Η κοινωνικοποίηση ως συνεχής διαδικασία διαλεκτικής αλληλεπίδρασης μεταξύ ατόμου και κοινωνίας Κοινωνικοποιητικοί μηχανισμοί

Transcript

1 Η κοινωνικοποίηση ως συνεχής διαδικασία διαλεκτικής αλληλεπίδρασης μεταξύ ατόμου και κοινωνίας Κοινωνικοποιητικοί μηχανισμοί Λυμπέρης Λεωνίδας Ν. Περίληψη Η εργασία μας αυτή, έχει ως αντικείμενο την κοινωνικοποίηση του ατόμου. Το φαινόμενο της κοινωνικοποίησης είναι εξαιρετικά πολύπλοκο καθώς αποτελεί μια διαδικασία, η οποία αρχίζει από τη γέννηση του ανθρώπου και καλύπτει όλο το διάστημα της ζωής του. Συντελείται κάτω από τις επιδράσεις ποικίλων παραγόντων, εφόσον το άτομο καλείται διαρκώς να εντάσσεται σε νέες ομάδες, να ενστερνίζεται νέες αξίες και μορφές συμπεριφοράς, αλλά και νέους ρόλους. Θεωρούμε σημαντικό να μελετήσουμε το φαινόμενο της κοινωνικοποίησης, καθώς μέσω αυτής της διαδικασίας το αναπτυσσόμενο άτομο εντάσσεται στο κοινωνικό σύνολο και καθίσταται ικανό να ανταποκρίνεται στις νέες κάθε φορά απαιτήσεις του, ιδιαίτερα στις σημερινές σύνθετες και με ταχείς ρυθμούς εξελισσόμενες κοινωνίες. Θα δώσουμε τον εννοιολογικό προσδιορισμό του όρου, θα αναφερθούμε σε σχετικές θεωρίες και θα παρακολουθήσουμε την εξελικτική διαδικασία της κοινωνικοποίησης. Κλείνουμε με κάποια συμπεράσματα γύρω από τη σχέση τόσο της κοινωνικοποίησης όσο και της κοινωνίας με την εκπαίδευση. «The socialization process as a continuous dialectical interaction between individual and society-socialization mechanisms» Our work has as its object the socialization of the individual.the phenomenon is very complex as it is a process that starts from birth and goes on during an individual s life. It occurs under the influence of various factors,if the person is constantly called upon to be part of new groups to embrace new values and patterns of behavior and roles. We consider it important to study the phenomenon of socialization,as through this process,the developing person falls to the community and is able,to respond to new demands every time,especially in today s complex and rapidly evolving societies. We will give the conceptual definition of the term,we will refer to relevant theories and will follow the evolutionary process of socialization. We close with some conclusions about the relationship of both socialization and society to education. 171

2 1.Εισαγωγή Η εργασία μας αυτή, έχει σαν αντικείμενο την κοινωνικοποίηση του ατόμου. Το φαινόμενο της κοινωνικοποίησης είναι εξαιρετικά πολύπλοκο, καθώς αποτελεί μια διαδικασία η οποία καλύπτει όλο το διάστημα της ζωής του ανθρώπου και συντελείται κάτω από τις επιδράσεις ποικίλων παραγόντων. Αρχίζει από τη γέννησή του και διαρκεί όσο και η ζωή του, χωρίς να περατώνεται σε κάποια ηλικία, εφόσον το άτομο καλείται διαρκώς να εντάσσεται σε νέες ομάδες, να ενστερνίζεται νέες αξίες και μορφές συμπεριφοράς, αλλά και νέους ρόλους. Θεωρούμε σημαντικό να μελετήσουμε το φαινόμενο της κοινωνικοποίησης, επειδή μέσω αυτής της διαδικασίας το αναπτυσσόμενο άτομο εντάσσεται στο κοινωνικό σύνολο και καθίσταται ικανό να ανταποκρίνεται στις νέες κάθε φορά απαιτήσεις του, ιδιαίτερα στις σημερινές σύνθετες και με ταχείς ρυθμούς εξελισσόμενες κοινωνίες. Στο πρώτο μέρος θα δώσουμε τον εννοιολογικό προσδιορισμό του όρου «κοινωνικοποίηση», τόσο από την πλευρά του ατόμου, όσο και από την πλευρά της κοινωνίας. Θα αναφερθούμε στη συνέχεια στην ψυχαναλυτική θεωρία του Freud και στη θεωρία του κοινωνικού εαυτού των Cooley