ΟΔΗΓΟΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ ΓΙΑ ΜΑΘΗΤΕΣ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ - ΛΥΚΕΙΟΥ

Transcript

1

2

3 ΟΔΗΓΟΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ ΓΙΑ ΜΑΘΗΤΕΣ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ - ΛΥΚΕΙΟΥ 19 σημεία που καλό θα ήταν να γνωρίζεις για την πνευματική ιδιοκτησία και τα συγγενικά δικαιώματα ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Γιατί είναι σημαντική η πνευματική ιδιοκτησία; 2. Γιατί με αφορά η πνευματική ιδιοκτησία; 3. Πώς βοηθά η πνευματική ιδιοκτησία και τα συγγενικά δικαιώματα τούς δημιουργούς και τους δικαιούχους συγγενικών δικαιωμάτων να ζουν; 4. Τί είναι η πνευματική ιδιοκτησία και τα συγγενικά δικαιώματα; 5. Τί προστατεύει η πνευματική ιδιοκτησία; 6. Τί δεν προστατεύει η πνευματική ιδιοκτησία; 7. Πώς αποκτάται το δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας; 8. Σε ποιόν ανήκει το δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας; 9. Τί περιλαμβάνει το δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας; 10. Υπάρχουν περιορισμοί στο δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας 11. Πόσο διαρκεί το δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας και πόσο τα συγγενικά δικαιώματα; 12. Μεταβιβάζεται το δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας; 13. Τί είναι η συλλογική διαχείριση; 14. Πώς μπορώ να χρησιμοποιώ νόμιμα έργα τρίτων; 15. Πότε υπάρχει προσβολή δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας; 16. Τί είναι η πειρατεία; 17. Επιτρέπεται να κατεβάζω ελεύθερα έργα από το διαδίκτυο και να ανταλλάσσω αρχεία με προστατευόμενα έργα με τους φίλους μου (file sharing); 3

4 18. Τί πρέπει να γνωρίζω για τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (social media), τις πλατφόρμες περιεχομένου και την πνευματική ιδιοκτησία; 19. Πού μπορώ να μάθω περισσότερα για την πνευματική ιδιοκτησία και τα συγγενικά δικαιώματα; 4

5 1. Γιατί είναι σημαντική η πνευματική ιδιοκτησία; Η πνευματική ιδιοκτησία είναι άμεσα συνυφασμένη με την προστασία της ανθρώπινης δημιουργικότητας. Συγκεκριμένα με δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κάθε έργο του πνεύματος που δημιουργεί ο άνθρωπος που παίρνει κάποια μορφή. Μέσω των έργων του πνεύματος εκφραζόμαστε, κατανοούμε, γνωρίζουμε, μαθαίνουμε, αισθανόμαστε, επικοινωνούμε και ενίοτε ασκούμε επιχειρηματική δραστηριότητα. Η προστασία των έργων στην ουσία συνεπάγεται την προστασία των δημιουργών τους, τον σεβασμό και την αναγνώριση του πνευματικού τους μόχθου και την εξασφάλιση κινήτρων (οικονομικών και ηθικών) για περαιτέρω δημιουργία. Η παραγωγή έργων προωθεί τον πολιτισμό και εξασφαλίζει ότι οι δημιουργοί εργάζονται χωρίς εξαρτήσεις και περιορισμούς καθιστώντας τους κυρίαρχους των έργων τους. Η πνευματική ιδιοκτησία δεν διασφαλίζει μόνο τα συμφέροντα των δημιουργών αλλά και εκείνα του Κράτους, αφού έχει αντίκτυπο στις θέσεις εργασίας και στα έσοδα του Κράτους λόγω εισπράξεων ΦΠΑ και ασφαλιστικών εισφορών. Συνιστά δε καθοριστικό παράγοντα ανάπτυξης και προώθησης του πολιτισμού. Η προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας αποτελεί βασικό ανθρώπινο δικαίωμα (δεδομένου ότι αποτελεί μέρος του δικαιώματος στην ιδιοκτησία) και απολαμβάνει συνταγματικής προστασίας (άρθρο 5 παρ. 1 και 3 και άρθρο 17 παρ. 1 του Συντάγματος). 2. Γιατί με αφορά η πνευματική ιδιοκτησία; Ο καθένας μας είναι «δημιουργός». Αν για παράδειγμα γράφεις εργασίες, ζωγραφίζεις, γράφεις άρθρα στην εφημερίδα του σχολείου σου, ποιήματα, δημιουργείς ταινίες ή βίντεο, συνθέτεις ή τραγουδάς μου- 5

6 σική, βγάζεις φωτογραφίες, παίζεις σε κάποιο θεατρικό στο σχολείο ή εκτός σχολείου, γράφεις διηγήματα, είσαι δημιουργός ή δικαιούχος συγγενικού δικαιώματος. Αυτό σημαίνει (σε αδρές γραμμές) ότι δεν επιτρέπεται σε τρίτους να χρησιμοποιήσουν το έργο σου χωρίς την άδειά σου και χωρίς να αναφέρουν το όνομά σου. Ο καθένας μας όμως είναι και «χρήστης». Εάν χρησιμοποιείς έργα τρίτων, τραγουδάς τα τραγούδια τους, παίζεις τα θεατρικά τους έργα, φωτοτυπείς τα βιβλία τους, ανεβάζεις τα ποιήματά τους στο προσωπικό σου blog ή το βίντεό τους στο YouTube, τότε θα πρέπει να γνωρίζεις πως να το κάνεις νόμιμα χωρίς να παραβιάζεις τα δικαιώματά τους. 3. Πώς βοηθά η πνευματική ιδιοκτησία και τα συγγενικά δικαιώματα τούς δημιουργούς και τους δικαιούχους συγγενικών δικαιωμάτων να ζουν; Σε πολλές περιπτώσεις η δημιουργία είναι επάγγελμα. Δες για παράδειγμα τους συγγραφείς, τους ζωγράφους, τους γλύπτες, τους φωτογράφους, τους μουσικοσυνθέτες, τους ηθοποιούς, τους τραγουδιστές, τους μουσικούς (προσοχή: οι τελευταίες τρεις κατηγορίες προστατεύονται με συγγενικό δικαίωμα). Το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας τους εξασφαλίζει το δικαίωμα της αποκλειστικής οικονομικής εκμετάλλευσης των έργων τους. Δεν τους εξασφαλίζει ωστόσο την επιτυχία. Η επιτυχία ενός έργου εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, όπως το ταλέντο, τις περιστάσεις (χρονικές, γεωγραφικές και άλλες), τη διαφήμιση, την επένδυση που θα γίνει στο έργο τους, τις ανταγωνιστικές δημιουργίες στην αγορά, κ.ο.κ. Ωστόσο οι παράγοντες αυτοί από μόνοι τους δεν θα είχαν οικονομική αξία εάν ο δημιουργός δεν είχε την ιδιοκτησία του έργου του. Κατά συνέπεια κάποιοι δημιουργοί είναι πιο επιτυχημένοι από 6

