Τομέας Δράσης ΑΔΥ: Κοινωνική Ασφάλιση. Μελέτη με θέμα: «Η επάρκεια των συντάξεων σήμερα και στο μέλλον στις μεγάλες. ηλικίες, στην Ευρωπαϊκή Ένωση»

Transcript

1 Τομέας Δράσης ΑΔΥ: Κοινωνική Ασφάλιση Μελέτη με θέμα: «Η επάρκεια των συντάξεων σήμερα και στο μέλλον στις μεγάλες ηλικίες, στην Ευρωπαϊκή Ένωση» Επιμέλεια: Ιάσονας Τσουκαλάς, Πτυχιούχος του τμήματος Πολιτικών Επιστημών και Δημόσιας Διοίκησης, ΕΚΠΑ 1

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Εισαγωγή Σύνοψη Ευρωπαϊκό επίπεδο Ο ρόλος των συνταξιοδοτικών συστημάτων στην Ευρώπη Ο ρόλος των συνταξιοδοτικών συστημάτων στην εξασφάλιση επαρκούς βιοτικού επιπέδου για τους ηλικιωμένους Εθνικό επίπεδο Το συνταξιοδοτικό σύστημα στην Ελλάδα Απόψεις των Ευρωπαϊκών Κοινωνικών Εταίρων για την Έκθεση του Συμπεράσματα/ Προτάσεις..45 2

3 1. Εισαγωγή Σκοπός και πεδίο εφαρμογής: Η παρούσα μελέτη έχει σκοπό να παρουσιάσει την επάρκεια του συνταξιοδοτικού συστήματος στη σημερινή εποχή, αλλά και στο μέλλον, για τους πολίτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ). Ο κύριος σκοπός της συνταξιοδοτική πολιτικής είναι να παρέχει στου ηλικιωμένους πολίτες ένα εισόδημα που θα τους επιτρέψει να έχουν μια αξιοπρεπή ζωή και να τους προστατέψει από τη φτώχεια. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο αυτός ο στόχος παρακολουθείται μέσα από την τριετή Έκθεση για την Επάρκεια των Συντάξεων (Έκθεση) που εκπονείται από την Επιτροπή Κοινωνικής Προστασίας (ΕΚΠ). Σκοπός της Έκθεσης αυτής είναι η παρουσίαση μιας συγκριτικής ανάλυσης του βαθμού στον οποίο οι συντάξεις στην Ευρωπαϊκή Ένωση παρέχουν στους ηλικιωμένους πολίτες επαρκές εισόδημα και προστασία από τη φτώχεια. Ένας βασικός στόχος είναι να αποδείξει πώς προηγούμενες και τρέχουσες μεταρρυθμίσεις του συνταξιοδοτικού συστήματος μπορούν να επηρεάσουν την επάρκεια των συντάξεων για τους πολίτες που συνταξιοδοτούνται σήμερα, αλλά και μελλοντικά. Για την εκπόνηση της Έκθεσης για το έτος του 2015, η ΕΚΠ ζήτησε από την υποομάδα της, την Working Group - AGE (WG - Age), να προετοιμάσει μια έκθεση που θα εστιάζει κυρίως στην επάρκεια των συντάξεων και θα τονίζει τη σημασία της. Αυτή η έκθεση της υποομάδας θα είναι συμπληρωματική της Έκθεσης Γήρανσης του 2015 της Επιτροπής Οικονομικής Πολιτικής (ΕΟΠ). Η Έκθεση θα πρέπει να εξετάσει τί κάνει επαρκή μια σύνταξη και να εμβαθύνει στη θεωρητική και μεθοδολογική διάσταση της επάρκειας, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στο φύλο, τη διάσταση των νοικοκυριών, καθώς και στην πρόσβαση των ηλικιωμένων πολιτών στους πρόσθετους οικονομικούς πόρους πέρα των συντάξεων. Για την εκπόνηση της Έκθεσης, η υποομάδα WG - AGE πρότεινε τη χρήση της πολυδιάστατης προσέγγισης, η οποία αναλύεται παρακάτω, και παρουσίασε στην ΕΚΠ μια σύνοψη του περιεχομένου της Έκθεσης για την οποία έλαβε την υποστήριξη της Επιτροπής. Η παρούσα Έκθεση ανταποκρίνεται σε αυτές τις εντολές εξετάζοντας τις τρέχουσες συνθήκες διαβίωσης των ηλικιωμένων Ευρωπαίων πολιτών και το ρόλο που διαδραματίζουν τα συνταξιοδοτικά συστήματα στην εξασφάλιση καλών συνθηκών. Έτσι, η Έκθεση αναλύει τις συνέπειες των πρόσφατων μεταρρυθμίσεων του συνταξιοδοτικού συστήματος, εντοπίζει τους κινδύνους για την μελλοντική επάρκεια των συντάξεων και 3

4 υποδεικνύει τί θα πρέπει να γίνει για να αντιμετωπισθούν αυτοί οι κίνδυνοι και να βοηθήσουν στην εξασφάλιση επαρκούς εισοδήματος για τους νέους εργαζόμενους σήμερα, όταν θα φτάσουν στην ηλικία συνταξιοδότησης ύστερα από σαράντα χρόνια. Το κύριο σημείο της συγκριτικής ανάλυσης των συνταξιοδοτικών συστημάτων είναι ασφαλώς η μελέτη των Κρατών - Μελών της ΕΕ. Τα Κράτη - Μέλη, όμως, παρουσιάζουν πολλές ειδικές πτυχές, που είναι διαφορετικές για το καθένα. Έτσι, ενώ το κεντρικό κομμάτι της Έκθεσης παρουσιάζεται στον Τόμο Ι, τα ειδικά χαρακτηριστικά των Κρατών - Μελών συμπεριλαμβάνονται στον Τόμο ΙΙ της Έκθεσης. Η Έκθεση όταν εξετάζει την ικανότητα των συντάξεων να προστατεύσουν τους συνταξιούχους κατά τους κινδύνους φτώχειας βασίζεται κυρίως στους πρότυπους - κοινούς για την ΕΕ - δείκτες του κινδύνου φτώχειας (AROP) και του κινδύνου φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού (AROPE). Αυτοί οι δείκτες μπορούν να εφαρμοσθούν μόνο κατά την εξέταση της τρέχουσας επάρκειας. Για τη μελέτη μελλοντικών κινδύνων φτώχειας η Έκθεση επιδιώκει να κατασκευάσει άλλους δείκτες, καταδεικνύοντας τη δυνατότητα μικρο - προσομοίωσης. Κατά την αξιολόγηση, πάλι, της ικανότητας των συνταξιοδοτικών συστημάτων να διατηρήσουν το τρέχον και το μελλοντικό εισόδημα των πολιτών, η Έκθεση χρησιμοποιεί την υποθετική περίπτωση μεθοδολογίας των Θεωρητικών Ποσοστών Αναπλήρωσης (TRRs). Τα ποσοστά αυτά δείχνουν το βαθμό στον οποίο οι ληφθείσες συντάξεις αντικαθιστούν προηγούμενα εισοδήματα από την εργασία. Με στόχο την κατανόηση των αποτελεσμάτων των τρεχουσών μεταρρυθμίσεων, οι υπολογισμοί TRR έχουν διευρυνθεί περαιτέρω και εκτελούνται περισσότεροι τύποι υπολογισμών. Οι υπολογισμοί των τρεχουσών και των μελλοντικών TRRs, βασίζονται στην εθνική νομοθεσία που ίσχυε στην εκάστοτε χώρα στα τέλη του Άλλα σημεία της ανάλυσης λαμβάνουν υπόψη τις συνταξιοδοτικές μεταρρυθμίσεις που είχαν υιοθετηθεί έως το Νομοθετικές εξελίξεις, που σημειώθηκαν κατά τη διάρκεια του 2015 δεν συμπεριλαμβάνονται σε κανέναν από τους δύο τόμους της Έκθεσης. Η Έκθεση παρουσιάζει μια ανάλυση νέων στοιχείων για ένα σημαντικό αριθμό τομέων: α) Εξετάζει την επάρκεια των συντάξεων στο πλαίσιο της πρόσβασης στην ιδιωτική περιουσία, άλλες δημόσιες παροχές και υπηρεσίες, καθώς και την απασχόληση. β) Προσφέρει μια βαθύτερη εξέταση των διατάξεων που αφορούν το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα των ηλικιωμένων και μια νέα ανάλυση τόσο για την πίστωση των περιόδων χωρίς 4

