ΤΝΟΠΣΙΚΟ ΠΙΝΑΚΑ ΠΕΡΙΕΦΟΜΕΝΨΝ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ,ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΣΙΚΩΝ ΕΠΙΣΗΜΩΝ ΣΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗ ΜΑΘΗΜΑ: ΤΝΣΑΓΜΑΣΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΘΗΓΗΣΗ: ΑΝΔΡΕΑ ΔΗΜΗΣΡΟΠΟΤΛΟ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΣΟ: , Α ΕΞΑΜΗΝΟ ΟΝΟΜΑΣΕΠΩΝΤΜΟ: ΜΑΡΙΑ ΠΑΝΟΤΔΑΚΗ ΑΡΙΘΜΟ ΜΗΣΡΩΟΤ:

2 ΤΝΟΠΣΙΚΟ ΠΙΝΑΚΑ ΠΕΡΙΕΦΟΜΕΝΨΝ Εισαγωγή σελ.4 Α. Άμεση Δημοκρατία σελ.5-6 Β. Η έννοια του αντιπροσωπευτικού συστήματος..σελ.7-22 Γ. Μορφές του αντιπροσωπευτικού συστήματος σελ Δ. Μια γόνιμη κριτική του αντιπροσωπευτισμού..σελ Ε. Η σύγχρονη μορφή Δημοκρατίας σελ ΣΤ. Βασικά Συμπεράσματα σελ Ζ. Περίληψη...σελ. 30 Η. Summary..σελ. 30 Θ. Λήμματα.σελ. 31 Ι. Entries. σελ. 32 Κ. Βιβλιογραφία.σελ.33 2

3 ΑΝΑΛΤΣΙΚΟ ΠΙΝΑΚΑ ΠΕΡΙΕΦΟΜΕΝΨΝ Εισαγωγή..σελ.4 Α. Άμεση Δημοκρατία..σελ.5-6 Β. Η έννοια του αντιπροσωπευτικού συστήματος Β1. Γενικά στοιχεία. σελ.7 Β2. Ιστορική εξέλιξη αντιπροσωπευτικού συστήματος..σελ Β2α. Αντιπροσώπευση και νομοθετικά σώματα σελ. 8-9 Β2β. Καθιέρωση του αντιπροσωπευτικού συστήματος.σελ.10 Β2γ. Εδραίωση του αντιπροσωπευτικού συστήματος.σελ. 10 Β3. Αντιπροσώπευση- εκπροσώπηση..σελ Β4. Ελεύθερη, επιτακτική εντολή ή μήπως κάτι ενδιάμεσο; σελ Β5.Η θέση της αντιπροσωπευτικής αρχής στο ισχύον Σύνταγμα σελ Β6. Στοιχεία του αντιπροσωπευτικού συστήματος..σελ Γ. Μορφές του αντιπροσωπευτικού συστήματος..σελ Δ. Μια γόνιμη κριτική του αντιπροσωπευτισμού.σελ Ε. Η σύγχρονη μορφή Δημοκρατίας...σελ ΣΤ. Βασικά συμπεράσματα σελ Ζ. Περίληψη- Summary.σελ.30 Η. Λήμματα σελ.31 Θ. Entries..σελ.32 Ι. Βιβλιογραφία.σελ.33 3

4 ΕΙΑΓΨΓΗ Σε μια εποχή που μαστίζεται από μια πολύπλευρη κρίση ηθών, κοινωνικών αξιών και πολιτισμού, είναι εύλογο να αμφισβητείται κάθε είδους κοινωνική βάση, ακόμα κι αν αυτή αφορά τα ίδια τα θεμέλια του δημοκρατικού πολιτεύματος και του αντιπροσωπευτισμού ως συστήματος άσκησης της εξουσίας και εξυπηρέτησης των λαϊκών συμφερόντων. Η παρούσα εργασία έχει στόχο την καλύτερη δυνατή προσέγγιση και ανάλυση του θέματος «Αντιπροσωπευτικό σύστημα» έτσι, ώστε να αποσαφηνιστούν τυχόν ασάφειες που σχετίζονται με την έννοια, την ιστορική εξέλιξη, τα στοιχεία και τις μορφές του αντιπροσωπευτικού συστήματος, αφού πρώτα γίνει μια σύντομη αναφορά στην άμεση Δημοκρατία προκειμένου να γίνουν κατανοητές οι διαφορές μεταξύ των δύο συστημάτων. Τέλος, θα επιχειρηθεί μια γόνιμη κριτική του αντιπροσωπευτικού συστήματος, καθώς και μια σύνδεση με τον σημερινό τύπο της μεικτής- κομματικής Δημοκρατίας τέτοια, ώστε να γίνει όσο το δυνατόν πιο κατανοητή η τωρινή συνταγματικοπολιτική πραγματικότητα, της οποίας τα αποτελέσματα όλοι βιώνουμε. 4

5 Α. ΑΜΕΗ ΔΗΜΟΚΡΑΣΙΑ Δεν υπάρχει όρος του πολιτικού λεξιλογίου που να χρησιμοποιείται συχνότερα από τον όρο «Δημοκρατία» όπως ούτε και πολιτική έννοια που να έχει συγκεντρώσει περισσότερο το ενδιαφέρον των συγγραφέων. Μιλώντας για δημοκρατικό πολίτευμα αναφερόμαστε σε ένα συγκεκριμένο σύστημα οργάνωσης και άσκησης της εξουσίας, στο οποίο ο λαός παίρνει ο ίδιος τις βασικές πολιτικές αποφάσεις. Αυτό άλλωστε προκύπτει από την ίδια τη λέξη Δημοκρατία, που σημαίνει τη δύναμη, το κράτος του δήμου. Η Δημοκρατία από την φύση της έχει άμεσο χαρακτήρα και τείνει να βασίζεται στην αρχή της ταυτότητας ( Identitätsprinzip) κυβερνώντων και κυβερνωμένων. Υπό αυτή την έννοια, Δημοκρατία είναι μόνο η συνήθως αποκαλούμενη «άμεση Δημοκρατία, καθώς μόνο αυτή πραγματώνει τις παραπάνω αρχές. Επομένως, διακρίσεις του τύπου «άμεση», «έμμεση ή αντιπροσωπευτική» και «μεικτή», μολονότι επικρατούν, φαίνονται να καταλήγουν σε άτοπο, καθώς έρχονται σε αντίφαση με την αρχή της ταυτότητας υποκειμένου και αντικειμένου εξουσίας. 1 Είναι γεγονός, ότι το δημοκρατικό πολίτευμα με την κυριολεκτική και απόλυτη σημασία του όρου γεννήθηκε στην αρχαιοελληνική σκέψη και πραγματικότητα. Δημοκρατικό, κατά την αρχαιοελληνική αντίληψη, είναι το πολίτευμα, στο οποίο όλοι οι πολίτες μετέχουν ή τουλάχιστον δύνανται να μετέχουν ισότιμα στη λήψη αποφάσεων για τη διαχείριση των κοινών χωρίς να διακρίνονται σε κυβερνώντες και κυβερνωμένους. Στην αρχαία Δημοκρατία δεν είχε προτεραιότητα ούτε κυριαρχούσε ο λαός με την έννοια του πλήθους, αλλά ο δήμος, δηλαδή το σύνολο των πολιτών που νοούνταν ως αναπόσπαστα μέρη της πόλεως. 2 Για να γίνει απολύτως κατανοητό το αρχαιοελληνικό δημοκρατικό πολίτευμα, που σημειωτέον αποτελεί τη βάση της ουσιαστικής Δημοκρατίας, σκόπιμο θα ήταν να εξετάσουμε τους πολιτειακούς θεσμούς της αρχαίας Αθήνας και της Σπάρτης. Στη Δημοκρατία της αρχαίας Αθήνας «ο δήμος εστί ο κράτων» και αυτός διοικείται με ψηφίσματα και δικαστικές αποφάσεις, ενώ ασκεί τα κυριαρχικά του δικαιώματα μέσω της λαϊκής συνέλευσης, της λεγόμενης «εκκλησίας του 1 Δημητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, 2011, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας Αθήνα- Κομοτηνή,σελ.443,446 2 Κώστας Γ. Μαυριάς, Συνταγματικό Δίκαιο(έκδοση Επαυξημένη),2005, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας Αθήνα- Κομοτηνή,σελ.153 5

6 δήμου». 3 Κάθε πολίτης είχε δικαίωμα νομοθετικής πρωτοβουλίας και μπορούσε να υποβάλει πρόταση τροποποίησης των νόμων κατά την ενδέκατη μέρα της πρώτης πρυτανείας και με πλειοψηφία των μετεχόντων. Η πόλις δεν νοείται χωρίς τον πολίτη και ο πολίτης δεν μπορεί να νοηθεί ούτε να προσδιορισθεί εκτός της πόλεως. Η συμμετοχή του πολίτη στα κοινά είναι άμεση και καθημερινή, γι αυτό και καθίσταται «μόριο» του πολιτεύματος, δηλαδή συστατικό και λειτουργικό μαζί στοιχείο της πόλης-κράτους. «Άνδρες γάρ η πόλις», θα μας πει ο Περικλής δια στόματος Θουκυδίδη. Από την άλλη μεριά, η Σπάρτη είναι αυτή που εισάγει για πρώτη φορά τη Δημοκρατία στην Ελλάδα πολύ πριν τη Χίο ή την Αθήνα. Η Σπάρτη, μολονότι είχε ως κύριους παράγοντες του πολιτεύματος τη βασιλεία, τη Γερουσία και αργότερα τους Εφόρους, υιοθετεί δημοκρατικούς πολιτειακούς θεσμούς με κυριότερο αυτόν της λαϊκής συνέλευσης (Απέλλα). Στην Απέλλα συζητούνταν και λαμβάνονταν αποφάσεις για διάφορα θέματα, όπως για την κήρυξη πολέμου, τη σύναψη ειρήνης ή συμμαχίας, τον κανονισμό του τρόπου ενέργειας κατά τις πολεμικές επιχειρήσεις, ο διορισμός και η ανάκληση στρατηγού, η λύση διαφωνιών ως προς τη διαδοχή του θρόνου, η στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων, η ψήφιση των ελάχιστων εισαγόμενων προτάσεων νόμου κτλ. Είναι προφανές λοιπόν ότι υπάρχει ουσιαστική θεμελίωση της λαϊκής κυριαρχίας και βούλησης. Επιπλέον, θεμελιωμένη φαίνεται να ήταν και η αρχή της ισότητας με έμπρακτη εφαρμογή της στο γενικότερο τρόπο ζωής, στο θεσμό των συσσιτίων, στην πειθαρχία κτλ. Μάλιστα, όσοι δεν συνεισέφεραν στα κοινά συσσίτια στερούνταν τα πολιτικά τους δικαιώματα. Τέλος, το δημοψήφισμα υπό ουσιαστική έννοια εμφανίζεται στην αρχαία Σπάρτη και μάλιστα νωρίτερα ακόμα και από την εμφάνισή του στην Αθήνα. 4 Σήμερα, το αμεσοδημοκρατικό σύστημα αναβιώνει μόνο σε δύο ελβετικά καντόνια και μάλλον ως αξιοπερίεργο, διότι είναι τέτοιο το μέγεθος και οι συνθήκες των κρατών που καθόλου δεν ευνοούν την επικράτηση ενός τέτοιου συστήματος. 3 Δημητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, 2011, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας Αθήνα- Κομοτηνή,σελ Δημητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, 2011, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας σελ