και Mead σχετικά με την κοινωνικοποίηση. Θα παρακολουθήσουμε την εξελικτική διαδικασία της κοινωνικοποίησης. Την πρωτογενή κοινωνικοποίηση, η οποία εκτυλίσσεται στους κόλπους της οικογένειας, και τη δευτερογενή, που πραγματοποιείται κάτω από τις επιδράσεις περισσότερων φορέων κοινωνικοποίησης. Θα εξετάσουμε ακόμη την κοινωνικοποίηση σε σχέση με το χώρο και το χρόνο όπου πραγματοποιείται και εξελίσσεται. Κλείνουμε με κάποια συμπεράσματα γύρω από τη σχέση τόσο της κοινωνικοποίησης όσο και της κοινωνίας με την Εκπαίδευση, η οποία μέσα από αντισταθμιστικούς μηχανισμούς αναλαμβάνει να πραγματοποιήσει την εξίσωση των εκπαιδευτικών ευκαιριών προς τα παιδιά που τις στερούνται και τις έχουν πραγματικά ανάγκη. 2. Ορισμός της έννοιας «κοινωνικοποίηση». Η έννοια «κοινωνικοποίηση» εμφανίζεται στις αρχές του 20 ου αιώνα από τον Emile Durkheim, ο οποίος ανήκει στους θεμελιωτές της μοντέρνας Κοινωνιολογίας. Δηλώνει τις συστηματικές επιδράσεις της παλαιάς προς τη νέα γενιά, με σκοπό να αναπτύξουν εκείνα τα χαρακτηριστικά στα παιδιά, που η κοινωνία θεωρεί απαραίτητα για την ένταξή τους σ αυτήν (Τσαρδάκης Δ., 1993). 172

3 Ο άνθρωπος με τη γέννησή του είναι ένα εν δυνάμει κοινωνικό ον. Έχει δηλαδή κάποιες έμφυτες ικανότητες, που όμως δεν αναπτύσσονται, αν το παιδί που γεννιέται δεν μεγαλώνει μέσα σ ένα κοινωνικό περιβάλλον, όπου βιώνει τον εαυτό του μαζί με τους άλλους και από το οποίο αντλεί συνεχώς κοινωνικές εμπειρίες. Η διαδικασία με την οποία «εξανθρωπίζεται» ο άνθρωπος ονομάζεται Κοινωνικοποίηση. Είναι η διεργασία ένταξης και ενσωμάτωσης του ατόμου σε ένα κοινωνικό σύνολο (Τσαούσης Δ., 2004). Το άτομο συναναστρέφεται με άλλα άτομα και ομάδες. Έρχεται σε επαφή με τις αξίες, τους κανόνες, τους τρόπους συμπεριφοράς και τις δεξιότητες, τις οποίες οικειοποιείται από νωρίς και, συνειδητά ή ασυνείδητα, διαμορφώνει τη συμπεριφορά του σύμφωνα με αυτές (Φεντ Χ., 1976). Με τη διαδικασία αυτή το άτομο εντάσσεται στο κοινωνικο-πολιτιστικό του περιβάλλον και γίνεται ικανό και άξιο να δημιουργεί μέσα σ αυτό (Λαμπίρη-Δημάκη Ι., 1974). Διδάσκεται δηλαδή την κοινή κουλτούρα, η οποία έχει τεράστια σημασία τόσο για την κοινωνία ως σύνολο, όσο και για το κάθε μέλος της ξεχωριστά. Χωρίς την ύπαρξη της κοινής κουλτούρας, τα μέλη της κοινωνίας αδυνατούν να επικοινωνήσουν, να συνεργαστούν, να υπάρξουν ως οργανωμένη κοινωνία. Τρία είναι τα βασικά στοιχεία που έχουν κυρίαρχη θέση στη διαδικασία της κοινωνικοποίησης: το άτομο, η κοινωνία και ο πολιτισμός. Σύμφωνα με τον Π. Τερλεξή (1999), η κοινωνικοποίηση ορίζεται ως η διαδικασία με την οποία: α) το άτομο αναπτύσσει και διαμορφώνει την προσωπικότητά του διαμέσου των γνώσεων, των εμπειριών και γενικά της επαφής του με ένα μέρος του πολιτιστικού περιβάλλοντος μέσα στο οποίο γεννιέται και ανατρέφεται, και β) τα πολιτιστικά στοιχεία, που συνθέτουν έναν πολιτισμό, μεταβιβάζονται από τη μια γενιά στην άλλη. Επομένως, κοινωνικοποίηση από την πλευρά του ατόμου, «ατομοκεντρική», είναι η διαδικασία με την οποία το άτομο μαθαίνει τα πρότυπα συμπεριφοράς και τους ρόλους, δηλαδή την αναμενόμενη συμπεριφορά από τον κάτοχο μιας θέσης, της κοινωνίας στην οποία ζει. Αυτό το επιτυγχάνει μέσα: α) από τους μηχανισμούς ανάδρασης που διαθέτει, δηλαδή της ικανότητάς του να ρυθμίζει τη μελλοντική συμπεριφορά του με βάση την εμπειρία για την προβλεπόμενη ενέργεια του άλλου κατόχου θέσης και β) της δράσης που αναπτύσσει για να απαντήσει σε όσα η κοινωνία απευθύνει προς αυτό. Αφομοιώνει τα πρότυπα συμπεριφοράς και τους ρόλους της κοινωνίας, έτσι ώστε να γίνουν κανόνες της προσωπικής του ζωής και αποκτά την κοινωνική του υπόσταση και ταυτότητα. Εντάσσει τον εαυτό του σε σύνολα και κατηγορίες και κάνει δική του την κοινωνική κληρονομιά του συνόλου στο οποίο θέλει να ανήκει. 173