5 εργασία και εισφορές, όσο και των συνταξιοδοτικών δικαιωμάτων, όπως είναι για παράδειγμα οι συντάξεις των επιζώντων συζύγων. γ) Παρουσιάζει, επίσης, μια ολοκληρωμένη ανάλυση του χάσματος των φύλων αναφορικά με το συνταξιοδοτικό σύστημα. δ) Παρέχει επιπλέον μια επισκόπηση των κυρίων τάσεων στις συνταξιοδοτικές μεταρρυθμίσεις κατά τη διάρκεια των τελευταίων είκοσι ετών και αναλύει τις επιπτώσεις που είχε η χρηματοπιστωτική και η οικονομική κρίση του 2008 στις συντάξεις και τους συνταξιούχους. Το κύριο μέρος της ανάλυσης αφορά στις μεταρρυθμίσεις που επιδιώκουν να επεκτείνουν τον εργασιακό βίο μέσω υψηλότερων ηλικιακών ορίων συνταξιοδότησης και περιορισμών στην πρόωρη συνταξιοδότηση. Στην ανάλυση συμπεριλαμβάνονται και οι περιορισμοί και τα εμπόδια της παράτασης του εργασιακού βίου σε τρέχουσες πρακτικές στους χώρους εργασίας και στις αγορές εργασίας. Προτείνεται, λοιπόν, ένας κατάλογος μέτρων που θα βοηθήσουν να ξεπερασθούν ή τουλάχιστον να μειωθούν οι κίνδυνοι για την πρόωρη συνταξιοδότηση. Στο βαθμό που οι κίνδυνοι δεν μπορούν να αντιμετωπισθούν εξ' ολοκλήρου, συζητείται η μελλοντική ανάγκη για εναλλακτικά μέτρα προστασίας του συνταξιοδοτικού συστήματος. Εκτός της συμβολής των εθνικών αντιπροσώπων στην υποομάδα WG-AGE και στις υπηρεσίες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, στην εκπόνηση της Έκθεσης έχουν συμβάλει επιπρόσθετα ο ΟΟΣΑ, το Ευρωπαϊκό Δίκτυο Εμπειρογνωμόνων για την Ισότητα των Φύλων και το Ευρωπαϊκό Δίκτυο Κοινωνικής Πολιτικής. Η Έκθεση εμπλουτίστηκε επίσης από στοιχεία που προέκυψαν από το διάλογο με την Ένωση Αναλογιστών της Ευρώπης, με τη Διεθνή Οργάνωση Εργασίας και την Παγκόσμια Τράπεζα Μια πολυδιάστατη προσέγγιση της επάρκειας των συντάξεων: Όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, η νεότερη έκδοση της Έκθεσης για την Επάρκεια των Συντάξεων προσπαθεί να εφαρμόσει μια πολυδιάστατη προσέγγιση για την αποτίμηση της τρέχουσας και της μελλοντικής επάρκειας των συντάξεων. Η Έκθεση επικεντρώνεται κατά κύριο λόγο σε όλες τις μορφές (δημόσιες και ιδιωτικές) εισοδήματος που παρέχονται σε άνδρες και γυναίκες μετά τη συνταξιοδότησή τους και επιχειρεί ταυτόχρονα να καταγράψει ανά φύλο όλα τα δεδομένα σχετικά με τις τρέχουσες και μελλοντικές πτυχές της επάρκειας των συντάξεων. Παράλληλα, όμως, η Έκθεση επιδιώκει να αξιολογήσει τη σημασία επιπρόσθετων πηγών εισοδήματος για τους ηλικιωμένους, συμπεριλαμβάνοντας και τη δυνατότητα των πολιτών να έχουν πρόσβαση σε δωρεάν ή επιδοτούμενες δημόσιες υπηρεσίες. 5

6 Όπως είναι γνωστό, η σύνταξη είναι ένα είδος οφέλους και το δικαίωμα για τη λήψη αυτού του οφέλους εξαρτάται από μια πρότερη καταγραφή της απόδοσης του εργαζομένου κατά τον εργασιακό του βίο. Η θεμελίωση αυτού του δικαιώματος μπορεί να βασισθεί στα έτη παραμονής του εργαζομένου στην εργασία του, ή στα έτη εισφορών που έχουν καταβληθεί ή πιστωθεί. Ορισμένα στοιχεία για την παροχή κατώτατης σύνταξης μπορεί επίσης να βασίζονται στις τρέχουσες ανάγκες των πολιτών. Σημαντικό θεωρείται να λαμβάνονται υπόψη όλες οι πηγές των συντάξεων. Έτσι, η Έκθεση καλύπτει το εισόδημα που προέρχεται από όλους τους τύπους των συνταξιοδοτικών συστημάτων, είτε δημόσια είτε ιδιωτικά συστήματα, διανεμητικά ή κεφαλαιοποιητικά. Η σχετική συμβολή των διαφόρων τύπων των συνταξιοδοτικών συστημάτων στην επάρκεια των συντάξεων επιτυγχάνεται μέσω της ασφάλισης των ενεργών εργαζομένων και των συνταξιούχων, καθώς και μέσω του μερίδιό τους στο συνολικό εισόδημα των συντάξεων. Τα δημόσια συνταξιοδοτικά συστήματα μπορεί να είναι α) καθολικά για όλους τους πολίτες, υποχρεωτικά για όλους τους εργαζόμενους με ατομική σύμβαση εργασίας ή β) περιορισμένα για ορισμένες επαγγελματικές ομάδες. Τα συστήματα επαγγελματικής ασφάλισης τείνουν να διαφέρουν λόγω του ξεχωριστού χαρακτήρα του συστήματος των εργασιακών σχέσεων. Για τον τρίτο πυλώνα ασφάλισης που αφορά στις προσωπικές αποταμιεύσεις, σημαντικό ρόλο διαδραματίζουν η δημόσια στήριξη μέσω της φορολογικής απαλλαγής και ο βαθμός της ενεργού προώθησης των ρυθμίσεων του τρίτου πυλώνα στις κυβερνητικές πολιτικές των συνταξιοδοτικών παροχών. Βέβαια, δεδομένου του υφιστάμενου χάσματος μεταξύ των δύο φύλων, η επάρκεια των συντάξεων και τα οφέλη των συνταξιοδοτικών παροχών διαφέρουν σημαντικά ανάμεσα στους άνδρες και στις γυναίκες. Για να μελετήσει αυτήν τη διαφορά, η Έκθεση εφαρμόζει το δείκτη του φυλετικού χάσματος των συντάξεων, ο οποίος καταγράφει τη διαφορά του μέσου συνταξιοδοτικού εισοδήματος για τους άνδρες και τις γυναίκες. Αν και η συνηθισμένη πηγή εισοδήματος των συνταξιούχων είναι η σύνταξη, ωστόσο υπάρχουν και άλλες πηγές εισοδήματος οι οποίες εξετάζονται στην Έκθεση. Κατά τα ενεργά τους χρόνια, πολλοί εργαζόμενοι καταφέρνουν να συσσωρεύσουν ένα συγκεκριμένο αριθμό στεγαστικού και οικονομικού πλούτου, πλούτη που μπορούν να αξιοποιήσουν μετά τη συνταξιοδότησή τους. Η Έκθεση εξετάζει την επικράτηση και τη διανομή των δύο αυτών μορφών πλούτου και αναλύει τη σημασία αυτών των πηγών εισοδήματος κατά την αξιολόγηση της επάρκειας των συντάξεων. 6

7 Για να μετρήσει πλήρως την αξία και την επάρκεια των συνταξιοδοτικών παροχών, η Έκθεση εξετάζει εν συντομία την εθνική πρόβλεψη για δωρεάν πρόσβαση σε δημόσιες υπηρεσίες, ή παροχές σε είδος, όπως είναι κατά κύριο λόγο η υγειονομική περίθαλψη, οι κοινωνικές υπηρεσίες και η μακροχρόνια φροντίδα. Η Έκθεση εξετάζει επιπλέον το βαθμό στον οποίο ευθυγραμμίζονται οι απαιτήσεις των συνταξιοδοτικών μεταρρυθμίσεων με τις ευκαιρίες που υπάρχουν στην αγορά εργασίας. Η ασφάλεια της επάρκειας των συντάξεων είναι επίσης μια πτυχή ζωτικής σημασίας για την παρεχόμενη κοινωνική προστασία. Για τη θέσπιση και τη διατήρηση, λοιπόν, της ασφάλειας της συνταξιοδοτικής επάρκειας απαραίτητοι αποδεικνύονται οι μηχανισμοί για την αξιοποίηση των εισφορών και την αναπροσαρμογή των παροχών στα συστήματα πληρωμής. Μια επιπλέον πτυχή ανησυχιών για την ασφάλεια των συντάξεων αφορά στο κατά πόσο τα επίπεδα των συντάξεων υπόκεινται σε μειώσεις όταν οι μηχανισμοί αυτόματης προσαρμογής επηρεάζονται από οικονομικές κρίσεις ή/ και από δημογραφικές αλλαγές. Η ασφάλεια της συνταξιοδοτικής επάρκειας εξαρτάται κατ' επέκταση και από τη δυνατότητα απορρόφησης αυτών των κρίσεων και των εξελίξεων. Παράλληλα, οι υφιστάμενοι κίνδυνοι στην αγορά εργασίας επηρεάζουν σημαντικά την ασφάλεια των συντάξεων τόσο σε ατομικό, όσο και σε συλλογικό επίπεδο. Να σημειωθεί ότι το διανεμητικό και το κεφαλαιοποιητικό σύστημα ασφάλισης έχουν διαφορετικά χαρακτηριστικά κινδύνου και θα πρέπει να διαθέτουν τα κατάλληλα εργαλεία για την ορθή καταπολέμηση του κινδύνου. Η ασφάλεια της επάρκειας των συντάξεων εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την ποιότητα του μετριασμού του κινδύνου εντός των διαφορετικών συστημάτων. Μια τελευταία πτυχή της πολυδιάστατης προσέγγισης για την επάρκεια των συντάξεων αφορά στο κομμάτι της βιωσιμότητας της επάρκειας. Αυτό κυρίως αναφέρεται στη δυνατότητα των συνταξιοδοτικών συστημάτων να καθιερώνουν και να διατηρούν ροές εσόδων ή περιουσιακά στοιχεία που θα καλύπτουν τις οικονομικές υποχρεώσεις/ οφειλές τους. Στο τέλος μιας πολυδιάστατης προσέγγισης μπορεί επίσης να αποτυπώνεται και η σχέση μεταξύ της επάρκειας και της δικαιοσύνης. Αν και η παρούσα Έκθεση θίγει έμμεσα το θέμα αυτό σε διάφορα σημεία, ωστόσο δεν παρουσιάζει μια συστηματική ανάλυση του κατά πόσο η επάρκεια είναι και δίκαιη. 7

