Οι Μυκηναίοι στην Δύση

Transcript

1 Οι Μυκηναίοι στην Δύση Μάθηµα: Εισαγωγή στον Μυκηναϊκό Πολιτισµό Διδάσκων: Ανδρέας Βλαχόπουλος Ονοµατεπώνυµο: Ιωάννης Σ. Παπαδηµητρίου Ακαδηµαϊκό Έτος: Χειµερινό Εξάµηνο Ιωάννινα 2016

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Οι σχέσεις του αιγαιακού χώρου µε την Δύση προ των Μυκηναίων 1 2. Οργάνωση και ανάπτυξη του µυκηναϊκού εµπορίου 2 3. Ιταλία Σαρδηνία Λάτιο Απουλία και Ν. Ιταλία Σικελία Β. Ιταλία Αρχιπέλαγος Phlaegrean / Αιολίδες Νήσοι Βαλκάνια και Αδριατική Κεντρική Ευρώπη Μάλτα και Ιβηρική Επίλογος: Το τέλος µιας εποχής 15 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 17 ii

3 1. Οι σχέσεις του αιγαιακού χώρου µε την Δύση πριν τους Μυκηναίους Σαφή τεκµήρια για εµπορική δραστηριότητα στον αιγαιακό χώρο υπάρχουν ήδη από την 4η χιλιετία π.χ. Αν και είναι εύλογο ότι λόγω της γεωγραφικής του θέσης το Aιγαίο θα ερχόταν αρχικά σε εµπορική και συνεπώς πολιτισµική επαφή µε την Ανατολή, από νωρίς εµφανίζονται και τα πρώτα δείγµατα της αιγαιακής παρουσίας στον Βορρά και στην Δύση. Μπορούµε για παράδειγµα να αναγνωρίσουµε ένα δίκτυο διανοµής βραχιολιών από spondylus gaederopus από την Μεσόγειο στα Βαλκάνια και από εκεί στην Κ. Ευρώπη (Renfrew & Bahn, σ 369). Ωστόσο, η πρώτη περίοδος που παρέχει σχετικά επαρκείς πληροφορίες για εµπορικές συναλλαγές µε «εταίρους» πέραν του Αιγαίου και του ηπειρωτικού Ελλαδικού χώρου είναι η Μινωική. Οι Μινωίτες στράφηκαν στο εµπόριο (ή/και την πειρατεία) µε όµορες χώρες, κυρίως για την αναζήτηση µεταλλευµάτων. Οι καλλιεργήσιµες εκτάσεις γύρω από τα ανάκτορα φαίνεται ότι παρείχαν ικανοποιητικές ποσότητες τροφής για τον πληθυσµό της περιοχής. Κατά συνέπεια, στα µινωικά χρόνια οργανώθηκε ανταλλακτικό εµπόριο, βάσει του οποίου εξάγονταν κυρίως τρόφιµα και αγγεία (όπως µαρτυρούν τα ευρήµατα) και εισάγονταν πλήθος µετάλλων και πολύτιµων ή ηµιπολύτιµων λίθων και υλικών (ελεφαντόδοντο, λαζουρίτης, ήλεκτρο κλπ.) (Mosse & Schnapp-Gourbeillon, σ 98). Η µορφή αυτή του εµπορίου, επρόκειτο να συνεχισθεί και στα µυκηναϊκά χρόνια. Κατά την πρώιµη Εποχή του Χαλκού, λοιπόν, εµφανίστηκε η ανάγκη για µια σταθερή βάση προµήθειας µετάλλων που έλειπαν από το Αιγαίο (χαλκός, κασσίτερος). Προσθέτουµε εδώ και την παρατήρηση του Dickinson (Dickinson 2014, σ 181), ότι ακόµα και αν µία περιοχή διέθετε ένα υλικό, οι άνθρωποι ήταν πιθανόν να προτιµούν το ίδιο υλικό ως «εισαγόµενο» από αλλού, εάν η ποιότητά του ήταν ανώτερη. Τα πολύτιµα υλικά βεβαίως δεν έπαψαν να έχουν ζήτηση (µε εξαίρεση τον άργυρο που σπάνια εχρησιµοποιείτο τότε) και κατά τα φαινόµενα στις «πολύχρυσες» Μυκήνες ήταν ιδιαίτερα αγαπητά. Η ανάγκη για ένα πολυσύνθετο εµπορικό δίκτυο τόσο µε την Ανατολή όσο και µε την Δύση (και δεν θα ήταν υπερβολή να λέγαµε µε ολόκληρο τον τότε γνωστό κόσµο) ήταν πλέον επιτακτική. Πριν αναφερθούµε αναλυτικά στο µυκηναϊκό εµπόριο, θα πρέπει να γίνει µνεία στην µεθοδολογία βάσει της οποίας ένα αντικείµενο ταυτοποιείται ως προϊόν εµπορίου ή έστω σχέσεων µε άλλη περιοχή. Η µέθοδος που εφαρµόζεται είναι κατά βάσιν εµπειρική και αποσκοπεί να διακρίνει εάν το εύρηµα θα µπορούσε να προέρχεται από το περιβάλλον στο οποίο βρέθηκε, µε κριτήρια την χρονολόγηση, την πρώτη ύλη, την τεχνική επεξεργασίας και την τεχνοτροπία των διακοσµητικών στοιχείων (Smith, σ 11). Για παράδειγµα, ως προς την πρώτη ύλη, τα «υλικά-δείκτες» είναι η φαγεντιανή, ορισµένα µέταλλα, ο οψιανός και το ήλεκτρο (κεχριµπάρι), το οποίο σύµφωνα την κρατούσα άποψη, έφθανε στην Μεσόγειο 1

4 προερχόµενο από την Βαλτική. Ειδικότερα για τα προϊόντα κεραµεικής, ανεκτίµητη θεωρείται η ταξινόµηση του Furumark, η πληρέστερη «βάση δεδοµένων» για τα µυκηναϊκά αγγεία. Η τεχνοτροπία της διακόσµησης των αγγείων έχει ιδιαίτερη αξία, δεδοµένου ότι παραδοσιακά αποτελεί την βάση για την διαπίστωση της προέλευσης και την περίοδο της κατασκευής τους (Renfrew & Bahn, σ 129). Η χηµική ανάλυση και η ραδιοχρονολόγηση αποτελούν πρόσθετα και πολύτιµα εργαλεία αρχαιολογικής αξιολόγησης. Ωστόσο, θα πρέπει να υπογραµµισθεί ότι οι όποιες οµοιότητες σε κατάλοιπα κεραµεικής δεν αποτελούν απόδειξη επαφής ή εµπορικών σχέσεων µεταξύ των διαφόρων περιοχών, δεδοµένου ότι ορισµένα «αρχετυπικά» πρότυπα ενδέχεται να ανέκυψαν ανεξάρτητα στην καλλιτεχνική δηµιουργία διαφόρων πολιτισµών, χωρίς αλληλεπίδραση µεταξύ τους. Για παράδειγµα, κατάλοιπα κεραµεικής στην Νότια Βρετανία είχαν θεωρηθεί ως ενδείξεις της µυκηναϊκής παρουσίας εκεί, αλλά η ραδιοχρονολόγηση κατέρριψε την εκδοχή αυτήν. Επιπλέον, θα ήταν αδύνατο για του Μυκηναίους ή έστω τα µυκηναϊκά προιόντα να είχαν ταξιδέψει έως εκεί µε τα µέσα της εποχής. 2. Οργάνωση και ανάπτυξη του µυκηναϊκού εµπορίου Μετά την καταστροφή των ανακτόρων της Κρήτης (ενδεχοµένως από εξωτερική επιδροµή) και την εξουδετέρωση της εχθρικής για της Μυκήνες θηβαϊκής ισχύος στις αρχές του 14ου αι *, προκύπτουν ιδανικές συνθήκες για την µυκηναϊκή επέκταση στον ελλαδικό και στον µεσογειακό χώρο, χωρίς σοβαρή εξωτερική απειλή ή ανταγωνισµό. Είναι πιθανόν οι Μυκηναίοι να επέβαλαν κάποια µορφή συνοικισµού στις κώµες των Θηβών και της Αττικής, ώστε να δηµιουργηθεί ένα «πολιτικά οµογενοποιηµένο» περιβάλλον, όπου οι τοποτηρητές τους θα µπορούσαν ευκολότερα να ασκήσουν την Μυκηναϊκή εξουσία. Εξάλλου, θα έπλεαν τώρα απερίσπαστοι στην Μεσόγειο, αργά αλλά σταθερά, για τουλάχιστον 400 χρόνια, µέχρι την παραβίαση των µονοπωλίων τους και την παρακµή του πολιτισµού τους. Η γεωγραφική θέση των νέων κέντρων της µυκηναϊκής ισχύος (Αργολίδα και Μεσσηνία) ήταν ιδανική: ακριβώς στο σηµείο τοµής των οδών επικοινωνίας µεταξύ Ανατολής και Δύσης (Ανατολία Ιταλική χερσόνησος Δυτική Μεσόγειος) και Βορρά Νότου (Αίγυπτος Κρήτη ηπειρωτική Ελλάδα Βαλκάνια) (Mosse & Schnapp- Gourbeillon, σ 53 και Broodbank, σ 431). * Η ανάµνηση της κατάληψη των Θηβών από τους «Αργείους» διασώθηκε µε τους ελληνικούς µύθους µέχρι την κλασική περίοδο, όπως µαρτυρεί και η «λογοτεχνική» της µεταφορά από τον Αισχύλο (Επτά Επί Θήβας). Οι ίδιοι µύθοι συνδέουν την Μυκηναϊκή επικράτηση µε την πτώση της δυναστείας των Περσιδών και την ανάδυση των Πελοπιδών. Το µυθικό αυτό επεισόδιο θεωρείται ορόσηµο για την µετάβαση από την «πρώιµη» στην «δεύτερη» ηρωική εποχή, που θα κορυφωθεί µε την Τρωική εκστρατεία. Προφανώς, τα αρχαιολογικά τεκµήρια είναι ασθενή, αν και ορισµένοι συσχετίζουν την πτώση των Θηβών µε τις αρχιτεκτονικές αλλαγές που παρατηρούνται στις αρχές της Μυκηναϊκής περιόδου (ΥΕ) ΙΙΙΑ (Stubbings, σελ 9). 2