4 Κοινωνικοποίηση από την πλευρά της κοινωνίας, «κοινωνιοκεντρική», είναι η διαδικασία κοινωνικής αναπαραγωγής της κοινωνίας με την προσπάθειά της να μεταβιβάσει στα μέλη της την πολιτιστική της κληρονομιά, να εντάξει και να ενσωματώσει τα άτομα στους κόλπους της και να πετύχει με αυτό τον τρόπο τον ελάχιστο βαθμό συναίνεσης που εξασφαλίζει την κοινωνική συνοχή (Νόβα Καλτσούνη Χ.,2000). Είναι φαινόμενο που συνδέεται άμεσα ή έμμεσα με τη μεταβίβαση στάσεων, αξιών, πίστεων, ιδεών και πεποιθήσεων (Καλογιαννάκη-Χουρδάκη Π., 1993). Οι παραπάνω ορισμοί κινούνται γύρω από τις έννοιες κοινωνία άτομο με κύριο στόχο την προετοιμασία και την ένταξη του ατόμου στην κοινωνία, ώστε να διατηρηθούν και να αναπαραχθούν οι βασικές κοινωνικές δομές και λειτουργίες. Άτομο και κοινωνία βρίσκονται σε διαρκή διαλεκτική αλληλεπίδραση. Το άτομο όχι μόνο δέχεται, αλλά και ασκεί επιδράσεις. Η κοινωνικοποίηση είναι μια αμφίδρομη κίνηση και διαδικασία. Η ανθρώπινη υποκειμενικότητα διαμορφώνεται σαν εξατομικευμένη και σαν κοινωνική συγχρόνως. Η ατομικότητα που αναπτύσσεται με τη διαδικασία της κοινωνικοποίησης, δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται ως αυτόνομη ατομικότητα, εντελώς ανεξάρτητη από ιστορικοκοινωνικούς παράγοντες. Αντίστοιχα, η ένταξη της ανθρώπινης φύσης στο κοινωνικό σύνολο, που προωθείται με τη διεργασία της κοινωνικοποίησης, δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται τόσο αιτιοκρατικά, ώστε να θεωρείται αδύνατη η αυτοδύναμη αναγνώριση και εξασφάλιση από το άτομο περιθωρίων στην προσωπική κατάσταση και δράση του. Άτομο και κοινωνία δε στέκουν το ένα απέναντι της άλλης, αλλά νοούνται μόνο σε διαλεκτική αλληλεπίδραση (Mühlbauer K., 1985). Θα αναφέρουμε στη συνέχεια δύο θεωρίες οι οποίες αναλύουν τις δυο αυτές όψεις της κοινωνικοποίησης όπως τις αναφέρει ο Τσαούσης Δ.,(2004): Την ψυχαναλυτική θεωρία του Freud και τη θεωρία του κοινωνικού εαυτού των Cooley και Mead. 3. Θεωρίες κοινωνικοποίησης 3.1. Η ψυχαναλυτική θεωρία του Freud. Σύμφωνα με την ψυχαναλυτική θεωρία του Freud, ο πολιτισμός είναι το σύνολο των θεσμών και των επιτευγμάτων του ανθρώπου, που τον προστατεύουν απέναντι στη φύση και ρυθμίζουν τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων. Ο πολιτισμός καταστέλλει τις ορμές του ανθρώπου και ιδιαίτερα την ορμή του θανάτου που εκφράζεται με την τάση της καταστροφής και την επιθετικότητα. Περιορίζει βέβαια κατά ένα μέρος την ευτυχία του, αφού αφήνει ανικανοποίητες τις ορμές του, ανταποδίδει όμως την ευτυχία 174

5 αυτή, με τη σιγουριά και την αποφυγή της καταστροφής, καταστροφής που θα του προκαλούσε, διαφορετικά, η επιθετική συμπεριφορά των άλλων. Ο Freud υποστηρίζει ότι η διαμόρφωση της προσωπικότητας, δηλαδή του Εγώ, γίνεται κάτω από την πίεση δύο αντιτιθέμενων δυνάμεων: του κόσμου των ενστίκτων, που βρίσκεται στο υποσυνείδητο, ή διαφορετικά Αυτό, και του πλέγματος των κανόνων της κοινωνίας, δηλαδή του (Υπερεγώ). Επιτυχή κοινωνικοποίηση έχουμε όταν το (Αυτό) συμμορφώνεται με το (Υπερεγώ) (Καζάζη Μ., 2000). Διαφορετικά το άτομο παρουσιάζει νευρώσεις και ψυχώσεις, οι οποίες δεν του επιτρέπουν την ομαλή