8 2. Σύνοψη Στην αρχή της παρούσας μελέτης αναλύεται το συνταξιοδοτικό σύστημα που υφίσταται στην ΕΕ. Παρέχεται μια εκτίμηση των τρεχουσών συνθηκών διαβίωσης των ατόμων μεγαλύτερη ηλικίας, τόσο σε σχέση με τον υπόλοιπο πληθυσμό, όσο και σε σύγκριση με τους συνομηλίκους τους σε άλλα Κράτη - Μέλη. Πραγματοποιώντας μια αρχική εστίαση στην υλική ευημερία των ηλικιωμένων πολιτών, παρατηρείται την εξομάλυνση των εσόδων καθ' όλη τη διάρκεια του κύκλου ζωής και αναλύονται οι δράσεις για την αντιμετώπιση του κινδύνου φτώχειας. Παράλληλα, αναπτύσσεται μια ευρύτερη προοπτική, που περιλαμβάνει τη στέγαση και τον οικονομικό πλούτο των ηλικιωμένων, την πρόσβασή τους σε υπηρεσίες και μη συνταξιοδοτικές παροχές, καθώς και τη συμμετοχή των πολιτών στην αγορά εργασίας μέχρι και μετά το όριο ηλικίας συνταξιοδότησης. Στη συνέχεια, αξιολογείται η ικανότητα των συνταξιοδοτικών συστημάτων να διασφαλίζουν ένα επαρκές βιοτικό επίπεδο για τη σημερινή γενιά των ηλικιωμένων πολιτών της ΕΕ. Εξετάζεται ο βαθμός στον οποίο τα συνταξιοδοτικά συστήματα αντικαθιστούν το εισόδημα από την εργασία μετά τη συνταξιοδότηση, λαμβάνοντας υπόψη τους διαφορετικούς Πυλώνες ασφάλισης. Επιπροσθέτως, αποδεικνύεται ότι οι προβλέψεις για το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα διαδραματίζουν σπουδαίο ρόλο στην προστασία κατά της φτώχειας των ηλικιωμένων, ειδικά ηλικιωμένων πολιτών με σύντομες περιόδους εισφορών. Θα παρατηρήσουμε, επίσης, πως τα μόρια σύνταξης που αποκτήθηκαν σε χρονικές περιόδους εκτός της αγοράς εργασίας, για παράδειγμα λόγω μητρότητας, ανεργίας, αρρώστιας, στρατιωτικών υποχρεώσεων ή σπουδών, μπορούν να συμβάλουν στη διασφάλιση επαρκούς αναπλήρωσης του εισοδήματος μετά τη συνταξιοδότηση. Επιπλέον, αναλύονται στοιχεία σχετικά με τα παρεχόμενα συνταξιοδοτικά δικαιώματα, όπως για παράδειγμα των επιζώντων συζύγων. Παράλληλα, μελετώνται πως τα διαφορετικά οικογενειακά και επαγγελματικά πρότυπα των ανδρών και γυναικών μπορούν, μέσα από τα συνταξιοδοτικά συστήματα, να οδηγήσουν σε καίριες φυλετικές διαφοροποιήσεις των συνταξιοδοτικών δικαιωμάτων. Ωστόσο, τα παραπάνω θέματα διαφέρουν ανάμεσα στα Κράτη - Μέλη της ΕΕ. Ένα σημαντικό κομμάτι αυτής της μελέτης αποτελεί η ανάλυση του συνταξιοδοτικού συστήματος της Ελλάδας. Αρχικά, περιγράφονται οι γενικές συνθήκες κάτω από τις οποίες δρα το ελληνικό συνταξιοδοτικό σύστημα. Έπειτα, παρατίθενται οι κύριες μεταρρυθμιστικές αλλαγές που έχουν εφαρμοσθεί ή πρόκειται να εφαρμοσθούν 8

9 στα επόμενα χρόνια, ενώ παράλληλα, θα αξιολογήσουμε τις επιπτώσεις που είχε η οικονομική κρίση των τελευταίων ετών στο συνταξιοδοτικό σύστημα. Επίσης, αφού αξιολογηθεί η επάρκεια του σημερινού συνταξιοδοτικού συστήματος, θα μελετηθεί η βιωσιμότητά του. Βέβαια, ιδιαίτερη αξία διαθέτει και η αναζήτηση τρόπων αντιμετώπισης των τρεχουσών προκλήσεων του συνταξιοδοτικού συστήματος στην Ελλάδα. Στην πορεία της μελέτης, παρατίθενται οι θέσεις των Ευρωπαϊκών Κοινωνικών Εταίρων. Εν συνεχεία, αναλύονται οι μεταρρυθμίσεις των συνταξιοδοτικών συστημάτων που πραγματοποιούνται από τη δεκαετία του 1990 στην ΕΕ. Μείζον ζήτημα αποτελεί η μελέτη των τάσεων των νέων αλλαγών, δεδομένου του αντίκτυπου που πρόκειται να επιφέρουν οι νέες μεταρρυθμίσεις, που ξεκίνησαν από τα τέλη του 2014, στον ευρωπαϊκό χώρο. Επιπροσθέτως, προτείνονται τρόποι αξιοποίησης των συνταξιοδοτικών μεταρρυθμίσεων, κυρίως μέσα από τους χώρους εργασίας. Επιπλέον, περιγράφονται οι προοπτικές των μεταρρυθμίσεων στο συνταξιοδοτικό σύστημα της Ελλάδας. Μάλιστα, παρέχονται ορισμένες αλλαγές δημογραφικού χαρακτήρα που θα πραγματοποιηθούν τα επόμενα 40 χρόνια στην ΕΕ και τις οποίες οι νέες μεταρρυθμίσεις οφείλουν να λάβουν υπόψη τους, προκειμένου να αξιοποιηθούν στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό, αποφεύγοντας τυχόν ανεπιθύμητες εξελίξεις. Τέλος, ακολουθεί η εξαγωγή των συμπερασμάτων της Έκθεσης της Επάρκειας των Συντάξεων του

10 3. ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ 3.1. Ο ρόλος των συνταξιοδοτικών συστημάτων στην Ευρώπη Τα σχετικά εισοδήματα των ηλικιωμένων πολιτών. Τα συνταξιοδοτικά συστήματα διαδραματίζουν θεμελιώδη ρόλο στην προσπάθεια διατήρησης των βιοτικών συνθηκών των ενεργών πολιτών σε παρόμοια επίπεδα μετά τη συνταξιοδότησή τους. Αυτή η "εξομάλυνση" των εισοδημάτων καθ' όλη τη διάρκεια του κύκλου ζωής είναι ένας από τους βασικούς στόχους της ΕΕ που συμφωνήθηκε στο πλαίσιο της Ανοικτής Μεθόδου Συντονισμού. Πιο συγκεκριμένα, τα Κράτη - Μέλη έχουν δεσμευθεί να διασφαλίζουν επαρκή εισοδήματα συνταξιοδότησης για όλους τους πολίτες και πρόσβαση σε συντάξεις που επιτρέπουν τη διατήρηση - σε λογικό βαθμό - του βιοτικού επιπέδου και μετά τη συνταξιοδότηση, υπό το πνεύμα της αλληλεγγύης και δικαιοσύνης μεταξύ και εντός των γενεών. Συνολικά, οι ηλικιωμένοι στην ΕΕ απολαμβάνουν παρόμοιο βιοτικό επίπεδο με εκείνο του εργασιακά ενεργού πληθυσμού. Κατά μέσο όρο, στην ΕΕ των 28, το μέσο διαθέσιμο εισόδημα των ατόμων ηλικίας 65 ετών και άνω ανέρχεται στο 93% του εισοδήματος των ατόμων ηλικίας 0-64 ετών. Οι διακρατικές, όμως, διαφορές είναι αξιοσημείωτες, καθώς ο μέσος όρος της ΕΕ ανέρχεται σε ποσοστό χαμηλότερο του 80%, ενώ σε έξι Κράτη - Μέλη το ποσοστό αυτό αυξάνεται πάνω από 100%. Αναφορικά με τις διαφορές που υφίστανται μεταξύ των δύο φύλων, το σχετικό εισόδημα των ηλικιωμένων γυναικών είναι σε γενικούς όρους χαμηλότερο από αυτό των ανδρών, με διαφορά 5 ποσοστιαίων μονάδων το 2013 για το σύνολο της ΕΕ των 28. Μόνο στην Ελλάδα τα επίπεδα είναι πιο συγκρίσιμα. Αντίθετα, σε έξι Κράτη - Μέλη της ΕΕ (Ουγγαρία, Πολωνία, Κροατία, Σλοβενία, Σουηδία και Λετονία) το φυλετικό χάσμα αγγίζει ή ξεπερνά το 10%. Κίνδυνος φτώχειας και υλική υστέρηση. Οι συντάξεις αποτελούν την κύρια πηγή εισοδήματος των ηλικιωμένων στην Ευρώπη, με τους συνταξιούχους να αντιπροσωπεύουν ένα σημαντικό και αυξανόμενο ποσοστό του συνολικού πληθυσμού της ΕΕ (οι συνταξιούχοι ανέρχονται περίπου στα 124 εκατομμύρια ή πιο απλά, αποτελούν το ένα τέταρτο του συνόλου του ευρωπαϊκού πληθυσμού). Έτσι, η επίτευξη του στόχου της Στρατηγικής 2020 της ΕΕ να βγουν τουλάχιστον 20 εκατομμύρια Ευρωπαίοι από την κατάσταση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού μέχρι το τέλος αυτής της δεκαετίας, εξαρτάται άμεσα από 10