7 άλλους, κάποιοι πιο πλούσιοι και κάποιοι πιο πτωχοί. Σε κάθε περίπτωση όμως το εισόδημα που προκύπτει από τα έργα τους τούς επιτρέπει στις περισσότερες περιπτώσεις να εξασφαλίσουν την επιβίωσή τους, τα υλικά της δημιουργίας τους, τις καθημερινές ανάγκες τους και αυτές της οικογένειάς τους και άλλα αγαθά ή υπηρεσίες ανάλογα με τον βαθμό επιτυχίας των έργων τους στην αγορά. Η εξασφάλιση της επιβίωσης των δημιουργών είναι στενά συνυφασμένη με το δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας ή το συγγενικό δικαίωμα επί των έργων τους. Λίγα λόγια για το παρελθόν Στο παρελθόν, οι ταλαντούχοι δημιουργοί έβρισκαν χρόνο και χρήματα να επικεντρωθούν στην τέχνη τους με τη βοήθεια πατρόνων. Οι πατρόνες ήταν πλούσιοι και ισχυροί άνθρωποι που ζητούσαν από τους δημιουργούς να δημιουργήσουν έργα για αυτούς (κατά παραγγελία). Τα χρήματα με τα οποία πλήρωναν τους δημιουργούς (χορηγίες) τους επέτρεπαν να συνεχίσουν να δημιουργούν. Ωστόσο οι περισσότεροι άνθρωποι δεν είχαν πρόσβαση στα έργα αυτά. Εκείνον τον καιρό τα έργα δημιουργούνταν σε μοναδικά αντίγραφα και αποκλειστικά για την τέρψη των πατρόνων που πλήρωναν για τη δημιουργία τους. Με τον καιρό η τεχνολογία άλλαξε δραστικά την κατάσταση των δημιουργών, καθιστώντας ευκολότερη για αυτούς την αναπαραγωγή (δημιουργία αντιγράφων) των έργων τους. Το 1454 η εφεύρεση της τυπογραφίας από τον Γουτεμβέργιο κατέστησε εφικτή τη δημιουργία πολλαπλών αντιγράφων έργων με χαμηλό κόστος. Αυτό επέτρεψε τα έργα του λόγου να μην είναι διαθέσιμα μόνο στους πλούσιους και ισχυρούς αλλά σε όλους τους ανθρώπους που ήξεραν και ήθελαν να διαβάζουν. Έκτοτε η ανάπτυξη της τεχνολογίας συνέβαλε καθοριστικά στον πολλαπλασιασμό και τη διάδοση των έργων προς όφελος του ευρέως κοινού. Η φωτογραφία, το ραδιόφωνο, η τηλεόραση, ο κινηματογράφος, τα 7

8 cds και τα dvds, τα ΜΡ3, οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές, το διαδίκτυο, τα τάμπλετ προχώρησαν την επανάσταση αυτή περαιτέρω και κατέστησαν πιο εύκολη και πιο φθηνή την αντιγραφή και διανομή όλων των ειδών έργων σε όλους. Τώρα που τα έργα είναι διαθέσιμα στον καθένα σε όποιο μέρος του κόσμου κι αν βρίσκεται, οι δημιουργοί δεν εξαρτώνται πλέον από εύπορους πατρόνες. Ωστόσο αντιμετωπίζουν ένα άλλο πρόβλημα. Μπορούν να ελέγξουν με δυσκολία πλέον τη διάδοση και αναπαραγωγή των έργων τους άρα και τα μέσα εκμετάλλευσής τους με αποτέλεσμα να κινδυνεύει η δυνατότητά τους να ζήσουν από αυτά. Βασική αρχή του δικαίου της πνευματικής ιδιοκτησίας είναι ένας δημιουργός να επιλέγει αν θέλει ή όχι να διαθέσει το έργο του σε τρίτους και με ποιους όρους. Θα πρέπει, επίσης, να μπορεί να επιλέγει αν θα το διαθέσει ή όχι ελεύθερα και χωρίς αντάλλαγμα. Αν αυτή η επιλογή δεν είναι εφικτή, στην ουσία αναιρείται το δικαίωμα του δημιουργού να ασκεί το επάγγελμά του και ταυτόχρονα η δυνατότητά του να εκμεταλλεύεται το αποτέλεσμα του πνευματικού του μόχθου. Όσοι δεν μπορούν να εξασφαλίσουν τα προς το ζην από το επάγγελμά τους αναγκάζονται να το εγκαταλείψουν και να προσφύγουν σε άλλα μέσα επιβίωσης. Αυτό σημαίνει ότι η δημιουργία περιορίζεται, οι επιλογές συρρικνώνονται, η πολιτιστική βιομηχανία μαραζώνει, τα έσοδα του Κράτους περιορίζονται, οι θέσεις εργασίας χάνονται και ο πολιτισμός βάλλεται. Αυτό δεν συμφέρει κανέναν. 4. Τί είναι η πνευματική ιδιοκτησία και τα συγγενικά δικαιώματα; Πνευματική ιδιοκτησία ονομάζεται το δικαίωμα που έχει ο δημιουργός ενός πρωτότυπου πνευματικού έργου πάνω στο έργο αυτό και του δίνει τη δυνατότητα να επιτρέπει ή να απαγορεύει τη χρήση του από τρίτους. 8

9 Τα συγγενικά δικαιώματα αντίστοιχα, παρέχουν προστασία στους παράγοντες εκείνους (φυσικά ή νομικά πρόσωπα), που συνεισφέρουν στην εμπορική παραγωγή, στην ερμηνεία, εκτέλεση και διάθεση των έργων είτε παρουσιάζοντάς τα στο κοινό είτε επενδύοντας οικονομικά στην εκμετάλλευση και διάδοσή τους. Οι συνεισφορές αυτών των προσώπων δεν πληρούν τις απαραίτητες προϋποθέσεις για να τους αναγνωριστεί δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας. Παίζουν, ωστόσο, καθοριστικό ρόλο στην ερμηνεία, μεσολάβηση, παραγωγή, διάδοση και εκμετάλλευση των έργων. ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Η προστασία των συγγενικών δικαιωμάτων είναι ανεξάρτητη από την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας, υπάρχει παράλληλα με αυτήν και την αφήνει ανεπηρέαστη. 5. Τί προστατεύει η πνευματική ιδιοκτησία; Οτιδήποτε δημιουργεί κανείς χρησιμοποιώντας το πνεύμα του και πιο συγκεκριμένα κάθε πρωτότυπο πνευματικό δημιούργημα λόγου, τέχνης ή επιστήμης που εκφράζεται με οποιαδήποτε μορφή προστατεύεται με δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας. Η πρωτοτυπία είναι μια έννοια θεωρητική (δηλαδή ορίζεται στη θεωρία και στις αποφάσεις των δικαστηρίων) αλλά και εμπειρική. Συνοπτικά και σε γενικές γραμμές πρωτότυπο θεωρείται ένα έργο όταν παρουσιάζει στατιστική μοναδικότητα δηλαδή κανείς άλλος βρισκόμενος υπό παρόμοιες συνθήκες με τον ίδιο σκοπό στο μυαλό του δεν μπορεί λογικά να καταλήξει στο ίδιο δημιουργικό αποτέλεσμα. Σύμφωνα με αποφάσεις του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ) τα κράτη μέλη της ΕΕ θα πρέπει να ακολουθούν ένα ενιαίο κριτήριο πρωτοτυπίας για όλα τα έργα. Σύμφωνα με το κριτήριο αυτό, ένα έργο θα πρέπει να αποτελεί προσωπική πνευματική δημιουργία του δημιουργού του. Κατά το ΔΕΕ αυτό σημαίνει ότι δεν αρκεί ένα έργο να επιδεικνύει ικανό βαθμό επιδεξιότητας και κόπου (substantial skill and labour). Ο δημιουργός του θα πρέπει 9