ένταξη στην κοινωνία. Κοινωνικοποίηση είναι η διαδικασία με την οποία ο πολιτισμός περιορίζει τις ορμές του ανθρώπου και αναπτύσσει την κοινωνική ζωή. Αυτό πραγματοποιείται όταν δημιουργηθεί ο μηχανισμός του υπέρ-εγώ, δηλαδή ο μηχανισμός της συνείδησης που εσωτερικεύει στο άτομο τις κοινωνικές απαγορεύσεις. Ο μηχανισμός αυτός, με το συναίσθημα της ενοχής, εμποδίζει τις ορμές να εκδηλωθούν, με αποτέλεσμα να απωθούνται στο υποσυνείδητο ή να μετουσιώνονται σε πράξεις κοινωνικά αποδεκτές. «Η σκόπιμη και συστηματική επέμβαση του (Υπερεγώ), μέσω των θεσμοποιημένων οργάνων της κοινωνίας, είναι θετική αν δεν είναι υποτονική ή υπερβολικά πιεστική, αν δεν μείνει δηλαδή πίσω ή δεν προχωρήσει πέρα από ένα όριο, που το καθορίζουν πολλοί παράγοντες, κυρίως όμως η ιδιαιτερότητα του ατόμου», (Μυλωνάς Θ., 1983,σ.62). Ο τρόπος με τον οποίο το άτομο επιλύει τη σύγκρουση φύσης (ορμών) και κοινωνίας (απαγορεύσεις και επιταγές) συνιστά τον πυρήνα της κοινωνικής του υπόστασης και προσδίδει μια σταθερότητα στη συμπεριφορά του. Ο σταθερός αυτός πυρήνας ιδωμένος από την πλευρά του ατόμου είναι ο εαυτός, ενώ ιδωμένος από την πλευρά των άλλων είναι η προσωπικότητα του ατόμου. Η σύμπτωση εαυτού και προσωπικότητας συνιστά την ταυτότητα του ατόμου. Ο εαυτός, το εγώ στην ορολογία του Freud, αποκτά συνείδηση του εαυτού του μέσα από μια διαδικασία αποχωρισμού του από τους άλλους. Εντελώς αντίθετη είναι η αντίληψη των Cooley και Mead για τον εαυτό, όπου μέσα στις ομάδες της οικογένειας, του παιχνιδιού, της φιλίας, της εργασίας αναπτύσσει το «συναίσθημα του εμείς», πως ανήκουμε σε μια ομάδα, που είμαστε όλοι μαζί, όπως θα δούμε στη συνέχεια Η θεωρία του κοινωνικού εαυτού. Ο Cooley υπογραμμίζει την κοινωνική όψη του εαυτού. Ο εαυτός διαμορφώνεται μέσα από την επικοινωνία του ατόμου με τους άλλους και μέσα από τον τρόπο που το άτομο ερμηνεύει το πώς το βλέπουν οι άλλοι. Ο 175

6 εαυτός διαμορφώνεται ανάλογα με το πώς φαντάζεται το ίδιο το άτομο ότι εμφανίζεται στους άλλους, πώς φαντάζεται ότι οι άλλοι κρίνουν την εμφάνισή του αυτή και κάποιο είδος αντίληψης του εαυτού του, όπως περηφάνια ή ταπείνωση. Αντίστοιχη είναι και η αντίληψη του Mead, ο οποίος προχωρεί ακόμη παραπέρα. «Ο εαυτός δεν υπάρχει εξαρχής από τη γέννηση αλλά δημιουργείται κατά τη διαδικασία της κοινωνικής εμπειρίας και δραστηριότητας, αναπτύσσεται δηλαδή στο άτομο ωςαποτέλεσμα των σχέσεών του με ολόκληρη αυτή τη διαδικασία και με τα άλλα άτομα που βρίσκονται στην ίδια αυτή διαδικασία» (Τσαούσης Δ., 2004,). Το εξελισσόμενο άτομο μαθαίνει να βλέπει τον εαυτό του παρατηρώντας την επίδρασή του πάνω στους άλλους. Γυρεύει αγάπη, ζεστασιά, έπαινο, εκτίμηση από όσους θεωρεί σημαντικούς. Αυτοί οι «γενικευμένοι άλλοι» έχουν μια θετική, καθοδηγητική φωνή που του λέει τι πρέπει να κάνει για να κερδίσει την αναγνώριση και τον έπαινο. Κάνει αυτό που εκείνοι περιμένουν να κάνει. Στο σημείο αυτό συναντώνται οι σκέψεις του Αμερικανού George Herbert Mead και του Γάλλου Emile Durkheim. Δηλαδή, η κοινωνικοποίηση δεν έχει μόνο ανασταλτικό χαρακτήρα. Εμποδίζει μεν τις βιολογικές ορμές, αλλά είναι και μια θετική λειτουργία. Ο άνθρωπος παίρνει μέρος στη ζωή της κοινωνίας, στη γλώσσα, στη γνώση, στον πολιτισμό της. Έτσι κερδίζει όχι μόνο αυτά που παίρνει άμεσα, αλλά και το ερέθισμα να οικοδομεί πάνω στην κοινωνική κληρονομιά που δέχεται (Seger I., 1977). Οι τέσσερις διανοητές, ο Durkheim, ο Freud, ο Cooley και ο Mead έχουν κάτι κοινό: διακρίνουν μια διαδικασία, μια αργή εξέλιξη της προσωπικότητας με την αλληλεπίδραση του ατόμου και του κοινωνικού συνόλου. 