11 την ικανότητα των συνταξιοδοτικών συστημάτων να εξασφαλίσουν την παροχή επαρκών εισοδημάτων για τους πολίτες μεγαλύτερης ηλικίας. Ωστόσο, να υπογραμμισθεί ότι η διασφάλιση καλών προτύπων ζωής εξαρτάται, επίσης, και από την πρόσβαση των πολιτών σε δημόσιες ή επιδοτούμενες υπηρεσίες, από τις αποταμιεύσεις τους - ιδίως αν διαθέτουν δικό τους σπίτι ή αν έχουν εισόδημα από τα συσσωρευμένα περιουσιακά στοιχεία - και από τυχόν εισοδήματα που εξακολουθούν να λαμβάνουν ύστερα από την ηλικία συνταξιοδότησής τους. Στην εποχή μας, η φτώχεια αποτελεί ένα πολυδιάστατο φαινόμενο με πολύπλοκη ανάλυση. Οι δύο δείκτες που χρησιμοποιούνται για την αξιολόγηση της βασικής επάρκειας των συνταξιοδοτικών συστημάτων είναι ο δείκτης του κινδύνου φτώχειας και το ποσοστό των ατόμων που ζουν με σοβαρές υλικές στερήσεις. Η σοβαρή υλική στέρηση θεωρείται ένα απόλυτο μέτρο της φτώχειας που μπορεί να συμπληρώσει το δείκτη του κινδύνου φτώχειας, καθώς μετρά την ικανότητα του κράτους, ή την έλλειψή της, να παρέχει στους πολίτες του αγαθά που θεωρούνται αναγκαία ή επιθυμητά από τους περισσότερους ανθρώπους που ζουν στην Ευρώπη (όπως για παράδειγμα η δυνατότητα να πληρώνει κανείς το ενοίκιο, τα δάνεια ή τους λογαριασμούς για αγαθά κοινής ωφέλειας, να διατηρεί το σπίτι του ζεστό, να περιλαμβάνει συχνά στη διατροφή του κρέας ή πρωτεΐνες). Στην ΕΕ, οι διαφορές μεταξύ των Κρατών - Μελών ως προς το συνολικό μερίδιο των ηλικιωμένων πολιτών που διατρέχουν κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού, είναι αρκετά μεγάλες, ιδίως μεταξύ των "νέων" και των "παλαιών" Κρατών - Μελών. Ενώ η φτώχεια και ο κοινωνικός αποκλεισμός στην τρίτη ηλικία προσλαμβάνεται, σε μεγάλο βαθμό, υπό τους όρους των σχετικών εισοδημάτων των Κρατών - Μελών, το πρόβλημα της απόλυτης φτώχειας - όπως μετράται με τους δείκτες σοβαρής υλικής στέρησης - αποτελεί μια τεράστια πρόκληση για πολίτες μεγαλύτερης ηλικίας ορισμένων χωρών της Κεντρικής και της Ανατολικής Ευρώπης. Θα πρέπει να σημειωθεί, ωστόσο, ότι συνολικά σε 22 Κράτη - Μέλη, οι ηλικιωμένοι αντιμετωπίζουν στην πραγματικότητα χαμηλότερο κίνδυνο φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού από ότι η υπόλοιπη κοινωνία. Αναφορικά, πάλι, με το φυλετικό χάσμα, οι ηλικιωμένες γυναίκες αντιμετωπίζουν σημαντικά υψηλότερο ποσοστό κινδύνου φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού σε σχέση με τους ηλικιωμένους άνδρες, ιδίως αν ζουν μόνες τους, κάτι που παρατηρείται σε περιπτώσεις γυναικών άνω των 75 ετών. 11

12 Ο πλούτος των ηλικιωμένων. Όπως έχουμε ήδη αναφέρει, τα έσοδα αποτελούν ένα βασικό παράγοντα για τον καθορισμό της οικονομικής ευημερίας των ηλικιωμένων. Ωστόσο, θα πρέπει επίσης να λαμβάνονται υπόψη ο πλούτος και τα πρότυπα κατανάλωσης. Ενώ η πλειοψηφία των πολιτών μεγαλύτερης ηλικίας στηρίζονται στις συντάξεις ως κύρια πηγή εισοδήματος κατά τη συνταξιοδότηση, το βιοτικό τους επίπεδο καθορίζεται, επιπλέον, και με βάση το εισόδημα από την εργασία μετά την ηλικία συνταξιοδότησης, από το εισόδημα από τυχόν περιουσιακά στοιχεία, όπως είναι για παράδειγμα η στέγαση ή τα οικονομικά περιουσιακά στοιχεία, καθώς και από την πρόσβασή τους σε οποιαδήποτε δημόσια ή επιδοτούμενη υπηρεσία. Η αξία και η ποιότητα των περιουσιακών στοιχείων, οι επενδυτικές δυνατότητες, το επίπεδο της ιδιωτικής κατοικίας, οι δυνατότητες απασχόλησης και η πρόσβαση σε υπηρεσίες και άλλες μη συνταξιοδοτικές παροχές διαφέρουν σημαντικά μεταξύ των Κρατών - Μελών της ΕΕ. Στέγαση: Η στέγαση είναι ένα σημαντικό συστατικό στοιχείο, τόσο της τρέχουσας κατανάλωσης, όσο και των ιδιωτικών επενδύσεων. Σύμφωνα με τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία του 2012, πάνω από το ένα τέταρτο (27%) του συνόλου του πληθυσμού της ΕΕ των 28 κατοικεί σε ένα ιδιόκτητο σπίτι, για το οποίο εκκρεμεί δάνειο και έχει εγγραφεί υποθήκη. Αντίθετα, πάνω από τα δύο πέμπτα (45,1%) του πληθυσμού ζει σε ιδιόκτητο σπίτι χωρίς δάνειο ή υποθήκη. Η κατάσταση, ωστόσο, διαφέρει σημαντικά μεταξύ των Κρατών - Μελών της ΕΕ. Τεκμαρτό μίσθωμα (ενοίκιο): Η φτώχεια σε μεγάλη ηλικία και η σοβαρή υλική στέρηση σχετίζονται με την κατάσταση του ενοικιαστή, με τον κίνδυνο φτώχειας στην τρίτη ηλικία να είναι συνολικά χαμηλότερο για τους ιδιοκτήτες κατοικιών. Προκειμένου, όμως, να επιτευχθεί μια ακριβέστερη αξιολόγηση, είναι απαραίτητο να εκτιμηθεί η αξία των νοικοκυριών που προκύπτει από τη μη πληρωμή του ενοικίου. Τα τεκμαρτά μισθώματα αντικατοπτρίζουν τα οικονομικά οφέλη για τους ιδιοκτήτες, καθώς και για όσους ζουν σε κατοικία με ενοίκιο ή σε κατοικία που ελέγχεται από την κοινωνική στέγαση. Σύμφωνα με στοιχεία μιας πρόσφατης μελέτης της Eurostat, η οποία λαμβάνει υπόψη το καθαρό τεκμαρτό μίσθωμα, ο παράγοντας αυτός μειώνει τις εκτιμήσεις της εισοδηματικής ανισότητας και της φτώχειας μεταξύ των ηλικιωμένων και αυξάνει τη συνοχή μεταξύ των ενδείξεων που παρέχονται από τα μέτρα φτώχειας και στέρησης. 12

13 Ο αντίκτυπος της λογιστικής για τα τεκμαρτά μισθώματα που εφαρμόζεται στο σύνολο των μέτρων του εισοδήματος και της φτώχειας, εξαρτάται από μια σειρά παραγόντων: α) το μερίδιο των δικαιούχων σε μια χώρα, και ειδικά το ποσοστό των ιδιόκτητων κατοικιών, β) τα μέσα ενοίκια ή οι μέσες τιμές των κατοικιών, γ) το μέσο επίπεδο των δαπανών που αφαιρούνται από τις ισοδυναμίες ενοικίασης και δ) το ενυπόθηκο χρέος και τα επιτόκια. Σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ, η ένταξη του τεκμαρτού μισθώματος αυξάνει το διαθέσιμου εισόδημα των ηλικιωμένων ιδιοκτητών κατοικιών περίπου 18%, κατά μέσο όρο, στην ΕΕ των 28. Οι μεγαλύτερες θετικές επιδράσεις παρατηρούνται για την Ιρλανδία, τη Δανία, τη Βουλγαρία, την Ιταλία, την Ελλάδα, την Ισπανία και την Ουγγαρία, ενώ οι επιπτώσεις είναι πολύ χαμηλότερες, κάτω από 3%, για την Ολλανδία, την Τσεχία, τη Ρουμανία, την Κροατία και την Πορτογαλία. Οικονομικός πλούτος: Η ποσότητα των δεδομένων αναφορικά με τον οικονομικό πλούτο που κατέχουν οι ηλικιωμένοι, καθώς και η συμβολή του στην επάρκεια των εισοδημάτων των ηλικιωμένων, είναι γενικά περιορισμένη. Ωστόσο, η Έρευνα για το Ευρωσύστημα Οικιακής Οικονομίας και Κατανάλωσης που πραγματοποίησε η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ) το 2013, είχε ως σκοπό να μελετήσει τον οικονομικό πλούτο των νοικοκυριών σε 15 Κράτη - Μέλη (Βέλγιο, Γερμανία, Ελλάδα, Ισπανία, Γαλλία, Ιταλία, Κύπρο, Λουξεμβούργο, Μάλτα, Ολλανδία, Αυστρία, Πορτογαλία, Σλοβενία, Σλοβακία και Φινλανδία). Τα συμπεράσματα που εξάχθηκαν έδειξαν ότι η κατανομή του πλούτου είναι άνιση μεταξύ των ηλικιωμένων και του πληθυσμού στο σύνολό του. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της ΕΚΤ, το χαμηλό 20% του συνολικού πληθυσμού δεν κατέχει μια συνολικά καθαρή περιουσία (καθαρή περιουσία που περιγράφεται ως η διαφορά μεταξύ των συνολικών περιουσιακών στοιχείων των νοικοκυριών και των συνολικών εκκρεμοτήτων των νοικοκυριών). Αντίθετα, το υψηλό 20% των νοικοκυριών κατέχει περίπου το 70% του πλούτου, ενώ το 5% των νοικοκυριών κατέχει πάνω από το ένα τρίτο (περίπου 37%) του συνολικού καθαρού πλούτου. Ο διαχωρισμός των δεδομένων με βάση την κατανομή του καθαρού πλούτου, έδειξε ότι η καθαρή περιουσία των υπό μελέτη κρατών τείνει να μειώνεται στο τέλος της διάρκεια της ζωής και ήταν χαμηλότερη σε όλες σχεδόν τις χώρες για τα άτομα ηλικίας 65 ετών και άνω σε σύγκριση με τα άτομα ηλικίας 55 έως 64 ετών. Ωστόσο, βάσει των στοιχείων της έρευνας του 2013, παραμένει ασαφές εάν αυτό είναι το 13