10 να έχει κάνει ελεύθερες και δημιουργικές επιλογές και να έχει θέσει επ αυτού την προσωπική του σφραγίδα. Με άλλα λόγια χρειάζεται ουσιαστική πνευματική συμβολή του δημιουργού στη δημιουργία του έργου και δεν αρκεί ένα έργο να μην είναι αντίγραφο άλλου. Έργα που προστατεύονται με δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας είναι ιδίως: τα γραπτά κείμενα (μυθιστορήματα, χρονογραφήματα, ποιήματα, παραμύθια, σενάρια, στίχοι τραγουδιών, επιστημονικά συγγράμματα κ.ά.) αλλά και τα προφορικά έργα (π.χ. διαλέξεις, ομιλίες, κηρύγματα κ.ά.) τα μουσικά έργα (οι μουσικές συνθέσεις, τα ring tones κ.ά.) τα έργα των εικαστικών τεχνών (σχέδια, πίνακες ζωγραφικής, γλυπτά, χαρακτικά, λιθογραφίες) αλλά και των εφαρμοσμένων τεχνών (σχέδια κοσμημάτων και επίπλων, οι δημιουργίες μόδας κ.ά.), οι φωτογραφίες, τα αρχιτεκτονικά έργα, οι εικονογραφήσεις, οι χάρτες και τα τρισδιάστατα έργα που αναφέρονται στη γεωγραφία, την τοπογραφία, την αρχιτεκτονική τα οπτικοακουστικά έργα (ταινίες, ντοκιμαντέρ, βιντεοκλίπ, κινούμενα σχέδια κ.ά.), τα θεατρικά έργα, οι χορογραφίες και οι παντομίμες οι διασκευές, όπως για παράδειγμα η διασκευή ενός κλασικού θεατρικού έργου για να παρουσιαστεί σε παιδικό θέατρο και οι μεταφράσεις οι συλλογές έργων ή συλλογές εκφράσεων της λαϊκής παράδοσης ή απλών γεγονότων και στοιχείων, όπως οι εγκυκλοπαίδειες, οι ανθολογίες κ.ά. οι βάσεις δεδομένων, όπως για παράδειγμα μια ψηφιακή εφημερίδα στο διαδίκτυο 10

11 τα προγράμματα ηλεκτρονικών υπολογιστών (η/υ), όπως οι εφαρμογές στο κινητό. ΣΗΜΑΝΤΙΚΟ: Ένα έργο δεν χρειάζεται να είναι όμορφο, χρήσιμο ή να έχει καλλιτεχνική αξία για να προστατεύεται με δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας. Τα έργα προστατεύονται ανεξάρτητα από την ποιότητά τους, την αξία τους ή τις ιδέες που μεταφέρουν. Η αδέξια ζωγραφιά ενός μικρού παιδιού προστατεύεται με τον ίδιο ακριβώς τρόπο όπως ο πίνακας ενός καταξιωμένου ζωγράφου. Ένα διαφημιστικό σποτ προστατεύεται το ίδιο με ένα δημοφιλές τραγούδι. Ακόμη και αν ένα έργο είναι παράνομο, προστατεύεται. Για παράδειγμα τα graffiti στους τοίχους, αν και είναι παράνομα, προστατεύονται με δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας, εφόσον είναι πρωτότυπα. Έτσι ο ιδιοκτήτης του έργου μπορεί να καλύψει τα graffiti βάφοντας τον τοίχο του σπιτιού του αλλά δεν μπορεί να τα αναπαράγει σε posters και να τα εμπορευθεί. ΚΑΙ ΑΛΛΟ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟ: Κανείς θα πρέπει να διαχωρίζει μεταξύ του υλικού φορέα που «μεταφέρει» το έργο και του άυλου αγαθού («έργου») που αυτό ενσωματώνει. Δηλαδή όταν κανείς αγοράζει ένα βιβλίο αγοράζει το χαρτί και το μελάνι. Μπορεί να το διαβάσει, να το χαρίσει ή και να το καταστρέψει. Δεν μπορεί όμως να το αντιγράψει σε πολλαπλά αντίγραφα και να το εμπορευθεί. Το ίδιο συμβαίνει με ένα DVD που περιέχει μία ταινία ή με ένα CD που περιέχει μουσική ή λογισμικό. 6. Τί δεν προστατεύει η πνευματική ιδιοκτησία; Για να υπάρχει προστασία από το δίκαιο της πνευματικής ιδιο- 11

12 κτησίας πρέπει να υπάρχει έργο, δηλαδή να υπάρχει μία ιδέα ή σκέψη που να έχει εκφραστεί με κάποιο τρόπο (έστω και προφορικά) και να έχει πάρει μία συγκεκριμένη μορφή. Οι ιδέες ως ιδέες δεν προστατεύονται, καθώς στόχος είναι να διασφαλιστεί η ελεύθερη κυκλοφορία τους προς όφελος της εξέλιξης και της προόδου. Για παράδειγμα, η ιδέα να γράψω ένα βιβλίο για την ιστορία ενός μετανάστη που φθάνει στην Ελλάδα μετά από ταλαιπωρία πολλών ημερών και έχοντας διασχίσει πολλές χώρες, δεν προστατεύεται. Για το ίδιο θέμα μπορεί να γράψει βιβλίο και οποιοσδήποτε άλλος συγγραφέας. Η συγκεκριμένη ιστορία όμως που θα προκύψει από το θέμα αυτό, όπως θα αποτυπωθεί (για παράδειγμα στο χαρτί ή στην οθόνη του υπολογιστή μου) προστατεύεται με δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας. Κάθε συγγραφέας έχει δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας στη δική του ιστορία (ανεξάρτητα αν αυτή βασίζεται στο ίδιο θέμα με την ιστορία άλλων), στον βαθμό βέβαια που την έχει γράψει μόνος του και ανεξάρτητα από τον άλλο (δηλαδή δεν είναι η μία προϊόν αντιγραφής της άλλης) και στον βαθμό που παρουσιάζει πρωτοτυπία. Το ίδιο ισχύει και τις επιχειρηματικές ιδέες όσο καινοτόμες ή προσοδοφόρες και αν είναι. Για παράδειγμα, ένας νέος τρόπος (μέθοδος) διαφήμισης σε ανελκυστήρες ή σε πόρτες ταξί ή η διανομή κατ οίκον διαιτητικού φαγητού, δεν προστατεύονται με δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας. Ενδέχεται, ωστόσο, να προστατεύονται με άλλους νομικούς τρόπους. Εκτός από τις ιδέες και από τα έργα που δεν είναι πρωτότυπα, δεν προστατεύονται και: οι νόμοι, οι δικαστικές αποφάσεις και τα διοικητικά έγγραφα 12

13 οι εκφράσεις της λαϊκής παράδοσης (π.χ. τα παραδοσιακά ποιήματα και τραγούδια, τα γνωμικά, οι παροιμίες και οι δημοτικοί χοροί) οι ειδήσεις και τα απλά γεγονότα οι μαθηματικοί τύποι, οι διαδικασίες και οι μέθοδοι τα έργα των οποίων η προστασία της διάρκειας της πνευματικής ιδιοκτησίας έχει λήξει. 7. Πώς αποκτάται το δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας; Το δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας αποκτάται αυτόματα χωρίς διατυπώσεις με τη δημιουργία (όχι απαραίτητα και την ολοκλήρωση) του έργου, χωρίς να υπάρχει ανάγκη κατοχύρωσης (όπως υπάρχει για τα σήματα ή τις ευρεσιτεχνίες). Δεν χρειάζεται δηλαδή ο δημιουργός να πάει σε κάποιον φορέα ή οργανισμό για να καταθέσει το έργο του, προκειμένου να του αναγνωριστεί δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας πάνω σε αυτό. Συνεπώς, δεν απαιτούνται τυπικές διαδικασίες για να αποκτήσει ο δημιουργός δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας. Αυτό που ακολουθείται στην πράξη για να υπάρχει μια απόδειξη στα χέρια του δημιουργού είναι η εφαρμογή δύο πρακτικών. Η πρώτη είναι να απευθυνθεί ο δημιουργός σε συμβολαιογράφο και να πραγματοποιήσει μια πράξη κατάθεσης του έργου. Εναλλακτικά μπορεί να στείλει μια συστημένη επιστολή στον εαυτό του ή σε έναν φίλο του και να διατηρήσει (ο ίδιος ή ο φίλος του αντίστοιχα) τον φάκελο κλειστό, μέχρις ότου -και εφόσον βέβαια- υπάρξει δικαστική διαμάχη, οπότε και θα ανοιχθεί ο φάκελος στο δικαστήριο από τον δικαστή. 13