7 Β. Η ΕΝΝΟΙΑ ΣΟΤ ΑΝΣΙΠΡΟΨΠΕΤΣΙΚΟΤ ΤΣΗΜΑΣΟ 1. ΓΕΝΙΚΑ ΣΟΙΦΕΙΑ Αντιπροσωπευτικό θεωρείται το σύστημα, στο οποίο η νομοθετική λειτουργία ασκείται κατά κύριο λόγο από συλλογικά όργανα που αναδεικνύονται από το λαό υπό στενή έννοια με εκλογή που επαναλαμβάνεται κατά τακτές περιόδους. 5 Κατ ουσίαν, είναι το σύστημα, στο οποίο ο λαός ναι μεν αναγνωρίζεται ως πηγή εξουσίας, αλλά αποκλείεται από την άσκηση της κρατικής εξουσίας. 6 Η λογική βάση, πάνω στην οποία θεμελιώνεται το αντιπροσωπευτικό σύστημα είναι η αντιπροσωπευτική θεωρία. Σύμφωνα με αυτήν, ο λαός δεν είναι ικανός να ασκεί την εξουσία, διότι δεν έχει την κατάλληλη μόρφωση, τις ικανότητες, τον απαιτούμενο χρόνο κλπ. Επειδή όμως η άσκηση της εξουσίας προϋποθέτει ικανότητες, πρέπει να ανατίθεται σε πρόσωπα «πνευματικής αριστοκρατίας» που τις διαθέτουν, σε «αντιπροσώπους ποιότητας», σε «ικανές προσωπικότητες». Οι σκέψεις αυτές αποτέλεσαν το «θεμέλιο» της κλασικής δημοκρατίας και βρήκαν τη θεωρητική τους επεξεργασία στα γραπτά του Sieyes, του Burke και άλλων. 7 Αντιπροσωπεύω με την συνταγματικοπολιτική έννοια της λέξης σημαίνει αποφασίζω για κάποιον άλλον. Η αντιπροσώπευση είναι δυνατή μόνο όταν ο λαός αποτελεί πολιτική ενότητα. Έτσι οι βουλευτές δεν αντιπροσωπεύουν μία ορισμένη ομάδα εκλογέων ή μία μόνο εκλογική περιφέρεια, αλλά είναι, όπως αναγράφεται σε όλα τα Συντάγματα που επηρεάσθηκαν από την γαλλική Επανάσταση, «αντιπρόσωποι ολόκληρου του λαού», αντιπρόσωποι της ενιαίας λαϊκής θέλησης. Ο λαός βρισκόμενος έξω από την κρατική περιοχή (Staatsbereich),στην κοινωνία, αντιπροσωπεύεται μες στο κράτος από τους αντιπροσώπους. Γίνεται λοιπόν φανερό ότι στο αντιπροσωπευτικό σύστημα επικρατεί η περιορισμένης μορφής λαϊκή κυριαρχία και η διάκριση πηγής και εξουσίας ή,με άλλα λόγια, κυβερνώντων και κυβερνωμένων, αντιπροσώπων και αντιπροσωπευόμενων με την τυπική υπεροχή να δίδεται στους πρώτους παρά την συνταγματική αναγνώριση του λαού ως πηγή εξουσίας ( Σ 1 3 Όλες οι εξουσίες πηγάζουν από το λαό και ασκούνται υπέρ αυτού και του Έθνους, όπως ορίζει το Σύνταγμα). 5 Κωνσταντίνος Γεωργόπουλος, Επίτομο Συνταγματικό Δίκαιο, 1991, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα- Κομοτηνή, σελ.53 6 Δημητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, 2011, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας Αθήνα- Κομοτηνή,σελ Δημητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Σύστημα Συνταγματικού δικαίου, 2011, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας Αθήνα- Κομοτηνή,σελ.440 7

8 2. ΙΣΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΑΝΣΙΠΡΟΨΠΕΤΣΙΚΟΤ ΤΣΗΜΑΣΟ α) Αντιπροσώπευση και νομοθετικά σώματα 8 Το 1215, ο βασιλιάς της Αγγλίας, Ιωάννης Α ο Ακτήμων συνεκάλεσε τους αρχιεπισκόπους, τους επισκόπους και τους λοιπούς ανώτερους εκκλησιαστικούς άρχοντες όπως και τους εκπροσώπους του κατώτερου κλήρου, μαζί με τους κόμητες και τους βαρόνους( το αποκαλούμενο αργότερα Magnum Concilium), προκειμένου να συναινέσουν στην επιβολή του φόρου. Επιπλέον, την ίδια περίοδο ο βασιλιάς αναγκάσθηκε να παραχωρήσει, με την Μεγάλη Χάρτα των Ελευθεριών (Magna Carta Libertatum), αφενός, δικαιώματα στους εκκλησιαστικούς άρχοντες, τους ευγενείς και τους λοιπούς αξιωματούχους, αφετέρου, εγγυήσεις ελευθερίας σε όλους τους κατοίκους του βασιλείου. Ευνόητο είναι, ότι η παροχή εγγυήσεων και ελευθεριών δεν συνιστά, γεγονός εισαγωγικό του αντιπροσωπευτικού συστήματος διακυβέρνησης. Παρ όλα αυτά, οι εγγυήσεις ελευθερίας και τα δικαιώματα που αναγνωρίσθηκαν από τον μονάρχη στους φορείς τους οδήγησαν προοδευτικά στον περιορισμό της βασιλικής εξουσίας και υπήρξαν το πρόπλασμα των θεσμών οι οποίοι, αργότερα, εξελίχθηκαν και συνέθεσαν το σύγχρονο πλέγμα των ελευθεριών και δικαιωμάτων του ανθρώπου, αλλά και η αφορμή για τη σύσταση, μετά από μισό αιώνα, του Μεγάλου Συμβουλίου (Magnum Concilium), που αποτέλεσε τον προπάτορα του θεσμού στο οποίο εξελίχθηκε το Κοινοβούλιο. Ως ιστορική αφετηρία του Κοινοβουλίου θεωρείται το έτος 1265, όταν οι κομητείες προσκλήθηκαν από τον Simon de Montfort, εν ονόματι του αιχμαλώτου τότε βασιλιά, να εκπροσωπηθούν στο Μέγα Συμβούλιο ή Κοινό Συμβούλιο του βασιλείου με δύο ιππότες, ενώ γεγονός εξίσου σημαντικό υπήρξε η σύγκληση, το 1925, από τον Εδουάρδο τον Α, του Μεγάλου Συμβουλίου ως Υποδειγματικού Κοινοβουλίου (Model Parliament), που αποκλήθηκε κατ αυτό τον τρόπο γιατί συγκέντρωσε, για πρώτη φορά, τους εκπροσώπους όλων των τάξεων. Η ενίσχυση του ρόλου του Κοινοβουλίου υπήρξε προοδευτική, καθώς αρχικά ο βασιλιάς ζητούσε τη συμβουλή του (advice), στην συνέχεια όμως το Κοινοβούλιο πέτυχε να επιβάλει την παροχή και τη συναίνεση του (consensus) ως αναγκαία προϋπόθεση της ισχύος των σχετιζόμενων με την επιβολή του φόρου πράξεων του μονάρχη. Επιπλέον, διευρύνθηκε η νομοθετική του αρμοδιότητα, καθώς ήταν πλέον υπεύθυνο για την σύνταξη σχεδίων διαταγμάτων και νόμων και για τη μεταβίβαση λαϊκών αιτημάτων στον ηγεμόνα. Η διεύρυνση της σύνθεσης του σώματος των αντιπροσώπων και, κυρίως, η σχάση του Υποδειγματικού Κοινοβουλίου ή, εφεξής, Κοινοβουλίου, σε δύο σώματα, από τα οποία το ένα έμελλε να εξελιχθεί στην Βουλή των Λόρδων και το άλλο στη Βουλή των Κοινοτήτων, επέτρεψε τη γένεση του αντιπροσωπευτικού συστήματος διακυβέρνησης, όπως αυτό τελικά μορφοποιήθηκε κατά τον 18ο αιώνα στην Αγγλία. 8 Μαυριάς Γ. Κώστας, Συνταγματικό Δίκαιο, 2004, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας Αθήνα- Κομοτηνή, σελ