14 αποτέλεσμα της κατανάλωσης, της μεταβίβασης της κυριότητας, του πλούτου κατά τη συνταξιοδότηση ή ενός συνδυασμού φαινομένων. Επιπλέον, δεν μπορούμε να μελετήσουμε τον οικονομικό πλούτο χωρίς να υπολογίσουμε τα χρέη των νοικοκυριών. Πρόσβαση σε υπηρεσίες και μη συνταξιοδοτικές παροχές. Η ευημερία των ηλικιωμένων δε συνδέεται μόνο με τα εισοδήματά τους, αλλά μπορεί να εξαρτάται και από τη δυνατότητα πρόσβασής τους σε υπηρεσίες και μη συνταξιοδοτικές παροχές. Σημαντικές είναι οι διαφορές στις πολιτικές και τις πρακτικές των διαφόρων Κρατών - Μελών αναφορικά με τις προβλέψεις και τη σύνθεση των αγαθών και των οικονομικών ωφελειών. Σύμφωνα με στοιχεία του ΟΟΣΑ, 34 δημόσιες υπηρεσίες αντιμετωπίζουν τις μεγαλύτερες συνέπειες της φτώχειας για τους εργασιακά ενεργούς πολίτες. Από το σύνολο των δημοσίων δαπανών που αφορά στις υπηρεσίες που απευθύνονται σε νοικοκυριά με εισόδημα χαμηλότερο του ορίου της φτώχειας, οι ενεργοί πολίτες λαμβάνουν το μεγαλύτερο μερίδιο (58.5%) αντιπροσωπεύοντας το 62% των ατόμων που αντιμετωπίζουν κίνδυνο φτώχειας. Οι ηλικιωμένοι που βρίσκονται σε κατάσταση φτώχειας, οι οποίοι αντιπροσωπεύουν το 15% των πολιτών που βρίσκονται σε κίνδυνο φτώχειας, απολαμβάνουν το 11% των συνολικών δημόσιων υπηρεσιών που προορίζονται για την αντιμετώπιση της φτώχειας. Οι δημόσιες υπηρεσίες είναι, έτσι, πιθανό να παράγουν και δευτερογενείς συνέπειες αναδιανομής. Για παράδειγμα, οι υπηρεσίες φροντίδας ηλικιωμένων και παιδιών ευνοούν την απασχόληση των γυναικών που συνεπάγεται υψηλότερα κέρδη για την οικογένεια και τα υψηλότερα επίπεδα απασχόλησης στην οικονομία. Πρόσβαση σε συστήματα υγείας: Σύμφωνα με δεδομένα της Eurostat, το 93% του πληθυσμού άνω των 65 ετών στην ΕΕ των 28 έχουν τη δυνατότητα πρόσβασης σε ιατρικές παροχές. Ωστόσο, σε ορισμένα Κράτη - Μέλη, πολίτες με χαμηλό εισόδημα που ζουν κάτω από δύσκολες συνθήκες εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν δυσκολίες όσον αφορά στην πρόσβαση σε υπηρεσίες ιατρικής φροντίδας. Αυτό οφείλεται κυρίως σε τρεις παράγοντες: οι υπηρεσίες είναι πολύ ακριβές, βρίσκονται εγκατεστημένες μακριά από την κατοικία τους ή υπάρχει μεγάλη λίστα αναμονής. Οι δυσκολίες πρόσβασης σε υπηρεσίες υγείας τείνουν να αυξάνονται σε σχέση με την ηλικία, με τις μεγαλύτερες ελλείψεις ιατρικών παροχών να παρατηρείται σε πολίτες ηλικίας 75 έως 84 ετών. 14

15 Μακροχρόνια φροντίδα: Συνήθως στην ηλικία των 65 ετών και άνω οι Ευρωπαίοι πολίτες αντιμετωπίζουν ορισμένες αυξανόμενες δυσκολίες ως προς τη διαχείριση των καθημερινών τους δραστηριοτήτων χωρίς κάποια βοήθεια. Ωστόσο, η πιθανότητα ανάγκης μακροχρόνιας φροντίδας αυξάνεται απότομα στην ηλικία των 80. Αυτές οι ανάγκες καλύπτονται με άνισο τρόπο από τα Κράτη - Μέλη. Σε ορισμένες χώρες, οι δημόσιες προβλέψεις αναφορικά με την ανώτερη μακροχρόνια φροντίδα, καθιστούν προσβάσιμες και προσιτές τις αντίστοιχες υπηρεσίες, ενώ σε άλλες η προσβασιμότητα στην ανώτερη φροντίδας είναι χαμηλή. Έτσι, σε πολλές περιπτώσεις, αδύναμοι ηλικιωμένοι και ηλικιωμένοι με ειδικές ανάγκες εξαρτώνται από την άτυπη φροντίδα που παρέχεται από συγγενείς τους. Μη συνταξιοδοτικές παροχές: Άλλες μη-συνταξιοδοτικές παροχές, όπως είναι οι δωρεάν υπηρεσίες ή υπηρεσίες με μειωμένες τιμές, μπορούν να συμβάλουν σημαντικά στην άνοδο του βιοτικού επιπέδου των ηλικιωμένων πολιτών, ειδικά όσων ζουν με μικρές συντάξεις και χωρίς άλλες πηγές εισοδήματος. Βέβαια, η πρόσβαση σε τέτοιες υπηρεσίες ή παροχές, το ύψος των εκπτώσεων, καθώς η ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών, ποικίλλουν ανάμεσα στα Κράτη - Μέλη της ΕΕ, καθώς και μεταξύ των περιφερειών στο εσωτερικό πολλών χωρών. Επιδόματα στέγασης και θέρμανσης: Μια σειρά από χώρες διαθέτουν συστήματα που βοηθούν τους πολίτες που αδυνατούν να πληρώσουν το ενοίκιό τους ή τους λογαριασμούς θέρμανσης. Σε ορισμένες τοπικές περιοχές, τα νοικοκυριά με χαμηλό εισόδημα μπορούν επίσης να επιδιώξουν τη μείωση ή την ολική απαλλαγή τους από τέλη, όπως για παράδειγμα του νερού ή των αποβλήτων, έξοδα που αναλαμβάνουν να πληρώσουν ιδιωτικοί φορείς ή οι τοπικές αρχές. Ορισμένες, πάλι, χώρες παρέχουν στεγαστική βοήθεια για τη στεγαστική προσαρμογή ατόμων με ειδικές ανάγκες, ενώ κάποιες τοπικές αρχές παρέχουν επιδοτήσεις για τη βελτίωση κατοικιών που δεν καλύπτουν τα βασικά πρότυπα στέγασης, οι οποίες απευθύνονται κυρίως σε ηλικιωμένα άτομα αγροτικών περιοχών. Απασχόληση μέχρι και μετά το όριο ηλικίας συνταξιοδότησης. Οι συντάξεις έχουν ως στόχο να αντικαθιστούν το δεδουλευμένο - κατά τη διάρκεια των ετών απασχόλησης - εισόδημα στην περίοδο μετά τη συνταξιοδότηση των πολιτών. Με λίγες εξαιρέσεις, το δικαίωμα για πλήρη σύνταξη στα Κράτη - Μέλη της ΕΕ εξαρτάται από την καταβολή των - σχετιζόμενων με τα κέρδη κατά την απασχόληση - εισφορών που καταβάλλονται καθ' όλη τη διάρκεια του εργασιακού βίου. Έτσι, είναι σημαντικό η διάρκεια του εργασιακού βίου 15