14 Επίσης, η προσθήκη του σήματος στα έργα πνευματικής ιδιοκτησίας είναι αδιάφορη για τη γένεση του δικαιώματος και δεν προσθέτει, ούτε αφαιρεί τίποτα αναφορικά με τα θέματα πνευματικής ιδιοκτησίας. Ακόμα και αν ένα έργο δεν έχει αυτή την ένδειξη, δεν σημαίνει ότι δεν προστατεύεται. Έχει επικρατήσει, όμως, στις συναλλαγές η αναγραφή της ένδειξης, μετά από την οποία μπαίνει το όνομα αυτού που έχει το δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας επί του έργου (δικαιούχος), ενώ συνήθως ακολουθεί το έτος που δημιουργήθηκε ή δημοσιεύτηκε το έργο. Στην ουσία η ένδειξη αυτή αποτελεί μια υπενθύμιση για το κοινό ότι το έργο προστατεύεται με δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας και αναφέρει ποιος έχει το σχετικό δικαίωμα. 8. Σε ποιόν ανήκει το δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας; Το δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας ανήκει αρχικά μόνο στον δημιουργό, δηλαδή το φυσικό πρόσωπο που δημιούργησε το έργο. Τις περισσότερες φορές είναι εύκολο να αναγνωρισθεί ο δημιουργός, καθώς αναφέρεται το όνομά του πάνω στο έργο, όπως για παράδειγμα σε ένα βιβλίο αναφέρεται ο συγγραφέας του στο εξώφυλλο ή σε έναν πίνακα υπάρχει η υπογραφή του ζωγράφου. Εσύ είσαι ο δημιουργός της φωτογραφίας που τράβηξες, του άρθρου που έγραψες για τη σχολική εφημερίδα ή του σχεδίου που ζωγράφισες. Σου ανήκουν τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας επί αυτών. Συχνά, όμως, για να δημιουργηθεί ένα έργο χρειάζεται η συνεργασία περισσότερων προσώπων, καθένας από τους οποίους συνεισφέρει δημιουργικά. Στις περιπτώσεις αυτές -ανάλογα με τον τρόπο συνεργασίας- καθένας από αυτούς που συμμετείχαν θεωρείται συνδημιουργός και έχει συγκεκριμένα δικαιώματα πάνω στο έργο. Ο δημιουργός μπορεί να επιλέξει να δώσει τα δικαιώματά του (ή 14

15 μέρος αυτών) σε τρίτους ή απλώς να επιτρέψει τη χρήση τους. Αυτό συνήθως γίνεται βάσει γραπτών συμβάσεων και οι τρίτοι καθίστανται δικαιούχοι. Έτσι για παράδειγμα ένας συγγραφέας μπορεί να μεταβιβάσει τα δικαιώματά του στον εκδότη που θα δημοσιεύσει το έργο του, ένας μουσικοσυνθέτης σε μία δισκογραφική εταιρεία, ένας σκηνοθέτης σε μία κινηματογραφική εταιρεία, κ.ο.κ. Είναι σημαντικό να γνωρίζει κανείς ότι την άδεια για τη χρήση ενός έργου την παίρνει κανείς από τον δικαιούχο και όχι από τον δημιουργό, εάν ο δημιουργός δεν είναι πλέον ο δικαιούχος του έργου, έχει δηλαδή μεταβιβάσει σε τρίτον τα δικαιώματά του επ αυτού. Ωστόσο σημαντικό, επίσης, είναι να γνωρίζει κανείς ότι μόνο το περιουσιακό δικαίωμα μεταβιβάζεται και όχι το ηθικό. Οπότε σε κάθε περίπτωση και ανεξάρτητα από που κανείς έχει πάρει την άδεια χρήσης ενός έργου, θα πρέπει πάντοτε να αναφέρει το όνομα του δημιουργού και να μην προβαίνει σε χρήσεις που παραβιάζουν το ηθικό του δικαίωμα. 9. Τί περιλαμβάνει το δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας; Η ουσία του δικαιώματος της πνευματικής ιδιοκτησίας, όπως και κάθε δικαιώματος, είναι πως ο δικαιούχος του έχει τον πλήρη και αποκλειστικό έλεγχο επί του έργου του. Αυτό σημαίνει ότι αφενός μπορεί να το χρησιμοποιεί όπως εκείνος κρίνει και αφετέρου μπορεί να εμποδίσει οποιονδήποτε τρίτο να προβεί σε οποιαδήποτε χρήση του έργου του χωρίς την άδειά του. Στο απόλυτο και αποκλειστικό αυτό δικαίωμα ο νόμος αναγνωρίζει εξαιρέσεις χάριν του δημοσίου συμφέροντος, οι οποίες αναφέρονται παρακάτω. Το δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας περιλαμβάνει δύο κατηγορίες δικαιωμάτων: το περιουσιακό και το ηθικό δικαίωμα. 15

16 16 α. Το περιουσιακό δικαίωμα Το περιουσιακό δικαίωμα δίνει τη δυνατότητα στον δημιουργό να εκμεταλλεύεται οικονομικά το έργο του. Ενδεικτικά το περιουσιακό δικαίωμα περιλαμβάνει 1. Το δικαίωμα εγγραφής του έργου, το δικαίωμα σε υλικό φορέα (π.χ. το δικαίωμα να εγγραφεί μια μουσική σύνθεση σε ένα cd). 2. Το δικαίωμα αναπαραγωγής του έργου, δηλαδή την παραγωγή ενός ή περισσότερων αντιτύπων του (π.χ. φωτοτυπίες, αντιγραφή cd, αντιγραφή ζωγραφικών έργων, η φόρτωση (uploading) και το κατέβασμα (downloading) έργων στο διαδίκτυο, η αποθήκευση ενός έργου στον υπολογιστή κ.ά.). 3. Το δικαίωμα δημιουργίας παράγωγου έργου, δηλαδή τη μετάφρασή του σε άλλες γλώσσες, τη διασκευή, την προσαρμογή ή άλλη μετατροπή του που αναφέρεται μόνο στη δημόσια χρήση του έργου. Συνεπώς, αν μεταφράσεις για δική σου χρήση ένα έργο, δεν χρειάζεσαι την άδεια του δημιουργού. 4. Το δικαίωμα διανομής του έργου (π.χ. την πώλησή του σε καταστήματα ή στο διαδίκτυο). 5. Το δικαίωμα εκμίσθωσης (εμπορικός δανεισμός) και του δημόσιου δανεισμού του (δανεισμός από βιβλιοθήκες και άλλα κοινωφελή ιδρύματα). Η αγορά ενός αντιτύπου ενός έργου δεν δίνει το δικαίωμα στον κάτοχο του να το εκμισθώνει ή και να το δανείζει δημόσια χωρίς την άδεια του δημιουργού. Έτσι π.χ. τα καταστήματα που μισθώνουν ταινίες (video clubs) για να προβούν στην εκμίσθωση μιας ταινίας πρέπει να λαμβάνουν άδεια από τον δημιουργό και όχι απλά να αγοράσουν ένα αντίγραφο της ταινίας. 6. Το δικαίωμα της δημόσιας εκτέλεσής του. Κάθε εκτέλεση του έργου που το κάνει προσιτό σε έναν κύκλο ανθρώπων ευρύτερο από τον στενό κύκλο της οικογένειας και το άμεσο κοινωνικό περι-

