυτό πραγματοποιείται ταυτόχρονη κατοχύρωση δικαιωμάτων και θεσμών (αντικειμενική θεωρία) 16. Επιπλέον τα σύγχρονα δικαιώματα ελάχιστα διατηρούν το αρνητικό τους περιεχόμενο, αφού πλέον περιλαμβάνουν αξίωση προς πράξη, κατευθυνόμενη προς το κράτος. Αυτό συναρτάται με την κοινωνική διάσταση της σύγχρονης έννομης τάξης, η οποία προσδίδει επιπλέον στα συνταγματικά δικαιώματα προστατευτική και εξασφαλιστική διάσταση, επιτυγχάνοντας έτσι την ευρύτερη δυνατή προστασία της ανθρώπινης αξίας. Γ. ΔΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΚΑΙ ΤΡΙΤΕΝΕΡΓΕΙΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ. Το στοιχείο εκείνο που σηματοδοτεί τη μετάβαση από την παραδοσιακή θεωρία στη σύγχρονη νομική σκέψη, είναι η εφαρμογή των συνταγματικών δικαιωμάτων στο σύνολο της έννομης τάξης (δημόσιο και ιδιωτικό δίκαιο). Ωστόσο η μη συνειδητοποίηση της μεταβολής της έννομης τάξης, έχει προκαλέσει το φαινομενικό πρόβλημα της «τριτενέργειας», που έλκει την καταγωγή της από το γερμανικό εργατικό δίκαιο και που σημαίνει ότι τα δικαιώματα ισχύουν και έναντι «τρίτων».ο ορισμός όμως αυτός είναι εσφαλμένος και παραπλανητικός, για αυτό πρέπει να διευκρινήσουμε ότι μόνο αμυντική ενέργεια των συνταγματικών δικαιωμάτων υπάρχει, ώστε να αποκρούει κάθε 15 Δημητρόπουλος, Συνταγματικά Δικαιώματα, Γενικό μέρος..., σελ.23 επ. 16 Δημητρόπουλος, Συνταγματικά Δικαιώματα, Γενικό μέρος..., σελ

12 είδους απειλή. Επομένως ως τριτενέργεια νοείται η εφαρμογή μόνο του αμυντικού περιεχομένου των συνταγματικών διατάξεων στις σχέσεις μεταξύ των ατόμων 17. Στη θεωρία, η τριτενέργεια διακρίνεται σε άμεση και έμμεση. Σύμφωνα με την πρώτη, ορισμένα συνταγματικά δικαιώματα ισχύουν άμεσα στις ιδιωτικές έννομες σχέσεις, δεσμεύοντας ευθέως και τους πολίτες, ενώ σύμφωνα με τη δεύτερη, τα συνταγματικά δικαιώματα διεισδύουν έμμεσα στις ιδιωτικές σχέσεις, καθώς χρησιμοποιούνται για την πλήρωση και ερμηνεία των γενικών ρητρών και των αόριστων νομικών εννοιών του ιδιωτικού δικαίου 18. Στη σύγχρονη ενιαία έννομη τάξη, το πρόβλημα εξαφανίζεται, αφού δεν διακρίνεται ιδιαίτερη περιοχή του ιδιωτικού δικαίου, ενώ παράλληλα η τριτενέργεια περιέχεται πια στην προστατευτική υποχρέωση του σύγχρονου κοινωνικού προστατευτικού κράτους. Προς εξάλειψη κάθε αμφιβολίας, το ίδιο το Σύνταγμα με την αναθεώρηση του 2001, περιέλαβε ρητή διάταξη (άρθρο 25 παρ.1 εδ. γ Συντ.), κατοχυρώνοντας τη διαπροσωπική ενέργεια της αμυντικής λειτουργίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων 19. Δ. ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗ ΤΩΝ ΘΕΜΕΛΙΩΔΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ. α) Κατοχύρωση στα Ελληνικά Συντάγματα. Οι πρώτες προσπάθειες νομικής κατοχύρωσης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αρχίζουν πριν από την ελληνική επανάσταση. Ήδη το 1797, το σχέδιο του Ρήγα Φεραίου διακηρύσει τα «δίκαια του ανθρώπου». Ακολουθούν οι Διακηρύξεις Ανεξαρτησίας των Εθνικών Συνελεύσεων της επανάστασης που κατοχυρώνουν την ύπαρξη φυσικών και απαράγραπτων δικαιωμάτων, όπως και η Διακήρυξη ατομικών δικαιωμάτων και καθηκόντων της Νομικής Διατάξεως της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδας (1821). Η περίοδος αυτή κλείνει με τα Συντάγματα 17 Δημητρόπουλος Α.Γ., Τα αμυντικά δικαιώματα του ανθρώπου και η μεταβολή της έννομης τάξης, 1981, Αθήνα Κομοτηνη, σελ.20 επ., Δημητρόπουλος Α.Γ., Η συνταγματική προστασία του ανθρώπου από την ιδιωτική εξουσία, , Αθήνα Κομοτηνή, σελ.166 επ. 18 Χρυσόγονος, όπ.παρ. (1 η έκδοση), σελ.56 επ. 19 Δημητρόπουλος, Συνταγματικά Δικαιώματα, Γενικό μέρος..., σελ.96 επ

13 της Επιδαύρου (1822), του Άστρους (1823) και της Τροιζήνας (1827), από τα πιο δημοκρατικά και φιλελεύθερα της Ευρώπης 20. Από το Σύνταγμα του 1844 και μετέπειτα, τα ελληνικά Συντάγματα προσδίδουν στα ατομικά δικαιώματα μορφή η οποία σε πολλά σημεία μοιάζει με τη σημερινή. Αξίζει να αναφέρουμε ότι μόνο το Σύνταγμα του 1927 επηρεάσθηκε (σε μικρό βαθμό), από τις αντιλήψεις σχετικές με τις κοινωνικού περιεχομένου διατάξεις 21 και έτσι συμπεριέλαβε τα δικαιώματα «δεύτερης γενιάς» 22, ενώ αντίθετα το Σύνταγμα του 1952, καθώς καταρτίστηκε σε εμφυλοπολεμική περίοδο, συνιστά μια ουσιώδη οπισθοχώρηση σε σχέση με τα δικαιώματα που μέχρι τότε είχαν κατοχυρωθεί. Το ισχύον Σύνταγμα (1975/1986/2001), αφιερώνει τα άρθρα 4 25 στα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα, των οποίων το περιεχόμενο είναι δηλωτικό της μεταβολής του κράτους σε προστατευτικό κοινωνικό κράτος δικαίου. Αξιοσημείωτο από την άποψη αυτή, είναι το άρθρο 25 παρ.1 Συντ., που ορίζει ότι «τα δικαιώματα του ανθρώπου ως ατόμου και ως μέλους του κοινωνικού συνόλου, τελούν υπό την εγγύηση του κράτους». β) Διεθνής κατοχύρωση. Μέχρι το τέλος του α παγκοσμίου πολέμου, επικρατούσε η αντίληψη ότι υποκείμενα του διεθνούς δικαίου ήταν μόνο τα κυρίαρχα κράτη και οι διεθνείς οργανισμοί και όχι τα άτομα. Για αυτό τα θεμελιώδη δικαιώματα ανάγονταν στις «εσωτερικές υποθέσεις» των κρατών, δηλαδή ανήκαν στην αποκλειστική αρμοδιότητα κάθε κράτους 23. Μετά το τέλος όμως του β παγκοσμίου πολέμου και τις φρικαλεότητες που διαπράχθηκαν, άρχισε πλέον να γίνεται κοινή συνείδηση ότι πρέπει να ληφθεί πραγματική μέριμνα για την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. 20 Ράικος Α.Γ., Παραδόσεις Συνταγματικού Δικαίου, Τα θεμελιώδη δικαιώματα, τεύχος Α, 1984, Αθήνα Κομοτηνη, σελ Γεωργόπουλος Κ.Λ., Επίτομο Συνταγματικό Δίκαιο, 2001, Αθήνα Κομοτηνή, σελ Χρυσόγονος, όπ.παρ., (1 η έκδοση), σελ Δαγτόγλου, Ατομικά Δικαιώματα, Α..., σελ