9 9 Πραγματικά, η Αγγλία λειτούργησε και λειτουργεί με δύο Βουλές, από τις οποίες η μία εκλέγεται από το λαό (Βουλή των Κοινοτήτων), ενώ η άλλη (Βουλή των Λόρδων) είναι αριστοκρατική και απαρτίζεται από πρόσωπα που κατέχουν για όλη τους τη ζωή την έδρα τους, είτε με κληρονομικό δικαίωμα είτε με διορισμό από το Βασιλέα. Το αγγλικό παράδειγμα ήταν, τον περασμένο αιώνα, πηγή έμπνευσης και για τους πρώτους συντακτικούς νομοθέτες στην ηπειρωτική Ευρώπη. Συγκεκριμένα, οι βασιλείς που διέθεταν έως τότε απόλυτη εξουσία, αφού αναγκάσθηκαν να παραχωρήσουν Σύνταγμα προσπάθησαν, με τη δημιουργία δεύτερης αριστοκρατικής Βουλής να εμποδίσουν την εξέλιξη προς της επικράτηση του δημοκρατικού πολιτεύματος. Χαρακτηριστικά ήταν στον τομέα αυτόν, τα Συντάγματα της Γαλλίας του 1841 (άρθρο 27) και του 1830 (άρθρο 23), της Ιταλίας του 1848 (άρθρο 33) και της Ελλάδας του 1844 (άρθρο 70) που δημιούργησαν Άνω Βουλές συγκροτούμενες με διορισμό, εφ όρου ζωής, από το Βασιλέα. Τέλος, αξιοσημείωτο είναι ότι η ύπαρξη δεύτερης Βουλής είναι απαραίτητη στα ομοσπονδιακά κράτη, γιατί αποτελεί το κύριο όργανο που φροντίζει για την κατοχύρωση των δικαιωμάτων των κρατών που συναπαρτίζουν το ομοσπονδιακό κράτος. 9 Γεωργόπουλος Λ. Κωνσταντίνος, Επίτομο Συνταγματικό Δίκαιο, 1998, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας Αθήνα- Κομοτηνή, σελ.63 και 64 Παντελής Μ. Αντώνης, Εγχειρίδιο Συνταγματικού Δικαίου, 2007, εκδοτικός οργανισμός Λιβάνη Αθήνα, σελ. 101 και 102 9

10 β) ΚΑΘΙΕΡΨΗ ΑΝΣΙΠΡΟΨΠΕΤΣΙΚΗ ΑΡΦΗ 10 Κατά τους αιώνες που ακολουθούν, το απολυταρχικό μεσοδιάστημα, το αντιπροσωπευτικό σύστημα αναβιώνει στην Αγγλία με την Petition of Rights του 1628, ένα υπόμνημα προς τον Άγγλο μονάρχη που εμπεριείχε την παράκληση για σεβασμό της διαμορφωθείσας πολιτειακής πραγματικότητας, των κεκτημένων δικαιωμάτων των πνευματικών και κοσμικών αρχόντων και των κοινοτήτων του βασιλείου, καθώς και των εγγυήσεων προσωπικής ελευθερίας υπέρ των ελευθέρων ανθρώπων που είχαν παρασχεθεί με την Magna Carta και με άλλα κείμενα. Την Petition of Rights ακολουθούν δύο μείζονα γεγονότα: ο εμφύλιος του που καταλήγει στην ανατροπή της μοναρχίας και την εγκαθίδρυση της δικτατορίας του Όλιβερ Κρόμγουελ και η επανάσταση του που απολήγει στην απομάκρυνση της δυναστείας των Στιούαρτ και την εγκατάσταση της δυναστείας της Οράγγης. Δέκα χρόνια μετά την έκδοση του Habeas Corpus Act, ο Γουλιέλμος ο Γ, πρώτος της νέας δυναστείας, αποδέχεται την Bill of Rights του 1689, η οποία, με περιεχόμενο και ύφος όχι πλέον υπομνηστικό και παρακλητικό, όπως συνέβαινε με προγενέστερα ανάλογα κείμενα, αλλά κριτικό έναντι του μονάρχη και διακηρυκτικό των δικαιωμάτων και των ελευθεριών, καθιερώνει το αντιπροσωπευτικό σύστημα και ανάγει το Κοινοβούλιο σε μείζονα πολιτειακό θεσμό. γ) ΕΔΡΑΙΨΗ ΑΝΣΙΠΡΟΨΠΕΤΣΙΚΟΤ ΤΣΗΜΑΣΟ 11Οι επαναστάσεις του τέλους του 18 ου αιώνα, η αμερικάνικη και η γαλλική, συναριθμούμενες με τη βρετανική πολιτειακή πρακτική, σημαίνουν την εδραίωση του αντιπροσωπευτικού συστήματος, το οποίο, με τη θέσπιση γραπτών συνταγματικών κειμένων και την αναγωγή του εθνικού κράτους σε συνταγματικό, διατυπώνεται κατά τρόπο ρητό ως μορφή πολιτεύματος 10 Παντελής Μ. Αντώνης, Εγχειρίδιο Συνταγματικού Δικαίου, 2007, εκδοτικός οργανισμός Λιβάνη Αθήνα, σελ Μαυριάς Γ. Κώστας, Συνταγματικό Δίκαιο, 2004, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας Αθήνα-Κομοτηνή, σελ

11 3. ΑΝΣΙΠΡΟΨΠΕΤΗ- ΕΚΠΡΟΨΠΗΗ Αντιπροσωπευτικό θεωρείται το σύστημα που βασίζεται στο θεσμό της αντιπροσώπευσης. Στις μέρες μας βέβαια, λόγω και των ραγδαίων συνταγματικοπολιτικών εξελίξεων, υπάρχει σύγχυση ως προς το περιεχόμενο της έννοιας της αντιπροσώπευσης, καθώς και τη διαφορά της από την έννοια της εκπροσώπησης. Συχνά μάλιστα οι δύο έννοιες (λανθασμένα) συγχέονται. Επομένως, κρίνεται σκόπιμο να εξεταστούν οι δύο έννοιες τόσο ξεχωριστά όσο και συγκριτικά, προκειμένου να αναδειχθεί το ακριβές περιεχόμενο τους και η ειδοποιός διαφορά τους. Ο επιτυχής προσδιορισμός της έννοιας της αντιπροσώπευσης οφείλεται στον C. Schmitt, κατά τον οποίο η αντιπροσώπευση συνίσταται στο να καθίσταται αισθητό ένα αόρατο είναι, δι ενός δημοσίως παρόντος είναι. Η αντιπροσώπευση είναι έννοια διαλεκτική και συνίσταται στην αναπαραγωγή του αντιπροσωπευόμενου (Die Reproduktion des Repräsentierten). 12 Από τον παραπάνω ορισμό συνάγεται ότι πολιτική αντιπροσώπευση είναι ο θεσμός, κατά τον οποίο η θέληση του corpore απόντος αντιπροσωπευόμενου αντικαθίσταται από τη θέληση του πραγματικά ισχυρότερου και αξιολογικά ανώτερου εκπροσώπου. Επομένως, οι αποφάσεις λαμβάνονται αντί του λαού, ερήμην του λαού( εξ ου και το ρήμα αντιπροσωπεύω= αντί του προσώπου). 13 Η αντιπροσώπευση αποτελεί πολιτικό και νομικό θεσμό. Ως πολιτικός θεσμός αποτελεί μέσο λήψης πολιτικών αποφάσεων, ενώ παράλληλα είναι νομικός θεσμός, καθώς προβλέφθηκε και προβλέπεται από γραπτές συνταγματικές διατάξεις. Στον εννοιολογικό πυρήνα της αντιπροσώπευσης ανήκει η ανεξαρτησία του αντιπροσώπου από τον αντιπροσωπευόμενο, ο οποίος κατ ουσίαν καθίσταται εκτός από corpore απών και animo απών, αφού εν τέλει η θέλησή του αντικαθίσταται από τη θέληση του αντιπροσώπου. Στην προσπάθεια συμβιβασμού των εννοιών της αντιπροσώπευσης και της εκπροσώπησης υποστηρίχθηκε από τον Lowell στις Η.Π.Α. και τον Miceli στην Ιταλία η θεωρία της διπλής αντιπροσωπευτικής ιδιότητας του βουλευτή, σύμφωνα με την οποία ο βουλευτής παρουσιάζεται όχι μόνο ως αντιπρόσωπος της ολότητας, αλλά ταυτόχρονα ως εκπρόσωπος του κόμματος, στους συνδυασμούς του οποίου εκλέχθηκε. Ο συνδυασμός όμως αυτός δεν είναι δυνατός. Ο βουλευτής είτε θα αντιπροσωπεύει 12 Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, Η δομή και η λειτουργία της σύγχρονης Δημοκρατίας, Αθήνα 1997,σελ Δημητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Σύστημα Συνταγματικού δικαίου, 2011, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας Αθήνα- Κομοτηνή,σελ

12 το σύνολο είτε θα εκπροσωπεί ένα τμήμα του. Την «αναμόρφωση» της αντιπροσώπευσης, ώστε να συμπεριλάβει την αλληλεγγύη αντιπροσώπων και αντιπροσωπευόμενων επιχείρησε ο Duguit, που κατέληξε σε κοινωνιολογική περιγραφή της εκπροσώπησης. 14 Η εκπροσώπηση είναι η ακριβώς αντίθετη έννοια της αντιπροσώπευσης. Πιο συγκεκριμένα ορίζεται ως ο θεσμός κατά τον οποίο η θέληση του corpore απόντος, πραγματικά ισχυρότερου και αξιολογικά ανώτερου αντιπροσωπευόμενου, μεταφέρεται από τον εκπρόσωπο, έτσι ώστε να καθίσταται ο εκπροσωπούμενος animo παρών. Η εκπροσώπηση παρέχει αξιολογική προτεραιότητα στον εκπροσωπούμενο. Η εξουσία εκπροσώπησης, η πληρεξουσιότητα, βασίζεται στη βούληση του εκπροσωπούμενου και παύει να υπάρχει από την στιγμή που θα ανακληθεί. Στην εκπροσώπηση η «ελευθερία ενέργειας» του εκπροσώπου αποτελεί την εξαίρεση, ενώ όλη του η δράση πλαισιοθετείται από τη βούληση του εκπροσωπούμενου. 15 Εκπροσωπώ σημαίνει μεταφέρω τη θέληση του λαού, ο εκπρόσωπος δεν εμφανίζεται πλέον αντί του προσώπου, αλλά εκ του προσώπου. Αυτό σημαίνει ότι ο θεσμός της εκπροσώπησης υπηρετεί την άμεση δημοκρατία και είναι αναγκαία συνέπεια της αρχής της ταυτότητας. Ανάμεσα στην έννοια της αντιπροσώπευσης και σε αυτήν της εκπροσώπησης υπάρχει μία μόνο εξωτερική ομοιότητα. Και στις δύο περιπτώσεις γίνεται δυνατή εφόσον εμποδίζεται από νομικούς ή πραγματικούς λόγους η αυτοπρόσωπη εμφάνιση- η χρησιμοποίηση κάποιου άλλου προσώπου, ώστε να πραγματοποιείται η ενέργεια. 16 Πέρα από αυτό όμως ανάμεσα στις δύο έννοιες υπάρχουν σοβαρές διαφορές που θα αναλυθούν παρακάτω: 1) Η αντιπροσώπευση είναι, κατά τον G. Leibholz, δυνατή μόνο στην σφαίρα των αξιών (Wertsphäre). Δεν είναι όμως δυνατή η αντιπροσώπευση οικονομικών αξιών. Εδώ ακριβώς βρίσκεται κατά τον Leibholz η εσωτερική διαφορά εκπροσώπησης( Vertretung) και αντιπροσώπευσης. 2)Στους δύο θεσμούς υπάρχει διαφορετική αξιολογική και πραγματική υπεροχή ενός από τα δύο μέρη κατ αντίθετη φορά. Στην αντιπροσώπευση υπερέχει ο αντιπρόσωπος, ενώ στην εκπροσώπηση υπερέχει ο εκπροσωπούμενος. 3) Στην αντιπροσώπευση η ελευθερία ενέργειας του αντιπροσώπου αποτελεί απαράβατο κανόνα, ενώ στην εκπροσώπηση η πρωτοβουλία του εκπροσώπου 14 Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, Η δομή και η λειτουργία της σύγχρονης Δημοκρατίας, Αθήνα 1997,σελ Δημητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Σύστημα Συνταγματικού δικαίου, 2011, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας Αθήνα- Κομοτηνή,σελ Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, Η δομή και η λειτουργία της σύγχρονης Δημοκρατίας, Αθήνα 1997,σελ