5 Αν και η αρχαιολογική αξιολόγηση των ευρηµάτων δεν είναι πάντοτε οµόφωνη, τεκµήρια για την διασπορά µυκηναϊκών προϊόντων έχουν ανακύψει σε διάφορες περιοχές της Ευρώπης. Βεβαίως, αµφισβητείται η «αυτοπρόσωπη» παρουσία των ίδιων των Μυκηναίων σε τόσο αποµακρυσµένες περιοχές, όπως και η ικανότητά τους να οργανώσουν ένα τόσο εκτεταµένο δίκτυο εµπορικών συναλλαγών, που φθάνει για παράδειγµα έως τα Βρετανικά νησιά (Mosse & Schnapp-Gourbeillon, σ 64). Κατ αντιστοιχίαν, τα προϊόντα µυκηναϊκής αγγειοπλαστικής που βρέθηκαν στην Α. Ισπανία (Montoro) είναι πιθανόν να έφθασαν ως εκεί ανεξάρτητα από τις µετακινήσεις των παραγωγών τους (Dickinson 2003, σ 352). Το πιθανότερο λοιπόν είναι ότι οι Μυκηναίοι έµποροι δραστηριοποιήθηκαν στις γειτονικές παραλιακές περιοχές (ίσως µέχρι τις Ιταλικές ακτές) και ότι τα προϊόντα τους διακινήθηκαν σε άλλες, περισσότερο αποµακρυσµένες αγορές από τους πρώτους αγοραστές τους. Εξυπακούεται ότι τα αγαθά αυτά θα πρέπει να ήταν υψηλής ποιότητος, ώστε οι «µεσάζοντες» να εξασφαλίζουν κάποια «υπεραξία». Το εξαγωγικό µυκηναϊκό εµπόριο της 2ης χιλιετίας βασιζόταν κυρίως στα είδη περίτεχνης κεραµεικής. Κατά την Υστεροελλαδική Περίοδο Ι και ΙΙ (ΥΕ Ι και ΥΕ ΙΙ) παρατηρούνται οι πρώτες σταθερές εµπορικές σχέσεις µε την Δύση, που αφορούσαν κυρίως χρηστικά αγγεία πόσης. Είναι αξιοσηµείωτο ότι, σύµφωνα µε ορισµένους (Smith, σ 113), οι δοσοληψίες αυτές προηγούνται της αντίστοιχης δραστηριότητας στην Ανατολή. Η προέλευση των αγγείων υποδεικνύει την παραγωγική συµµετοχή διαφόρων κέντρων του ελλαδικού χώρου, ενώ οι περιοχές στις οποίες βρέθηκαν συνηγορούν υπέρ της δηµιουργίας και σταδιακής ανάπτυξης ενός εξαρχής εκτεταµένου και συνεχώς διευρυνόµενου εµπορικού δικτύου (Dickinson 2003, σ 348). Είναι ενδεικτικό ότι τα πρωιµότερα µυκηναϊκά θραύσµατα βρέθηκαν σε νησιά της Τυρρηνικής Θάλασσας. Από την άλλη πλευρά, προκαλεί απορία η απουσία της Σικελίας από αυτό το δίκτυο, τουλάχιστον κατά την αρχική φάση της οργάνωσης του. Τον 13 ο αι (ΥΕ ΙΙΙΒ περίοδος) παρατηρείται µετατόπιση του επίκεντρου της µυκηναϊκής εµπορικής δραστηριότητας από την Ανατολή προς την Δύση. Τα εξαγόµενα αγαθά βέβαια είναι κατά βάσιν τα ίδια και προς τις δύο κατευθύνσεις (Dickinson 2003, σ 355), ενώ παράλληλα οι Μυκηναίοι έµποροι δεν υποτιµούν το µεταπρατικό εµπόριο, προωθώντας προϊόντα της Ανατολίας δυτικά και αντίστροφα. Όσο εδραιωνόταν η παρουσία των Μυκηναίων και διαµορφωνόταν η ζήτηση των προϊόντων τους σε διάφορες αγορές της Μεσογείου, τόσο αναπτύσσονταν οι εµπορικοί δρόµοι, µε γεωγραφική διασπορά, αύξηση του όγκου των συναλλαγών και βελτίωση της ποιότητας των εξαγόµενων αγαθών. Για παράδειγµα, τα µεγάλα αποθηκευτικά αγγεία που χρονολογούνται την περίοδο αυτήν, διάσπαρτα σε όλους τους µυκηναϊκούς εµπορικούς σταθµούς, υποδηλώνουν την διακίνηση πολύτιµων ουσιών (Smith, σ 118). Την ίδια περίοδο, διευρύνεται ο κατάλογος των εµπορικών εταίρων στην ηπειρωτική και νησιωτική Ιταλία, µε συµµετοχή των πληθυσµών 3

6 που θεωρούνται φορείς των πολιτισµών Milazzese, Thapsos και Apennine, αλλά και της Σαρδηνίας και της Μάλτας. Η περίοδος της ακµής φαίνεται ότι διαρκεί έως την ΥΕ ΙΙΙΓ περίοδο, οπότε οι µεγάλες καταστροφές στον ελλαδικό χώρο οδηγούν σε µείωση των εξαγωγών και αύξηση της ζήτησης για εισαγόµενα προϊόντα, ιδίως µέταλλα. Το αρνητικό ισοζύγιο συνεπάγεται µείωση των κερδών. Αρκετοί εµπορικοί σταθµοί εγκαταλείπονται, αλλά ορισµένοι παρέµειναν σε λειτουργία έως και την Αρχαϊκή Περίοδο, µε διαφορετικούς διαχειριστές φυσικά. Είναι γεγονός ότι οι περισσότεροι µυκηναϊκοί εµπορικοί σταθµοί πέραν της ηπειρωτικής Ελλάδας και του Αιγαίου ήταν απλά «πρακτορεία». Ωστόσο, οι γεωγραφικά και οικονοµικά σηµαντικότεροι απέκτησαν χαρακτήρα µόνιµης εγκατάστασης, αν και οι περιπτώσεις ίδρυσης «πλήρους» αποικίας ήταν σπάνιες, όπως για παράδειγµα στο Scoglio del Tonno, κοντά στον Τάραντα, καθώς και σε περιοχές της Κ. Ιταλίας (Stubbings, σ 20). Για να χαρακτηρίσουµε µια εγκατάσταση ως αποικία σηµασία έχει το σύνολο των «ξένων» ευρηµάτων ενός τόπου να είναι εν πολλοίς οµοιόµορφο. Η ίδρυση των ελάχιστων µυκηναϊκών αποικιών έγινε µε την συναίνεση φιλικά διακείµενων τοπικών ηγεµόνων, αλλά στις περισσότερες περιπτώσεις οι σχέσεις των Μυκηναίων µε τους αυτόχθονες περιορίζονταν στις εµπορικές δοσοληψίες, ενώ δεν έλειπαν τα «θερµά επεισόδια» και οι συγκρούσεις (Peruzzi, σ 8). Ούτε η µορφή των επαφών µεταξύ εµπόρων και αυτοχθόνων στα πλαίσια των συναλλαγών τους είναι σαφείς και υπάρχουν ενδείξεις ότι µεγάλος όγκος των αγαθών ανταλλάσσονταν αρχικά µέσω του λεγόµενου «σιωπηλού εµπορίου» (Smith, σ 158), δηλαδή της εκατέρωθεν «έκθεσης» των ανταλλάξιµων ειδών σε προκαθορισµένους χώρους, χωρίς άµεση επαφή µεταξύ των συναλλασσοµένων. Ωστόσο, είτε σταθµεύοντας σε εµπορικούς σταθµούς είτε µόνιµα εγκατεστηµένοι σε ευρύτερους οικισµούς, οι Μυκηναίοι δεν έφεραν στην Δύση µόνο εµπορεύσιµα αγαθά και τα «πρατήρια» τους έγιναν θύλακες διοχέτευσης διαφόρων πολιτιστικών στοιχείων. Η επίδραση της µυκηναϊκής παρουσίας ήταν εµφανής και αφορούσε την αρχιτεκτονική, τις θρησκευτικές τελετουργίες και, ασφαλώς, την τεχνοτροπία. Βλέπουµε για παράδειγµα ότι τα ειδώλια που βρέθηκαν σε Ιταλικό έδαφος παρουσιάζουν διαφοροποιήσεις ως προς την αρχετυπική τους µορφή και είναι πιθανόν να έχουν προσαρµοσθεί σε τοπικά έθιµα. Επιπλέον, η µυκηναϊκή αγγειογραφία ήταν τόσο δηµοφιλής, ώστε όταν τα «γνήσια» εισαγόµενα είδη δεν επαρκούσαν για την κάλυψη της ζήτησης, ιδρύονταν τοπικά εργαστήρια που παρήγαν και προωθούσαν στην αγορά «αποµιµήσεις» (Dickinson 2003, σ 352). Σχετικά µε την διοικητική οργάνωση του µυκηναϊκού εµπορίου, ελάχιστα µπορούµε να γνωρίζουµε µε βεβαιότητα. Ενώ στις άλλες ανατολικές αυλές / αυτοκρατορίες τα κρατικά «αρχεία» (πινακίδες) αναφέρονται συχνά στις εµπορικές συναλλαγές, στις πινακίδες της Γραµµικής Β δεν υπάρχουν αναφορές για εµπορική δραστηριότητα ή εµπορικά δίκτυα (Smith, σσ και 163). Ωστόσο, µε δεδοµένη την αυστηρά γραφειοκρατική διάρθρωση 4