4. Εξελικτική διαδικασία της κοινωνικοποίησης Η κοινωνικοποίηση πραγματοποιείται από την κοινωνία αφενός μεν διασκορπισμένα και χωρίς πρόγραμμα, αδιάκοπα, αφετέρου όμως συστηματικά και οργανωμένα μέσα από ιδιαίτερους θεσμούς που διαθέτει γι αυτόν το σκοπό. Τέτοιοι θεσμοί είναι η οικογένεια, το σχολείο, η εκκλησία, το κράτος και οι διάφορες ομάδες. Επίσης επιδράσεις ασκούν, το ραδιόφωνο, η τηλεόραση και γενικά τα ΜΜΕ. Καλείται λοιπόν κάθε φορά το άτομο, να αναλάβει καινούριους ρόλους και να ενστερνιστεί τις αντιλήψεις, τις αξίες και τους κανόνες που διέπουν είτε τη νέα ομάδα είτε το νέο ρόλο. Όσο ο άνθρωπος κρατάει τα μάτια του ανοιχτά και το πνεύμα του σε εγρήγορση εξακολουθεί να διαμορφώνεται, να κοινωνικοποιείται. Το 176

7 «γηράσκω αεί διδασκόμενος», δηλώνει ακριβώς ότι η διαμόρφωση της προσωπικότητας δεν αποτελεί συντελεσμένο οριστικά γεγονός, αλλά μια πορεία, ένα «γίγνεσθαι» καθημερινό (Μπαλάσκας Κ., 1989). Έχει επικρατήσει ως ευρύτερα αποδεκτό ότι η κοινωνικοποίηση είναι μια διαδικασία που εκτυλίσσεται σε διαδοχικές φάσεις και η καθεμιά έχει τη δική της διάρκεια και ακολουθία. Η επικρατέστερη διάκριση είναι ανάμεσα σε πρωτογενή και δευτερογενή κοινωνικοποίηση Πρωτογενής Κοινωνικοποίηση Η πρωτογενής κοινωνικοποίηση εκτυλίσσεται μέσα στην πρώτη κοινωνική ομάδα, της οποίας ο άνθρωπος γίνεται μέλος μόλις γεννηθεί, στην οικογένεια. Αρχίζει από τη στιγμή που γεννιέται ως και την απόκτηση της πολιτιστικής του ταυτότητας. Η πρωτογενής κοινωνικοποίηση διακρίνεται σε δύο επιμέρους εξελικτικές βαθμίδες: 1. Καλλιέργεια του κοινωνικού στοιχείου, όπου γίνεται προσπάθεια να επιτευχθεί η αφύπνιση, σταθεροποίηση και βαθμιαία ενίσχυση του κοινωνικού στοιχείου που ενυπάρχει στο ανθρώπινο είδος και 2. Πολιτιστική ένταξη, όπου συντελείται η οικειοποίηση της πολιτιστικής κληρονομιάς και των πολιτιστικών αξιών. Η φάση αυτή έχει ιδιαίτερη σημασία για την παραπέρα εξέλιξη του ατόμου. Η κοινωνική θέση της οικογένειας (επάγγελμα, εισόδημα και εκπαίδευση γονέων που ορίζουν το υψηλό ή χαμηλό κοινωνικό στρώμα), διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στη σταδιοδρομία των παιδιών τους Δευτερογενής Κοινωνικοποίηση Η δευτερογενής κοινωνικοποίηση δεν συντελείται μόνο μέσα στην οικογένεια, αλλά κυρίως έξω από το δικό της περιβάλλον. Στο στάδιο αυτό το παιδί διαμορφώνει στάσεις, αντιλήψεις και συμπεριφορές και εντάσσεται τελικά στο κοινωνικό σύνολο. Στη φάση αυτή το παιδί άτομο δέχεται τις επιδράσεις περισσότερων φορέων κοινωνικοποίησης: Η σχολική κοινωνικοποίηση Το σχολείο, έχει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του παιδιού και στην κοινωνική του τοποθέτηση. Το σχολικό σύστημα, βασικός φορέας μιας συγκεκριμένης ιδεολογίας, επιδρά σημαντικά στην τελική διαμόρφωση της προσωπικότητάς του. Οι σχολικοί μηχανισμοί ασκούν και άλλες λειτουργίες καθοριστικές για το άτομο, όπως τη λειτουργία της επιλογής, όπου το σχολείο αξιολογεί, επιλέγει και κατανέμει τους μαθητές στην κοινωνική ιεραρχία, με βάση κάποια κριτήρια που θεσπίζουν αυτοί που διαμορφώνουν την εκπαιδευτική πολιτική της 177