13 αποτελεί σίγουρα την εξαίρεση, καθώς όλη του η δράση καθορίζεται και εξαρτάται από τη βούληση και την εξουσία του εκπροσωπούμενου. 4)Στην αντιπροσώπευση ο δικαιούχος αποξενώνεται από την άσκηση των δικαιωμάτων του. Αυτό σημαίνει ότι ναι μεν η ουσία του δικαιώματος παραμένει στον δικαιούχο, αλλά η άσκησή του ανατίθεται σε άλλον, τον αξιολογικά ανώτερο και πραγματικά ισχυρότερο αντιπρόσωπο. Αντιθέτως, στην εκπροσώπηση η ανάκληση της πληρεξουσιότητας είναι πάντοτε δυνατή και παραίτηση από μελλοντική ανάκληση δεν αναγνωρίζεται. Η θέληση του εκπροσωπούμενου είναι παρούσα και υπερέχει αποκλείοντας την αποξένωση του δικαιώματος από την άσκησή του και εμποδίζοντας παράλληλα την ιδιοποίηση των δικαιωμάτων του εκπροσωπούμενου από τον εκπρόσωπο. 5) Η λεγόμενη ανάθεση στο θεσμό της αντιπροσώπευσης δεν είναι ανάθεση κατ ουσίαν, αλλά ανάληψη, καθώς δεν προέρχεται από την ( ανύπαρκτη άλλωστε) θέληση του αντιπροσωπευόμενου. Αντίθετα, η ανάθεση της διεκπεραιώσεως υποθέσεων είναι εκούσια στην εκπροσώπηση, καθώς βασίζεται απόλυτα στη θέληση του εκπροσωπούμενου. Η εκούσια ανάθεση, όπως λ.χ. οι εκλογές συνδέεται αναγκαία με την εκπροσώπηση και όχι με την αντιπροσώπευση. 6) Η αντιπροσώπευση έχει έμφυτο έμμεσο χαρακτήρα. Ο υπερέχων αντιπρόσωπος εμφανίζεται αντί του προσώπου του αντιπροσωπευόμενου αντικαθιστώντας έτσι τη θέληση του αντιπροσωπευόμενου με τη δική του. Αντίθετα, η εκπροσώπηση έχει έμφυτο το στοιχείο της αμεσότητας. Ο υστερών έναντι του υπερέχοντος εκπροσωπούμενου εκπρόσωπος εμφανίζεται εκ του προσώπου του εκπροσωπούμενου σαν αναπόσπαστο τμήμα του. 7)Η αντιπροσώπευση είναι, επομένως, αναγκαία συνέπεια της αντιπροσωπευτικής αρχής, ενώ η εκπροσώπηση της αρχής της ταυτότητας. 13

14 4. ΕΛΕΤΘΕΡΗ Η ΕΠΙΣΑΚΣΙΚΗ ΕΝΣΟΛΗ Ή ΜΗΠΨ ΚΑΣΙ ΕΝΔΙΑΜΕΟ; Λόγω της ρευστότητας και μεταβλητότητας των συνταγματικοπολιτικών φαινομένων, παρατηρείται συχνά σύγχυση και ως προς το περιεχόμενο της εντολής που τελικά δίδεται στο πλαίσιο του αντιπροσωπευτικού συστήματος. Έτσι θα μπορούσαμε να διακρίνουμε μια αντίφαση μεταξύ ελεύθερης και επιτακτικής εντολής, καθώς και τη διαμόρφωση της δεσμευτικής εντολής στη σημερινή πραγματικότητα. Αναλυτικότερα, μιλώντας για «ελεύθερη εντολή» προφανώς αναφερόμαστε στην πλήρη ελευθερία ενέργειας που παρέχει στον αντιπρόσωπο η πραγματική και αξιολογική ισχύς του έναντι του αντιπροσωπευόμενου. Πιο συγκεκριμένα, ο αντιπρόσωπος δεν υπόκειται σε εντολές ή υποδείξεις από τον αντιπροσωπευόμενο και υπακούει μόνο στη συνείδησή του. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι οι πολίτες αποκλείονται από την άσκηση της εξουσίας, λόγω της ελευθερίας των αντιπροσώπων στη λήψη αποφάσεων. Άρα, όσο περισσότερη Δημοκρατία για τους αντιπροσώπους τόσο λιγότερη Δημοκρατία για τους πολίτες. Αξίζει να αναφερθεί το αρ Σ που ίσως φαίνεται ότι καθιερώνει την ελεύθερη εντολή. Σύμφωνα με το άρθρο αυτό: «Οι βουλευτές έχουν απεριόριστο το δικαίωμα γνώμης και ψήφου κατά συνείδηση». Ακόμα όμως και το άρθρο αυτό δεν φαίνεται να ταιριάζει με τα σημερινά δεδομένα και φαίνεται να προσδίδει μια λογική αντίφαση στην αντιπροσωπευτική αρχή, καθώς δεν υπάρχει Δημοκρατία αντιπροσώπων, παρά μόνον Δημοκρατία λαού. Αυτός είναι και ο λόγος που από μέλη της επιστημονικής κοινότητας το άρθρο αυτό ερμηνεύεται ως το δικαίωμα διαφωνίας του Βουλευτή και όχι ως ελεύθερη εντολή. Εν τέλει, ο όρος «ελεύθερη εντολή» είναι μάλλον λανθασμένος και λογικά αντιφατικός, εφόσον χρησιμοποιείται αναφορικά προς το θεσμό της αντιπροσώπευσης, διότι ακόμα και η καλούμενη «ελεύθερη εντολή» μόνο στο θεσμό της εκπροσώπησης είναι δυνατή, γιατί εντολή μόνο ο υπερέχων και ο ανώτερος μπορεί να δώσει, ενώ ο αντιπρόσωπος είναι ελεύθερος να επιβάλει τη βούλησή του. 17 Στον αντίποδα βρίσκεται η θεωρία της «επιτακτικής εντολής»(mandat imperatif) που υποστηρίχθηκε από τον Petion ήδη από την συντακτική συνέλευση της Γαλλικής Επανάστασης. Σύμφωνα με αυτήν οι βουλευτές δεν αντιπροσωπεύουν το «έθνος», αλλά εκείνους που τους έδωσαν την εντολή, τους εκλογείς τους. Οι βουλευτές είναι εντολοδόχοι των εκλογέων τους και εξαρτώνται άμεσα από αυτούς. Επομένως, υποχρεούνται να ψηφίζουν στη Βουλή, σύμφωνα με τις υποδείξεις των εκλογέων τους, που έχουν και την εξουσία να τους ανακαλούν. Το αντιπροσωπευτικό σύστημα αποκλείει σε κάθε περίπτωση την επιτακτική εντολή (mandate imperatif) που φαίνεται να απηχεί αντιλήψεις αστικού δικαίου, 17 Δημητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Σύστημα Συνταγματικού δικαίου, 2011, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας Αθήνα- Κομοτηνή,σελ