16 και η ηλικία παύσης της εργασίας να είναι ευθυγραμμισμένες με την ηλικία συνταξιοδότησης και με τις απαιτήσεις του ανταποδοτικού εργασιακού βίου που προβλέπονται από τα συνταξιοδοτικά συστήματα. Τα συνταξιοδοτικά δικαιώματα και η συνολική εισοδηματική κατάσταση των ηλικιωμένων επηρεάζονται από το βαθμό εργασίας των πολιτών πριν και μετά τη συνταξιοδότησή τους. Από την αρχή του αιώνα, η μακροχρόνια τάση για ολοένα και πρόωρη συνταξιοδότηση έχει αντιστραφεί, με τα ποσοστά απασχόλησης των εργαζομένων μεγαλύτερης ηλικίας στην ΕΕ να έχουν αυξηθεί πάνω από ένα τρίτο. Αυτό το γεγονός οδηγεί στη βελτίωση της βιωσιμότητας των συνταξιοδοτικών συστημάτων, δεδομένου ότι η παραμονή ατόμων στην αγορά εργασίας συνεπάγεται περισσότερες εισφορές και λιγότερες παροχές από τα συστήματα, ενώ παράλληλα συμβάλλει στην επάρκεια των συνταξιοδοτικών εισοδημάτων και οι συντάξεις, στη συνέχεια, οδηγούν σε υψηλότερες συνταξιοδοτικές παροχές. Στην ΕΕ των 28, μόνο το ήμισυ περίπου των αποχωρήσεων από την αγορά εργασίας συμβαίνει επειδή οι εργαζόμενοι έχουν φθάσει στο νομοθετημένο όριο ηλικίας συνταξιοδότησης. Σημαντικοί λόγοι είναι η ανεργία, η αναπηρία, η ανάγκη παροχής φροντίδας σε συγγενείς ή εγγόνια ή η επιθυμία συνταξιοδότησης ταυτόχρονα με την ηλικιωμένη σύζυγο, με το λόγο της ανεργίας να είναι πιο σημαντικός για τους άνδρες. Ο μέσο όρος των ετών εργασίας των πολιτών διαφέρει ανάμεσα στα Κράτη - Μέλη της ΕΕ, καθώς επίσης και μεταξύ ανδρών και γυναικών. Οι διαφορές στη διάρκεια του εργασιακού βίου μεταξύ των Κρατών - Μελών ανέρχονται σε 9 έτη για τους άνδρες και για περισσότερα από 14 έτη για τις γυναίκες, με το νομοθετημένο όριο ηλικίας συνταξιοδότησης να βρίσκεται κάτω από το εθνικό όριο ηλικίας συνταξιοδότησης τόσο για τους άνδρες και όσο και για τις γυναίκες, στην πλειοψηφία των Κρατών - Μελών. Κατά την τελευταία δεκαετία, παρατηρείται ότι οι Ευρωπαίοι τείνουν να εργάζονται και μετά την ηλικία που δικαιούνται δημόσια σύνταξη γήρατος ή επαγγελματική σύνταξη. Το 2013 στην ΕΕ, πάνω από τέσσερα εκατομμύρια πολίτες ηλικίας άνω των 65 ετών εξακολουθούσαν να εργάζονται. Ωστόσο, περίπου μόνο το ένα πέμπτο των ατόμων που εξακολουθούν να εργάζονται δηλώνουν ότι το κάνουν λόγω ανάγκης του προσφερόμενου εισοδήματος. Για πολλούς, το κίνητρο προέρχεται από το συνδυασμό άλλων παραγόντων, όπως για παράδειγμα η επιθυμία να διατηρήσουν επαφή με τους συναδέλφους και τους πελάτες τους, οι ευκαιρίες για να μάθουν ή η ανάγκη να συνεισφέρουν στην κοινωνία. Πληροφοριακά, οι εξαιρετικά μορφωμένοι άνδρες από αστικές περιοχές και εκείνοι που 16

17 απασχολούνται στη γεωργία είναι οι ομάδες που αποτελούν το μεγαλύτερο μερίδιο του ποσοστού όσων εργάζονται μετά την ηλικία των 65 ετών. Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί ότι η πρόσφατη αύξηση των ποσοστών απασχόλησης ατόμων ηλικίας ετών οφείλεται κυρίως στις γυναίκες μέσου επιπέδου εκπαίδευσης. Περίπου 15 Κράτη - Μέλη επιτρέπουν στους πολίτες τους, που έχουν ξεπεράσει το όριο ηλικίας συνταξιοδότησης, να συνδυάζουν τις συνταξιοδοτικές εισπράξεις με το εισόδημα από την εργασία τους χωρίς περιορισμούς. Ωστόσο, ορισμένα Κράτη - Μέλη εφαρμόζουν διάφορες μορφές δοκιμών εισοδήματος στις πληρωμές συντάξεων και, σε μερικές περιπτώσεις, απαγορεύουν το εισόδημα να συνδυάζεται με τις συντάξεις. 17

18 3.2. Ο ρόλος των συνταξιοδοτικών συστημάτων στην εξασφάλιση επαρκούς βιοτικού επιπέδου για τους ηλικιωμένους Η δυνατότητα των συνταξιοδοτικών συστημάτων να προστατεύουν τα επίπεδα διαβίωσης κατά τη μετάβαση από την εργασία στη συνταξιοδότηση μπορεί να προσδιορισθεί μέσα από τη σύγκριση των συνταξιοδοτικών εισοδημάτων με τα κέρδη των πολιτών που δεν έχουν ακόμη συνταξιοδοτηθεί. Κατά μέσο όρο στην ΕΕ των 28, η μέση μεικτή σύνταξη των πολιτών ηλικίας ανήλθε στο 56% των μέσων μεικτών κερδών των πολιτών ηλικίας ετών. Ωστόσο, αυτό το ποσοστό κυμαίνεται από 37% έως και 78%, όντας χαμηλότερο από 50% σε 12 Κράτη - Μέλη. Ο μέσος όρος της ΕΕ των 28 ανέρχεται στο 58% για τους άνδρες και 58% για τις γυναίκες. Προκειμένου να αξιολογηθεί η επάρκεια περεταίρω, υπολογίσθηκαν τέσσερα εναλλακτικά σύνολα Θεωρητικών Ποσοστών Αναπλήρωσης (TRRs) για πολίτες που συνταξιοδοτήθηκαν το 2013, παρέχοντας μια ολοκληρωμένη αξιολόγηση των σημερινών επιπέδων συνταξιοδότησης στα Κράτη - Μέλη της ΕΕ. Αυτό αποδεικνύει ότι μετά από έναν εργασιακό βίο 40 ετών μέσων αποδοχών μέχρι το νομοθετημένο όριο ηλικίας συνταξιοδότησης, το καθαρό εισόδημα της σύνταξης μπορεί να ανέλθει από 50% έως 114% του μέσου εισοδήματος στα Κράτη - Μέλη. Υπολογίσθηκαν, επίσης, Θεωρητικά Ποσοστά Αναπλήρωσης για εργαζόμενους με κέρδη σημαντικά μικρότερα ή μεγαλύτερα του μέσου όρου. Για αυτόν το σκοπό, το χαμηλό εισόδημα ορίσθηκε ως τα 2/3 των μέσων εισοδημάτων καθ' όλον τον εργασιακό βίο, ενώ το υψηλό εισόδημα ως αύξηση 100% - 200% του μέσου όρου των εισοδημάτων μεταξύ της αρχής και του τέλους του εργασιακού βίου. Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις, τα TRRs τείνουν να είναι συνολικά υψηλότερα για τους χαμηλόμισθους και σχετικά χαμηλότερα για τους εργαζόμενους με υψηλές αποδοχές, αντανακλώντας έτσι τον αναδιανεμητικό χαρακτήρα των συνταξιοδοτικών συστημάτων. Ενώ το κοινό διανεμητικό συνταξιοδοτικό σύστημα αποτελεί την κύρια πηγή συντάξεων σε ολόκληρη την ΕΕ, ο δεύτερος Πυλώνας επαγγελματικής ασφάλισης, που βασίζεται στις συλλογικές συμβάσεις ή στην εργοδοτική χορηγία, αύξησε την κάλυψή του σε ορισμένα Κράτη - Μέλη και αποκτά ολοένα και μεγαλύτερο ρόλο στα συνταξιοδοτικά εισοδήματα καθώς ωριμάζει. Σε πέντε Κράτη - Μέλη, οι επαγγελματικές συντάξεις συνεισφέρουν περισσότερο από 30% των ποσοστών TRR για πολίτες με μέσο εισόδημα, 18

19 αλλά με υψηλότερη κάλυψη για πολίτες με υψηλές ή μέσες απολαβές, από ότι στους χαμηλόμισθους. Τα Κράτη - Μέλη έχουν αναπτύξει διαφορετικούς τρόπους πρόληψης των πολύ χαμηλών εισοδημάτων των ηλικιωμένων. Μερικοί τρόποι είναι αναπόσπαστο κομμάτι του σχεδιασμού του συνταξιοδοτικού συστήματος, άλλοι θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως πρόσθετα στοιχεία του συνταξιοδοτικού συστήματος, ενώ άλλοι δεν έχουν σχέση με το συνταξιοδοτικό σύστημα, όπως για παράδειγμα στην περίπτωση της γενικής κοινωνικής πρόνοιας. Μπορούν να διακριθούν τέσσερις διαφορετικοί τύποι προβλέψεων αναφορικά με το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα: α) οι καθολικές κατ' αποκοπή συντάξεις, β) οι ανταποδοτικές ελάχιστες συντάξεις, γ) ειδικές συντάξεις κοινωνικής πρόνοιας για ηλικιωμένους και δ) η γενική κοινωνική πρόνοια. Η έννοια του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος για όλους τους πολίτες πάνω από μια ορισμένη ηλικία κατέχει κεντρικό ρόλο στις καθολικές βασικές συντάξεις σε πέντε Κράτη - Μέλη. Στα διανεμητικά συνταξιοδοτικά συστήματα που βασίζονται στα κέρδη, η προστασία ενάντια στη φτώχεια λαμβάνει τη μορφή μιας ελάχιστης σύνταξης (σε 11 Κράτη - Μέλη) ή ενός συμπληρώματος αποζημίωσης μέχρι ένα ορισμένο ελάχιστο επίπεδο των συντάξεων (σε 4 Κράτη - Μέλη). Η ειδική κοινωνική πρόνοια για τους ηλικιωμένους και η γενική κοινωνική πρόνοια είναι δύο άλλοι τρόποι παροχής ελάχιστου εισοδήματος στους ηλικιωμένους. Τα Κράτη - Μέλη με χαμηλό ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα μπορούν επίσης να παρατηρήσουν χαμηλά ποσοστά κινδύνου φτώχειας υψηλά ποσά ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος δεν σημαίνουν απαραίτητα ότι λίγοι ηλικιωμένοι πολίτες πρέπει να ζουν με εισόδημα κάτω από το όριο της φτώχειας. Το αν πολλοί ηλικιωμένοι ζουν με εισοδήματα κάτω των πρόθυρων φτώχειας, εξαρτάται από άλλους παράγοντες, όπως για παράδειγμα το ιστορικό της εργασίας τους και στον αναδιανεμητικό χαρακτήρα των συνταξιοδοτικών συστημάτων. Οι σύντομες περίοδοι καταβολής εισφορών και οι χαμηλές απολαβές είναι σημαντικοί παράγοντες κινδύνου που οδηγούν σε ανεπαρκές συνταξιοδοτικό εισόδημα. Σύμφωνα με τους υπολογισμούς των Θεωρητικών Ποσοστών Αναπλήρωσης TRR του 2013 για χαμηλόμισθους με εργασιακό βίο 30 ετών που καλύπτονται από το πιο γενικό σύστημα, σε πολλές χώρες το εισόδημα που αντιστοιχεί σε έναν πολίτη με παρόμοια χαρακτηριστικά θα παραμείνει κάτω από το όριο κινδύνου φτώχειας. Υπάρχουν, επίσης, αρκετές χώρες, 19