8 χώρας. Τα πορίσματα της κοινωνιολογικής έρευνας έχουν δείξει ότι η σχολική κοινωνικοποίηση βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση με την οικογενειακή κοινωνικοποίηση και ότι η σχολική επιτυχία ή αποτυχία του μαθητή είναι προϊόν όχι μόνο της σχολικής αλλά κυρίως της οικογενειακής κοινωνικοποίησης, γεγονός που επιβεβαιώνει ότι η διαδικασία αυτή είναι αδιάσπαστη και ενιαία (Πυργιωτάκης Ι., 1989) Η επαγγελματική κοινωνικοποίηση Είναι η διαρκής διαδικασία της διαμόρφωσης της δομής της προσωπικότητας σύμφωνα με τις απαιτήσεις, οι οποίες προκύπτουν από τη διαδικασία παραγωγής. Πρόκειται για κοινωνικοποίηση μέσα από το επάγγελμα. Ακολουθείται η ίδια διαδικασία, όπως και στη σχολική κοινωνικοποίηση. Η απόκτηση δεξιοτήτων και γνώσεων είναι ένα μέρος της επαγγελματικής κοινωνικοποίησης. Ένα άλλο μέρος είναι η σημασία της εργασιακής απασχόλησης ως προς την αναπαραγωγή του εργαζόμενου, την κοινωνική συμπεριφορά έξω από την εργασία και τις θέσεις του απέναντι σε άλλους τομείς της ζωής (Καζάζη Μ., 2000) Ομάδες ως φορείς κοινωνικοποίησης Με την έννοια ομάδα χαρακτηρίζεται ένας αριθμός προσώπων, τα οποία έχουν κοινά γνωρίσματα, ιδιότητες ή ενδιαφέροντα. Τα πρόσωπα αυτά για ορισμένη χρονική διάρκεια βρίσκονται σε αλληλεπίδραση, η οποία εξελίσσεται σε σχέση αλληλεξάρτησης των μελών της. Σημαντική θέση στη δευτερογενή κοινωνικοποίηση κατέχουν οι διάφορες ομάδες στις οποίες μετέχει το άτομο, με διαφορετικά κριτήρια πάντοτε, όπως κοινωνικά, πολιτιστικά, οικονομικά, επαγγελματικά και πολιτικά. Διακρίνονται σε δύο κατηγορίες: 1. Τις τυπικές ομάδες με τις οργανωμένες σχέσεις, όπως η οικογένεια, η σχολική τάξη, ένας σύλλογος, μια οργάνωση κ.λ.π. που είναι θεσμοθετημένα σύνολα, δηλαδή λειτουργούν σε κάποια νομική βάση. Σχηματίζονται από πρόσωπα με κοινά ενδιαφέροντα και κοινές επιδιώξεις. Συνήθως, ανεξάρτητα από την αλλαγή των μελών τους, διατηρούνται για πολλές γενιές. 2. Τις άτυπες ομάδες, όπως οι ομάδες των συνομηλίκων, που διακρίνονται για τις ελεύθερες, γνήσιες σχέσεις και τους στενούς δεσμούς που αναπτύσσονται ανάμεσα στα μέλη τους. Ο αναπτυσσόμενος άνθρωπος έχει έντονη την τάση να συμμετέχει σε αυτές, οι οποίες σχηματίζονται ελεύθερα και αβίαστα με βασικό κριτήριο τη συμπάθεια ή τη συμπληρωματικότητα των μελών τους. Στις χώρες με επιταχυνόμενο 178

9 εκσυγχρονισμό, η παρουσία τέτοιων ομάδων είναι συχνότερη και έχουν μεγαλύτερη κοινωνικοποιητική αποτελεσματικότητα. 5. Κοινωνικοποίηση σε σχέση με το χωροχρόνο. Η κοινωνικοποίηση είναι μια συνεχής, εξελικτική διαδικασία η οποία διαφοροποιείται σε σχέση με το χρόνο (ιστορική περίοδο) και το χώρο (την κοινωνία στην οποία αναφερόμαστε) και επιτρέπει στο άτομο να κατανοεί τον κόσμο που το περιβάλλει (Κασιμάτη Ρ., Γεωργούλας Σ., Παπαϊωάννου Μ., Πράνταλος Ι., 2006). Η διαδικασία της κοινωνικοποίησης δεν είναι ένα γεγονός που εξελίσσεται εξ ολοκλήρου βάσει συγκεκριμένων κανόνων και προδιαγραφών και καταλήγει σε ένα επιθυμητό αποτέλεσμα. Δεν υπάρχει δηλαδή μια κοινωνικοποίηση για την ίδια κοινωνία σε μια συγκεκριμένη εποχή. Πρόκειται για φαινόμενο με πολλές εκφάνσεις σε βαθμό που θα ήταν προτιμότερο να γίνεται λόγος για «διαδικασίες» κι όχι για «διαδικασία» κοινωνικοποίησης. Παρατηρώντας τις προσδοκίες μιας κοινωνίας από τα κοινωνικοποιούμενα άτομα σχετικά με το σεβασμό κάποιων προτύπων συμπεριφοράς, διαπιστώνουμε ότι αυτές διαφοροποιούνται κατά φύλο, κοινωνική θέση και τάξη, θρησκευτική ή εθνική μειονότητα κ.