15 καθώς αυτή το αναιρεί. Με την εκλογή ο αντιπρόσωπος ατομικά και οι εκλογείς της περιφέρειας του συνάπτουν σύμβαση με αντικείμενο συγκεκριμένο πρόγραμμα, που ο αντιπρόσωπος υποχρεούται να πραγματοποιήσει. Η εντολή δε συνδέει το σύνολο του λαού και το αντιπροσωπευτικό σώμα, αλλά τους εκλογείς κάθε περιφέρειας και κάθε αντιπρόσωπο. Και είναι επιτακτική, διότι ο βουλευτής υποχρεούται να πραγματοποιήσει το συγκεκριμένο πρόγραμμα. Συνέπεια της επιτακτικής εντολής είναι ο βουλευτής να έχει ευθύνη και να τηρεί τις υποχρεώσεις του από τη σύμβαση. Αν δεν τις τηρεί, τελική κύρωση είναι η ανάκληση της εντολής. 18 Στη σημερινή εποχή φαίνεται μάλλον να λείπει ο επιτακτικός χαρακτήρας της εντολής, όχι όμως και η δεσμευτικότητα ως υποχρέωση υπακοής (σε σχέση με συγκεκριμένο κομματικό πρόγραμμα). Έτσι λοιπόν οδηγούμαστε στην έννοια της «δεσμευτικής εντολής» που συνδυάζει εν τέλει στοιχεία τόσο της ελεύθερης όσο και της επιτακτικής εντολής. Σύμφωνα με το περιεχόμενο της δεσμευτικής εντολής οι βουλευτέςαντιπρόσωποι ως μέλη πολιτικών κομμάτων δεν δεσμεύονται από τις υποδείξεις ή τις εντολές των εκλογέων της περιφέρειας, στην οποία εκλέχτηκαν, αλλά από το σύνολο των ψήφων, που δόθηκαν υπέρ του κομματικού προγράμματος σε όλη την επικράτεια. Επιπλέον, ο όρος «δέσμευση» αποδίδει καλύτερα το ηθικοπολιτικό περιεχόμενο της σύγχρονης νομικά δεσμευτικής εντολής, το γεγονός δηλαδή της προεκλογικής αυτοδέσμευσης των υποψηφίων και της διαρκούς συνεργασίας εκπροσώπων και εκπροσωπούμενων στις κομματικές οργανώσεις. Από τη συνταγματικά κατοχυρωμένη δεσμευτική εντολή (52 Σ Η ελεύθερη και ανόθευτη εκδήλωση της λαϊκής θέλησης ως έκφραση της λαϊκής κυριαρχίας τελεί υπό την εγγύηση όλων των λειτουργών της Πολιτείας, που έχουν υποχρέωση να τη διασφαλίζουν σε κάθε περίπτωση όπως νόμος ορίζει) συνάγεται, ότι η εκπρόσωποι της πλειοψηφίας, τα μέλη της κυβέρνησης και οι βουλευτές της συμπολίτευσης έχουν ως κύρια συνταγματική υποχρέωση την πραγματοποίηση του εγκεκριμένου κομματικού προγράμματος, ενώ η αντιπολίτευση έχει την υποχρέωση να υποστηρίζει το δικό της πρόγραμμα. Από την άλλη πλευρά, υποστηρίζεται η άποψη ότι το άρθρο 52 έρχεται σε σύγκρουση με το Σ60 1( Οι βουλευτές έχουν απεριόριστο το δικαίωμα της γνώμης και ψήφου κατά συνείδηση), το οποίο φαίνεται να καθιερώνει την ελεύθερη εντολή. Η σύγκρουση των δύο διατάξεων αίρεται, αν ερμηνεύσουμε την σημερινή συνταγματικοπολιτική πραγματικότητα. Έτσι λοιπόν, το Σ60 1 δεν φαίνεται να συνταγματικοποιεί την ελεύθερη εντολή, αλλά να επιτρέπει στο βουλευτή να διαφωνήσει με το κόμμα, στους συνδυασμούς του οποίου εκλέχτηκε και να εκφράσει στη Βουλή τη δική του γνώμη έχοντας ταυτόχρονα το δικαίωμα να ψηφίσει ενάντια στο κόμμα του. Το ίδιο άρθρο κατοχυρώνει επίσης τη δυνατότητα ανεξαρτητοποίησης του βουλευτή. Η άποψη αυτή ενισχύεται και από την όλη συνταγματική ρύθμιση και από το ότι η δεύτερη παράγραφος του ίδιου άρθρου αναφέρεται στην παραίτηση του βουλευτή. Υπέρ της ερμηνείας αυτής συνηγορούν και οι συζητήσεις που έγιναν για το άρθρο 60, καθώς και όλο το νομικοπραγματικό 18 Παντελής Μ. Αντώνης, Εγχειρίδιο Συνταγματικού Δικαίου,2007, εκδοτικός οργανισμός Λιβάνη Αθήνα, σελ

16 πλέγμα, που βασίζεται σ αυτήν τη ρύθμιση. 19 Βέβαια, εφ όσον η κτήση της βουλευτικής ιδιότητας βασίζεται στην συγκεκριμένη κομματική ιδιότητα, η συνεπής προς την κομματική δημοκρατία και το θεσμό της εκπροσωπήσεως ρύθμιση επιβάλλει την απώλεια της βουλευτικής ιδιότητας σαν αποτέλεσμα της απώλειας της ιδιότητας του μέλους του κόμματος,στους συνδυασμούς του οποίου είχε εκλεγεί, αφού ο βουλευτής φανερά παραβιάζει τη δεσμευτική εντολή και παύει πλέον να είναι εκπρόσωπος εκείνων που τον εξέλεξαν. Τόσο η δυνατότητα ανεξαρτητοποιήσεως όσο και η δυνατότητα μεταστάσεως ή ιδρύσεως νέου κόμματος δεν είναι συνεπείς προς την κομματική δημοκρατία ρυθμίσεις. 20 Καταλήγουμε λοιπόν στο ότι η συνταγματικά προβλεπόμενη ελευθερία των αντιπροσώπων δεν υπάρχει στη σύγχρονη συνταγματικοπολιτική πραγματικότητα. Η δημιουργία πολιτικών κομμάτων οδήγησε στην δέσμευση του βουλευτή (δεσμευτική εντολή), του οποίου η εκλογή προϋποθέτει την κομματική ιδιότητα. Και η ιδιότητα αυτή αναγνωρίζεται από τους εκλογικούς νόμους και τους κανονισμούς των νομοθετικών σωμάτων. Η ελεύθερη εντολή παραμένει έτσι περίπου «ξένο σώμα» στα γραπτά συνταγματικά κείμενα. 19 Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, Η δομή και η λειτουργία της σύγχρονης Δημοκρατίας, Αθήνα 1997,σελ Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, Η δομή και η λειτουργία της σύγχρονης Δημοκρατίας, Αθήνα 1997,σελ

17 5. Η ΘΕΗ ΣΗ ΑΝΣΙΠΡΟΨΠΕΤΣΙΚΗ ΑΡΦΗ ΣΟ ΙΦΤΟΝ ΤΝΣΑΓΜΑ 21 Αποτελεί πλέον πάγια θέση της σύγχρονης νομικής επιστήμης και ειδικότερα του τομέα του Συνταγματικού Δικαίου ότι το ισχύον Σύνταγμα δεν καθιερώνει την παραδοσιακή αντιπροσωπευτική, αλλά την σύγχρονη κομματική Δημοκρατία. Σκόπιμο θα ήταν λοιπόν να εξετάσουμε τα στοιχεία άμεσης και έμμεσης Δημοκρατίας και να δούμε ποια είναι τελικά η ερμηνεία τους, αλλά και η αιτιώδης συνάφειά τους. Η αντιπροσωπευτική κοινοβουλευτική Δημοκρατία στηρίζεται στις ακόλουθες διατάξεις του Συντάγματος: Σ1 1:Το πολίτευμα της Ελλάδας είναι Προεδρευόμενη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία. Στην παράγραφο αυτή ορίζεται ρητά η μορφή του πολιτεύματος. Κοινοβουλευτική Δημοκρατία σημαίνει αντιπροσωπευτική, έμμεση Δημοκρατία, δηλαδή εφαρμογή της αντιπροσωπευτικής αρχής. Από την άποψη αυτή η αντιπροσωπευτική αρχή αποτελεί θεμέλιο του δημοκρατικού πολιτεύματος. 3: Όλες οι εξουσίες πηγάζουν από το λαό και ασκούνται υπέρ αυτού και του Έθνους, όπως ορίζει το Σύνταγμα. Από τη διάταξη αυτή προκύπτει ότι ναι μεν ο λαός είναι η πηγή κάθε είδους εξουσίας, αλλά ότι η εξουσία αυτή δεν ασκείται άμεσα και απ ευθείας από τον ίδιο το λαό, αλλά μέσω εκλεγμένων αντιπροσώπων κατά τρόπο που ορίζεται από το Σύνταγμα. Σ26 1: Η νομοθετική λειτουργία ασκείται από τη Βουλή και τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας. 2: Η εκτελεστική λειτουργία ασκείται από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας και την Κυβέρνηση. 3: Η δικαστική λειτουργία ασκείται από τα Δικαστήρια. Οι αποφάσεις τους εκτελούνται στο όνομα του ελληνικού λαού. Το άρθρο 26 εξειδικεύει τους ορισμούς της 3 του άρθρου 1 ορίζοντας τη διάκριση των εξουσιών καθώς και τα όργανα, τα οποία ασκούν τις αντίστοιχες λειτουργίες, νομοθετική, εκτελεστική, δικαστική, άρα expressis verbis μας δηλώνει ότι η εξουσία ασκείται από αντιπροσώπους που αναλαμβάνουν συγκεκριμένες αρμοδιότητες. Σ51 2: Οι Βουλευτές αντιπροσωπεύουν το Έθνος. Σ60 1: Οι Βουλευτές έχουν απεριόριστο το δικαίωμα της γνώμης και ψήφου κατά συνείδηση. Είναι φανερό ότι οι δύο αυτές διατάξεις αποτελούν ενότητα και καθιερώνουν την αντιπροσωπευτική αρχή. Βέβαια, θα πρέπει να πούμε, ότι οι διατάξεις αυτές δεν εναρμονίζονται πλήρως με τη σημερινή πολιτική πραγματικότητα 21 Μιχάλης Κυπραίος, Η αντιπροσωπευτική αρχή ως θεμέλιο του δημοκρατικού πολιτεύματος και η νομοθετική και νομολογιακή κατοχύρωση της, εκδόσεις Παπαζήση, σελ και Σύγχρονη Νομοθεσία, Το Σύνταγμα της Ελλάδος, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη,