14 Διεθνείς διακηρύξεις στα πλαίσια των Ηνωμένων Εθνών : Γενική διακήρυξη των ατομικών δικαιωμάτων περιλαμβάνει ο Καταστατικός Χάρτης του Ο.Η.Ε. (1945), όπως και η «Οικουμενική Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων» (1948). Ακολουθεί το Διεθνές σύμφωνο για τα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά δικαιώματα και το Διεθνές σύμφωνο για τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα, τα οποία υιοθετούνται ομόφωνα από τη Γενική Συνέλευση του Ο.Η.Ε. το Ευρωπαϊκές Διακηρύξεις : Σε ευρωπαϊκό επίπεδο καίρια σημασία έχει η «Σύμβαση για την προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου και των θεμελιωδών ελευθεριών» (γνωστή ως σύμβαση της Ρώμης ή ΕΣΔΑ), η οποία ολοκληρώθηκε με 12 πρόσθετα πρωτόκολλα. Κατοχυρώνει πλειάδα, ατομικών κυρίως και δευτερευόντως πολιτικών δικαιωμάτων, ενώ παράλληλα θεσμοθετούνται ιδιαίτεροι δικαιοδοτικοί μηχανισμοί εφαρμογής των δικαιωμάτων αυτών 25. Σειρά κοινωνικών δικαιωμάτων κατοχυρώνονται στον Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Χάρτη (1961). Ακολουθούν και άλλα ευρωπαϊκά κείμενα, που κατοχυρώνουν ειδικότερα δικαιώματα. Δεν θα πρέπει όμως να παραλείψουμε από τη μελέτη αυτή τον πρόσφατο Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (2000), ο οποίος αποσαφηνίζει τα δικαιώματα, συντελώντας έτσι στην δημιουργία ασφάλειας δικαίου στο πεδίο της προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Αμερικανικές Διακηρύξεις : Στο πλαίσιο του Οργανισμού Αμερικανικών Κρατών, έχει γίνει η Αμερικανική διακήρυξη των δικαιωμάτων των καθηκόντων του ανθρώπου (1948), όπως επίσης η Αμερικάνικη σύμβαση περί δικαιωμάτων του ανθρώπου (1969) Χρυσόγονος, όπ.παρ., (1 η έκδοση), σελ.12 επ. 25 Πρόκειται για την Ευρωπαϊκή Επιτροπή των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. 26 Δαγτόγλου, Ατομικά Δικαιώματα, Α...σελ

15 Εδώ ωστόσο, θα πρέπει να λάβουμε υπόψην το άρθρο 28 παρ.1 του ισχύοντος Συντάγματος, το οποίο επιφυλάσσει στο διεθνές δίκαιο ιδιαίτερη θέση στην ελληνική έννομη τάξη. Επομένως, οι διεθνείς συμβάσεις για την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, από την κύρωσή τους και τη θέση τους σε ισχύ, έχουν στο εσωτερικό της ελληνικής έννομης τάξης τυπική δύναμη υπέρτερη κάθε άλλης αντίθετης διάταξης νόμου Άρα, καταρχήν δεν υπερισχύουν του εθνικού Συντάγματος. Βλ. Δημητρόπουλος, Γενική Συνταγματική Θεωρία...σελ.174 επ

16 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Α. Η ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΤΡΙΠΛΗ ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ. Τα θεμελιώδη δικαιώματα διακρίνονται 28 στις ακόλουθες τρείς κατηγορίες : α) τα ατομικά, β) τα πολιτικά και γ) τα κοινωνικά. Η διάκριση αυτή στηρίζεται στην κλασική τριπλή διάκριση των δημοσίων δικαιωμάτων με βάση την θεωρία των status, που έλκει την καταγωγή της από τον γερμανικό συνταγματικό θετικισμό των αρχών του 20 ου αιώνα και συγκεκριμένα από τον επιφανή νομικό G. Jellinek. Ο Jellinek, κατατάσει τις μορφές που παίρνει η προστατευτική λειτουργία των θεμελιωδών δικαιωμάτων, ανάλογα με το συγκεκριμένο νομικό καθεστώς status που δημιουργεί το δικαίωμα για τον προστατευόμενο. Status είναι η νομική σχέση του υπηκόου με την κρατική εξουσία. Με τη λογική αυτή μπορούμε να διακρίνουμε : α) τα ατομικά δικαιώματα : συνιστούν αξιώσεις του ατόμου έναντι του κράτους για αποχή από παρεμβάσεις (nec facere), μέσα σε μια ορισμένη σφαίρα όπου τα άτομα μπορούν να δρούν ελεύθερα και διασφαλίζουν «αρνητικά» τη νομική κατάσταση των κυβερνωμένων, θεμελιώνοντας έτσι τον status negativus. Για τον χαρακτηρισμό των δικαιωμάτων αυτής της κατηγορίας, επικράτησαν οι όροι «ατομικές ελευθερίες» και «αμυντικά δικαιώματα» και θεσπίστηκαν κατά την περίοδο της πολιτικής ανόδου της αστικής τάξης. 28 Δημητρόπουλος, Συνταγματικά Δικαιώματα, Γενικό μέρος..., σελ.133 επ. Μάνεσης, όπ. παρ., σελ.18 επ. Ράικος, όπ. παρ., σελ.16 επ. Τσάτσος Δ.Θ., Συνταγματικό Δίκαιο, τόμος Γ, Θεμελιώδη Δικαιώματα, 1988, Αθήνα Κομοτηνή, σελ.192 επ. Χρυσόγονος, όπ. παρ., (1 η έκδοση), σελ.28 επ