20 όπου τα οφέλη υπερβαίνουν το όριο αυτό. Ωστόσο, δεν είναι τα ειδικά συμπληρώματα των προβλέψεων του ελάχιστου εισοδήματος αυτά που κρατούν τους περισσότερους πολίτες πάνω από τα πρόθυρα φτώχειας αντιθέτως, μια καλή προστασία από τον κίνδυνο της φτώχειας φαίνεται να είναι το αποτέλεσμα του συνολικού σχεδιασμού του συνταξιοδοτικού συστήματος και ο αναδιανεμητικός χαρακτήρας του. Ενώ η αυξημένη συμμετοχή των γυναικών στο εργατικό δυναμικό και οι αυξημένες μεταρρυθμίσεις του συνταξιοδοτικού συστήματος τείνουν να μειώνουν την ανάγκη για βασικά δίκτυα ασφάλειας, άλλοι παράγοντες μπορεί να έχουν αντίθετα αποτελέσματα σε ένα μακροπρόθεσμο πλαίσιο. Η οικονομική κρίση και η υψηλή ανεργία, ιδιαίτερα μεταξύ των νέων, θα αφήσει πολλούς με μεγάλα κενά στην ιστορική τους συμβολή, η οποία θα μπορούσε να μεταφραστεί σε απαιτήσεις για νέες προβλέψεις ελάχιστου εισοδήματος σε μερικές δεκαετίες από τώρα. Στα δημόσια συνταξιοδοτικά συστήματα, όπου το δικαίωμα σύνταξης βασίζεται στον τόπο διαμονής, οι περίοδοι παραμονής εκτός της αγοράς εργασίας καλύπτονται από προεπιλογή. Στα συνταξιοδοτικά συστήματα που βασίζονται στις εισφορές, μπορεί επίσης να χορηγούνται πιστώσεις για ορισμένες περιόδους παραμονής των εργαζομένων εκτός της αγοράς εργασίας. Ανάλογα με το μηχανισμό δικαιωμάτων του αντίστοιχου συνταξιοδοτικού συστήματος, οι πιστώσεις μπορούν να χορηγούνται υπό τη μορφή υποθετικών ετών εργασιακού βίου, σημείων των συντάξεων ή εισφορών κοινωνικής ασφάλισης που πιστώνονται ανά άτομο. Παρόμοιες προστασίες μπορεί να υπάρχουν και στα επαγγελματικά συστήματα, αλλά δεν προβλέπονται στα συνταξιοδοτικά συστήματα αποταμίευσης τρίτου πυλώνα Οι περίοδοι μη καταβολής εισφορών που πιστώνονται πιο συχνά είναι εκείνες που συνδέονται με τη μητρότητα (ή την πατρότητα), με καθήκοντα φροντίδας, με την ανικανότητα για εργασία, την ανεργία, τη στρατιωτική θητεία και την εκπαίδευση. Παρά το γεγονός ότι τα μόρια σύνταξης είναι ευρέως διαμοιρασμένα, εισφορές σε συστήματα με βάση τις αποδοχές τείνουν να πιστώνονται μόνο σε χαμηλότερο επίπεδο εισοδήματος (που ισοδυναμεί με τον ελάχιστο μισθό, ένα ποσοστό του μέσου μισθού ή ένα μέρος του τελευταίου γνωστού ατομικού μισθού), γεγονός που οδηγεί σε μικρότερες δεδουλευμένες συντάξεις. Το γεγονός ότι η πλειοψηφία όσων παίρνουν άδειες με σκοπό τη φροντίδα παιδιών ή εξαρτώμενων ενηλίκων είναι γυναίκες, έχει αρνητικά αποτελέσματα στην επάρκεια των συντάξεων των γυναικών. 20

21 Σχεδόν όλα τα Κράτη - Μέλη διαθέτουν κάποιο μέτρο στήριξης του εισοδήματος με στόχο την αποζημίωση των απολεσθέντων εσόδων του αποθανόντος συζύγου. Αν και η γενναιοδωρία και οι όροι επιλεξιμότητας διαφέρουν στα περισσότερα Κράτη - Μέλη της ΕΕ, οι συντάξεις των επιζώντων διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην παροχή συνταξιοδοτικού εισοδήματος για τον επιζώντα σύζυγο. Έτσι, συγκρίνοντας τα οφέλη που βασίζονται στο ατομικό εισόδημα ενός επιζώντα μετά από έναν πλήρη εργασιακό βίο με ένα χαμηλό μισθό, οι συντάξεις των επιζώντων είναι υψηλότερες σε 22 Κράτη - Μέλη, σε 4 εκ των οποίων ξεπερνούν το 50%. Προκειμένου να ισορροπηθεί η απώλεια εισοδήματος (με τους αντίστοιχους κινδύνους φτώχειας) που προκαλείται από το θάνατο του συζύγου, είναι αναγκαίο να εξετασθεί η διαφορά μεταξύ του ισοδύναμου εισοδήματος του νοικοκυριού του ζευγαριού κατά τη συνταξιοδότηση και του εισοδήματος του επιζώντος συζύγου. Σύμφωνα με τις μετρήσεις, το "ισοδύναμο" διαθέσιμο εισόδημα της χήρας προβλέπεται να μειωθεί κατά περισσότερο από 30% σε 10 Κράτη - Μέλη. Στο σύνολο της ΕΕ, οι γυναίκες λαμβάνουν κατά μέσο όρο χαμηλότερες συντάξεις από τους άνδρες και η συνολική διαφορά ανέρχεται στο 40%. Αυτό το φυλετικό χάσμα αναφορικά με τις συντάξεις, χάσμα το οποίο για τους ηλικιωμένους 65 έως 79 ετών κυμαίνεται μεταξύ 3,6% και 4,6% στα διάφορα Κράτη - Μέλη, είναι αποτέλεσμα τόσο των επικαλυπτόμενων συνεπειών των φυλετικών διαφορών όσον αφορά στις αποδοχές, το ωράριο εργασίας και τη διάρκεια του εργασιακού βίου, όσο και του βαθμού στον οποίο οι διαφορές αυτές περιλαμβάνονται στα συνταξιοδοτικά συστήματα. Στην πλειονότητα των Κρατών - Μελών, η πρόσβαση των ανδρών και των γυναικών σε συντάξεις είναι ίση, ενώ το φυλετικό χάσμα αναφορικά με την κάλυψη είναι αμελητέο. Ωστόσο, στα κράτη που βασίζονται στο πρότυπο κοινωνικής ασφάλισης - κατά το οποίο οι εισφορές βασίζονται στα κέρδη από την εργασία - το χάσμα στην κάλυψη μπορεί να είναι πολύ μεγάλο. Σε ορισμένα από αυτά τα Κράτη - Μέλη, οι παντρεμένες γυναίκες, συνήθως, δεν έχουν δικαίωμα δικής τους σύνταξης, ή δεν πληρούν τα κριτήρια για την κοινωνική σύνταξη. Αντιθέτως, οι άνδρες μπορούν να λαμβάνουν συμπλήρωμα σύνταξης ενός παντρεμένου ατόμου. Αυτό το χάσμα που προκύπτει στις συντάξεις μεταξύ ανδρών και γυναικών μπορεί να μετρηθεί με μεγαλύτερη λεπτομέρεια. Οι μεγαλύτερες διαφορές στις συντάξεις (πάνω από 50%), υφίστανται σε χώρες, όπου μεγάλα κενά συντάξεων συνδυάζονται με μεγάλα 21