18 και θα ήταν καλύτερο να συνερμηνευθούν με το Σ29 1 που θα μας απασχολήσει παρακάτω. Σ61 1: Ο Βουλευτής δεν καταδιώκεται ούτε εξετάζεται με οποιονδήποτε τρόπο για γνώμη ή ψήφο που έδωσε κατά την άσκηση των βουλευτικών καθηκόντων. 2: Ο Βουλευτής διώκεται μόνο για συκοφαντική δυσφήμηση κατά τον νόμο με άδεια της Βουλής. 3: Ο βουλευτής δεν έχει υποχρέωση μαρτυρίας για πληροφορίες που περιήλθαν σ αυτόν ή δόθηκαν από αυτόν κατά την άσκηση των καθηκόντων του. Σ62 1: Κατά τη διάρκεια της βουλευτικής περιόδου ο Βουλευτής δεν διώκεται, δεν συλλαμβάνεται, δεν φυλακίζεται ούτε με άλλο τρόπο περιορίζεται χωρίς την άδεια της Βουλής. Σ63 1: Οι Βουλευτές για την άσκηση του λειτουργήματός τους, δικαιούνται από το Δημόσιο αποζημίωση και δαπάνες. Το ύψος των δαπανών ορίζεται με απόφαση της Ολομέλειας της Βουλής. 2: Οι Βουλευτές απολαμβάνουν συγκοινωνιακή, ταχυδρομική και τηλεφωνική ατέλεια, που η έκτασή της καθορίζεται με απόφαση της Ολομέλειας της Βουλής. Από το παραπάνω πλέγμα διατάξεων προκύπτει, ότι το Σύνταγμα έχει ως αφετηρία των διατάξεών του ότι υπάρχει διαφορά και όχι ταύτιση ανάμεσα στους ασκούντες την κρατική εξουσία και στους εξουσιαζόμενους πολίτες, στους κυβερνώντες και στους κυβερνωμένους. Ειδικότερα, το Σύνταγμα έχει θεσπίσει ένα πλέγμα παροχών προς τους αντιπροσώπους ( ακαταδίωκτο, ελευθερία γνώμης και ψήφου κατά συνείδηση, υλικές παροχές και αποζημίωση), προκειμένου να εξασφαλίσει την απαρακώλυτη και αποτελεσματική άσκηση του λειτουργήματός τους αναγνωρίζοντας την συμβολή τους στη λειτουργία του πολιτεύματος. Σ82 1:Η Κυβέρνηση καθορίζει και κατευθύνει την γενική πολιτική της χώρας κατά τους ορισμούς του Συντάγματος και των νόμων. Η διάταξη αυτή φαίνεται πάλι να δίνει το προβάδισμα στην ελεύθερη εντολή των Βουλευτών της κυβέρνησης δίνοντας τους ελευθερία (νόμιμης) ενέργειας. Σ110 1:Οι διατάξεις του Συντάγματος υπόκεινται σε αναθεώρηση, εκτός από τις διατάξεις εκείνες που καθορίζουν τη βάση και τη μορφή του πολιτεύματος, ως Προεδρευόμενης Κοινοβουλευτικής Δημοκρατίας, καθώς και από τις διατάξεις των άρθρων 2 1, 4 1,4, 7, 5 1,3,13 1 και 26. Το άρθρο αυτό εξαιρεί από την αναθεώρηση του Συντάγματος τις διατάξεις, που καθορίζουν τη βάση και την μορφή του πολιτεύματος, ως 18

19 Προεδρευόμενης Κοινοβουλευτικής Δημοκρατίας. Συνεπώς, η αντιπροσωπευτική αρχή, που βρίσκεται στο κέντρο της βάσης και της μορφής του πολιτεύματος κατοχυρώνεται συνταγματικά, καθώς εξαιρείται από την αναθεώρηση. Σ37 2 εδάφιο α : Πρωθυπουργός διορίζεται ο αρχηγός του κόμματος, το οποίο διαθέτει στη Βουλή την απόλυτη πλειοψηφία των εδρών. Σ38 1: Ο ΠτΔ απαλλάσσει από τα καθήκοντά της την Κυβέρνηση, αν αυτή παραιτηθεί, καθώς και αν η Βουλή αποσύρει την εμπιστοσύνη της κατά το άρθρο 84. Σ84 1 εδάφιο α : Η Κυβέρνηση οφείλει να έχει την εμπιστοσύνη της Βουλής 2 εδάφιο α : Η Βουλή μπορεί με πρότασή της να αποσύρει την εμπιστοσύνη της από την Κυβέρνηση ή από μέλος της. Σ68 Κοινοβουλευτικές, εξεταστικές επιτροπές Σ69 Αναφορές Βουλευτών Σ70 6 Ο κοινοβουλευτικός έλεγχος Σ86 Ποινική ευθύνη υπουργών Το παραπάνω πλέγμα διατάξεων αναφέρεται expressis verbis στις τρεις διαστάσεις της κοινοβουλευτικής αρχής(που αποτελεί μια από τις βάσεις του αντιπροσωπευτικού συστήματος: την ανάδειξη( Σ37,38,84), τη διατήρηση (Σ84)της κυβέρνησης και τον κοινοβουλευτικό έλεγχο( Σ68,69, 70 6, 86). Βέβαια, όπως ειπώθηκε προηγουμένως, η διαπίστωση της συνλειτουργίας ταυτότητας και αντιπροσώπευσης είναι εκείνη που ανταποκρίνεται περισσότερο στα πράγματα. Έτσι, υπάρχουν στο ισχύον Σύνταγμα διατάξεις που αναμειγνύουν την αντιπροσωπευτική αρχή και την αρχή της ταύτισης κυβερνώντων και κυβερνωμένων. Τέτοιες διατάξεις είναι: Σ52 Η ελεύθερη και ανόθευτη εκδήλωση της λαϊκής θέλησης ως έκφραση της λαϊκής κυριαρχίας τελεί υπό την εγγύηση όλων των λειτουργών της Πολιτείας, οι οποίοι οφείλουν να τη διασφαλίζουν σε κάθε περίπτωση. Σ41 2:Ο ΠτΔ διαλύει τη Βουλή με πρόταση της κυβέρνησης που έχει λάβει ψήφο εμπιστοσύνης, για ανανέωση της λαϊκής εντολής προκειμένου να αντιμετωπιστεί εθνικό ζήτημα εξαιρετικής σημασίας. Οι διατάξεις των δύο αυτών άρθρων βρίσκονται σε απόλυτη συνάφεια και θα πρέπει να συνερμηνευθούν με τη διάταξη Σ1 3, καθώς μαζί καθιερώνουν τη λαϊκή θέληση, την αρχή της ταυτότητας και την υποχρέωση των κρατικών λειτουργών να διασφαλίζουν τη λαϊκή εντολή σε κάθε περίπτωση και όχι μόνο κατά τη διεξαγωγή δημοψηφισμάτων και δημοψηφισματικών εκλογών, αλλά και μετά από αυτήν( δεσμευτική εντολή). 19

20 Σ29 1: Έλληνες πολίτες που έχουν το εκλογικό δικαίωμα μπορούν ελεύθερα να ιδρύουν και να συμμετέχουν σε πολιτικά κόμματα που η οργάνωση και η δράση τους οφείλει να εξυπηρετεί την ελεύθερη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος. Σ44 2: Ο ΠτΔ προκηρύσσει με διάταγμα δημοψήφισμα για κρίσιμα εθνικά θέματα, ύστερα από απόφαση της απόλυτης πλειοψηφίας του όλου των βουλευτών που λαμβάνεται με πρόταση του υπουργικού συμβουλίου. Η διάταξη του άρθρου 29 θεσμοποιεί τον πολυκομματισμό και αναγνωρίζει τα πολιτικά κόμματα ως παράγοντες, οι οποίοι με την οργάνωση και τη δράση τους οφείλουν να εξυπηρετούν την ελεύθερη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος. Το άρθρο 44 αποτελεί συνταγματοποίηση του δημοψηφίσματος και παράλληλα μια επιταγή του Έλληνα συντακτικού νομοθέτη για την συνύπαρξη άμεσης και έμμεσης Δημοκρατίας. Με τις διατάξεις αυτές ο Έλληνας συντακτικός νομοθέτης επιτρέπει τη λειτουργία και της αντιπροσωπευτικής αρχής και της άμεσης από το λαό άσκησης της εξουσίας και αφήνει στην εκάστοτε πολιτική εξουσία την ευθύνη της επιλογής της μίας ή της άλλης αρχής, ενώ παράλληλα θέτει ξανά την λαϊκή και τη δεσμευτική εντολή, καθώς και τη λαϊκή κυριαρχία. Σ66 1:Η Βουλή συνεδριάζει δημόσια στο Βουλευτήριο, μπορεί όμως να διασκεφτεί σε μυστική συνεδρίαση, ύστερα από αίτηση της Κυβέρνησης ή δεκαπέντε Βουλευτών και εφόσον το θελήσει η πλειοψηφία των Βουλευτών. Κατόπιν η Βουλή αποφασίζει αν το θέμα θα πρέπει να επανέλθει σε δημόσια συζήτηση. Η παραπάνω διάταξη κατοχυρώνει τη λαϊκή συμμετοχή στην πολιτική ζωή της χώρας, καθώς θέτει τη δημοσιότητα της Βουλής και έτσι επιτρέπει στο λαό να παρακολουθεί, ιδιαίτερα με τα σύγχρονα μέσα ενημέρωσης( τύπος, ραδιόφωνο, τηλεόραση, διαδίκτυο) τη δράση γενικά των αντιπροσώπων του και να ενημερώνεται για τα προβλήματα του κράτους, ώστε να μπορεί να διαθέτει πληρέστερα στοιχεία για τη διαμόρφωση της θέλησής του. Εξάλλου, με τη δημοσιότητα της Βουλής ενισχύεται η συναίσθηση της ευθύνης των Βουλευτών(δεσμευτική εντολή), γιατί γνωρίζουν ότι ο λαός, η κοινή γνώμη μπορούν με σχετική πληρότητα να παρακολουθούν τη δράση τους, τις ικανότητές τους και γενικά τη συμπεριφορά τους και αυτό θα έχει σίγουρα αντίκτυπο στον πολιτικό και εκλογικό τους βίο. 20