17 β) τα πολιτικά δικαιώματα : τα δικαιώματα αυτά παρέχουν στον πολίτη δυνατότητα ενεργητικής συμμετοχής στις διαδικασίες παραγωγής και διαμόρφωσης της πολιτειακής βούλησης. Το κράτος υποχρεούται να ανέχεται και να υποδέχεται την παρέμβαση αυτή των πολιτών. Έτσι διαμορφώνεται η ενεργητική κατάσταση του status activus. Τα πολιτικά δικαιώματα κατακτήθηκαν μαζί με τα ατομικά δικαιώματα. γ) τα κοινωνικά δικαιώματα : έχουν θετικό περιεχόμενο και καθιερώνουν υποχρεώσεις του κράτους για παρέμβαση με θετικές ενέργειες (status positivus) και παροχή αγαθών ή υπηρεσιών, χωρίς αυτό να συνοδεύεται κατ ανάγκη από αντίστοιχες αξιώσεις συγκεκριμένων δικαιούχων κατά του κράτους. Τα κοινωνικά δικαιώματα είναι δημιουργήματα του σύγχρονου κοινωνικού κράτους και η καθιέρωσή τους συνυφάνθηκε με τους αγώνες της εργατικής τάξης. Β. ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΤΡΙΠΛΗ ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ 29. Η διάκριση των δικαιωμάτων σε ατομικά, πολιτικά και κοινωνικά είναι σχηματική και σχετική. Αντίθετα μεταξύ των τριών κατηγοριών υπάρχει αλληλοσύνδεση και αλληλεξάρτηση. Η προστατευτική λειτουργία των θεμελιωδών δικαιωμάτων είναι παραπληρωματική. Ο ρόλος του ατόμου δεν είναι μόνο ιδιωτικός ή μόνο ρόλος πολιτικός ή μόνο ρόλος του δέκτη υλικής παροχής. Είναι ρόλος σύνθετος, για αυτό και το status που θεμελιώνεται είναι status mixtus. Πρώτον η άσκηση των ατομικών δικαιωμάτων δεν περιορίζεται μόνο στην κρατική αποχή, αλλά συνήθως χρειάζεται και κάποια παροχή (π.χ. το άσυλο κατοικίας προϋποθέτει την ύπαρξη κατοικίας). Ακόμη ατομικά δικαιώματα όπως η ελευθερία της γνώμης, έχουν και πολιτικό χαρακτήρα, διότι σημαίνουν συμμετοχή στον πολιτικό και κοινωνικό βίο. 29 Τσάτσος, όπ. παρ., σελ.216 επ. Μάνεσης, όπ. παρ., σελ.23 επ

18 Δεύτερον για την άσκηση των πολιτικών δικαιωμάτων, απαιτείται τόσο η αποχή του κράτους για τον ελεύθερο σχηματισμό της πολιτικής βούλησης, όσο και η κρατική παροχή που θα εξασφαλίζει τις βασικές ανάγκες του ανθρώπου. Τρίτον και τα κοινωνικά δικαιώματα βρίσκονται σε αλληλεξάρτηση με τα ατομικά και τα κοινωνικά. Απόδειξη το γεγονός ότι δεν αρκεί η παροχή θέσεων εργασίας, εάν παράλληλα δεν κατοχυρώνεται η απαγόρευση της αναγκαστικής εργασίας ως εγγύηση του status negativus, αλλά και η συνδικαλιστική ελευθερία ως εγγύηση του status activus. Γ. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΗ ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΑΤΑΞΕΩΝ. Προκειμένου να αρθούν τα εμπόδια που δημιούργησε η κλασική διάκριση των status, ορθότερο θα ήταν να προσδίδουμε σε κάθε συνταγματικό δικαίωμα ένα τριπλό περιεχόμενο (διάσταση) : το αμυντικό, το προστατευτικό και το διεκδικητικό 30. Το αμυντικό περιεχόμενο αποκρούει τις προσβολές, είτε προέρχονται από τη δημόσια εξουσία, είτε από την ιδιωτική. Αμυντικό περιεχόμενο έχουν όλα τα θεμελιώδη δικαιώματα για αυτό έχει επικρατήσει ο όρος «αμυντικά δικαιώματα» με την έννοια ότι περιέχουν αξίωση αποχής από κάθε επιθετική ενέργεια. Το προστατευτικό περιεχόμενο, περιέχει αξίωση για προστασία από επιθετικές ενέργειες των συνανθρώπων. Αυτή η αξίωση στρέφεται αποκλειστικά προς το κράτος και ενυπάρχει σε κάθε θεμελιώδες δικαίωμα. Τέλος το διασφαλιστικό (διεκδικητικό / εξασφαλιστικό) περιεχόμενο, παρέχει αξίωση διαφύλαξης του ατόμου από την οικονομική ανάγκη και βελτίωσης της θέσης του, η οποία στρέφεται προς το κράτος. Η αρχή της εξασφάλισης δεν συνταγματοποιείται, αλλά η αντιμετώπισή της είναι περιπτωσιολογική (μόνο για το δικαίωμα της παιδείας). 30 Δημητρόπουλος, Συνταγματικά Δικαιώματα, Γενικό μέρος..., σελ.148 επ

19 Αντίθετα, η αρχή της διεκδίκησης αναγνωρίζεται συνταγματικά με πολλές διατάξεις που κατοχυρώνουν την ελευθερία της διεκδίκησης, ως ελευθερία πραγματοποιούμενη με τις συνταγματικά προβλεπόμενες διαδικασίες

20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ ΕΙΔΙΚΟ ΜΕΡΟΣ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΗΛΙΚΙΩΜΕΝΩΝ Α) ΕΙΣΑΓΩΓΗ α) Χαρακτηριστικά γνωρίσματα της τρίτης ηλικίας. Γήρας : Προσωποποίηση των γηρατιών. Ο Ησίοδος στην «Θεογονία», λέγει ότι γεννήθηκε απ τη Νύχτα, που με τη σειρά της είχε γεννηθεί απ το Χάος. Τα γεράματα αρχίζουν διαφορετικά στους ανθρώπους, ανάλογα με την ιδιοσυγκρασία, τον τρόπο ζωής, την κληρονομικότητα κ.λ.π. Ο μέσος όρος τους, όμως, είναι τα 65 χρόνια της ηλικίας, όπου και παρατηρείται μια σταδιακή εξασθένιση των βιολογικών και πνευματικών δυνάμεων. Το γήρας, όμως, «ου γαρ έρχεται μόνον», καθώς σε πολλές περιπτώσεις συνοδεύεται από σοβαρές ψυχολογικές και νευρολογικές παθήσεις (κατάθλιψη, απώλεια ενδιαφέροντος, άνοια). β) Στατιστικά στοιχεία. Η Ελλάδα είναι μια «γηρασμένη χώρα», αφού τα άτομα της τρίτης ηλικίας αποτελούν το 17,8% του γενικού πληθυσμού, ξεπερνώντας το αντίστοιχο όριο του 7% που έχει θέσει ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών για να αποδίδεται αυτός ο χαρακτηρισμός. Υπολογίζεται ότι το 2030 ένας στους τέσσερις Έλληνες (ποσοστό 25%), θα ανήκει στην τρίτη ηλικία 31. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, υπάρχουν περίπου άτομα, άνω των 60 χρονών Βλ. άρθρο, Μπουλούτζα Πέννυ, Δικαιώματα : Παππούδες, γιαγιάδες να τα εκατοστήσετε, Η Καθημερινή, 01/10/ Fedaration Europeenne des retraites et personnes agees (FERPA)