7 της µυκηναϊκής κοινωνίας, είναι ασφαλές να υποθέσουµε ότι ο άναξ διόριζε έµπιστους αυλικούς του ώστε να επιβλέπουν στενά τις εµπορικές δραστηριότητες, ιδιαίτερα τις υπερπόντιες, ενώ το αντίστοιχο δίκτυο είναι πιθανόν να επάνδρωναν κατώτεροι υπάλληλοι. Είναι συνεπώς αµφίβολο εάν τα άτοµα αυτά ήταν έµποροι µε την έννοια που χρησιµοποιείται ο όρος σήµερα, δηλαδή εάν εισέπρατταν ένα ποσοστό επί των κερδών, ή αναλάµβαναν απλώς να διεκπεραιώσουν µία διατεταγµένη κρατική υπηρεσία. 3. Ιταλία Λόγω της πληθώρας των ευρηµάτων αιγαιακής προέλευσης, η Ιταλία κατέχει δικαιωµατικά των πρώτη θέση µεταξύ των µυκηναϊκών δυτικών σταθµών. Άλλωστε, σύµφωνα µε τον Ηρόδοτο, η χερσόνησος και τα µεγάλα νησιά που την περιβάλλουν αποτελούσαν «οικείο τόπο», ήδη από την Μινωική Περίοδο. Η πανάρχαια οικειότητα των Ιταλικών περιοχών για τους Έλληνες επιβεβαιώνεται και σε προηγούµενες γραπτές µαρτυρίες, είτε πρόκειται για Οµηρικά τοπωνύµια (π.χ. Σικανία/Σικελία) είτε για περιγραφές τοπίων στον Ησίοδο (π.χ. Αίτνα). Διαδεδοµένοι µύθοι, όπως αυτός του Ευάνδρου (που θα συναντήσουµε και στην συνέχεια) µαρτυρούν ότι η εµπειρία των ιταλικών χωρών είχε παραµείνει ζωηρή στην αρχαία ελληνική συλλογική µνήµη (Smith, σ 7). Το εµπόριο µε την Ιταλία άνθισε από την ΥΕ ΙΙΙΑ έως την ΥΕ ΙΙΙΒ2 Περίοδο (Peruzzi, σ 155). Η πρώτη αναλυτική καταγραφή των τεκµηρίων κεραµεικής (σχετικά ελλιπής) έγινε το 1958 από τον William Τaylour (µαθητή του A. Wace). Όντως, τα αγγεία αποτελούσαν το κυριότερο εξαγώγιµο είδος των Μυκηναίων στην Ιταλία και είναι αξιοσηµείωτο ότι τα περισσότερα ήταν κατασκευασµένα από πηλό προερχόµενο από το νησί της Αίγινας. Αντίστροφα, στην Ιταλία αναζητούσαν τα προϊόντα της αναπτυγµένης τοπικής µεταλλοτεχνίας *, αλλά και ιταλική κεραµεική, όπως προκύπτει από την χηµική σύσταση ορισµένων αγγείων στις Μυκήνες. Τα περισσότερα κατάλοιπα µυκηναϊκής κεραµεικής στην Ιταλία βρέθηκαν σε οικισµούς, και µάλιστα σε περιοχές γειτονικές στις παραλιακές τοποθεσίες της εµπορικής συναλλαγής (π.χ. στο ακρωτήριο Punta di Mezzogiorno) (Smith, σσ 14-17). Φαίνεται λοιπόν, ότι λόγω της σηµαντικής χρηστικής τους αξίας, τα αιγαιακά κεραµεικά είχαν µεγάλη ζήτηση ακόµη και στις τοπικές αγορές. Θα πρέπει ωστόσο να υπενθυµίσουµε και πάλι ότι σε αρκετές περιπτώσεις τα προϊόντα της τοπικής κεραµεικής, όπως η «γκρίζα κεραµεική» / «ceramica grigia» (τυπολογικά συγγενής µε τα ελλαδικά µινυακά αγγεία) και οι πύθοι «dolii * Υπάρχουν σαφείς ενδείξεις για την διακίνηση προϊόντων µεταλλουργίας στην Μεσόγειο κατά την Μυκηναϊκή περίοδο και οι σχετικές εµπορικές οδοί παρέµειναν ανοικτές και αναπτύχθηκαν περισσότερο κατά τον 11 ο αι πχ, ώστε να συµπεριλάβουν και τα Βαλκάνια. Τα σηµαντικότερα εργαστήρια φαίνεται ότι βρίσκονταν στην Β. Ιταλία (π.χ. Frattesina ή Fondo Paviani στην περιοχή Veneto). Στις θέσεις αυτές όµως, βρέθηκαν και µυκηναϊκά έργα µεταλλοτεχνίας, πράγµα που υποδεικνύει ότι οι σχετικές ανταλλαγές ήταν, ως ένα βαθµό τουλάχιστον, αµφίδροµες (Smith, σσ 36-39). 5

8 cordonati» στην θέση Satyrion της Ν. Ιταλίας, παρουσιάζουν εµφανείς αιγαιακές επιρροές και δεν πρέπει να συγχέονται µε γνήσια µυκηναϊκά αντικείµενα (Smith, σ 26). Δεν αποκλείεται βέβαια ότι στα ιταλικά εργαστήρια εργάσθηκαν κατά καιρούς Μυκηναίοι κεραµείς ή ότι οι Ιταλοί συνάδελφοι τους µετέφεραν αιγαιακή τεχνογνωσία και τεχνοτροπία, έχοντας «µετεκπαιδευτεί σε κάποιο εργαστήριο κεραµεικής του Αιγαίου» (Vagnetti, σ 149). Στην συνέχεια του κειµένου, αναφέρονται (ενδεικτικά και όχι εξαντλητικά) οι κυριότερες θέσεις στην ηπειρωτική και νησιωτική Ιταλία, µε κριτήριο τον πλούτο των ευρηµάτων που µαρτυρούν µυκηναϊκή παρουσία και επίδραση (Smith, σσ ), είτε (όπου προκύπτει) την ιδιοµορφία τους και την ιδιαίτερη αρχαιολογική τους αξία (Taylour) Σαρδηνία Η Σαρδηνία διαθέτει πλουσιότατα κοιτάσµατα χαλκού, κασσίτερου, αργύρου και µολύβδου. Ειδικά για τον κασσίτερο ήταν το σηµαντικότερο (αν και πιθανώς όχι αποκλειστικό) κέντρο εξόρυξης στην Μεσόγειο. Συνεπώς, είχε ήδη από την 2 η χιλιετία (οι µυκηναίοι ανιχνεύονται στο νησί από το 1300 π.χ.) προσελκύσει πολυάριθµες εµπορικές αντιπροσωπείες από όλες τις µεσογειακές ακτές και ίσως η κοινωνία του νησιού είχε αποκτήσει «πολυπολιτισµικά» χαρακτηριστικά. Αυτό επέτρεψε την ανάπτυξη της εξόρυξης και κατεργασίας των µετάλλων, ακόµη και µε εισαγωγή «ξένης» τεχνογνωσίας, όπως για παράδειγµα εργαλεία επεξεργασίας του χαλκού κυπριακής προέλευσης. Ειδικά, ο χαλκός από την Σαρδηνία «κυκλοφορούσε» σε µία τυποποιηµένη µορφή πλάκας («τάλαντα», µε σχήµα δέρµατος ζώου), που φαίνεται ότι αποτελούσε ανταλλάξιµο «νόµισµα», αν και πολυάριθµα τέτοια αντικείµενα (σε πολλές περιπτώσεις εγχάρακτα) βρέθηκαν και στις χαρακτηριστικές µεγαλιθικές κατασκευές (nuraghe) που αφθονούν στο νησί, κυρίως στην τοποθεσία Antigori (Smith, σσ 40-42). Η χρονολόγηση των µυκηναϊκών αγγείων (13 ος αι) αποκαλύπτει ότι η Σαρδηνία θα πρέπει να ήταν από τους πρώτους σταθµούς των Μυκηναίων στην Δύση (Mosse & Schnapp- Gourbeillon, σσ ). Τα περισσότερα µυκηναϊκά όστρακα βρέθηκαν κοντά σε µεταλλευτικές θέσεις (Abini, Αssemini, Αrzachena, Οtana, Antigori). Εκτός από κεραµεική, οι Μυκηναίοι έφερναν και προϊόντα µεταλλοτεχνίας, όπως εργαλεία, όπλα, κοσµήµατα και αντικείµενα για θρησκευτική χρήση. Εντύπωση προκαλλεί ένα εγχάρακτο ελεφαντόδοτο µε παράσταση πολεµιστή (Broodbank, σ 444) 3.2. Λάτιο Η παρουσία των Μυκηναίων στην περιοχή του Λατίου είχε ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και ασφαλώς δεν εξαντλείται, ούτε καν επικεντρώνεται στην εµπορική δραστηριότητα. Οι παραδόσεις των Ιταλιωτών σχετικά µε τις µετακινήσεις Ελλαδικών πληθυσµών και τον 6