21 6. ΣΑ ΣΟΙΦΕΙΑ ΣΟΤ ΑΝΣΙΠΡΟΨΠΕΤΣΙΚΟΤ ΤΣΗΜΑΣΟ 22 Πέρα από τις βάσεις του αντιπροσωπευτικού συστήματος ( περιορισμένης μορφής λαϊκή κυριαρχία, αντιπροσωπευτική αρχή, το δόγμα της ελεύθερης εντολής και στις μέρες μας αυτό της δεσμευτικής και η κοινοβουλευτική αρχή), για να μπορέσει το σύστημα αυτό να είναι κυβερνητικά βιώσιμο, είναι απαραίτητο να συντρέξουν τα στοιχεία της εκλογής και του πολιτικού της χαρακτήρα, της δημοσιότητας της λειτουργίας και της αποφασιστικής αρμοδιότητας των εκλεγόμενων σωμάτων. Αναλυτικότερα: Η εκλογή: Θεμελιώδες στοιχείο του αντιπροσωπευτικού συστήματος που πρέπει να επαναλαμβάνεται ανά τακτές χρονικές περιόδους που να μην απέχουν υπερβολικά μεταξύ τους, ώστε να παρέχεται στο εκλογικό σώμα η δυνατότητα να ανανεώνει τη θέλησή του. Έτσι λοιπόν, δεν πρέπει να γίνεται λόγος για εφαρμογή του αντιπροσωπευτικού συστήματος τόσο όταν είναι αόριστη η διάρκεια του βίου του σώματος που αναδεικνύεται από το λαό, όσο και όταν ο βίος αυτός καθορίζεται υπερβολικά μακρός( λ.χ. η διεξαγωγή εκλογών ανά 10 ή 20 χρόνια). Αντίθετα, δεν είναι ασυμβίβαστος προς την έννοια του αντιπροσωπευτικού συστήματος ο πρόωρος τερματισμός του Κοινοβουλίου (είτε με διάλυση από το αρμόδιο προς αυτό κρατικό όργανο είτε με αυτοδιάλυση), υπό τον όρο όμως ότι σε μια τέτοια περίπτωση θα προβλέπεται μέσα σε σύντομη προθεσμία διεξαγωγή νέων εκλογών. Τέλος, δεν αποκλείεται η εκλογή να διεξάγεται για την ανάδειξη είτε νέου στο σύνολό του αντιπροσωπευτικού σώματος, οπότε γίνεται λόγος για ολοσχερή ανανέωση, είτε τμήματος μόνο αυτού, οπότε η ανανέωση χαρακτηρίζεται τμηματική. Ο πολιτικός χαρακτήρας της εκλογής: Ο πολιτικός χαρακτήρας της εκλογής των μελών του Κοινοβουλίου αποτελεί ξεχωριστό γνώρισμα του αντιπροσωπευτικού συστήματος και ο χαρακτηρισμός της εκλογής σαν «πολιτικής» σημαίνει ότι οι αντιπρόσωποι εκλέγονται για την πραγματοποίηση γενικότερων πολιτικών σκοπών που ανάγονται στην άσκηση της κρατικής εξουσίας, για να εκφράζουν οποιαδήποτε βούληση στο όνομα του λαού, χωρίς όμως οι εκλογείς τους να μπορούν να καθορίσουν το περιεχόμενο αυτής της δήλωσης βουλήσεως. Γι αυτό δύσκολα συμβιβάζεται με την έννοια του αντιπροσωπευτικού συστήματος η λεγόμενη «επιτακτική εντολή»( mandat imperatif), κατά την οποία ο αντιπρόσωπος είναι υποχρεωμένος να συμμορφώνεται προς τις εντολές των εκλογέων του, μια μορφή εντολής που αποκλείεται άμεσα ή έμμεσα από τα περισσότερα δημοκρατικά συντάγματα. 22 Κωνσταντίνος Γεωργόπουλος, Επίτομο Συνταγματικό Δίκαιο, εκδόσεις Σάκκουλας, Αθήνα- Κομοτηνή, 1991, σελ

22 Η δημοσιότητα της λειτουργίας: Τα αντιπροσωπευτικά σώματα λειτουργούν δημόσια, ώστε να έχει ο λαός τη δυνατότητα να παρακολουθεί τη δραστηριότητα των αντιπροσώπων του και να ενημερώνεται για τα διάφορα προβλήματα που απασχολούν αυτούς που ασκούν την κρατική εξουσία. Η δημοσιότητα της λειτουργίας που περιλαμβάνει την ελεύθερη παρουσία του λαού στις συνεδριάσεις του Κοινοβουλίου και την ελεύθερη δημοσίευση στον τύπο των πρακτικών των κοινοβουλευτικών συζητήσεων- είναι συνυφασμένη με την έννοια του αντιπροσωπευτικού συστήματος και κατοχυρώνεται συνταγματικά( Σ66 1). Η αποφασιστική αρμοδιότητα: Σύμφωνα με την έννοια του αντιπροσωπευτικού συστήματος, το Κοινοβούλιο πρέπει να έχει αποφασιστική αρμοδιότητα και να περιορίζεται σε γνωμοδοτικά καθήκοντα κατά την άσκηση της νομοθετικής λειτουργίας. Η αποφασιστική αυτή αρμοδιότητα δεν υπάρχει όταν το Κοινοβούλιο δεν λειτουργεί κανονικά, αλλά περιστασιακά, πράγμα που συμβαίνει όταν η άσκηση των έργων του εξαρτάται απόλυτα από τη θέληση άλλου κρατικού οργάνου που είναι μόνο αρμόδιο να κρίνει πότε θα προσφύγει σε αυτό. Το ίδιο συμβαίνει, όταν κάθε απόφαση των αντιπροσωπευτικών σωμάτων υπόκειται στην έγκριση του λαού, χωρίς την οποία δεν έχει νομική ισχύ. 22

23 Γ. ΟΙ ΜΟΡΥΕ ΣΟΤ ΑΝΣΙΠΡΟΨΠΕΤΣΙΚΟΤ ΤΣΗΜΑΣΟ Εφόσον μιλάμε για αντιπροσωπευτικό σύστημα, σκόπιμο θα ήταν να εξετάσουμε τις κυριότερες μορφές του: το προεδρικό και το κοινοβουλευτικό σύστημα. Όταν μιλάμε για προεδρικό σύστημα, αναφερόμαστε στο κυβερνητικό σύστημα, κατά το οποίο η κυβέρνηση εξαρτάται από τον άμεσα εκλεγμένο από το λαό Πρόεδρο, δηλαδή αναδεικνύεται, διατηρείται και ελέγχεται από τον Πρόεδρο καθ όλη τη διάρκεια της θητείας της. Ειδικότερα, στο προεδρικό σύστημα ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας και το νομοθετικό σώμα εκλέγονται από το λαό και η άσκηση της εκτελεστικής εξουσίας γίνεται από υπουργούς, οι οποίοι εκλέγονται από τον Πρόεδρο και δεν υπόκεινται στον έλεγχο του νομοθετικού σώματος. Με άλλα λόγια, ο Πρόεδρος διορίζει ελεύθερα τους υπουργούς και η θέση τους δεν εξαρτάται από την εμπιστοσύνη ή δυσπιστία της Βουλής. Στο προεδρικό σύστημα ο Πρόεδρος και το αντιπροσωπευτικό σώμα είναι παράγοντες ισοδύναμοι και δεν υπάρχει αλληλεξάρτησή τους κατά την άσκηση των καθηκόντων τους( αυστηρή διάκριση των εξουσιών), δηλαδή ούτε ο Πρόεδρος μπορεί να αναμειχθεί στην άσκηση της νομοθετικής εξουσίας, η οποία διενεργείται αποκλειστικά από το νομοθετικό σώμα, ούτε το νομοθετικό σώμα μπορεί να αναμειχθεί στην άσκηση της εκτελεστικής(κυβερνητικής-διοικητικής) εξουσίας, η οποία διενεργείται με πλήρη πρωτοβουλία του Προέδρου και των διορισμένων από αυτόν υπουργών. Στις αμερικανικές δημοκρατίες συνήθης είναι η μορφή της Προεδρικής Δημοκρατίας με τυπικό παράδειγμα το ομοσπονδιακό Σύνταγμα των Ηνωμένων Πολιτειών της Βορείου Αμερικής, ενώ στην Ευρώπη το σύστημα αυτό καθιερώθηκε με τα Συντάγματα της Γαλλίας και της Πορτογαλίας. 23 Αντιθέτως, όταν μιλάμε για κοινοβουλευτικό σύστημα, αναφερόμαστε στο κυβερνητικό σύστημα, κατά το οποίο η κυβέρνηση εξαρτάται από το κοινοβούλιο, δηλαδή αναδεικνύεται και διατηρείται από την κοινοβουλευτική πλειοψηφία, ελεγχόμενη κατά τη διάρκεια του βίου της από την κοινοβουλευτική μειοψηφία. 24 Ο όρος «κοινοβουλευτισμός» υποδηλώνει μια συγκεκριμένη μορφή σχηματισμού πολιτικής θέλησης, μέσω ενός εκλεγόμενου αντιπροσωπευτικού συλλογικού οργάνου. Ο σχηματισμός σαφούς εικόνας του όλου κοινοβουλευτικού συστήματος προϋποθέτει τη διάκριση ανάμεσα στη διατήρηση, την ανάδειξη και τον έλεγχο της κυβέρνησης. Στην ανάδειξη και διατήρηση της κυβέρνησης πρωταρχικό ρόλο κατέχει η πλειοψηφία, ενώ στον έλεγχο η μειοψηφία. Αναλυτικότερα, σχετικά με την ανάδειξη της κυβέρνησης, σύμφωνα με το Σ37 2 εδάφιο α, Πρωθυπουργός διορίζεται ο αρχηγός του κόμματος, το οποίο διαθέτει στη Βουλή την απόλυτη πλειοψηφία των εδρών. Το συγκεκριμένο άρθρο 23 Μιχάλης Κυπραίος, Η αντιπροσωπευτική αρχή ως θεμέλιο του δημοκρατικού πολιτεύματος και η νομοθετική και νομολογιακή κατοχύρωση της, εκδόσεις Παπαζήση, σελ Δημητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Σύστημα Συνταγματικού δικαίου, 2011, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας Αθήνα- Κομοτηνή,σελ

24 του ισχύοντος Συντάγματος μας μιλά ξεκάθαρα για κοινοβουλευτική πλειοψηφία. Αυτό προϋποθέτει εκλογές, εκδήλωση της λαϊκής θέλησης και προτίμησης αναφορικά με τα κομματικά προγράμματα, την συγκρότηση της Βουλής σε σώμα και βέβαια την ανάμειξη του ΠτΔ, ο οποίος με την παροχή διερευνητικών εντολών(σ37 2 εδάφιο β, 3,4) συμβάλλει στην ανάδειξη και συγκρότηση κυβερνητικού σχήματος, το οποίο θα συνοδεύεται απαραιτήτως από την ψήφο εμπιστοσύνης της Βουλής και θα μπορεί ανά πάσα στιγμή να ανακληθεί, εφόσον η εμπιστοσύνη αυτή χαθεί. Σχετικά με τη διατήρηση της κυβέρνησης, σύμφωνα με το Σ84 1 εδάφιο α, η Κυβέρνηση οφείλει να έχει την εμπιστοσύνη της παρούσας σε σύνοδο Βουλής. Η υποχρέωση αυτή της κυβέρνησης δεν έχει χρονικό προσδιορισμό, δηλαδή η κυβέρνηση οφείλει πάντα να στηρίζεται στην κοινοβουλευτική πλειοψηφία και την κοινοβουλευτική εμπιστοσύνη. Εφόσον η εμπιστοσύνη αυτή χαθεί, σύμφωνα με το Σ38 1, Ο ΠτΔ απαλλάσσει από τα καθήκοντά της την Κυβέρνηση, αν αυτή παραιτηθεί, καθώς και αν η Βουλή αποσύρει την εμπιστοσύνη της κατά το άρθρο 84(εδάφιο α : Η Κυβέρνηση οφείλει να έχει την εμπιστοσύνη της Βουλής 2 εδάφιο α : Η Βουλή μπορεί με πρότασή της να αποσύρει την εμπιστοσύνη της από την Κυβέρνηση ή από μέλος της.) Τα σχετικά με την πρόταση δυσπιστίας και την τηρουμένη διαδικασία αναφέρονται αναλυτικά στο άρθρο 84. Τέλος, όσον αφορά το στοιχείο του ελέγχου το Σύνταγμα προβλέπει τη σύσταση επιτροπών(σ68 Κοινοβουλευτικές, εξεταστικές επιτροπές,σ69 Αναφορές Βουλευτών, Σ70 6 Ο κοινοβουλευτικός έλεγχος,σ86 Ποινική ευθύνη υπουργών). Βέβαια η διαδικασία του ελέγχου φαίνεται να είναι εξαιρετικά περίπλοκη και λεπτομερής προφανώς για την αποφυγή λαθών, πλήγματος του κύρους του βουλευτή και για τη διασφάλιση της σχετικής τουλάχιστον ελευθερίας ενέργειάς του. 24