17 βάλλον του χρήστη, όπως για παράδειγμα η μουσική που ακούγεται στα καταστήματα, στα εστιατόρια και σε άλλους δημόσιους χώρους αποτελεί δημόσια εκτέλεση και απαιτείται η άδεια των δημιουργών (και των δικαιούχων συγγενικών δικαιωμάτων). 7. Το δικαίωμα της ραδιοτηλεοπτικής μετάδοσής του, δηλαδή για να προβληθεί μια ταινία στην τηλεόραση θα πρέπει να ληφθεί άδεια. 8. Το δικαίωμα παρουσίασής του στο κοινό με οποιονδήποτε τρόπο (π.χ. μετάδοση του έργου μέσω διαδικτύου). Συνοπτικά κανείς δεν μπορεί να αξιοποιήσει ή χρησιμοποιήσει το έργο τρίτου χωρίς την άδειά του με την επιφύλαξη των εξαιρέσεων που αναφέρονται παρακάτω. β. Το ηθικό δικαίωμα Ο δημιουργός εκτός από το περιουσιακό δικαίωμα έχει και το ηθικό δικαίωμα που προστατεύει την προσωπική σχέση που έχει ο δημιουργός με το έργο του. Το ηθικό δικαίωμα περιλαμβάνει κυρίως: 1. Το δικαίωμα δημοσίευσης του έργου, δηλαδή τη δυνατότητα του δημιουργού να αποφασίζει αν, πως, πότε και που το έργο του θα γίνει προσιτό στο κοινό. 2. Το δικαίωμα αναγνώρισης της πατρότητάς του, δηλαδή το δικαίωμα να αναφέρεται πάντα ως ο δημιουργός του έργου ή ακόμα και το δικαίωμά του να κρατάει την ανωνυμία του ή να χρησιμοποιεί ψευδώνυμο. 3. Το δικαίωμα διατήρησης της ακεραιότητας του έργου, να απαγορεύει δηλαδή οποιαδήποτε παραμόρφωση, περικοπή ή άλλη τροποποίηση του έργου του. 17

18 4. Το δικαίωμα προσπέλασης, δηλαδή το δικαίωμα του δημιουργού να έχει πρόσβαση στο έργο του, ακόμη και αν το περιουσιακό δικαίωμα ή η κυριότητα του υλικού φορέα που το ενσωματώνει ανήκει σε τρίτον, οπότε και η προσπέλαση πρέπει να πραγματοποιείται κατά τρόπο που προκαλεί τη μικρότερη δυνατή όχληση στον δικαιούχο. Για παράδειγμα, όταν ένας ζωγράφος πωλήσει έναν πίνακά του μπορεί να ζητήσει αργότερα από τον αγοραστή να αποκτήσει πρόσβαση σε αυτόν για να μπορέσει να θυμηθεί κάποια λεπτομέρεια που ίσως του είναι χρήσιμη για κάποιο άλλο έργο που δημιουργεί. 5. Το δικαίωμα της υπαναχώρησης που δίνει τη δυνατότητα στον δημιουργό να υπαναχωρήσει από συμβάσεις μεταβίβασης ή εκμετάλλευσης έργων λόγου ή επιστήμης, εφόσον είναι αναγκαίο για την προστασία της προσωπικότητάς του εξαιτίας μεταβολής στις πεποιθήσεις του ή στις περιστάσεις με προϋπόθεση την προηγούμενη καταβολή αποζημίωσης στον αντισυμβαλλόμενο για τη ζημία του. Η ιδιαιτερότητα του ηθικού δικαιώματος έγκειται στο ότι δεν μεταβιβάζεται σε άλλον. Παραμένει στον δημιουργό, ακόμη και αν ο δημιουργός μεταβιβάσει όλα τα δικαιώματα στο έργο του. 10. Υπάρχουν περιορισμοί στο δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας; Ο νόμος προβλέπει ρητά ορισμένες περιπτώσεις όπου το δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας περιορίζεται και μπορεί να γίνει ελεύθερη χρήση των έργων για συγκεκριμένους σκοπούς. Στις περιπτώσεις ωστόσο αυτές θα πρέπει πάντα να αναφέρεται ποιος είναι ο δημιουργός του έργου ή ο δικαιούχος του συγγενικού δικαιώματος και γενικότερα να ακολουθούνται οι όροι που προβλέπει ο νόμος. 18

19 Μερικές από αυτές τις εξαιρέσεις σε αδρές γραμμές είναι οι παρακάτω: 1. Παράθεση σύντομων αποσπασμάτων για υποστήριξη γνώμης ή άσκηση κριτικής. Μπορείς δηλαδή να χρησιμοποιείς αποσπάσματα από έργα τρίτων σε μια εργασία σου αλλά θα πρέπει σε κάθε περίπτωση το απόσπασμα να είναι σύντομο, να το χρησιμοποιείς για να υποστηρίξεις τη γνώμη σου ή για να ασκήσεις κριτική σε αυτό και να αναφέρεις πάντα την πηγή και το όνομα του δημιουργού και του εκδότη. 2. Αναπαραγωγή έργων σε εκπαιδευτικά σχολικά βιβλία και ανθολογίες. 3. Αναπαραγωγή έργων για διδασκαλία ή για εξετάσεις σε εκπαιδευτικό ίδρυμα με αναφορά του δημιουργού και της πηγής. 4. Χρήση έργων για λόγους ενημέρωσης. 5. Δημόσια παράσταση ή εκτέλεση έργων σε περίπτωση επίσημων τελετών και στο πλαίσιο δραστηριότητας εκπαιδευτικών ιδρυμάτων από το προσωπικό και τους μαθητές ή σπουδαστές. Τέλος, μια από τις σημαντικότερες εξαιρέσεις είναι και η αναπαραγωγή έργων για ιδιωτική χρήση. Ιδιωτική είναι η χρήση όταν γίνεται από τον ίδιο τον κάτοχο του υλικού φορέα του έργου (π.χ. του βιβλίου, του cd, του dvd, κλπ.) ή από το οικογενειακό και στενό κοινωνικό του περιβάλλον. Για παράδειγμα μπορείς να κατεβάσεις μια φωτογραφία από το Internet και να τη βάλεις wall paper στην οθόνη του ηλεκτρονικού υπολογιστή σου αλλά δεν μπορείς να χρησιμοποιήσεις αυτήν την εικόνα για να την τυπώσεις σε μπλουζάκια και να τα πουλάς. Οι περιορισμοί αυτοί αφορούν στο περιουσιακό δικαίωμα και μόνο. Το ηθικό δικαίωμα σε γενικές γραμμές δεν περιορίζεται. Οι εξαι- 19