9 αποικισµό της χερσονήσου ανάγονται στα απώτατο µυθικό παρελθόν. Μία από τις παλαιότερες, ιδιαίτερα διαδεδοµένη µεταξύ των Λατίνων λογίων, αφορούσε την εγκατάσταση αποίκων από την Τεγέα στην Ετρουρία και την ίδρυση οµώνυµης αποικίας, η οποία εκλατινίσθηκε ως Tagetici (Peruzzi, σ 137). Η αρχαιολογική έρευνα αποκάλυψε σπέρµατα αλήθειας στον συγκεκριµένο µύθο, µε την ανεύρεση κεραµεικής της Υστεροµινωικής (ΥΜ) ΙΙΙΒ Περιόδου στο Luni sul Mignone. Ειδικά για το Λάτιο, οι ανάλογοι µύθοι ήταν περισσότεροι λεπτοµερειακοί και επεξεργασµένοι. Οι γηγενείς πίστευαν ότι το Λάτιο ιδρύθηκε στα µέσα του 13 ου αι από Αρκάδες, µε επικεφαλής τον Εύανδρο και ότι η ονοµασία του Παλατίνου λόφου προέρχεται από το Παλλάδειον όρος της Αργολίδας. Πίστευαν επίσης ότι η µυθική θεότητα των Πρωτολατίνων Carmenta (θεά του τοκετού και της προφητείας) ήταν η µητέρα του Εύανδρου Νικοστράτη, η οποία είχε µαντικές ικανότητες, εξού και το Λατινικό της όνοµα (από το carmen = ιερή ωδή/χρησµός). Σύµφωνα µε την παράδοση, η Carmenta ήταν η πρώτη που επινόησε το Λατινικό αλφάβητο. Ασφαλώς, ο αρκαδικός αποικισµός δεν ήταν η µοναδική προσπάθεια για µόνιµη εγκατάσταση των Ελλαδιτών στην Κ. Ιταλία. Άλλες µυθολογικές αφηγήσεις θέλουν τους Μυκηναίους να ιδρύουν την Tibur (από το όνοµα του ποταµού Τίβερη). Είναι γνωστό ότι το Λάτιο βρισκόταν σε ιδιαίτερα εύφορη περιοχή µε στρατηγική σηµασία. Επιπλέον, ήταν η απόληξη της Via Salaria, δηλαδή του δρόµου του αλατιού, που συνέδεε το δέλτα του Τίβερη µε την Ρώµη, πολυσύχναστου ήδη από την Εποχή του Χαλκού (Peruzzi, σ 11). Αρχαιολογικά ευρήµατα στην Alba Longa, αλλά και στους λόφους Alban υποδεικνύουν ότι οι Μυκηναίοι ανέπλεαν τον Τίβερη (οι εκβολές του οποίου δεν διέθεταν σηµαντικό λιµάνι), προκειµένου να εµπορευθούν στην περιοχή του Λατίου. Από εκεί, στοιχεία του πολιτισµού τους διοχετεύθηκαν σε άλλες περιοχές της ηπειρωτικής Ιταλίας. Ισχυρές ενδείξεις για την µυκηναϊκή επίδραση στον Ιταλικό χώρο προέρχονται από την γλωσσολογία. Εκτός από τις µυθικές αναφορές σχετικά µε την συµβολή της Carmenta (όπως είδαµε προηγουµένως), φαίνεται ότι η Γραµµική Β πιθανόν να υπήρξε το πρώτο σύστηµα γραφής που διαδόθηκε στο Λάτιο (Peruzzi, σ 28). Για παράδειγµα, η προέλευση όρων που περιγράφουν όπλα, όπως balteum και cuspis, είναι προφανώς µυκηναϊκή, από τις λέξεις παλτόν (ελαφρύ ακόντιο) και kwshiphis (αιχµή δόρατος), αντίστοιχα, αν και ενδέχεται οι λατινικοί όροι να αναφέρονται σε παρεµφερή και όχι ταυτόσηµα όπλα. Οµοιότητες διακρίνονται και σε άλλους όρους της µεταλλοτεχνίας, όπως η λέξη bractea, η οποία θεωρείται ότι αντιστοιχεί στον prakteeus (µεταλλουργός) της Γραµµικής Β (Peruzzi, σσ 60-64). Σε ορισµένες περιπτώσεις, τα γλωσσικά «δάνεια» ακολούθησαν την εισαγωγή των αντίστοιχων τεχνολογικών ή τεχνοτροπικών καινοτοµιών. Είναι γνωστό, για παράδειγµα, ότι η προϊστορική αρχιτεκτονική στο Λάτιο αντιπροσωπεύεται κυρίως από ξύλινες καλύβες, οι οποίες κυριαρχούν έως την πρώιµη Εποχή του Σιδήρου. Παράλληλα µε τις 7

10 µετακινήσεις των Μυκηναίων όµως, εµφανίζονται περισσότερο εκλεπτυσµένα κτίρια µε παράθυρα. Η λατινική λέξη fenestra που περιγράφει το παράθυρο προέρχεται πιθανότατα από τον µυκηναϊκό όρο festra. Εξάλλου, έχει διατυπωθεί η άποψη ότι η λατινική λέξη για το συνηθέστερο ένδυµα των Ρωµαίων (ένα είδος χιτώνα γνωστό ως toga) ενδεχοµένως προέρχεται από την λέξη teba (ή tepa), µε την οποία οι Μυκηναίοι αναφέρονταν γενικά στα υφάσµατα (Peruzzi, σ 87). Με την µεταγενέστερη διαµόρφωση της ελληνικής γλώσσας, προέκυψε η λέξη τήβεννος, η οποία πάλι παραπέµπει στον Τέµεννο (Tebennos, σύµφωνα µε το λεξικό της Σούδας), ένα από τους ηγέτες των Αρκάδων αποίκων στο Λάτιο. Η λέξη vervactum, η οποία περιέγραφε τα χωράφια σε αγρανάπαυση, φαίνεται ότι προέρχεται από το «άκτιτον», µυκηναϊκό όρο για το χώµα (Peruzzi, σ 114). Εξάλλου, η µονάδα µέτρησης επιφανειών «jugus» (από την οποία προέρχεται το µεταγενέστερο yoke) παραπέµπει ευθέως στο ζεύγος (και αργότερα στην λέξη ζυγός), επίσης µονάδα µέτρησης της γης από τους Μυκηναίους, η οποία µάλλον υποδήλωνε την έκταση που µπορούσε να οργώσει δύο «ζευγµένα» ζώα. Τέλος, η λατινική λέξη για την ζωοτροφή (forbea) ενδεχοµένως προέρχεται από την «φόρβη» (ή poqa, όπως αναφέρεται στην Γραµµική Β ) (Peruzzi, σ 116). Οι σύγχρονοι ερευνητές διακρίνουν σαφείς µυκηναϊκές επιδράσεις και στην θρησκεία, οι οποίες και πάλι σχετίζονται µε γλωσσικές συγγένειες. Σύµφωνα µε την παράδοση του Ευάνδρου, οι Αρκάδες άποικοι µετέφεραν στο Λάτιο την λατρεία του Διονύσου και της Νίκης. Για την λατρεία του Διονύσου γνωρίζουµε ότι προοριζόταν η περιοχή Lupercal (από όπου ονοµάσθηκαν αργότερα οι εορταστικές εκδηλώσεις lupercalia). Αργότερα, ο Διόνυσος πέρασε στην θρησκεία των Ρωµαίων ως Faunus, πιθανώς από τον οµώνυµο µυθικό βασιλιά του Λατίου, ο οποίος σύµφωνα µε την παράδοση θεοποιήθηκε από τον Εύανδρο. Για την λατρεία της Νίκης, ο Πλούταρχος αναφέρει ότι είχε πανάρχαιες ρίζες στο Λάτιο και ότι ήταν διαδεδοµένη ήδη από την εποχή του Ρωµύλου, ενώ ο πρώτος ναός που αφιερώθηκε στην θεά χρονολογείται από το 294 π.χ. Σύµφωνα µε ορισµένες απόψεις (Peruzzi, σσ ), η θεότητα αυτή αποτελεί εξέλιξη της Πότνιας (potinija), η οποία κατείχε εξέχουσα θέση στην µυκηναϊκή θρησκεία. Συγκεκριµένα, υποστηρίζεται ότι η µυκηναϊκή ονοµασία των ναού της θεάς (woikos potnias = Οίκος Ποτνίας) παρερµηνεύθηκε ως µία λέξη από τους Πρωτολατίνος και κατέληξε στην παραφθορά «Vica Pota» (και ο Πλούταρχος όντως αναφέρει παραδόσεις σχετικά µε την λατρεία αυτής της «µεταβατικής» θεότητας) και αργότερα στο «Victoria» (Νίκη). Έτσι, η Πότνια εξελίχθηκε σε Νίκη στην ιταλική χερσόνησο, ενώ η «νεότερη» ελληνική εκδοχή της είναι µάλλον η Δήµητρα. Γλωσσικές συγγένειες υπάρχουν και για κάποια αντικείµενα θρησκευτικής χρήσης, µε βάση ενδείξεις από το Λάτιο και την Σαρδηνία (Antigori), όπως για παράδειγµα capis (σκάφις) και bucar (βούκερως είδος θρησκευτικού αγγείου) (Smith, σ 143). 8