21 γ) Η θέση των ηλικιωμένων στην κοινωνία. Το γήρας ως φυσική βιολογική ακολουθία, συνδύαζε πάντα ένα μείγμα αντιλήψεων, στάσεων και αισθημάτων. Η φυσική και πνευματική παρακμή συνυπήρχε πάντα με το σεβάσμιο, σοφό και αγαθό, αλλά και την περιφρόνηση που προκαλούσε η τελευταία ηλικιακή φάση της ζωής 33. Πρόκειται για μια ευάλωτη ομάδα, η οποία βιώνει έντονα τον κοινωνικό αποκλεισμό και μένει εκτός, ή στο περιθώριο μιας γενικότερης ευημερίας. Οι βασικές ορίζουσες του κοινωνικού αποκλεισμού είναι η (οικονομική) φτώχεια, η (νομική) αποστέρηση ανθρωπίνων δικαιωμάτων και η (κοινωνική) έλλειψη δυνατοτήτων ελεύθερης πρόσβασης στις ευκαιρίες της αγοράς. Το περιεχόμενο δηλαδή του κοινωνικού αποκλεισμού, κινείται μεταξύ της «παρεμπόδισης απορρόφησης κοινωνικών και δημοσίων αγαθών» και της «αδυναμίας άσκησης κοινωνικών δικαιωμάτων» 34. Οι ηλικιωμένοι όμως δεν πρέπει να αντιμετωπίζονται σαν δεύτερης κατηγορίας πολίτες, υποβαθμισμένοι και χωρίς καμιά επιρροή στην κοινωνία σε επίπεδο πολιτικό, οικονομικό, κοινωνικό και πολιτιστικό. Αντιθέτως, οι περίπου συμπολίτες μας, άνω των 65 ετών που ζουν στην Ευρώπη σήμερα, πρέπει να μένουν ενταγμένοι στο κοινωνικό σύνολο, καθώς αποτελούν πηγή αξιών, εμπειριών και πολιτιστικού πλούτου για την κοινωνία μας. Η τρίτη ηλικία διαθέτει συσσωρευμένη εμπειρία ζωής και αποτελεί ένα κοινωνικό κεφάλαιο στο οποίο μπορούμε να επενδύσουμε για να δημιουργήσουμε μια κοινωνία συνοχής, όπου όλοι έχουν θέση και ρόλο. Στο κεφάλαιο αυτό, θα εξετάσουμε όλα τα συνταγματικά δικαιώματα που ως άνθρωποι δικαιούνται να απολαμβάνουν και οι ηλικιωμένοι, προκειμένου να καταστεί σαφές ότι όλα τα άτομα, ανεξαρτήτως ηλικίας έχουν το δικαίωμα να διάγουν μια αξιοπρεπή και ανεξάρτητη ζωή και παράλληλα να συμμετέχουν ενεργά στο κοινωνικό γίγνεσθαι. 33 Κασιμάτη Κ., Κοινωνικός Αποκλεισμός, Η ελληνική εμπειρία, 1998, 2001, Αθήνα, σελ. 125 επ. 34 Κατσούλης Η., Διαστάσεις του Κοινωνικού Αποκλεισμού στην Ελλάδα, Κύρια θέματα και προσδιορισμός προτεραιοτήτων πολιτικής, τομος Α, 1996, σελ. 49 επ. Κασιμάτη, όπ. παρ., σελ.121 επ

22 Β) ΕΙΔΙΚΟΤΕΡΑ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ. α) Ανθρώπινη αξία. Ανθρώπινη αξία, ως έννοια γένους, είναι το σύνολο των γενικών, υλικών, πνευματικών και κοινωνικών γνωρισμάτων του ανθρώπινου γένους 35. Από τον ορισμό αυτό προκύπτει ότι η ανθρώπινη αξία συνιστά τη νομική μεταγλώττιση του όρου «άνθρωπος», με την έννοια ότι κάθε άνθρωπος ανεξαιρέτως, είναι φορέας ανθρώπινης αξίας. Η ανθρώπινη αξία αποτελεί το μητρικό δικαίωμα απ το οποίο απορρέουν όλα τα ανθρώπινα δικαιώματα, ενώ οι αρχές της ισότητας και της ελευθερίας αποτελούν τους συνταγματικούς προσδιορισμούς της, πάνω στους οποίους εδραιώνεται. Η ανθρώπινη αξία κατοχυρώνεται ρητά στο άρθρο 2 παρ.2 του ισχύοντος Συντάγματος 36, ανάμεσα στις διατάξεις που ορίζουν τη μορφή του πολιτεύματος. Η λεγόμενη «γεωγραφία» του Συντάγματος, καταδεικνύει εδώ ότι ο συντακτικός νομοθέτης θέλησε να αναγάγει τη διάταξη αυτή σε θεμελιώδη καταστατική αρχή της έννομης τάξης. Το άρθρο 2 παρ.2 Συντ., καθιερώνει ταυτόχρονα αντικειμενική αρχή, αλλά και αυτοτελές δικαίωμα. Το δικαίωμα στην ανθρώπινη αξία, στο σεβασμό της από όλους και στην προστασία της απ το κράτος απονέμεται σε κάθε άνθρωπο, από τη γέννηση έως τον θάνατο και είναι ανεξάρτητο από οποιαδήποτε διάκριση. Επομένως, με το έμφυτο αυτό και αναφαίρετο δικαίωμα, δε συμβιβάζεται κανενός είδους παραβίαση εις βάρος των ηλικιωμένων με τη δικαιολογία της παραίτησης απ το κοινωνικό γίγνεσθαι. Αντιθέτως, κάθε ηλικιωμένος ακμαίος ή μη, ενεργοποιημένος ή όχι, αρτιμελής ή ανάπηρος, υγιής ή ασθενής, δικαιούται να απολαμβάνει στον ίδιο βαθμό και στην ίδια ένταση όπως όλοι οι συμπολίτες του, τον σεβασμό, πρωταρχικώς, αλλά και την προστασία της ανθρώπινης αξίας του. 35 Δημητρόπουλος, Συνταγματικά Δικαιώματα, Ειδικό μέρος,τόμος ΙΙΙ, ημίτομος Β, σελ Βλ. ακόμη τα άρθρα 7 παρ. 2, 106 παρ

23 Δεν επιτρέπεται κανένας περιορισμός και καμιά εξαίρεση, όπως άλλωστε προκύπτει και από το άρθρο 1 του Χάρτη των Θεμελιωδών δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης 37, αλλά και ειδικότερα από το άρθρο 25 που ορίζει ότι «η Ένωση αναγνωρίζει και σέβεται το δικαίωμα των ηλικιωμένων προσώπων να διάγουν μια αξιοπρεπή και ανεξάρτητη ζωή». β) Ισότητα. Δεύτερη θεμελιώδης αρχή του δικαιϊκού μας οικοδομήματος, είναι η αρχή της ισότητας. Το άρθρο 4 παρ.1 Συντ. κατοχυρώνει ταυτόχρονα αντικειμενική αρχή και δικαίωμα όλων των ανθρώπων να τυγχάνουν ίσης ματαχείρισης σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής (πολιτικό, κοινωνικο και οικονομικό επίπεδο). Το δικαίωμα αυτό προβάλλει με μεγαλύτερη ένταση στην κατηγορία των ηλικιωμένων ατόμων, οι οποίοι συχνά γίνονται θύματα δυσμενών διακρίσεων και άνισης μεταχείρισης. Ωστόσο η ηλικία δε θα πρέπει να συνιστά κριτήριο διαφοροποιήσεως των ανθρώπων, ώστε να απολήγει σε δυσχέρανση της θέσεώς τους. Το Σύνταγμα βέβαια δεν απαγορεύει ρητώς τις διακρίσεις βάσει της ηλικίας, αυτό όμως δε σημαίνει ότι τις επιτάσσει. Απλώς αφήνει στην ευχέρεια του νόμου να απαγορέψει τις διακρίσεις, όπως στα άρθρα 20 και 21 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης 38. Η ηλικία θα μπορούσε εξαιρετικά να αποτελέσει θεμιτό όριο δυσμενούς διαφοροποιήσεως, μόνο εάν και στο μέτρο που αυτό είναι ουσιαστικά δικαιολογημένο, όπως η αποχώρηση από την ενεργό υπηρεσία λόγω της εξασθένισης των σωματικών και πνευματικών ικανοτήτων σε πολύ προχωρημένη ηλικία. Στις υπόλοιπες περιπτώσεις, πρόκειται για αθέμιτη διάκριση λόγω ηλικίας. Εν όψει μάλιστα της σημαντικής επιμήκυνσης της ανθρώπινης ζωής και βελτίωσης της υγείας, ο άνθρωπος φτάνει στα γηρατειά πολλά χρόνια αργότερα από παλιότερα. 37 Άρθρο 1 : «Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια είνα απαραβίαστη. Πρέπει να είναι σεβαστή και να προστατεύεται». 38 Δαγτόγλου, Ατομικά Δικαιώματα, Β..., σελ επ