22 κενά κάλυψης. Μικρότερη απόκλιση παρατηρείται σε χώρες, όπου τα κενά προκαλούνται από γυναίκες που λαμβάνουν χαμηλές συντάξεις και όχι από γυναίκες που δε λαμβάνουν καθόλου σύνταξη. Σε ορισμένα συστήματα, το χάσμα της κάλυψης επηρεάζεται και από τους κανόνες που σχετίζονται με τις συντάξεις επιζώντων. Αν μια χήρα γυναίκα δε δικαιούται τη δική της σύνταξη, συνήθως θα καλύπτει τα κριτήρια για χορηγία σύνταξης επιζώντος. Έτσι, οι συντάξεις επιζώντων ασκούν σημαντική επίδραση στην εξισορρόπηση του φυλετικού χάσματος. Μάλιστα, ο μέσος όρος του ευρωπαϊκού φυλετικού χάσματος θα αυξανόταν κατά 6% (από 40% θα ανέβαινε στο 46%), αν το σύστημα δεν περιλάμβανε τις συντάξεις επιζώντων. Ενώ οι γυναίκες λαμβάνουν, κατά μέσο όρο, χαμηλότερες μηνιαίες και ετήσιες συντάξεις από τους άνδρες σε όλα τα Κράτη - Μέλη, η έκταση του φυλετικού χάσματος των συντάξεων προκύπτει από τις λεπτομέρειες του σχεδιασμού του συνταξιοδοτικού συστήματος και του βαθμού της φυλετικής ισότητας ως προς την απασχόληση σε κάθε χώρα. Έτσι, η απεικόνιση της θέσης των δύο φύλων στα συνταξιοδοτικά συστήματα κάθε Κράτους - Μέλους απαιτεί μια πιο λεπτομερή ανάλυση αυτή η ανάλυση περιλαμβάνεται στον Τόμο ΙΙ της Έκθεσης, όπου αναλύονται τα ξεχωριστά χαρακτηριστικά κάθε Κράτους - Μέλους (δες Κεφάλαιο 5 της παρούσας μελέτης για την περίπτωση της Ελλάδας). Είναι σημαντικό να μην συγχέουμε το χάσμα μεταξύ των φύλων στις συντάξεις με διαφορές μεταξύ των φύλων σχετικά με τις συνθήκες φτώχειας ή την αμοιβή. Στην πραγματικότητα, ορισμένες από τις χώρες με τα υψηλότερα ποσοστά φυλετικού χάσματος έχουν χαμηλό χάσμα αναφορικά με τη φτώχεια. Ομοίως, ορισμένες χώρες με πολύ χαμηλό ποσοστό φυλετικού χάσματος, διαθέτουν μερικές από τις μεγαλύτερες διαφορές στις αμοιβές των δύο φύλων στην ΕΕ. 22

23 4. Εθνικό επίπεδο Το συνταξιοδοτικό σύστημα στην Ελλάδα Γενική περιγραφή του συνταξιοδοτικού συστήματος: Το συνταξιοδοτικό σύστημα της Ελλάδας βασίζεται κατά κανόνα στον υποχρεωτικό δημόσιο πυλώνα. Αυτός ο πρώτος πυλώνας ασφάλισης στηρίζεται στο διανεμητικό σύστημα (μη χρηματοδοτούμενο σύστημα), τριμερούς χαρακτήρα, που παρέχει συντάξεις καθορισμένων παροχών. Πρόκειται για τις κύριες συντάξεις, τις επικουρικές συντάξεις, τις εφάπαξ παροχές, την κατώτατη σύνταξη για πολίτες 65 ετών και άνω που δεν καλύπτονται από κάποιο συνταξιοδοτικό σύστημα και το επίδομα κοινωνικής αλληλεγγύης συνταξιούχων (ΕΚΑΣ). Η μεταρρύθμιση του ισχύοντος συνταξιοδοτικού συστήματος, που έπρεπε να έχει τεθεί σε ισχύ από την 1η Ιανουαρίου του 2015, ανεστάλη από τη νέα ελληνική κυβέρνηση με αποτέλεσμα οι συντάξεις να συνεχίσουν να παρέχονται υπό το προηγούμενο σύστημα καθορισμένων παροχών. Το ελληνικό συνταξιοδοτικό σύστημα αποτελείται από τέσσερα μεγάλα Ασφαλιστικά Ταμεία. Το Ίδρυμα Κοινωνικών Ασφαλίσεων (ΙΚΑ) που αφορά εργαζόμενους του ιδιωτικού τομέα και που από το 2011 καλύπτει και τους νεοεισερχόμενους στο δημόσιο τομέα, με στόχο να καταστεί το Ταμείο για όλους τους εργαζόμενους ο ΟΑΕΕ (Οργανισμός Ασφάλισης Ελεύθερων Επαγγελματιών) που αφορά τους ελεύθερους επαγγελματίες ο ΟΓΑ (Οργανισμός Γεωργικών Ασφαλίσεων), που αποτελεί το συνταξιοδοτικό ταμείο των αγροτών το ΕΤΑΑ (Ενιαίο Ταμείο Ανεξάρτητα Απασχολούμενων), με σκοπό την κάλυψη των αυτοαπασχολούμενων εργαζομένων, όπως είναι για παράδειγμα οι δικηγόροι, οι μηχανικοί και οι ιατροί. Παράλληλα λειτουργούν και δύο μικρότερα ταμεία, ο ΕΔΟΕΑΠ (Ενιαίος Δημοσιογραφικός Οργανισμός Επικουρικής Ασφάλισης Περίθαλψης) και το ΝΑΤ (Ναυτικό Απομαχικό Ταμείο), τα οποία βρίσκονται υπό τη διαδικασία ένταξής τους στο ΙΚΑ. Όσον αφορά στην ηλικία συνταξιοδότησης των εργαζομένων, έχει νομοθετηθεί από την 1η Ιανουαρίου του 2013 ως όριο η ηλικία των 67 ετών, αυξάνοντας έτσι το όριο ηλικίας συνταξιοδότησης που ίσχυε ως γενικός κανόνας μέχρι τότε κατά 2 έτη. Ωστόσο, προβλέπεται και ως όριο συνταξιοδότησης η ηλικία των 62 ετών, με την προϋπόθεση ότι ο εργαζόμενος έχει συμπληρώσει 40 έτη εργάσιμου βίου. Η πρόωρη ηλικία συνταξιοδότησης έχει τεθεί στα 62 έτη, προϋποθέτοντας τουλάχιστον 15 έτη εισφορών. Για όσους συνταξιοδοτούνται μεταξύ των ηλικιών 62 και 67 ετών χωρίς να έχουν συμπληρώσει 40 έτη εργασιακού βίου, σε αυτήν την περίπτωση οι συντάξεις μειώνονται κατά 6% για κάθε χρόνο 23

24 πρόωρης συνταξιοδότησης. Αναφορικά με όσους εργάζονται σε βαρέα και ανθυγιεινά επαγγέλματα, το νομοθετημένο όριο ηλικίας συνταξιοδότησης ορίζεται στα 62 έτη, προϋποθέτοντας 35 έτη εισφορών με τουλάχιστον 25 έτη εργασιακού βίου στα βαρέα και ανθυγιεινά, ή 15 χρόνια εισφορών με ταυτόχρονη 12 έτη εργασία στα βαρέα και ανθυγιεινά για να διαθέτουν το δικαίωμα πλήρους σύνταξης. Να σημειωθεί ότι το όριο ηλικίας συνταξιοδότησης θα βρίσκεται υπό αναθεώρηση κάθε τρία χρόνια από το 2021 και έπειτα, για να προσαρμόζεται διαρκώς στο δείκτη του προσδόκιμου ορίου ζωής του πληθυσμού. Σύνταξη αναπηρίας παρέχεται σε περίπτωση απώλειας ή μειωμένης ικανότητας για εργασία. Οι εργαζόμενοι με βαριά αναπηρία (80%-100%) πληρούν τα κριτήρια για παροχή πλήρους σύνταξης, ενώ οι εργαζόμενοι με συνήθη αναπηρία (67%-79.9%) πληρούν τα κριτήρια για κατώτατη σύνταξη, που ανέρχεται στο 75% της πλήρους σύνταξης, εφόσον έχουν συμπληρώσει την ελάχιστη απαιτούμενη περίοδο εισφορών. Το ποσοστό αναπηρίας των εργαζομένων αξιολογείται από τα Κέντρα Πιστοποίησης Αναπηρίας (ΚΕΠΑ). Ο μέσος όρος των μηνιαίων εσόδων που προέρχεται από συντάξεις είναι , συμπεριλαμβανομένης της επικουρικής σύνταξης, ενώ οι απολαβές από τις συντάξεις για το 34.6% των συνταξιούχων ανέρχεται σε λιγότερο από 600 κατά μέσο όρο, μηνιαίως. Το 2002 καθιερώθηκε και ο εθελοντικός δεύτερος πυλώνας ασφάλισης που αφορά στην επαγγελματική ασφάλιση των συνταξιούχων, καθώς επίσης και το κανονιστικό πλαίσιο για τη λειτουργία των ιδιωτικών συνταξιοδοτικών συστημάτων που αποτελεί τον τρίτο πυλώνα ασφάλισης. Σύμφωνα με τον Ν. 3029/2002 προβλέπεται η ύπαρξη του συστήματος των τριών πυλώνων, ωστόσο στην πράξη, περισσότερο από το 99% των συντάξεων παρέχονται από τα κύρια και τα επικουρικά ταμεία. Ουσιαστικά, η επαγγελματική ασφάλιση προσφέρει οφέλη συμπληρωματικά με τις κύριες συντάξεις, ενώ ο λιγότερο αναπτυγμένος τρίτος πυλώνας αποτελεί μια επιπρόσθετη πηγή ασφάλισης, που λειτουργεί μέσω ατομικών λογαριασμών συνταξιοδότησης σε χρηματοδοτούμενη βάση. Να σημειωθεί ότι οι ιδιωτικές καταθέσεις ταμιευτηρίου υπό τη μορφή ιδιωτικών συνταξιοδοτικών συστημάτων ενθαρρύνονταν μέσω φορολογικών ελαφρύνσεων μέχρι το Μεταρρυθμιστικές τάσεις: Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 2000 το σύστημα είχε χαρακτηρισθεί από υψηλό βαθμό κατακερματισμού όλων των τομέων απασχόλησης και των επαγγελματικών κατηγοριών, με μεγάλες ανισότητες όσον αφορά στη χρηματοδότηση, όπως και στο εύρος και στο επίπεδο των παροχών. Ο Ν. 3655/2008 μείωσε δραματικά τον αριθμό των ασφαλιστικών ταμείων από περίπου 130 στον αριθμό, σε 13. Στόχοι αυτού του 24