11 Προφανώς, πέραν των µυθικών παραδόσεων και των γλωσσολογικών ενδείξεων, δεν λείπουν και αυτά τα ίδια τα αρχαιολογικά τεκµήρια. Η σηµαντικότερη µυκηναϊκή θέση στο Λάτιο ήταν το Luni sul Mignone, ηφαιστειογενής τοποθεσία, φυσικά οχυρή µε µεγάλη στρατηγική αξία, η οποία κατοικήθηκε συνεχώς, από την 4 η χιλιετία έως την Εποχή του Σιδήρου (Smith, σ 93). Στο Luni sul Mignone βρέθηκε άφθονη µυκηναϊκή κεραµεική, η οποία ανάγεται στην ΥΕ ΙΙΙΑ έως και ΥΕ ΙΙΙΓ Περίοδο. Άλλες τοποθεσίες µε εµφανή µυκηναϊκή παρουσία ήταν το Monte Rovello (το οποίο διέθετε κοιτάσµατα µεταλλευµάτων), η νησίδα Piediluco, όπου βρέθηκαν πολλά κατάλοιπα οπλισµού µε αιγαιακές επιδράσεις, το Contigliano, όπου εντοπίσθηκε ορειχάλκινος θησαυρός και κυπριακός τρίποδας του τέλους των µυκηναϊκής εποχής, και τα µοναστήρια San Giovenale και San Omobono κοντά στην Ρώµη (Peruzzi σσ ) Απουλία και Ν. Ιταλία Εδώ η σηµαντικότερη µυκηναϊκή θέση (και ίσως η σηµαντικότερη σε ολόκληρη την Ιταλία) είναι το Scoglio del Tonno, κοντά στον Τάραντα, τοποθεσία γνωστή και ως µία από τις έδρες του νοτιοϊταλικού πολιτισµού Protovillanovan. Η µυκηναϊκή παρουσία χρονολογείται από την ΥΕ ΙΙΙΑ έως την ΥΕ ΙΙΙΓ Περίοδο. Τα κεραµεικά κατάλοιπα αφθονούν και µπορούν χωρίς δυσκολία να ταξινοµηθούν µε βάση των µυκηναϊκή τυπολογία (κύλικες, σκύφοι, αλάβαστρα, κύπελλα, αµφορείς). Τα περισσότερα προέρχονται από την Ρόδο (Smith, σ 23) και βάσει αυτού συµπεραίνεται ότι εδώ υπήρχε «τυπική» ροδιακή αποικία (Taylour, σ 128), η οποία φαίνεται ότι διατηρούσε συχνές και στενές επαφές µε το Αιγαίο, και εικάζεται ότι µυκηναϊκά ειδώλια τύπου Φ και Ψ ή φλασκιά υγρών (ανάλογα µε εκείνα που βρέθηκαν στην Κύπρο και την Αίγυπτο) µεταφέρθηκαν εκεί από επισκέπτες προσκυνητές, µε την ευκαιρία θρησκευτικών τελετών (Taylour, σ 115). Εκτός από τα κεραµεικά, αρκετά είναι και τα προϊόντα της µυκηναϊκής µεταλλοτεχνίας (κυρίως εγχειρίδια). Η µυκηναϊκή επίδραση αποτυπώθηκε στην περιοχή του Τάραντα µε την δηµιουργία τοπικών εργαστηρίων επηρεασµένων από τα αιγαιακά πρότυπα (όπως προκύπτει από την ανθηρή παραγωγή αγγείων τύπου «ceramica grigia» και παραλλαγής ανθρωπόµορφων και ζωόµορφων ειδωλίων ). Η ελλαδική παρουσία διατηρήθηκε και κατά την υποµυκηναϊκή εποχή, όταν η περιοχή του Τάραντα είχε εξελιχθεί σε «κοσµοπολιτικό» κέντρο, προσελκύοντας εµπόρους από ολόκληρη την Μεσόγειο και ολόκληρη την ιταλική χερσόνησο. Εκτός από το Scoglio del Tonno, άλλες τοποθεσίες µε έντονα µυκηναϊκά ίχνη είναι η Avetrana, η Coppa Nevigata, η Leuca και το Pulo di Molfetta (θέσεις µε µυκηναϊκή κεραµεική σε προϊστορικά σπήλαια κατοικίες, grottoes ), το Satyrion, το Surbo και το µοναστήρι του San Cosimo στην Oria. Ιδιαίτερη µνεία επιβάλλεται για τις νεκρικές τεφροδόχους και τα θεµέλια του µεγαλιθικού «µεγάρου» στον προϊστορικό οικισµό του Torre Castelluccia, καθώς και για τα πολυάριθµα αιγαιακά κτερίσµατα στο νεκροταφείο 9

12 του Torre Santa Sabina όπου επικρατούν οι τάφοι τύπου dolmen. Στην επαρχία της Basilicata (Λουκανία για τους αρχαίους), οι κυριότερες θέσεις είναι το Termitito, όπου τα ευρήµατα µαρτυρούν επαφές τόσο µε την Πελοπόννησο όσο και µε τις ακτές της Αδριατικής, και το Topo Daguzzo, ένας σηµαντικός σταθµός για τις µεσογειακές και ενδοϊταλικές οδούς της Εποχής του Χαλκού. Σηµαντικά ευρήµατα παρέχουν και οι επαρχίες της Καλαβρίας και της Καµπανίας, µε ιδιαίτερης σηµασίας τοποθεσίες το Broglio di Τrebisacce (όπου και η αποικία Σύβαρις των κλασικών χρόνων), το Paestum / Ποσειδωνία (µε πολυάριθµα θραύσµατα κυπριακών αγγείων) και το σπήλαιο της Pertosa (µε άφθονα µυκηναϊκά αγγεία και εγχειρίδια). Σχετικά µε το Broglio di Τrebisacce, το αξιοσηµείωτο είναι ότι τα ευρήµατα καλύπτουν όλη την Μυκηναϊκή Περίοδο, από το 1600 έως το 1050 π.χ., δηλώνοντας έτσι την σταθερότητα των σχέσεων του αιγαιακού χώρου µε την συγκεκριµένη περιοχή (Vagnetti, σ 141). Τέλος, αξίζει να σηµειωθεί ότι σε οικισµό της Εποχής του Χαλκού κοντά στην Croce del Papa, ανακαλύφθηκε µυκηναϊκό κράνος από δόντια χοίρου (οδοντόφρακτο), πράγµα που δηλώνει ότι αυτό το είδος του στρατιωτικού εξοπλισµού εθεωρείτο ιδιαίτερα χρήσιµο και ήταν µάλλον διαδεδοµένο µεταξύ των πολεµιστών της εποχής (Broodbank, σ 444) Σικελία Στην Σικελία, µυκηναϊκά ίχνη εντοπίσθηκαν για πρώτη φορά το 1880 από τον αρχαιολόγο Paolo Orsi ( ), ο οποίος, ανασκάπτοντας τους χαρακτηριστικούς λαξευτούς τάφους του νησιού (grotticelle), εντόπισε µεγάλη ποσότητα µυκηναϊκών κεραµεικών. Τα ευρήµατα αυτά, ως ταφικά κτερίσµατα, ήταν σε µεγάλο βαθµό καταπονηµένα. Επιπλέον, αρκετοί τάφοι βρέθηκαν συληµένοι, ενώ άλλοι ήταν κατακλυσµένοι από θαλασσινό νερό, λόγω της συνήθως παράκτιας θέσης των νεκροταφείων. Ωστόσο, η αποκατάσταση των ευρηµάτων επέτρεψε την συστηµατική τους µελέτη (Taylour, σ 5). Τα περισσότερα ευρήµατα προέρχονται από την έδρα του πολιτισµού Thapsos, κοντά στις Συρακούσες. Ο πολιτισµός αυτός άνθισε κατά την µέση Ύστερη Εποχή του Χαλκού (ΥΕ ΙΙΑ και Β Περίοδοι) η παρουσία φυσικών αγκυροβολίων στην περιοχή ευνόησε εξαρχής τις επαφές µε άλλες ακτές της Μεσογείου. Ο εικαζόµενος οικισµός της Εποχής του Χαλκού δεν έχει αποκαλυφθεί µέχρι σήµερα, αλλά το παραθαλάσσιο νεκροταφείο της περιοχής έχει µελετηθεί διεξοδικά. Κατά µέσο όρο, ανακαλύφθηκαν δύο ή τρία µυκηναϊκά αγγεία ανά ταφή (συνήθως σε grotticelle και σπανιότερα σε πίθους). Τα κεραµεικά, κατά κανόνα περίτεχνα διακοσµηµένα, προέρχονταν κυρίως από την Ρόδο και την Κύπρο, αλλά και από την Μάλτα. Εκτός από αγγεία, στους τάφους βρέθηκαν και αντικείµενα από ήλεκτρο (από περιδέραια;), όπως και σφραγιδόλιθοι. Ο Bernabo Brea, στο σύντοµο διάστηµα της εργασίας του στη Σικελία, εντόπισε ιδιόµορφα θραύσµατα µικρών αγγείων στους τάφους, τα οποία θεώρησε ότι προέρχονταν από λύχνους προοριζόµενους για µεταθανάτια χρήση. 10