24 Γι αυτούς τους λόγους η τρίτη ηλικία προβάλλει επιτακτικά το αίτημα για ίση συμμετοχή και ίσες ευκαιρίες στην κοινωνία. Προς την κατεύθυνση αυτή, το κράτος οφείλει αφενός να απέχει από διακρίσεις και αφετέρου να αναλάβει θετική δράση για την εξασφάλιση της ίσης προστασίας και ταυτόχρονα για τον σεβασμό και την αποδοχή της διαφορετικότητας. Συμπληρωματικά, την υποχρέωση για αποχή από ενέργειες που θα διαφοροποιούσαν τη θέση των ηλικιωμένων, φέρουν και οι ιδιώτες, καθώς το αμυντικό δικαίωμα στην ισότητα, αναπτύσσει διαπροσωπική ενέργεια 39. γ) Ελευθερία. Το δικαίωμα στην ελευθερία συνιστά το τρίτο και τελευταίο μητρικό δικαίωμα της ελληνικής συνταγματικής τάξης. Ως προσωπική ελευθερία, ορίζουμε τον βάσει της βούλησης του ανθρώπου προσδιορισμό της υλικής και πνευματικής του δραστηριότητας, δηλαδή το δικαίωμα αυτοδιάθεσης και αυτοκαθορισμού 40. Η έννοια αυτής της ελευθερίας προστατεύεται κυρίως στο άρθρο 5 παρ.2 εδαφ.α Συντ., αλλά διαχέεται και στις παρ.1 και 3. Προσωπική ελευθερία απολαμβάνει κάθε φυσικό πρόσωπο, άρα και οι ηλικιωμένοι, με τρείς όμως μερικότερες διαστάσεις : την κοινωνική ελευθερία (η οποία καθορίζεται αρνητικά ως η μη δουλεία), την υλική ελευθερία (ως ελευθερία κίνησης στο φυσικό χώρο) και τέλος την πνευματική ελευθερία (ως ελευθερία σκέψεων και στοχασμών). Ωστόσο ιδιαίτερη σημασία κατέχει για τους εκπροσώπους της τρίτης ηλικίας, η διασφάλιση της πνευματικής ελευθερίας, καθώς τις περισσότερες φορές η γνώμη τους καταπνίγεται και αμφισβητείται από τη νεότερη γενιά, εσφαλμένα όμως, αφού η τρίτη ηλικία διαθέτει πλούτο εμπειριών και αξιών. Ακόμα όμως πιό κρίσιμο για τους ηλικιωμένους, προβάλλει το δικαίωμα του άρθρου 5 παρ.1 Συντ. για την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας και την συμμετοχή στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας. 39 Δημητρόπουλος, Συνταγματικά Δικαιώματα, Ειδικό μέρος..., σελ. 23 επ. 40 Δημητρόπουλος, Συνταγματικά Δικαιώματα, Ειδικό μέρος..., σελ. 37 επ

25 Η διάταξη αυτή κατοχυρώνοντας την ελευθερία αυτοδιάθεσης του ατόμου, κατέχει πρωτεύουσα σημασία, καθώς οι ηλικιωμένοι άνθρωποι, αποδυναμωμένοι στο τελευταίο στάδιο της ζωής τους χάνουν την αυτοβουλία τους και υπόκεινται στον έλεγχο και την καθοδήγηση τρίτων. Ειδικότερα, το δικαίωμα της συμμετοχής στην κοινωνική ζωή, περιλαμβάνει την ελευθερία διαμόρφωσης των κοινωνικών σχέσεων του ατόμου, ενώ το δικαίωμα συμμετοχής στην πολιτική ζωή της χώρας καλύπτει οποιαδήποτε πολιτική δραστηριότητα 41. Ενδεικτικά, η πολιτική δύναμη των ηλικιωμένων, είναι τεράστια, αν αναλογιστεί κανείς ότι 3 ή 4 από τους 10 ευρωπαίους ψηφοφόρους είναι άτομα άνω των 65 ετών. Τέλος αναφαίρετο παραμένει και το δικαίωμα συμμετοχής στην οικονομική ζωή, το οποίο για τους ηλικιωμένους προβάλεται κυρίως ως δικαίωμα για εργασία, ζήτημα το οποίο θα εξετασθεί σε επόμενη ενότητα. δ) Ζωή. Το δικαίωμα στη ζωή αποτελεί υπέρτατο φυσικό αγαθό προστατευόμενο απ τον συντακτικό νομοθέτη, το οποίο τίθεται ως βάση για την άσκηση όλων των άλλων συνταγματικών δικαιωμάτων. Η διάταξη του άρθρου 5 παρ.2 Συντ., κατοχυρώνει το κορυφαίο βιολογικό φυσικό φαινόμενο της ζωής, το οποίο προστατεύεται απόλυτα και απεριόριστα αφού είναι συμφυές στον άνθρωπο και αφορά αυτή την ίδια την επιβίωση, την υπόστασή του. Επομένως και οι ηλικιωμένοι δικαιούνται να απολαμβάνουν την «απόλυτη» προστασία της ζωής, καθώς ο συντακτικός νομοθέτης όχι μόνο αποκλείει εξαιρέσεις λόγω διακρίσεων, αλλά απορρίπτει και κάθε αντίληψη σχετική με την ευγονική πολιτική 42. Αυτό συνεπάγεται αφενός ότι δεν επιτρέπεται καμία αφαίρεση ζωής και καμία διάκριση λόγω γήρατος και αφετέρου ότι δεν επιτρέπονται διακρίσεις με βάση την σωματική ή την πνευματική κατάσταση. 41 Ράικος, όπ.παρ., (τεύχος Β ), σελ.127 επ. 42 Δαγτόγλου, Ατομικά Δικαιώματα Α..., σελ.236 επ