20 ρέσεις που υφίστανται για το δικαίωμα της πνευματικής ιδιοκτησίας εφαρμόζονται και στα συγγενικά δικαιώματα. ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Η αναπαραγωγή των έργων για ιδιωτική χρήση έχει σημαντικές οικονομικές επιπτώσεις στα συμφέροντα των δημιουργών και των δικαιούχων συγγενικών δικαιωμάτων, καθώς μειώνει τις πωλήσεις και κατά συνέπεια και τα έσοδά τους. Για τη διατήρηση μίας ισορροπίας μεταξύ των δικαιωμάτων των δικαιούχων και της ανάγκης του κοινού ορίστηκε η καταβολή μιας εύλογης αμοιβής προς όφελος των δικαιούχων. Η εύλογη αυτή αμοιβή αποτελεί ένα ποσοστό επί της αξίας των τεχνικών μέσων (π.χ. συσκευές εγγραφής ήχου ή ήχου και εικόνας, υλικοί φορείς ψηφιακής αντιγραφής (CD RW ή CDR), φωτοτυπικά μηχανήματα, χαρτί κατάλληλο για φωτοτυπίες, κλπ.) που χρησιμοποιούνται για την αναπαραγωγή των έργων στο πλαίσιο της ιδιωτικής αναπαραγωγής. Η εύλογη αυτή αμοιβή καταβάλλεται από τους εισαγωγείς ή τους παραγωγούς των μέσων αυτών στους δημιουργούς και στους δικαιούχους των συγγενικών δικαιωμάτων μέσω των οργανισμών συλλογικής διαχείρισης. 20

21 11. Πόσο διαρκεί το δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας και πόσο τα συγγενικά δικαιώματα; Το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας προσπαθεί να βρει ισορροπίες ανάμεσα στα δικαιώματα των δημιουργών που απορρέουν από την προστασία των έργων τους και στα δικαιώματα του κοινού για πρόσβαση και χρήση των έργων αυτών. Για τον λόγο αυτό, η προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας, τόσο του περιουσιακού όσο και του ηθικού δικαιώματος διαρκεί εβδομήντα (70) χρόνια μετά τον θάνατο του δημιουργού. Η διάρκεια υπολογίζεται από την 1 η Ιανουαρίου του έτους που έπεται εκείνου κατά το οποίο απεβίωσε ο δημιουργός. Μετά τη λήξη προστασίας του έργου το έργο γίνεται κοινό κτήμα, ανήκει δηλαδή στην ανθρωπότητα και μπορεί ο καθένας να το χρησιμοποιεί ελεύθερα χωρίς να ζητάει άδεια και χωρίς να καταβάλει αμοιβή. Συνεπώς, μετά τον θάνατο του δημιουργού οι κληρονόμοι του έχουν τόσο το περιουσιακό όσο και το ηθικό δικαίωμά του για 70 χρόνια και μπορούν να εισπράττουν δικαιώματα αλλά και να επικαλούνται, για παράδειγμα, το ηθικό δικαίωμα αναγνώρισης της πατρότητας, αν κάποιος τρίτος παρουσιάζει το έργο ως δικό του. Προσοχή: Δυο από τις εξουσίες του ηθικού δικαιώματος και συγκεκριμένα το δικαίωμα της πατρότητας και το δικαίωμα της ακεραιότητας του έργου δεν έχουν χρονικό περιορισμό, δηλαδή η προστασία τους δεν λήγει ποτέ. Άρα, για παράδειγμα ένα έργο να μπορεί να χρησιμοποιηθεί ελεύθερα χωρίς την άδεια του δημιουργού του, εφόσον παρέλθουν 70 χρόνια από τον θάνατο αυτού αλλά δεν επιτρέπεται η λανθασμένη αναφορά άλλου ως δημιουργού του έργου. Η διάρκεια των συγγενικών δικαιωμάτων ορίζεται κατά κανόνα σε πενήντα (50) χρόνια με αφετηρία κάποια επιχειρησιακά σημεία παραγωγής ή διάθεσης του έργου. 21

22 Προσοχή: Εάν μέσα στα 50 χρόνια από την ερμηνεία ή εκτέλεση ενός έργου, αυτό ενσωματωμένο σε κάποιο μέσο δημοσιευτεί ή παρουσιαστεί νόμιμα στο κοινό, η προστασία διαρκεί 70 χρόνια από την ημερομηνία της πρώτης αυτής δημοσίευσης ή παρουσίασης Μεταβιβάζεται το δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας; Ο δημιουργός του έργου συχνά δεν μπορεί ο ίδιος να εκμεταλλευθεί το έργο του, γιατί δεν έχει την οικονομική δυνατότητα, την επιχειρησιακή υποστήριξη ή την υποδομή για κάτι τέτοιο. Για αυτόν τον λόγο συνάπτει συμβάσεις με τρίτους για να εκμεταλλευθεί και να αξιοποιήσει το έργο του μεταβιβάζοντας το σύνολο του περιουσιακού του δικαιώματος ή μέρος αυτού ή απλώς τους παρέχει την άδεια να το εκμεταλλευτούν με συγκεκριμένους όρους. Αν ο δημιουργός δεν έχει μεταβιβάσει πλήρως το δικαίωμα επί του έργου του, παραμένει δικαιούχος του δικαιώματός του αλλά επιτρέπει στον τρίτο να ασκεί ορισμένες από τις εξουσίες του για ένα περιορισμένο χρονικό διάστημα και σκοπό ή/και σε ένα περιορισμένο γεωγραφικό χώρο, με αντάλλαγμα την καταβολή αμοιβής. Για παράδειγμα, ο συγγραφέας ενός διηγήματος μπορεί να δώσει άδεια σε έναν εκδότη να δημοσιεύσει και να διανείμει ένα μυθιστόρημα που έχει γράψει στην Ελλάδα και σε έναν άλλο εκδότη να το μεταφράσει στα γαλλικά, να το δημοσιεύσει στην Γαλλία και να το διανείμει εκεί. Μπορεί ακόμη να δώσει άδεια σε έναν τρίτο να το διασκευάσει, προκειμένου να γίνει κινηματογραφική ταινία ή θεατρικό έργο. Αυτό που θα πρέπει να θυμάται κανείς είναι ότι εναπόκειται στον δημιουργό να αποφασίζει πως θα εκμεταλλευτεί το έργο του.

23 Δεδομένου ωστόσο ότι το διαδίκτυο δεν διευκολύνει πάντοτε την ατομική συναλλαγή με τον δημιουργό υπάρχουν φορείς, όπως οι άδειες Creative Commons, που παρέχουν δυνατότητες υπαγωγής ενός έργου σε ευρέως γνωστές άδειες (ανεξαρτήτως χώρας προέλευσης του έργου), προκειμένου οι δημιουργοί να γνωστοποιήσουν στο ευρύ κοινό ποια δικαιώματα θέλουν να ασκήσουν αναφορικά με τα έργα τους και με ποιους όρους. Για περισσότερες πληροφορίες σε σχέση με τις άδειες creative commons δείτε εδώ: Τί είναι η συλλογική διαχείριση; Συχνά στην πράξη είναι ιδιαίτερα δύσκολο ως αδύνατο ο δημιουργός να διαχειριστεί μόνος του τα δικαιώματά του σε ολόκληρη τη χώρα ή ακόμη περισσότερο σε ολόκληρο τον κόσμο. Για το λόγο αυτό χρησιμοποιεί συλλογικούς φορείς, οι οποίοι είναι γνωστοί ως οργανισμοί συλλογικής διαχείρισης. Οι συλλογικοί αυτοί φορείς σκοπό έχουν την προστασία μιας κατηγορίας δημιουργών ή δικαιούχων συγγενικών δικαιωμάτων και κυρίως τη διαχείριση των περιουσιακών τους δικαιωμάτων. Για παράδειγμα, ένας μουσικοσυνθέτης του οποίου οι συνθέσεις ακούγονται σε τραγούδια που παίζονται από καταστήματα στην Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό δεν έχει τη δυνατότητα να πάει ο ίδιος σε κάθε κατάστημα σε κάθε γωνιά της γης και να συλλέξει ο ίδιος δικαιώματα για το έργο του. Τον ρόλο αυτόν αναλαμβάνει ο οργανισμός συλλογικής διαχείρισης που θα επιλέξει ο ίδιος να τον εκπροσωπήσει βάσει της μεταξύ τους συμφωνίας. Οι οργανισμοί συλλογικής διαχείρισης έχουν τη δυνατότητα να συλλέγουν δικαιώματα και από άλλες χώρες βάσει διμερών συμφωνιών που συ- 23