13 Ορισµένοι διακρίνουν µυκηναϊκές επιδράσεις και στον τύπο των τάφων, οι οποίοι εµφανίζονται διαφορετικοί σε σχέση µε την προηγούµενη περίοδο, όπως και στην εµφάνιση νέων ταφικών εθίµων. Άλλα προϊστορικά νεκροταφεία µε εµφανή µυκηναϊκά ίχνη βρέθηκαν διάσπαρτα σε όλο το νησί. Για παράδειγµα, στο Plemmyrion (στην ευρύτερη περιοχή των Συρακουσών), βρέθηκαν σε τάφους αντικείµενα από περίτεχνα κατεργασµένο ελεφαντόδοντο, ενώ στο Castelluccio di Noto αρκετοί λαξευτοί τάφοι έκλειναν µε πλάκες µε εγχάρακτη διακόσµηση που παραπέµπει στα χαράγµατα των στηλών στον Ταφικό Κύκλο Α των Μυκηνών (Taylour, σ 67). Στις ταφές του Cozzo del Pantano (µάλλον επιφανών νεκρών) και της Milena (όπου και βρέθηκε θολωτός τάφος), εκτός από τα «γνήσια» µυκηναϊκά κεραµεικά, βρέθηκαν πολυάριθµα αγγεία του πολιτισµού Thapsos, σαφώς βασισµένα σε αιγαιακά διακοσµητικά πρότυπα. Ιδιαίτερη αναφορά επιβάλλεται για το περίφηµο «κύπελλο» της Monte Sallia, το οποί έχει χρονολογηθεί στον 16 ο αι και αναγνωρίζεται ως µινυακό (Dickinson 2014, σ 188). Ασφαλώς, η µυκηναϊκή παρουσία δεν εξαντλείται στα δείγµατα κεραµεικής. Παντού στο νησί βρέθηκαν περίτεχνα κοσµήµατα µε ανάλογη τεχνοτροπία. Στο Caldare και το Cannatello ανακαλύφθηκαν πολυάριθµα χάλκινα «τάλαντα». Σε αρκετά εργαστήρια παράγονταν µικρά ξίφη κατά τα µυκηναϊκά σχέδια. Ειδικά στο Plemmyrion, βρέθηκε λεπίδα µε αποστρογγυλευµένη βάση και υποδοχές για τρία καρφιά σε τριγωνική διάταξη, η οποία σαφώς παραπέµπει στο νυκτικό µυκηναϊκό ξίφος τύπου Α (Peruzzi, σ 157). Στην θέση Pantalica, οι ανασκαφές έφεραν στο φως ανακτορικό συγκρότηµα µε κυκλώπεια οχύρωση. Τέλος, κατά την ΥΕ ΙΙΙΑ Περίοδο διαδόθηκε στο νησί ένας νέος τύπος ενδύµατος, καλύτερο και θερµότερο από εκείνα που χρησιµοποιούσαν µέχρι τότε οι Πρωτοσικελοί. Εικάζεται ότι την νέα «µόδα» έφεραν οι µυκηναίοι έµποροι που δραστηριοποιούνταν στο νησί (Taylour σσ 78-79) 3.5. Β. Ιταλία Στον Βορρά της χερσονήσου, θραύσµατα µυκηναϊκών αγγείων έχουµε στις θέσεις Fondo Paviani, Torcello και Trezzano. Ειδικά στο Torcello, λίγα θραύσµατα έχουν αναγνωρισθεί ως µινωικά (Taylour, σ 172). Εξάλλου, στην «Οικία του Λαδέµπορου» στις Μυκήνες βρέθηκε πέλεκυς µε χαρακτηριστικά που τον συνδέουν µε τον πολιτισµό Peschiera (µε έδρα την περιοχή της Βερόνα). Ο πολιτισµός αυτός πρέπει να ήταν φιλοπόλεµος καθώς σε αυτόν αποδίδεται το ευρέως διαδεδοµένο την εποχή του χαλκού, εγχειρίδιο τύπου Peschiera. Δεν είναι βέβαιο ότι οι ίδιοι οι Μυκηναίοι έφθασαν (ως έµποροι ή µε άλλη ιδιότητα) τόσο βόρεια στην Ιταλία και τα µυκηναϊκής προέλευσης αντικείµενα πιθανώς διακινήθηκαν µε την µεσολάβηση Ιταλών (Peruzzi, σ 162). 11

14 Λίγο νοτιότερα, η σηµερινή περιφέρεια της Τοσκάνης και η κοιλάδα του ποταµού Πάδου (Po) κατά την προϊστορία υπήρξε η κοιτίδα των πολιτισµών Rinaldone και Remedello, αντίστοιχα, οι οποίοι είχαν αναπτύξει των µεταλλοτεχνία ήδη από την 3 η χιλιετία. Κατά τα φαινόµενα, η πρώτη ύλη προερχόταν από την πλουσιότατη σε µεταλλεύµατα περιοχή της Colline Metallifere, κοντά στην Σιένα, όπου υπήρχε εξόρυξη ήδη από την Εποχή του Χαλκού (Smith, σ 34). Η µεταλλευτική δραστηριότητα συνεχίσθηκε και εξελίχθηκε την 2 η χιλιετία από τους Ετρούσκους, ενώ παράλληλη ακµή παρατηρήθηκε και στην µεταλλοτεχνία, η οποία από εδώ διαδόθηκε σε ολόκληρη την Ιταλία, αποκτώντας τοπικά χαρακτηριστικά. Οι καινοτοµίες των Ετρούσκων σχετίζονται µε την εισαγωγή της τεχνικής της κροκίδωσης του µεταλλεύµατος, για την οποία έχει υποστηριχθεί ότι κληροδοτήθηκε από τους Μυκηναίους (Renfrew & Bahn, σ 360) Αρχιπέλαγος Phlegraean / Αιολίδες Νήσοι Τα Αρχιπέλαγος Phlegraen αποτελεί τµήµα της νότιας Τυρρηνικής Θάλασσας, µεταξύ της Σικελίας, της Σαρδηνίας και της δυτικής ακτής της Ηπειρωτικής Ιταλίας. Είναι διάσπαρτο από µικρά, ηφαιστειογενή νησιά, τα οποία ήταν γνωστά στους Έλληνες ήδη από την Γεωµετρική Περίοδο ως Αιολίδες Νήσοι ή ως Πιθηκούσαι. Στους προϊστορικούς χρόνους (στην αρχή του δευτέρου ηµίσεος της 2 ης χιλιετίας) αποτελούσαν σηµεία διασποράς των πολιτισµών Thapsos και Millazesse (Peruzzi, σ 27) και ασφαλώς είχαν δεχθεί επισκέψεις από τους πανταχού παρόντες Μυκηναίους. Η αρχαιολογική µελέτη των νησιών οφείλει πολλά στον Bernabo Brea ( ), ο οποίος συνάντησε τεράστιες δυσκολίες µε την στρωµατογραφία, αφού οι περιοριµένης έκτασης οικισµοί κατοικούνταν συνεχώς από την προϊστορία έως την Ρωµαϊκή Περίοδο (και ορισµένοι έως και σήµερα). Τα µυκηναϊκά ευρήµατα εντοπίσθηκαν διάσπαρτα σε όλα σχεδόν τα νησιά. Στην Iscia και στην Panarea βρέθηκαν θραύσµατα αγγείων, πιθανώς ροδιακής παραγωγής (Taylour, σ 8) και αλάβαστρα. Στην Vivara τα θραύσµατα είναι πολυάριθµα. Στο Filicudi έχουν βρεθεί κεραεµικά αµαυρόχρωµης τεχνικής, αλάβστρα και δύο αγγεία πόσης (Taylour, σ 15). Σηµαντικά είναι εδώ τα αγγεία µε παραστάσεις µεγάλων και µικρότερων πλοίων χωρίς ιστία, που παρέχουν σηµαντικές πληροφορίες για την ναυσιπλοΐα της εποχής, καθώς τα στοιχεία από τα υπολείµµατα ναυαγίων είναι αποσπασµατικά και δυσερµήνευτα * * Οι δυσκολίες της αρχαιολογικής αξιολόγησης δεν αφορούν µόνον το είδος των πλοίων της εποχής, αλλά και τα αγαθά που µετέφεραν. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του «ναυαγίου του Kaş». Πρόκειται για το ναυάγιο ενός πλοίου του 14 ου αι που βρέθηκε στην νότια παραλία της Τουρκίας, στην περιοχή Ulu Burun, κοντά στο Kaş (απέναντι από το Καστελλόριζο). Το πλοίο είχε αποπλεύσει από κάποιο λιµάνι της Ανατολικής Μεσογείου και έπλεε προς τα δυτικά. Μεταξύ άλλων, µετέφερε µεγάλη ποσότητα «ταλάντων» χαλκού και κασσίτερου, ήλεκτρο, κοσµήµατα και άλλα αντικείµενα από χρυσό, άργυρο και φαγεντιανή, ελεφαντόδοντο, ξύλινα τεχνήµατα (µάλλον από έβενο), µεσοποταµιακούς σφραγιδόλιθους και διάφορα αγγεία (Renfrew & Bahn, σσ ). Με άλλα λόγια, ο ετερόκλητος αυτός θησαυρός περιελάµβανε ανατολικά, µυκηναϊκά, αιγυπτιακά, αφρικανικά και βορειοευρωπαϊκά στοιχεία! 12