26 Έτσι η ζωή ενός ηλικιωμένου συγκρινόμενη με τη ζωή ενός νέου, εξακολουθεί να προστατεύεται απόλυτα και σε καμία περίπτωση δεν υποχωρεί, αλλά αντίθετα πρέπει να τυγχάνει του ιδίου σεβασμού και της ίδιας προστασίας, αφού είναι μοναδική. Τα ίδια ισχύουν ακόμη και ως προς τους ηλικιωμένους ευρισκόμενους σε φυτική κατάσταση, τους ανάπηρους, τους εγκεφαλικά νεκρούς, αφού η απόλυτη προστασία καλύπτει όχι μόνο την «πλήρη», αλλά και κάθε μορφή ζωής. Το δικαίωμα στη ζωή, ως αμυντικό δικαίωμα στρέφεται κατά παντός (erga omnes) 43, ενώ ως προς την προστατευτική του διάσταση, στρέφεται μόνο προς το κράτος, το οποίο οφείλει όχι μόνο να σέβεται αλλά και να προστατεύει τη ζωή και επομένως δεν αναπτύσσει διαπροσωπική ενέργεια 44. Τέλος το διασφαλιστικό περιεχόμενο του δικαιώματος, στρέφεται επίσης προς το κράτος, το οποίο οφείλει να παρέχει όλα τα στοιχειώδη μέσα για την επιβίωση του ανθρώπου. ε) Δικαίωμα υγείας. Υγεία είναι η φυσική, σωματική και πνευματική κατάσταση του ανθρώπου ή αρνητικά οριζόμενη, υγεία είναι η φυσική κατάσταση του ατόμου που αποκλείει κάθε μορφή ασθένειας ή αναπηρίας, ικανής να μειώσει τη φυσιολογική δραστηριότητά του. Η υγεία αποτελεί φυσικό αγαθό αναγόμενο στην υπόσταση του ανθρώπου. Τα άρθρα 5 παρ.5 και 21 παρ.3 Συντ. 45 ανάγουν την υγεία αφενός σε αντικειμενικό κανόνα δικαίου και αφετέρου σε κοινωνικό δικαίωμα, το οποίο οφείλουν να απολαμβάνουν όλοι οι άνθρωποι, όχι μόνο ημεδαποί, αλλά και αλλοδαποί, χωρίς εξαιρέσεις. Έτσι, δεν είναι συνταγματικά ανεκτές διακρίσεις μεταξύ των πολιτών σε ό,τι αφορά την παροχή υπηρεσιών υγείας και συνεπώς αντίκειται στο άρθρο 21 παρ.3 Συντ. η απόρριψη αιτήματος νοσηλείας λόγω της προχωρημένης ηλικίας του αιτούντος. Εξάλλου μια τέτοια άρνηση θα ήταν και ηθικά ανεπίτρεπτη, αν λάβουμε υπόψη ότι η υγεία του ανθρώπου κινδυνεύει κατ εξοχήν από το γήρας. 43 Υπάρχει και η αντίθετη γνώμη του Δαγτόγλου, Ατομικά Δικαιώματα Α.., σελ.239 επ. 44 Μπορεί βέβαια η ενεργοποίηση των συνανθρώπων να ορίζεται από το νομοθέτη στα πλαίσια της κοινωνικής αλληλεγγύης όπως στον ΠΚ, άρθρο 307, που θεσπίζει υποχρέωση λύτρωσης από κίνδυνο ζωής. 45 Βλ. Ακόμη το άρθρο 35 του ΧάρτΘεμΔικΕΕ

27 Ως δικαίωμα η υγεία έχει αμυντική ενέργεια, καθώς αποκρούει κάθε είδους επιθετικές ενέργειες, αλλά και προστατευτική ενέργεια κατευθυνόμενη προς το κράτος, το οποίο οφείλει να παρέχει την προστασία του και να λαμβάνει μέτρα, όπως η αστική και ποινική προστασία. Παράλληλα, η υγεία προστατεύεται και από την κοινωνικοοικονομική ανάγκη, αναπτύσσοντας έτσι και διασφαλιστική ενέργεια. Ωστόσο, η γραμματική διατύπωση του άρθρου 21 παρ.3 Συντ. ότι το κράτος «μεριμνά» για την υγεία των πολιτών, δε συνεπάγεται την κατοχύρωση του δικαιώματος της «δωρεάν υγείας», ούτε και την κατοχύρωση ειδικών μέτρων για την προστασία της υγείας. Απλώς «μεριμνά», με την έννοια ότι ανατίθεται στον κοινό νομοθέτη να συγκεκριμενοποιήσει την κρατική μέριμνα οργανώνοντας υπηρεσίες για όλα τα άτομα όπως ο Ν.1397/83 που θεσπίζει το Εθνικό Σύστημα Υγείας (Ε.Σ.Υ.) 46. Το κράτος οφείλει να παρέχει σε όλους τους πολίτες υπηρεσίες ιατρικής περίθαλψης γενικά και μάλιστα όχι μόνο στο επίπεδο της θεραπείας αλλά και προληπτικά, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι επιτρέπεται η επιβολή κρατικού μονοπωλίου στην παροχή των υπηρεσιών υγείας, αλλά ούτε και ο αποκλεισμός της ιδιωτικής πρωτοβουλίας 47. Ζήτημα πάντως δημιουργείται αν στο χώρο της υγείας γεννάται κάποιο υγειονομικό κεκτημένο. Στο μέτρο που κάτι τέτοιο γίνεται δεκτό, εννοούμε ότι δεν επιτρέπεται κατ αρχήν η κατάργηση θεσμών (όπως το Ε.Σ.Υ.), που υλοποιούν τη μέριμνα για την υγεία 48. Σχετικά με τη νομική ισχύ του δικαιώματος στην υγεία, το Συμβούλιο της Επικρατείας έκρινε ότι «το άρθρο 21 παρ.3 ιδρύει ευθεία εκ του Συντάγματος υποχρέωση του κράτους για τη λήψη θετικών μέτρων προς προστασία της υγείας των πολιτών, στους οποίους δίνει το δικαίωμα να απαιτήσουν από την πολιτεία την πραγμάτωση της αντίστοιχης υποχρεώσεώς της» Κρεμαλής Κ.Δ., Το δικαίωμα για προστασία της υγείας, 1987, Αθήνα, σελ.165 επ. Βλ. ακόμη ΣτΕ 3292 / 1988 για τη συνταγματική υποχρέωση της πολιτείας να οργανώσει αποκεντρωμένο και δημόσιο Εθνικό Σύστημα Υγείας. 47 Χρυσόγονος, όπ.παρ., (2η έκδοση), σελ.514 επ. 48 Δημητρόπουλος, Συνταγματικά Δικαιώματα, Ειδικό μέρος.., σελ ΣτΕ 400 / 86 (Ολ.), ΤοΣ 1986, 433 (436 / 7)

28 Η αναφορά στο δικαίωμα των πολιτών να «απαιτήσουν» προστατευτικά της υγείας μέτρα, επαναλαμβάνεται στη νομολογία και επεκτείνεται σε υποχρέωση των νοσηλευτικών ν.π.δ.δ. να λάβουν μέτρα προς προστασία της υγείας των πολιτών 50. Το κατά πόσο υπάρχει αγώγιμη αξίωση για περίθαλψη ασθενών, παραμένει ανοικτό ζήτημα, αν και φαίνεται ότι ειδικά το δικαίωμα στην υγεία θα μπορούσε να προσλάβει μια τέτοια διάσταση 51. στ) Δικαίωμα για κοινωνική ασφάλιση. Το άρθρο 22 παρ.5 Συντ. κατοχυρώνει την κοινωνική ασφάλιση ως θεσμό, ως αντικειμενική αρχή του δικαίου, από την οποία απορρέει το δικαίωμα για κοινωνική ασφάλιση. Προστατευόμενο αγαθό είναι η ανθρώπινη υπόσταση. Φορείς του είναι όλοι εκείνοι που χρήζουν κοινωνικής αρωγής, όπως οι ηλικιωμένοι, αφού το γήρας είναι ένας από τους κυριότερους ασφαλιστικούς κινδύνους που καλύπτει ο θεσμός της κοινωνικής ασφάλισης. i) Γενικές αρχές του δικαίου Κοινωνικής Ασφάλισης. Η κοινωνική ασφάλιση αποτελεί κρατικό σκοπό, για την επίτευξη του οποίου παρέχεται στον κοινό νομοθέτη συνταγματική εντολή, προκειμένου να εξειδικεύσει το περιεχόμενο του δικαιώματος 52. Ωστόσο ο νομοθέτης δεσμεύεται να παραμείνει σταθερός στις βασικές έννοιες και αρχές που είναι σύμφυτες με την οργάνωση της κοινωνικής ασφάλισης και προσδίδουν διαχρονική υπόσταση και ταυτότητα στο θεσμό αυτό 53. Υπό αυτή την έννοια, θεμελιώνεται ένα σχετικό κοινωνικό κεκτημένο, αν και η ελληνική νομολογία δε φαίνεται να αποδέχεται την ύπαρξή του. 50 ΔιοικΕφΠειρ 1048 / 1994, ΔιΔικ 1994, Χρυσόγονος, όπ.παρ., (2η έκδοση), σελ.518 επ. 52 Κοντιάδης Ξ.Ι., Ο νέος Συνταγματισμός και τα θεμελιώδη δικαιώματα μετά την αναθεώρηση του 2001, 2002, Αθήνα Κομοτηνή, σελ.530 επ. 53 Κοντιάδης, όπ.παρ., σελ.533 επ