λπ. Ακόμη δεν υπάρχει ένα πρότυπο κοινωνικοποίησης για όλες τις εποχές και όλους τους πολιτισμούς. Όπως παρατηρεί ο Durkheim οι κοινωνίες δημιουργούν το κοινωνικό υποκείμενο, δηλαδή το πρότυπο, που σε μια δεδομένη ιστορική στιγμή ανταποκρίνεται στην οικονομική, πολιτική, ηθική ή θρησκευτική μορφή οργάνωσής τους (Νόβα Καλτσούνη Χ., 2000). «Ο Durkheim θεωρεί την κοινωνικοποίηση σαν ένα γεγονός που εκτυλίσσεται σε όλη τη διάρκεια της ζωής του ατόμου. Η κοινωνικοποίηση εκφράζει την αδιάκοπη αλληλεπίδραση μεταξύ συλλογικής και ατομικής συνείδησης» (Durkheim Ε.,1978,σ. 34). Ο Ν. Τάτσης (1994)χαρακτηρίζει την κοινωνικοποίηση ως ένα ταξίδι προς την Ιθάκη, ως Οδύσσεια. Η κοινωνικοποίηση επομένως δεν είναι μια απλή δράση με άμεσο, καταληκτικό αποτέλεσμα. Είναι μια διεργασία σύνθετη και διαρκής. Σύνθετη διότι περιλαμβάνει πολλά στάδια, φορείς, επίπεδα επιρροής και ένα πλέγμα κοινωνικών συναρτήσεων. Διαρκής διότι εκτυλίσσεται σε όλο το φάσμα της ζωής του ατόμου. Πρόκειται για δύσκολο εγχείρημα τόσο από την πλευρά της κοινωνικής ομάδας που την προγραμματίζει και αγωνίζεται να την πραγματοποιήσει, όσο και από την πλευρά του ατόμου το οποίο υφίσταται την εναλλαγή των υποχρεωτικών γι αυτό προτύπων της κοινωνικής του δράσης. 179

10 6. Συμπέρασμα: Η κοινωνικοποίηση γίνεται σήμερα αντιληπτή ως δια βίου διαδικασία, αφού το άτομο ιδιαίτερα στις σημερινές σύνθετες και με ταχείς ρυθμούς εξελισσόμενες κοινωνίες, έρχεται καθημερινά σε επαφή με νέα δεδομένα. Αυτά πρέπει να επεξεργαστεί και ως ένα βαθμό να αποδεχτεί και να αφομοιώσει, για να είναι σε θέση να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις μιας διαρκώς μεταβαλλόμενης κοινωνικής πραγματικότητας. Στην καθημερινή του πράξη αναγκάζεται να αλλάξει αντιλήψεις, να αναθεωρήσει σχέσεις και απόψεις για πολλά θέματα κι είναι αυτά στοιχεία που έχουν σχέση με την πλαστικότητα της ανθρώπινης προσωπικότητας και όχι με ένα παθητικό υποκείμενο. Τα δυο στοιχεία, το ανθρώπινο και το κοινωνικό δεν ξεχωρίζουν. Ό,τι είναι ανθρώπινο, είναι κοινωνικό και αντίστροφα. Οι συνθήκες διαμορφώνουν καθοριστικά τον άνθρωπο αλλά και ο άνθρωπος με τη δράση του διαμορφώνει ανθρωπινότερες συνθήκες, οι οποίες με τη σειρά τους θα διαμορφώσουν ανθρωπινότερα τους ανθρώπους. Μόνο μέσα από μια τέτοια διαλεκτική ζύμωση η εξέλιξη και η πρόοδος αποκτούν αισιόδοξο νόημα. Στον παράγοντα όμως «δράση του ανθρώπου», η παιδεία ως διαδικασία κοινωνικοποίησης παρεμβαίνει με τρόπο αποφασιστικό. Οπωσδήποτε οι παιδευτικές επιδράσεις είναι περισσότερες και εντονότερες στην παιδική ηλικία που παρουσιάζει μεγαλύτερη πλαστικότητα. Οικογένεια και σχολείο είναι δυο πρωταρχικοί κοινωνικοποιητικοί μηχανισμοί και παράγοντες αποφασιστικής σημασίας στη διαμόρφωση του μέλλοντος του νεαρού ατόμου. Όμως οι αντιλήψεις, οι στάσεις και οι δεξιότητες, που αποκτώνται στα πλαίσια της πρώιμης κοινωνικοποίησης στην οικογένεια και που είναι καθοριστικές για τη συγκρότηση της προσωπικότητας του παιδιού, τη μετέπειτα πορεία του και ιδιαίτερα για τη σχολική επίδοση και τις επαγγελματικές του ή άλλες επιλογές που αργότερα θα κάνει, διαφέρουν αισθητά από κοινωνικό στρώμα σε κοινωνικό στρώμα. Οι έρευνες έδειξαν πως σε μεγάλο βαθμό, οι άνθρωποι που κατέχουν μια χαμηλή θέση στην κοινωνική ιεραρχία, είναι παιδιά αυτών που πριν από τριάντα χρόνια κατείχαν τις ίδιες χαμηλές κοινωνικές θέσεις. Τα παιδιά των χαμηλότερων κοινωνικών στρωμάτων, με την είσοδό τους στο σχολείο, βρίσκονται σε διαφορετικό σημείο εκκίνησης απ ότι τα παιδιά των μεσαίων, πράγμα που καθορίζει και τη σχολική επίδοση τους. Τα παιδιά αυτά, παρατηρούν οι P. Bourdieu και J. C. Passeron, δε διαθέτουν την πολιτισμική κληρονομιά που κανείς αποκομίζει από την οικογένεια, με αποτέλεσμα η κουλτούρα που καλούνται να αφομοιώσουν στο σχολείο να είναι γι αυτά ξένη και η αφομοίωση μια διαδικασία κοπιαστική και ελλιπής (Νόβα Καλτσούνη Χ.,2000). 180