24 νάπτουν με αντίστοιχους οργανισμούς σε άλλες χώρες (συμβάσεις αμοιβαιότητας). Για να βρείτε τους οργανισμούς συλλογικής διαχείρισης που λειτουργούν νόμιμα στην Ελλάδα δείτε εδώ php/ / Πώς μπορώ να χρησιμοποιώ νόμιμα έργα τρίτων; Σύμφωνα με όσα εξηγήσαμε ανωτέρω πρέπει να έγινε σαφές ότι για να χρησιμοποιήσεις νόμιμα έργο τρίτου θα πρέπει υποχρεωτικά να πάρεις την άδειά του. Άδεια δεν χρειάζεται μόνο αν πρόκειται για έργα που αποτελούν κοινό κτήμα, δηλαδή έχει παρέλθει η διάρκεια προστασίας τους ή για έργα που δεν προστατεύονται με δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας ή συγγενικό δικαίωμα ή για ιδέες που εμπεριέχονται μέσα σε έργα. Επίσης, μπορείς να χρησιμοποιήσεις έργα τρίτων αν η χρήση τους εμπίπτει σε έναν από τους περιορισμούς ή τις εξαιρέσεις του περιουσιακού δικαιώματος. Τέλος, μπορείς να χρησιμοποιήσεις έργα αν ρητά αναγράφεται σε αυτά ότι ο δικαιούχος τους τα διαθέτει ελεύθερα ή τα διαθέτει βάσει αδειών ανοιχτού περιεχομένου που επιτρέπουν το είδος της χρήσης που προτίθεσαι να κάνεις. Προσοχή: Έργα που διατίθενται με άδειες Creative Commons δεν είναι έργα που μπορείς να χρησιμοποιείς ελεύθερα, παρά μόνο βάσει των όρων της αδείας με την οποία διατίθενται. Υπάρχουν ορισμένες ιστοσελίδες στο διαδίκτυο που περιλαμβάνουν έργα που είτε είναι κοινό κτήμα είτε είναι διαθέσιμα για ορισμένες χρήσεις. Σε κάθε περίπτωση πριν τη χρήση ενός έργου θα 24

25 πρέπει να δεις αναλυτικά τους όρους που το συνοδεύουν (ή τους όρους της ιστοσελίδας στην οποία διατίθεται) για να δεις τι επιτρέπεται και τι όχι. ΣΗΜΑΝΤΙΚΟ: Οτιδήποτε βρίσκεται στο διαδίκτυο δεν σημαίνει ότι είναι ελεύθερο δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας ή/και συγγενικών δικαιωμάτων. Αυτό σημαίνει ότι δεν μπορείς να το χρησιμοποιείς χωρίς άδεια, εκτός αν είναι μόνο για προσωπική σου χρήση (με την εξαίρεση των ηλεκτρονικών βάσεων δεδομένων). H προσωπική χρήση δεν περιλαμβάνει την ανάρτηση έργων στο Facebook ή τη χρήση έργων που βρίσκονται σε αυτό. Το ίδιο ισχύει και για το ΥouTube και τις άλλες πλατφόρμες περιεχομένου ή μέσα κοινωνικής δικτύωσης (social media). Πρακτική συμβουλή: Για να λάβεις άδεια από τον δημιουργό για να χρησιμοποιήσεις το έργο του μπορείς να επικοινωνήσεις απευθείας μαζί του, αν για παράδειγμα υπάρχουν τα στοιχεία του στο διαδίκτυο ή ενδεχομένως με τον εκδότη ή με όποιον άλλο δικαιούχο, τα στοιχεία του οποίου αναγράφονται πάνω στο έργο. Μπορείς, επίσης, να κάνεις μια έρευνα σε μια μηχανή αναζήτησης για σχετικές πληροφορίες ή να αναζητήσεις πληροφορίες από τους σχετικούς οργανισμούς συλλογικής διαχείρισης που μπορεί να εκπροσωπούν τον συγκεκριμένο δημιουργό ή δικαιούχο συγγενικών δικαιωμάτων (βλ. παραπάνω για τους οργανισμούς συλλογικής διαχείρισης. Τα στοιχεία των οργανισμών βρίσκονται αναρτημένα στην ιστοσελίδα του ΟΠΙ). 25

26 15. Πότε υπάρχει προσβολή δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας; Προσβολή δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας ή συγγενικού δικαιώματος υπάρχει όταν ένα έργο χρησιμοποιείται χωρίς την άδεια του δικαιούχου ή κατά παράβαση άδειας που έχει δοθεί από τον δικαιούχο. Η προσβολή του δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας υφίσταται ακόμα και αν δεν γίνεται με σκοπό το κέρδος. Ο νόμος προβλέπει αυστηρές κυρώσεις στις περιπτώσεις αυτές συμπεριλαμβανομένης φυλάκισης και προστίμου. 16. Τί είναι η πειρατεία; Ο όρος «πειρατεία» εκφράζει στην καθομιλουμένη την έννοια της προσβολής των δικαιωμάτων της πνευματικής ιδιοκτησίας ή/και συγγενικών δικαιωμάτων σε μεγάλη ή σε εμπορική κλίμακα και αναφέρεται στη δημιουργία, διανομή και πώληση παράνομων (πειρατικών) αντιγράφων προστατευόμενων έργων. Η μουσική αποτελεί ένα από τα συχνότερα αντικείμενα πειρατείας αλλά και οι ταινίες, τα βιβλία (συμβατικά και ηλεκτρονκά), τα ηλεκτρονικά παιχνίδια και το λογισμικό. Η πειρατεία είναι μια παράνομη δραστηριότητα που δεν βλάπτει μόνο τους δημιουργούς και τους δικαιούχους συγγενικών δικαιωμάτων αλλά και την κοινωνία ως σύνολο. 26