29 Κοινά αποδεκτή είναι, όμως, η θέση ότι η συνταγματική αυτή διάταξη δεν θεμελιώνει αγώγιμη αξίωση του ατόμου κατά του κράτους για καθορισμένη κατά το είδος και τη διάρκειά της παροχή, παρά μόνο υποχρέωση του νομοθέτη να ρυθμίζει τα θέματα αυτά 54. Ως κοινωνική ασφάλιση, κατά την έννοια του άρθρου 22 παρ.5 Συντ., πρέπει μάλλον να θεωρηθεί η υποχρεωτική ασφάλιση σε φορείς δημόσιου αποκλειστικά χαρακτήρα. Αξιοσημείωτο είναι ότι, εκεί που ο νόμος καθιερώνει την υποχρεωτική καταβολή της ασφαλιστικής εισφοράς, είτε από τον εργαζόμενο, είτε από τον εργοδότη, οφείλει να καθιστά φορέα της μόνο το κράτος ή νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου 55. Στα ουσιώδη στοιχεία του δικαίου της κοινωνικής ασφάλισης, συγκαταλέγεται η αρχή της ανταποδοτικότητας. Η παροχή εξασφαλίζεται σε εκείνον που συμμετέχει στην αντιμετώπιση της δαπάνης της, δηλαδή για την παροχή προϋποτίθεται ότι έχει ήδη καταβληθεί ασφαλιστική εισφορά. Ο ανταποδοτικός χαρακτήρας της κοινωνικής ασφάλισης σε συνδιασμό με την αρχή της ισότητας, αποτελούν ασφαλώς ένα σημαντικό φραγμό στον νομοθέτη, καθώς δε δύναται να επιβάλει ανώτατα όρια στις ασφαλιστικές παροχές. Το ζήτημα προέκυψε όταν τέθηκε ανώτατο όριο σε εφάπαξ παροχή από ασφαλιστικό οργανισμό με αμιγώς ανταποδοτικό χαρακτήρα 56. Συναφής είναι εδώ και η αρχή της αναλογίας των εισφορών προς τις παροχές, σύμφωνα με την οποία δεν είναι συνταγματικά ανεκτό η ίδια χρηματική παροχή, υπό τις ίδιες προϋποθέσεις, να είναι μεγαλύτερη κατά το ποσό της για τους ασφαλισμένους που κατέβαλαν λιγότερες εισφορές, σε σχέση με άλλους που κατέβαλαν περισσότερες εισφορές για την κάλυψη συγκεκριμένου ασφαλιστικού κινδύνου ΣτΕ 136 / 1989, ΕΔΚΑ 1989, ΣτΕ (Ολ.) 5024 / 1987, ΕΔΚΑ 1988, ΣτΕ (Ολ.) 540 / 1999, ΔτΑ 1999, Χρυσόγονος, όπ.παρ., (2η έκδοση), σελ.532 επ

30 Επιπλέον στις βασικές αρχές του θεσμού της κοινωνικής ασφάλισης, περιλαμβάνεται τόσο η αυτοδιοίκηση των φορέων της, όσο και η συμμετοχή των ασφαλισμένων στη διοίκηση των ασφαλιστικών φορέων, αν και το Συμβούλιο της Επικρατείας δέχθηκε ότι η αποδέσμευση της διοίκησης από την εκπροσώπηση των ασφαλισμένων δεν αντίκειται στο Σύνταγμα 58. ii) Ο ασφαλιστικός κίνδυνος του γήρατος. Τα συστήματα κοινωνικής ασφάλειας απονέμουν ιδιαίτερες κοινωνικές παροχές στα ηλικιωμένα άτομα επειδή : θεωρείται ότι στατιστικά οι άνθρωποι από αυτή την ηλικία και ύστερα χάνουν την εργασιακή τους ικανότητα λόγω γήρανσης. θεωρείται ότι άτομα αυτής της ηλικίας, ούτως ή άλλως δικαιούνται να αποσυρθούν από την παραγωγή και να ξεκουραστούν συντηρούμενα απ τα συστήματα κοινωνικής ασφάλειας. Αυτή λοιπόν την απώλεια της εργασιακής ικανότητας και του αντίστοιχου εισοδήματος, έρχεται να καλύψει η κοινωνική ασφάλεια 59. Στο δίκαιο των κοινωνικών ασφαλίσεων, τα γηρατειά επέρχονται με τη συμπλήρωση ενός ορίου ηλικίας, συνήθως το 65 ο έτος χωρίς διάκριση σε άνδρες και γυναίκες, αν και στις νομοθεσίες των διάφορων ασφαλιστικών φορέων η κρίσιμη ηλικία διαφοροποιείται αισθητά. Μειωμένο όριο ηλικίας προβλέπεται για μια μακροχρόνια ή επικίνδυνη εργασία, καθώς και για κοινωνική ή ανθρωπιστική σκοπιμότητα. Παράλληλα με τη συμπλήρωση ορίου ηλικίας, απαιτείται και η συμπλήρωση ορισμένου χρόνου στην παραγωγική διαδικασία (π.χ. 25 έτη για τους τακτικούς δημοσίους υπαλλήλους) ΣτΕ (Ολ.) 2690 / 1993, ΔιΔικ 1994, Ματθαίου Α.Κ., Αλληλεπίδραση κανόνων δικαίου Κοινωνικής Ασφάλισης και Πρόνοιας στους κλάδους αναπηρίας, γήρατος και οικογενειακών βαρών, 1996, Αθήνα Κομοτηνή, σελ.147 επ. 60 Κρεμαλής Κ.Δ., Δίκαιο Κοινωνικών Ασφαλίσεων, 1985, Αθήνα Κομοτηνή, σελ.265 επ