25 Δ. ΜΙΑ ΓΟΝΙΜΗ ΚΡΙΣΙΚΗ ΣΟΤ ΑΝΣΙΠΡΟΨΠΕΤΣΙΜΟΤ 25 Το αντιπροσωπευτικό σύστημα παρουσίαζε και παρουσιάζει μεγάλη σημασία ως οργανωτική βάση του πολιτεύματος τόσο παλαιότερα στη λεγόμενη «συνταγματική μοναρχία» όσο και στην εποχή μας στη Δημοκρατία. Έτσι λοιπόν, μια γόνιμη στάθμιση των θετικών και αρνητικών του στοιχείων θα ήταν χρήσιμη, προκειμένου να κατανοήσουμε το λόγο, για τον οποίο σήμερα μιλάμε για κρίση του αντιπροσωπευτισμού ως κυβερνητικού συστήματος και δείχνουμε να οδηγούμαστε στην κατεύθυνση της μεικτής δημοκρατίας. Ξεκινώντας από τα πλεονεκτήματα που παρουσιάζει ως κυβερνητικό σύστημα θα λέγαμε ότι το αντιπροσωπευτικό σύστημα προσιδιάζει και λειτουργεί επικουρικά προς την λαϊκή κυριαρχία σε κράτη, που το μέγεθός τους δεν επιτρέπει την εφαρμογή αρχών της άμεσης Δημοκρατίας. Ο λαός, δηλαδή, έχει έτσι την ευκαιρία να ασκεί, έστω και έμμεσα, την νομοθετική και να επηρεάζει την εκτελεστική λειτουργία, αφού τα μέλη του κοινοβουλίου εκλέγονται άμεσα από το λαό και απηχούν σε γενικές γραμμές τις αντιλήψεις του. Επιπλέον, πολιτικά, το αντιπροσωπευτικό σύστημα πλεονεκτεί, αφού στα θέματα ουσίας οι αντιπρόσωποι λαμβάνουν αποφάσεις ποιοτικά καλύτερες απ ότι θα λάμβανε ο ίδιος ο λαός, ο οποίος πάντως έχει την εξαιρετική ικανότητα να εκλέγει τους καταλληλότερους για την άσκηση της εξουσίας. Συγχρόνως, το σύστημα αυτό προστατεύει αποτελεσματικά την εκάστοτε μειοψηφία από την καταπίεση της πλειοψηφίας του λαού, ενώ δείχνει να αμβλύνει τα πάθη, γι αυτό και είναι συνυφασμένο με την πολιτική ελευθερία. Από την άλλη μεριά, στο αντιπροσωπευτικό σύστημα έχει ασκηθεί σφοδρότατη κριτική με πρωτεργάτη τον Γάλλο θεωρητικό και φιλόσοφο J. J. Rousseau. Η θεωρία του για τη γενική θέληση και το χωρίς καμία παρέμβαση σχηματισμό της, περιέχει ιδεαλιστικά στοιχεία και η θέση του ενάντια στο σχηματισμό κάθε μικρότερης ομάδας μέσα στο λαό, δεν συμφωνεί απόλυτα με την πραγματικότητα. Όμως, ο Rousseau είναι εκείνος που τόνισε ιδιαίτερα την υπεροχή του λαού έναντι των αντιπροσώπων και υποστήριξε, ότι οι «αντιπρόσωποι» δεν είναι παρά εκτελεστές της θέλησης του λαού. Εφόσον η κυριαρχία δεν μπορεί να αποξενωθεί, δεν μπορεί και να αντιπροσωπευθεί. Η ιδέα των αντιπροσώπων του λαού είναι νέα και προέρχεται από το ανελεύθερο φεουδαρχικό σύστημα. Συνεχίζοντας ο Rousseau την κριτική του ενάντια στο αντιπροσωπευτικό σύστημα γράφει, ότι πλανάται ο αγγλικός λαός νομίζοντας ότι είναι ελεύθερος. Ελεύθερος είναι μόνο κατά την εκλογή των μελών του κοινοβουλίου, αμέσως μετά γίνεται υπόδουλος. Η διδασκαλία του Rousseau είχε γενικότερη επίδραση. 25 Δημητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Σύστημα Συνταγματικού δικαίου, 2011, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας Αθήνα- Κομοτηνή,σελ Κωνσταντίνος Γεωργόπουλος, Επίτομο Συνταγματικό Δίκαιο, εκδόσεις Σάκκουλας, Αθήνα- Κομοτηνή, 1991, σελ.57 Παντελής Μ. Αντώνης, Εγχειρίδιο Συνταγματικού Δικαίου,2007, εκδοτικός οργανισμός Λιβάνη Αθήνα, σελ Ν.Α. Καλογερόπουλος, Η Δημοκρατία- Μορφές και έννοια, εκδόσεις Ι. Σιδέρης, Αθήνα,

26 Κριτική στο αντιπροσωπευτικό σύστημα άσκησαν και πολλοί μεταγενέστεροι επιφανείς δημοσιολόγοι, όπως ο Duguit, ο Kelsen, ο Leibholz, κ.α. Από τους Έλληνες θεωρητικούς του δημοσίου δικαίου, κύριος επικριτής του αντιπροσωπευτικού συστήματος υπήρξε ο Αλέξανδρος Σβώλος. Τα συμπεράσματα σχετικά με τα μειονεκτήματα του αντιπροσωπευτικού συστήματος θα μπορούσαν να συνοψιστούν στις εξής παρατηρήσεις: Η διεξαγωγή εκλογών μόνο κάθε τετραετία σημαίνει ότι ο λαός ασκεί την «εξουσία» του μια Κυριακή υπογράφοντας ένα λευκό γραμμάτιο σε κάποιον «Αρχηγό» που άρχει σε μια κοινοβουλευτική πλειοψηφία, η οποία αποτελείται από τυφλά όργανα διορισμένα και ελεγχόμενα από αυτόν. Έκτοτε ο λαός παραμένει για 4 έτη παραμένει άβουλος θεατής και «κυρίαρχος» κατά το «ντεϊστικό» πρότυπο. Οι Βουλευτές που απαρτίζουν ένα παρόμοιο κοινοβούλιο είναι αντιπρόσωποι του κόμματος και όχι του δήμου. Δηλαδή τυφλά και πειθήνια όργανα του «Αρχηγού», από του οποίου την ευμένεια και την καλή προαίρεση εξαρτάται η καριέρα τους και ο βιοπορισμός τους. Η άρνηση του κριτηρίου της «Γενικής Βουλήσεως» καταλήγει στη διαίρεση του πληθυσμού σε «νικητές» και «ηττημένους» ή σε «ημέτερους» και «αντιδραστικούς» με την επακόλουθη καταπίεση των μεν από τους δε. Η λήψη εξαιρετικής σημασίας αποφάσεων βρίσκεται αποκλειστικά στα χέρια μιας «κλίκας» ή ενός μόνο αμφιβόλου καταρτίσεως και ήθους φορέως χωρίς τη βούληση και δυνατότητα διαλόγου για την επίτευξη μιας διαλεκτικής συνθέσεως που θα ήταν σύμφωνη με τη γενική βούληση. οι συνταγματικά προβλεπόμενες φιλελεύθερες αντιπροσωπευτικές Δημοκρατίες, δε λειτουργούν συχνά σύμφωνα,ή τουλάχιστον όχι απόλυτα σύμφωνα, με τις γραπτές συνταγματικές αρχές. Οι συζητήσεις στο κοινοβούλιο δεν έχουν πλέον το δημιουργικό χαρακτήρα της παλιάς εποχής. Οι βουλευτές δε διαμορφώνουν τη γνώμη τους μέσα στη Βουλή, αλλά την έχουν ήδη σχηματίσει έξω από αυτή. Έτσι το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας είναι σχεδόν πάντοτε γνωστό και βέβαιο και δεν υπάρχει η αμφιβολία, στην οποία έγκειται η πολιτική αξία του κοινοβουλευτισμού. Η «εξωτερική» πολιτική αντίθεση ανάμεσα στην κυβέρνηση και το Κοινοβούλιο μετατοπίστηκε μέσα στη Βουλή και έγινε «εσωτερική» αντίθεση ανάμεσα στη συμπολίτευση- κυβέρνηση και την αντιπολίτευση, πράγμα τελείως αντιπαραγωγικό αναφορικά με το σκοπό του οργάνου της Βουλής. Όλα τα παραπάνω σε συνδυασμό με την εμφάνιση της «εξουσίας της ψήφου» (pouvoir du suffrage), την έντονη παρουσία του λαού στη σύγχρονη Δημοκρατία, την γενικότερη τεχνολογική και κοινωνικοπολιτική εξέλιξη και την γραπτή ρύθμιση των Συνταγμάτων εμποδίζει την αντιπροσωπευτική λειτουργία του πολιτεύματος, όπως αυτή συνταγματικά σχεδιάστηκε δύο αιώνες πριν, την περίοδο πλήρους πολιτικής απουσίας του λαού και μας οδηγεί σε μια σοβαρή συνταγματικοπολιτική μεταβολή(κρίση αντιπροσωπευτισμού και μετάβαση στη μεικτή Δημοκρατία. 26