15 (Broodbank, σ 417). Στην Salina, περίοπτη θέση κατέχει ένα περιδέραιο από φαγεντιανή, που παρέχει ενδείξεις σχετικά µε τις οδούς διακίνησης του συγκεκριµένου υλικού, πιθανώς από την Β. Ιταλία. Όµως, από άποψη προϊστορικού ενδιαφέροντος, η σπουδαιότερη από τις Αιολίδες Νήσους είναι το Lipari. To νησί αποτέλεσε κέντρο διακίνησης οψιανού από την Νεολιθική Εποχή και ήταν ένας από τους πρώτους σταθµούς των Μυκηναίων στην Δυτική Μεσόγειο. Φαίνεται ότι εκεί έφθαναν σηµαντικές ποσότητες ορειχάλκου, εισηγµένου από την Ετρουρία και την Σαρδηνία. Ανάµεσα στον πλούτο των ευρηµάτων που ανακαλύφθηκαν στην ακρόπολη του οικισµού, διακρίνουµε µια σπάνια αµαυρόχρωµη «χύτρα», αποθηκευτικά σκεύη και κύπελλα πόσης (µάλλον ροδιακού τύπου), ένα περιδέραιο από ήλεκτρο και ένα ειδώλιο από τερακότα (Taylour, σ 19). Αποκαλύφθηκε επίσης θολωτός τάφος στα θεµέλια συγκροτήµατος λουτρών της Κλασικής Περιόδου. Θα πρέπει να σηµειωθεί ότι τα πρωιµότερα κεραµεικά στο Lipari εµφανίζουν χαρακτηριστικά κυκλαδικής ή µινωικής προέλευσης (Taylour, σσ 16 και 33), πράγµα που υποδηλώνει ότι το νησί ήταν γνωστό στους κατοίκους του Αιγαίου προ των Μυκηναίων. Ίσως όµως το σπουδαιότερο εύρηµα στο Lipari είναι µία οστέινη κτένα, µυκηναϊκής παραγωγής, µάλλον επιχρυσωµένη αρχικά, η οποία αναπαριστά το άνω ήµισυ ανδρικού σώµατος. Πρόκειται για εύρηµα πιθανότατα µοναδικό, τόσο ως προς την περίτεχνη επεξεργασία του όσο και ως προς την αξία που αφορά τα υλικά κατασκευής του (Taylour σ 44). Εκτός από τα «γνήσια» µυκηναϊκά προϊόντα, στις Αιολίδες βρέθηκαν πολυάριθµες «αποµιµήσεις» αγγείων, κατά τα φαινόµενα τοπικής παραγωγής. Τα χαράγµατα στα αγγεία αυτά (αρκετά από τα οποία είναι σταυρόσχηµα) αρχικά είχαν θεωρηθεί παραλλαγές συλλαβογραµµάτων της Γραµµικής Β. Το πιθανότερο είναι όµως ότι πρόκειται για σήµανση σχετικά την εµπορική τους χρήση (τιµή, χωρητικότητα, προορισµός ή προέλευση). Η πρακτική αυτή ήταν διαδεδοµένη στο Αιγαίο, ήδη από την εποχή του κυκλαδικού πολιτισµού (Smith, σ 32). 4. Βαλκάνια και Αδριατική Κατά τους προϊστορικούς χρόνους, στα Βαλκάνια αναπτύχθηκαν διάφοροι πολιτισµοί, από τους οποίους είναι λογικό να υποθέσουµε (λόγω της γεωγραφικής εγγύτητας) ότι διέρρευσαν επιρροές προς τον νότο της χερσονήσου. Για παράδειγµα, στην Βάρνα της Βουλγαρίας, η ανασκαφή έφερε στο φως νεκροταφείο του 4000 π.χ. µε πλήθος χρυσών κτερισµάτων. Οι ταφές αυτές (προφανώς επιφανών προσώπων, ίσως φυλάρχων νοµαδικών φυλών της περιοχής) θα µπορούσαν κάλλιστα να αποτελούν την πηγή έµπνευσης για την αντίστοιχη µυκηναϊκή εθιµοτυπία. Ασφαλώς, δεν λείπουν οι ενδείξεις για την αντίστροφη κατεύθυνση των πολιτισµικών επιδράσεων. Συγκεκριµένα, στην Αλβανία έχουν ανασκαφεί πολυάριθµοι τύµβοι, δηλωτικοί ενός πολιτισµού που άκµασε παράλληλα µε τον µινωικό και τον µυκηναϊκό, στους οποίους βρέθηκαν όπλα µυκηναϊκής προέλευσης (Dickinson 2014, σ 187). Στα Βαλκάνια εξάλλου υπήρχε ανεπτυγµένη µεταλλοτεχνία η οποία 13

16 επηρέασε την αντίστοιχη δραστηριότητα κατά τα πρώτα στάδια του εκκολαπτόµενου µυκηναϊκού πολιτισµού, ενώ, αντίστροφα, από τον νότο διοχετεύθηκαν τεχνοτροπικές επιδράσεις στην βαλκανική µεταλλοτεχνία των Βαλκανίων. Σταδιακά, οι επιδράσεις αυτές απέκτησαν µόνιµο χαρακτήρα, µε την ίδρυση τοπικών εργαστηρίων που διοχέτευαν στις βαλκανικές αγορές ορειχάλκινα αντικείµενα µε µυκηναϊκά στοιχεία (Dickinson 2003, σ 352). Σε κάθε περίπτωση, οι εµπορικές οδοί ήταν ανοικτές και πολυσύχναστες, διατηρώντας σε στενή επαφή τα Βόρεια Βαλκάνια µε την Νότια Πελοπόννησο (Dickinson 2003, σ 339). 5. Κεντρική Ευρώπη Βόρεια από τα Βαλκάνια, η µυκηναϊκή παρουσία εξασθενεί σηµαντικά και µάλιστα είναι αµφίβολο εάν κατά µήκος των ακτών της Αδριατικής λειτουργούσαν µυκηναϊκά «πρατήρια», έστω και προσωρινά (Dickinson 2003, σ 191) (υπάρχουν βέβαια µυκηναικά στοιχεία στην νήσο Hvar). Αυτό δεν σηµαίνει ότι οι εµπορικές συναλλαγές ήταν άγνωστες. Το κυριότερο προϊόν του βορρά που έφθανε στην µυκηναϊκή επικράτεια ήταν το ήλεκτρο (ακατέργαστο ή σε µορφή κοσµηµάτων), µε προέλευση από την Βαλτική (Mosse & Schnapp-Gourbeillon, σ 60). Προφανώς, το βαλτικό κεχριµπάρι (εµφανώς ανώτερο από το σικελικό) έφθανε στο νότο µε διάφορους «µεσάζοντες», όπως για παράδειγµα ορισµένες νοµαδικές φυλές από τα Καρπάθια (Broodbank, σ 431). Από την περιοχή της σηµερινής Αυστρίας εισάγονταν διάφορα είδη ρητίνης (και αυτά προοριζόµενα για την κατασκευή αντικειµένων γοήτρου), επίσης ποιοτικά ανώτερα από τα αντίστοιχα προϊόντα της Σικελίας. Άλλο πολύτιµο εισαγόµενο είδος ήταν τα µέταλλα. Αναφέρθηκε ήδη η περίπτωση του χαλκού της Σαρδηνίας που συµπλήρωνε την πενιχρή παραγωγή των ορυχείων του Λαυρίου και της Κύθνου (Renfrew & Bahn, σ 387). Ο κασσίτερος προερχόταν κυρίως από την Ιβηρική, την περιοχή της Βρετάνης και τα Βρετανικά νησιά. Εισαγωγές ορείχαλκου γίνονταν από την περιοχή της πρώην Γιουγκοσλαβίας, πιθανώς κατά µήκος της «οδού του ηλέκτρου». Εκτός από αυτά τα εµπορεύµατα, οι ενδείξεις για άλλου τύπου πολιτιστικές ανταλλαγές σπανίζουν. Στις Μυκήνες έχει βρεθεί πέλεκυς µε εγχάρακτη διακόσµηση (πιθανώς δώρο αβροφροσύνης από κάποιον τοπικό ηγεµόνα), ο οποίος ενδέχεται να προέρχεται από τις Άλπεις (Dickinson 2003, σ 190). Το περίφηµο κύπελλο στο Dohnsen της Σαξωνίας έχει χρονολογηθεί στον 16 ο αιώνα και θεωρείται κρητοµυκηναϊκής προέλευσης. Μυκηναϊκή είναι και η λαβή ξίφους του 15 ου αι. που β ρεθηκε κοντά στην Λυών (Dickinson 2003, σ 190). Ακόµα, µυκηναικά θραύσµατα κεραµικής έχουν βρεθεί στην Μασσαλία. Σύµφωνα µε ορισµένες απόψεις (Mosse & Schnapp-Gourbeillon, σ 61), οι πολεµικές παραστάσεις στις επιτύµβιες στήλες των Μυκηνών υποδεικνύουν «βόρεια» τεχνοτροπική επίδραση, ενώ η 14