31 Ωστόσο, ο θεσμός της κοινωνικής ασφάλειας δεν καλύπτει μόνο την αναπλήρωση του επαγγελματικού εισοδήματος, αλλά εγγυάται ταυτόχρονα ένα ελάχιστο όριο αγαθών ή προϋποθέσεων που κρίνονται αναγκαίες για τη διαβίωση των ηλικιωμένων. Στην Ελλάδα προβλέπονται προς την κατεύθυνση αυτή τα κατώτατα όρια σύνταξης και το επίδομα κοινωνικής αλλυλεγγύης συνταξιούχων (ΕΚΑΣ). Όσον αφορά τα κατώτατα όρια συντάξεων, διασφαλίζουν επαρκείς παροχές προς εκείνους τους ασφαλισμένους των οποίων οι εισφορές δε δικαιολογούν την κάλυψη ενός ελάχιστου ορίου διαβίωσης, υπό την προϋπόθεση ότι έχουν συμπληρώσει αξιόλογο χρόνο ασφάλισης και έχουν θεμελιώσει συνταξιοδοτικό δικαίωμα. Ως αντιστάθμισμα όμως της ανεπάρκειας των κατωτάτων ορίων σύνταξης για ένα αξιοπρεπές επίπεδο διαβίωσης, θεσπίστηκε το ΕΚΑΣ, που αποτελεί σύνθετη παροχή κοινωνικής ασφάλειας δεδομένου ότι καλύπτει ένα γνήσιο ασφαλιστικό κίνδυνο κατόπιν ελέγχου των μέσων συντήρησης 61. Τέλος, παρά την επέκταση της κοινωνικής ασφάλισης, υπάρχουν άτομα τα οποία φτάνουν στην τρίτη ηλικία χωρίς κανένα συνταξιοδοτικό δικαίωμα και χωρίς κανέναν άλλο πόρο. Την ανάγκη ενίσχυσης αυτών των ατόμων αναγνώρισε ο νομοθέτης με τη θέσπιση της σύνταξης ανασφάλιστων υπερηλίκων, η οποία δίνεται μέσω του Ο.Γ.Α. (βλ. Ν.1296/82 όπως τροποποιήθηκε με το Ν.1745/87) 62. ζ) Δικαίωμα για κοινωνική πρόνοια. Η κρατούσα στη θεωρία γνώμη, δέχεται ότι το άρθρο 21 Συντ. κατοχυρώνει ένα ενιαίο δικαίωμα για κοινωνική πρόνοια, δηλαδή για παροδικού χαρακτήρα στοιχειώδη προστασία ατόμων, με σκοπό την πρόληψη, μείωση ή επανόρθωση μιας δυσμενούς κοινωνικής ή οικονομικής ανάγκης 63. Επιμέρους έκφανση αυτού του δικαιώματος συνιστά η παρ.3, η οποία προβλέπει την ανάληψη ειδικών μέτρων από το κράτος για την προστασία του γήρατος. 61 Κοντιάδης, όπ.παρ., σελ.573 επ. 62 Ματθαίου, όπ.παρ., σελ.151 επ. 63 Κρεμαλής Κ.Δ., Το δικαίωμα του ατόμου για κοινωνική πρόνοια, 1991, Αθήνα, σελ.60 επ, 155 επ

32 Επομένως, κάθε ηλικιωμένος έχει δικαίωμα να απολαμβάνει παροχές προερχόμενες από την κοινωνική πρόνοια, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι θεμελιώνεται ευθεία αγώγιμη αξίωση κατά του Κράτους. Οι κοινωνικές υπηρεσίες εξυπηρετούν κυρίως τις πιο οξείες περιπτώσεις αναγκών, αφού αφενός τα διαθέσιμα μέσα είναι συχνά ανεπαρκή και αφετέρου η πλειοψηφία των ηλικιωμένων στη χώρα μας έχει σημαντική βοήθεια από το άτυπο σύστημα υποστήριξης (οικογένεια, συγγενείς, γειτονιά) 64. Στη συνέχεια θα εξετάσουμε ορισμένες απ τις δραστηριότητες του κρατικού τομέα που αφορούν τους ηλικιωμένους, δηλαδή την ενίσχυση εισοδημάτων, την κλειστή περίθαλψη σε ιδρύματα, την εξασφάλιση στέγασης και την ανοιχτή περίθαλψη. i) Ενίσχυση εισοδημάτων - Επιδόματα : Ένα μεγάλο μέρος των ηλικιωμένων ζει στα όρια της φτώχειας και αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα επιβίωσης και ένταξης στο κοινωνικό σύνολο. Ως εκ τούτου, η Διεύθυνση Πρόνοιας του Υπουργείου Υγείας, Πρόνοιας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων, παρέχει μηνιαία οικονομική υποστήριξη σε άτομα 60 ετών και άνω που είναι τελείως ανάπηρα. Παράλληλα, οι τοπικές Διευθύνσεις του Υπουργείου μπορούν να παρέχουν ειδική χρηματική βοήθεια σε ηλικιωμένα άτομα σε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης, όπως προβλήματα στέγασης ή σίτισης 65. Ως προς την επιδοματική προστασία του γήρατος, η κοινωνική πρόνοια καθορίζει όριο ηλικίας. Αξιοσημείωτο είναι επίσης το γεγονός ότι στα προνοιακά επιδόματα έχουν δικαίωμα ακόμα και οι ηλικιωμένοι που εργάζονται, εφόσον το εισόδημά τους είναι αρκετά χαμηλό Ματθαίου, όπ.παρ., σελ.150 επ. 65 Καραντινός Δ., Ιωάννου Χ., Καβουνίδης Ι., Οι κοινωνικές υπηρεσίες και η κοινωνική πολιτική καταπολέμησης του κοινωνικού αποκλεισμού, 1992, Αθήνα, σελ.44 επ. 66 Χρυσόγονος, όπ.παρ., (2η έκδοση), σελ

33 ii) Ιδρυματική περίθαλψη : Η ιδρυματική περίθαλψη των ηλικιωμένων ρυθμίζεται από τον Α.Ν. 1846/51, ο οποίος θεσπίζει ιδιαίτερη μέριμνα των οργάνων του Ι.Κ.Α. για την εισαγωγή των συνταξιούχων σε ειδικά ιδρύματα για ηλικιωμένους ή θεραπευτήρια. Τα ιδρύματα αυτά είναι κυρίως τα γηροκομεία, τα οποία ήδη μετονομάστηκαν σε «Μονάδες Φροντίδας Ηλικιωμένων» με το άρθρο 1 παρ.5 Ν.2345/95. Τα προνοιακά γηροκομεία δέχονται δωρεάν τους άπορους ηλικιωμένους, ενώ για τους υπόλοιπους προβλέπεται κλιμάκωση των τροφείων ανάλογα με την οικονομική τους κατάσταση 67. iii) Στέγαση : Η στέγη είναι ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα που πλήττει τους ηλικιωμένους. Συχνά οι συνθήκες διαβίωσης είναι ακατάλληλες και πολλές φορές επικίνδυνες. Προγράμματα που θα μπορούσαν να παρέχουν κατοικίες ειδικά προσαρμοσμένες για τους ηλικιωμένους δεν υπάρχουν. Ωστόσο υπάρχει το άρθρο 21 παρ.4 Συντ. που κατοχυρώνει κοινωνικό δικαίωμα για στέγαση. «Απόκτηση κατοικίας» δεν είναι οπωσδήποτε η κτήση εμπράγματου δικαιώματος ιδιοκτησίας, αλλά γενικά η εξασφάλιση στέγης, έστω με τη μορφή μίσθωσης ή δωρεάν παραχώρησης. Έτσι οι Τοπικές Διευθύνσεις του Υπουργείου Υγείας, Πρόνοιας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων, μπορούν να συνεισφέρουν στο μηνιαίο ενοίκιο ηλικιωμένων άνω των 65 ετών με χαμηλό εισόδημα. iv) Ανοιχτή περίθαλψη Κ.Α.Π.Η. : Σήμερα, η κυρίαρχη αντίληψη όσον αφορά την κοινωνική φροντίδα για τον ηλικιωμένο είναι η παραμονή στο σπίτι. Η νέα αντίληψη τον θέλει στο ανοιχτό περιβάλλον, στη γειτονιά, στην κοινότητα, στο σπίτι του. Υπό αυτή την σκοπιά, δημιουργήθηκαν τα Κέντρα Ανοιχτής Προστασίας Ηλικιωμένων (Κ.Α.Π.Η.), τα οποία προσφέρουν τις εξής υπηρεσίες : α) οργανωμένη ψυχαγωγία 67 Ματθαίου, όπ.παρ., σελ.172 επ