11 Το σχολείο καλείται να ετοιμάσει το παιδί, ανεξάρτητα από καταγωγή, για την κάλυψη κοινωνικών, αλλά προπάντων επαγγελματικών δραστηριοτήτων, κάνοντας πράξη αυτό που μας είναι γνωστό ως «ίσες ευκαιρίες για όλους». Έτσι ουσιαστικά μπορούμε να μιλάμε για μία αντιστάθμιση των εκπαιδευτικών ευκαιριών παιδιών με διαφορετική ταξική προέλευση, των οποίων το οικογενειακό περιβάλλον αδυνατεί να τα βοηθήσει να ενταχθούν και να αποδώσουν στους σχολικούς μηχανισμούς. Αυτοί, λοιπόν, οι ίδιοι οι σχολικοί μηχανισμοί αναλαμβάνουν να πραγματοποιήσουν την εξίσωση των εκπαιδευτικών ευκαιριών παρέχοντας επιπλέον σχολικές δραστηριότητες που αποβλέπουν στην ώσμωση των κυρίαρχων μορφωτικών, ιδεολογικών και πολιτισμικών αξιών προς τα παιδιά που τις στερούνται και τις έχουν πραγματικά ανάγκη. Ο ολοκληρωμένος σχεδιασμός, η επιμόρφωση των εκπαιδευτικών, η ενημέρωση και η συνεργασία του σχολείου με τους γονείς, την τοπική αυτοδιοίκηση και τους αρμόδιους φορείς, η αξιολόγηση και ο έλεγχος της αποτελεσματικότητας αυτών των εκπαιδευτικών μέτρων και η ένταξή τους στο γενικότερο κοινωνικό πλαίσιο, αποτελούν αναπόσπαστα στοιχεία της αντισταθμιστικής αγωγής. Έτσι η εκπαίδευση, ως κοινωνικός θεσμός, προετοιμάζει σήμερα το νέο άνθρωπο για την αυριανή κοινωνία. Μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η μορφή της αυριανής κοινωνίας θα εξαρτηθεί ως ένα βαθμό και από την εκπαίδευση που παρέχεται σήμερα. 7. Βιβλιογραφία DURKHEIM E., (1978), Οι κανόνες της κοινωνιολογικής μεθόδου, (μτφ. Λ.Μουσούρου), Αθήνα, Gutenberg. ΚΑΖΑΖΗ Μ., ( ), Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης, Κοινωνικοποίηση Εκπαίδευση. Εκπαίδευση στην Ελλάδα, Περιστέρι, Εκδόσεις «Έλλην». ΚΑΛΟΓΙΑΝΝΑΚΗ ΧΟΥΡΔΑΚΗ Π., (1993), Έλληνες μαθητές του Δημοτικού Σχολείου και πολιτική κοινωνικοποίηση, Αθήνα, Εκδόσεις Γρηγόρη. ΚΑΣΙΜΑΤΗ Ρ., ΓΕΩΡΓΟΥΛΑΣ ΣΤΡ., ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ Μ., ΠΡΑΝΤΑΛΟΣ Ι., (2006), Κοινωνιολογία Γ Λυκείου, Βιβλίο του μαθητή, Αθήνα, ΥΠ.Ε.Π.Θ., Ο.Ε.Δ.Β. ΛΑΜΠΙΡΗ-ΔΗΜΑΚΗ Ι., (1974), Προς μίαν Ελληνικήν Κοινωνιολογίαν της Παιδείας, Τόμος Α, Αθήνα, εκδόσεις ΕΚΚΕ. ΜΠΑΛΑΣΚΑΣ Κ., (1989), Κοινωνική θεώρηση της παιδείας, Αθήνα, Εκδόσεις Γρηγόρη. 181

12 MÜHLBAUER K., (1985), Κοινωνικοποίηση, Θεωρία και έρευνα, (μτφ. Δ. Δημοκίδη), Θεσσαλονίκη, Αφοι Κυριακίδη. ΜΥΛΩΝΑΣ Θ., «Η πειθαρχία και πως επιβάλλεται από την Κοινωνία στα μέλη της», Σύγχρονη Εκπαίδευση, Τ.13, 1983,σ NOBA Χ., (2000), Κοινωνικοποίηση. Η γένεση του κοινωνικού υποκειμένου, Αθήνα, Gutenberg. ΠΥΡΓΙΩΤΑΚΗΣ Ι., (1989), Κοινωνικοποίηση και εκπαιδευτικές ανισότητες, Αθήνα, Γρηγόρης. SEGER Ι., ( ), Εισαγωγή στην κοινωνιολογία, θεωρία, μέθοδος, πρακτική,(μτφ. Τζένης Μαστοράκη),Αθήνα, Εκδόσεις Μπουκουμάνη. ΤΑΤΣΗΣ Ν.,( ), Κοινωνιολογία. Κοινωνική οργάνωση και Πολιτισμικές διεργασίες, Τόμος Β, Αθήνα, Οδυσσέας. ΤΕΡΛΕΞΗΣ Π., (1999), Πολιτική κοινωνικοποίηση, η γένεση του πολιτικού ανθρώπου, Αθήνα, Gutenberg. TΣΑΟΥΣΗΣ Δ., (1987), Χρηστικό Λεξικό Κοινωνιολογίας, Αθήνα, Gutenberg. TΣΑΟΥΣΗΣ Δ., ( ), Η Κοινωνία του ανθρώπου, Αθήνα, Gutenberg. ΤΣΑΡΔΑΚΗΣ Δ., ( ), Η γένεση του κοινωνικού ανθρώπου, Αθήνα, Εκδόσεις Παπαζήση. ΦΕΝΤ Χ., (1989), Κοινωνική ένταξη και εκπαίδευση. Μια εισαγωγή στην έρευνα της οινωνικής ένταξης, (μτφ. Γ.Σ. Κακαλέτρη), Αθήνα, Εκδόσεις Καστανιώτη. 182