17 διακόσµηση µε χρήση µεταλλικών φύλλων παραπέµπει στην «τέχνη της στέππας». Τέλος, θα πρέπει να σηµειωθεί ότι η παραδοσιακή άποψη, σύµφωνα µε την οποία οι Μυκηναίοι µεσολάβησαν για την µεταφορά του πολεµικού άρµατος από την Μέση Ανατολή στην Κ. Ευρώπη έχει αµφισβητηθεί. Είναι γεγονός ότι το πολεµικό άρµα εµφανίσθηκε αρχικά στην Εγγύς Ανατολή, όπου οι µεγάλες πεδινές εκτάσεις ευνοούσαν την κίνηση του. Είναι επίσης βέβαιο ότι, παρά το τραχύ ελληνικό έδαφος, οι Μυκηναίοι χρησιµοποίησαν ευρύτατα και τελειοποίησαν το άρµα. Ωστόσο, στην αχανή έκταση µεταξύ του Τίγρη και του Ρήνου είναι πιθανόν η εισαγωγή τροχοφόρων στην πολεµική τεχνική να εµφανίσθηκε σε διάφορες περιοχές και σε διαφορετικούς χρόνους µετά την 4 η χιλιετία, ακολουθώντας αυτόνοµη εξελικτική πορεία, χωρίς ουσιώδεις επιδράσεις µεταξύ των διαφόρων χρηστών του νέου µέσου, και, οπωσδήποτε, χωρίς υποχρεωτική µεσολάβηση των Μυκηναίων (Renfrew & Bahn, σ 340) 6. Μάλτα και Ιβηρική Τα ευρήµατα που συνηγορούν υπέρ της Μυκηναϊκής παρουσίας δυτικά των ιταλικών νησιών είναι αποσπασµατικά. Στην Μάλτα, τα πρώτα σχετικά θραύσµατα (χρονολογηµένα στην ΥΕ ΙΙΙΒ περίοδο) ήρθαν στο φως το 1953, µε τις εργασίες του John Evans στην τοποθεσία Borg en Nadur. Μυκηναϊκή κεραµεική βρέθηκε και στο νεκροταφείο της Εποχής του Χαλκού, κοντά στο χωριό Tarxien, στο νοτιοανατολικό άκρο του νησιού (Taylour, σ 80). Η Ισπανία αποτελούσε πηγή προµήθειας κασσίτερου και οι Μυκηναίοι δεν θα είχαν ιδιαίτερες δυσκολίες να φθάσουν µέχρι τις µεσογειακές ακτές της. Μυκηναϊκή κεραµεική έχει ανακαλυφθεί στην περιοχή της Σαραγόσα. Επίσης, πιθανόν να υπήρξαν κάποιες µυκηναικές επιδράσεις σε ταφικά µνηµεία της περιοχής. 7. Επίλογος: Το τέλος µιας εποχής Τα τέλη της Ύστερης Ανακτορικής Περιόδου (µέσα του 11 ου αι) σηµατοδοτεί και την υποχώρηση της µυκηναϊκής παρουσίας στον «έξω κόσµο». Ελάχιστες θέσεις (ιδίως στην Ιταλία) παρέµειναν ενεργές για το διαµετακοµιστικό εµπόριο µε τον ελλαδικό κορµό κατά τους Σκοτεινούς Αιώνες. Για ένα διάστηµα ωστόσο, που συµπίπτει µε «καλλιτεχνική δυστοκία» στις Μυκήνες, οι εισαγωγές αυξήθηκαν, όπως µαρτυρούν οι χάλκινες θύρες που εµφανίζονται σε διάφορα κτίρια των µυκηναϊκών κέντρων την συγκεκριµένη περίοδο (Dickinson 2003, σ 265). Σίγουρα, ένας λόγος που οδήγησε στην παρακµή του µυκηναικού εµπορίου ήταν ότι οι παράλληλοι του µυκηναικού πολιτισµοί, σταδιακά εξελίχθηκαν τεχνολογικά µε αποτέλεσµα για παράδειγµα η συστηµατική καλλιέργεια, ο εξελιγµένος κεραµικός τροχός, η βιοµηχανίες βαφών να αποτελούν στοιχεία που θα µπορούσαν να αναδείξουν ως σηµαντική εµπορική δύναµη πολιτισµούς πέραν του µυκηναικού. 15

18 Ωστόσο, οι προηγούµενοι πεντέµιση αιώνες αποτελούσαν ήδη ένα ανεξίτηλο παρελθόν. Οι Μυκηναίοι είχαν φέρει σε επαφή τις ανακτορικές κοινωνίες µε τις νοµαδικές φυλές, την ανατολή µε την δύση και τον βορρά, την Μεσόγειο µε τα Ουράλια. Με την πάροδο του χρόνου, ο πολιτισµός τους απέκτησε µία τελείως ιδιόµορφη χροιά, µείγµα µινωικών παραδόσεων, ιεραρχικών αξιών της Εγγύς Ανατολής, ηρωικών επών «ευρωπαϊκού τύπου», µε µία ήπια «γεύση» ασιατικής στέππας (Broodbank, σ 441). Είναι όντως αξιοθαύµαστο το πώς ήταν δυνατόν στοιχεία τόσο ετερογενή να βρουν την θέση τους µέσα σε ένα ενιαίο πολιτιστικό πλαίσιο, είτε ως αντικείµενα της καθηµερινής ζωής είτε ως έκφραση «εκλεκτικισµού» στους βασιλικούς τάφους των Μυκηνών. Η «ετερογένεια» των ειδών που διακινήθηκαν από τους Μυκηναίους προέτρεψε τους αρχαιολόγους να υιοθετήσουν µία διαφορετική οπτική για την υπερπόντια εµπορική τους δραστηριότητα. Συγκεκριµένα, ενώ η παραδοσιακή προσέγγιση έδινε έµφαση στην ταυτότητα παραγωγού και παραλήπτη, καθώς και στην διαδροµή που ακολουθούσε το προϊόν από την παραγωγή έως το σηµείο της διάθεσης, η νέα οπτική έδινε έµφαση σε αυτό καθ εαυτό το εµπορεύσιµο είδος, το οποίο θα µπορούσε να είναι επιθυµητό, όχι µόνο λόγω της χρηστικής του αξίας, αλλά και λόγω του κύρους που θα προσέδιδε στον επίδοξο αγοραστή του. Το κοινωνικό πολιτισµικό πλαίσιο της αγοροπωλησίας και, συνεπώς, η ενδεχόµενη «πολιτισµική υπεραξία» ενός αντικειµένου αποκαλύπτεται ευχερέστερα εάν εξετασθούν ανεξάρτητα και αναλυτικά τα στάδια της διακίνησης, δηλαδή η παραγωγή, η µεταφορά και η «κατανάλωση» (van Wijngaarden, σ 23). Για παράδειγµα, τα στοιχεία που σχετίζονται µε την παραγωγή (επιλογή πρώτης ύλης, τεχνολογία επεξεργασίας, διακόσµηση) παρέχουν πολύτιµες πληροφορίες για τις επιδιώξεις και τα «κίνητρα» του παραγωγού. Τα µέσα µεταφοράς, η απόσταση από την παραγωγή στην αγορά και η οργάνωση του εµπορικού δρόµου και των σταθµών του αποτελούν κατά κάποιο τρόπο στοιχεία ταυτότητας των εµπόρων. Τέλος, η αγορά και η χρήση ή οι χρήσεις ενός «ξένου» αντικειµένου αποκαλύπτει πτυχές της οργάνωσης της τοπικής κοινωνίας, καθώς και εθιµικά στοιχεία, σε ατοµικό και οµαδικό επίπεδο. Με βάση το σκεπτικό αυτό, είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον ότι η κεραµεική (το κυριότερο εξαγωγικό προϊόν των Μυκηναίων) βρήκε διάφορες χρήσεις στις αγορές της Μεσογείου: από χρηστικά σκεύη καθηµερινής χρήσης, όταν οι αγοραστές ανήκαν στις κατώτερες κοινωνικές τάξεις έως τελετουργικά αγγεία, στα χέρια ενός τοπικού ιερατείου. Φαίνεται πάντως ότι τα µυκηναϊκά αγγεία (ή τουλάχιστον τα ποιοτικότερα από αυτά) κατέληγαν στην κατοχή της τοπικής αριστοκρατίας, η οποία έτσι έβρισκε ένα τρόπο επίδειξης (ή και επένδυσης) του πλούτου της (van Wijngaarden, σ 32). Για όλους αυτούς τους λόγους, είτε ως ανασκαφική πρόκληση είτε ως «κοινωνιολογικού» τύπου προβληµατισµός, τα ίχνη των Μυκηναίων στην Δύση παραµένουν πάντοτε ένα γοητευτικό πεδίο µελέτης. Και είναι βέβαιο ότι τα νέα ευρήµατα και οι νέες µεθοδολογίες 16

19 της αρχαιολογικής διερεύνησης έχουν εµπλουτίσει ουσιαστικά τις γνώσεις µας, αλλά έχουν θέσει και νέα ερωτήµατα, τα οποία περιµένουν απάντηση από τους µελλοντικούς ερευνητές. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Broodbank C. The Making of the Middle Sea. Thames & Hudson. London, Dickinson O. Αιγαίο: Εποχή του Χαλκού. Εκδόσεις Καρδαµίτσα. Αθήνα, Dickinson O. Προέλευση του Μυκηναϊκού Πολιτισµού. Εκδόσεις Καρδαµίτσα. Αθήνα, Mosse C, & Schnapp-Gourbeillon A. Επίτοµη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας. Εκδόσεις Παπαδήµα. Αθήνα, Peruzzi E, Myceneans in Early Latium. Edizioni dell' Ateneo & Bizzarri. Roma Renfrew C, Bahn P. Αρχαιολογία: Θεωρίες, Μεθοδολογία και Πρακτικές Εφαρµογές. Εκδόσεις Καρδαµίτσα. Αθήνα, Smith ΤR, Mycenaean Trade and Interaction in the West Central Mediterranean: BC. British Archaeological Reports International Series 371. Oxford, Stubbings FH. The Expansion of the Mycenean Civilization (Cambridge Ancient History, Revised Edition, Vol. ii, ch. xxii(a)). Cambridge University Press. Cambridge, Taylour W. Mycenaean Pottery in Italy. Cambridge University Press. Cambridge, Vagnetti L. Mycenaean Pottery in the Central Mediterranean: Imports and Production in their Context. In: Crielaard JP, Stissi V, van Wijngaarden GJ (eds). The Complex Past of Pottery: Production, Circulation and Consumption of Mycenaean and Greek Pottery (Sixteenth to Early Fifth Centuries BC). JC Gieben. Amsterdam, 1999; pp van Wijngaarden G.-J. Production, Circulation and Consumption of Mycaenean Pottery (16 th to 12 th Centuries). In: Crielaard JP, Stissi V, van Wijngaarden GJ (eds). The Complex Past of Pottery: Production, Circulation and Consumption of Mycenaean and Greek Pottery (Sixteenth to Early Fifth Centuries BC). JC Gieben. Amsterdam, 1999; pp

20 12. Grguric N., The Mycenaeans c BC. Osprey publishing. Oxford, D Amato R. & Salimbeti A., Bronze age Greek warrior BC. Osprey publishing. Oxford,