27 Πιο συγκεκριμένα: 1. Η πειρατεία στερεί από τους δημιουργούς το οικονομικό αντάλλαγμα που δικαιούνται και μειώνει τη δυνατότητά τους να συνεχίσουν να δημιουργούν νέα έργα. 2. Απαξιώνει τα δημιουργικά και καλλιτεχνικά επαγγέλματα και μειώνει τις επαγγελματικές επιλογές των παιδιών μας. 3. Η συρρίκνωση της δημιουργίας οδηγεί αναπόφευκτα στη συρρίκνωση του πολιτισμού. 4. Η πειρατεία μειώνει τα κίνητρα των εταιρειών της πολιτιστικής βιομηχανίας να επενδύσουν σε νέους δημιουργούς και ερμηνευτές. 5. Οι καταναλωτές δεν προστατεύονται από αντίγραφα κακής ποιότητας. 6. Η πειρατεία καθιστά τα νόμιμα αντίγραφα ακόμη πιο ακριβά. 7. Μειώνονται τα έσοδα του Κράτους από την είσπραξη ΦΠΑ και ασφαλιστικών εισφορών. 8. Μειώνονται οι θέσεις εργασίας. 17. Επιτρέπεται να κατεβάζω ελεύθερα έργα από το διαδίκτυο και να ανταλλάσσω αρχεία με προστατευόμενα έργα με τους φίλους μου (file sharing); Οι peer-to-peer (file sharing) ανταλλαγές αρχείων είναι ένας τρόπος με τον οποίο διαφορετικοί χρήστες στο διαδίκτυο μπορούν να ανταλλάσσουν αρχεία στον υπολογιστή τους (έγγραφα, μουσική ή/και βίντεο) με τη βοήθεια ενός ειδικού προγράμματος ηλεκτρονικού υπολογιστή. Με αυτό το σύστημα οι χρήστες «ανεβάζουν» (upload) και αντίστοιχα «κατεβάζουν» (download) αρχεία από το διαδίκτυο στον υπολογιστή τους. 27

28 Ενώ θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι οι ανταλλαγές αρχείων γίνονται μεταξύ ιδιωτών και για ιδιωτική τους χρήση, ωστόσο η ευρύτατη διάδοση του φαινομένου έχει απευθείας αντίκτυπο στην οικονομική εκμετάλλευση των έργων με αποτέλεσμα να θίγονται ανεπανόρθωτα τα συμφέροντα των δικαιούχων, οι οποίοι δεν μπορούν πλέον επαρκώς να εκμεταλλευτούν τα έργα τους. Εάν δηλαδή κανείς κατεβάσει στον υπολογιστή του ή δει μέσω streaming μία ταινία, δεν έχει πλέον λόγο να την αγοράσει, να πληρώσει εισιτήριο για να την δει στον κινηματογράφο ή να νοικιάσει το DVD από το video club ή να την εκμισθώσει από το διαδίκτυο. Βέβαια, θα αναρωτηθεί κανείς γιατί να πληρώσει αν μπορεί να έχει κάτι δωρεάν. Είναι απλό. Όπως υπάρχει η τροφική αλυσίδα όπου όλοι οι κρίκοι της είναι σημαντικοί για την επιβίωση στον πλανήτη, έτσι υπάρχει και η αλυσίδα της δημιουργίας, της οποίας οι κρίκοι είναι άμεσα συνυφασμένοι με την οικονομική εκμετάλλευση. Πιο συγκεκριμένα αν κανείς δεν πληρώνει για να δει μία ταινία ο παραγωγός της ταινίας δεν θα μπορέσει να εξοικονομήσει τα χρήματα που δαπάνησε για την παραγωγή της. Αυτό σημαίνει ότι δεν θα μπορέσει στο μέλλον να παράγει ταινίες ή τόσες ταινίες με συνέπεια να μην πληρωθεί ο σκηνοθέτης, οι ηθοποιοί, ο σεναριογράφος, οι μοντέρ, οι φωτογράφοι, οι ενδυματολόγοι, οι μακιγιέρ, οι μουσικοσυνθέτες και πλήθος άλλων ατόμων που έχουν εργαστεί για αυτήν. Η συρρίκνωση της παραγωγής επηρεάζει την ποιότητα και την ποσότητα των πολιτιστικών αγαθών που φθάνουν στον τελικό χρήστη. Κανείς λαμβάνει λιγότερα αγαθά και ενδεχομένως χαμηλότερης ποιότητας. Επίσης ανεβαίνει η τιμή των λιγότερων αυτών πολιτιστικών αγαθών. Εάν κάποιος από εσάς θέλει να ασχοληθεί με ένα δημιουργικό επάγγελμα με τις πράξεις του αυτές στην ουσία καταδικάζει το 28

29 μέλλον του, αφού οδηγεί εκτός αγοράς τις εταιρείες που μπορούν να επενδύσουν στη δημιουργία καθώς και στα δημιουργικά επαγγέλματα. Κατ ακολουθία μειώνονται τα έσοδα του Κράτους και στη συνέχεια αυξάνονται οι φόροι. Συνεπώς, τα χρήματα που κερδίζεις τώρα τα χάνεις αργότερα με άλλους τρόπους ενδεχομένως λιγότερο εμφανείς σε εσένα. 18. Τί πρέπει να γνωρίζω για τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (social media), τις πλατφόρμες περιεχομένου και την πνευματική ιδιοκτησία; Γενικά ο όρος μέσα κοινωνικής δικτύωσης αφορά στη χρήση του διαδικτύου για την ανταλλαγή πληροφοριών και τη διάδραση με άλλους. Περιλαμβάνει ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης (Facebook, Twitter, Instagram, Myspace, LinkedIn κ.α.), ιστοσελίδες που περιλαμβάνουν περιεχόμενο που δημιουργούν οι χρήστες (user generated content) (π.χ. Blogs, wikis, YouTube), μηχανές αναζήτησης (Google, Bing, Yahoo κ.α.), προγράμματα ανταλλαγής αρχείων (π.χ. LimeWire, Flickr κ.α.) και κάποια άλλα είδη ψυχαγωγικού λογισμικού, εικονικής πραγματικότητας και σχετικών διαδραστικών υπηρεσιών (π.χ. Second Life και World of Warcraft), με άλλα λόγια προγράμματα που χρησιμοποιούμε όλοι. Οι κανόνες για την πνευματική ιδιοκτησία και τα συγγενικά δικαιώματα ισχύουν και σε αυτές τις σελίδες, όπως και σε κάθε άλλη περίπτωση, χωρίς καμία παρέκκλιση. Επομένως, δεν μπορείς ελεύθερα να αναρτάς και αναπαράγεις εικόνες, αρχεία ήχου ή βίντεο στην σελίδα σου στα μέσα αυτά χωρίς να έχεις την σχετική άδεια του δημιουργού ή χωρίς εκείνος να έχει διαθέσει ελεύθερα το υλικό στο διαδίκτυο. Αντίστοιχα δικαιώματα, όμως, μπορείς να αξιώσεις και για τις δικές σου δημιουργίες που επιλέγεις να δημοσιεύσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, είτε είναι φωτογραφίες, γραπτά κείμενα είτε άλλο είδος έργου. 29

30 Δεδομένου ωστόσο ότι τα περισσότερα από αυτά τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν έδρα σε τρίτες χώρες, είναι πολύ πιθανό να εφαρμόζουν κανόνες δικαίου και κανόνες χρήσης διαφορετικούς από αυτούς που ορίζονται στο ελληνικό δίκαιο. Καλό είναι λοιπόν να διαβάζεις προσεκτικά τους όρους χρήσης τους (συμπεριλαμβανομένων αυτών που αναφέρονται στα πνευματικά δικαιώματα), ώστε να γνωρίζεις τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις σου, καθώς και τις δυνατότητες που σου δίνονται σε περίπτωση που θέλεις να ρωτήσεις κάτι, να διαμαρτυρηθείς ή να προσφύγεις στους διαχειριστές τους. 19. Πού μπορώ να μάθω περισσότερα για την πνευματική ιδιοκτησία; Για περισσότερες πληροφορίες μπορείς να επισκεφθείς την ιστοσελίδα του Οργανισμού Πνευματικής Ιδιοκτησίας gr και

31

32 Μετσόβου 5, Αθήνα τηλ.: fax: