ΕΛΠ11: ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Transcript

1 ΕΛΠ11: ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ 3 η ΠΡΟΤΥΠΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: Τα ελληνικά πολιτικά κόμματα κατά την περίοδο της οθωμανικής μοναρχίας (ιστορικές καταβολές, εξέλιξη, οργανωτικές δομές, ο ρόλος στο πολιτικό σύστημα της χώρας και η ιδεολογική τους φυσιογνωμία). Εισαγωγή Αντικείμενο της παρούσας εργασίας αποτελούν τα πολιτικά κόμματα, όπως διαμορφώθηκαν κατά την περίοδο της οθωνικής μοναρχίας. Αρχικά, θα γίνει αναφορά στις ιστορικές καταβολές των κομμάτων και στα στοιχεία που επηρέασαν τη διαμόρφωση και σταδιακή τους εξέλιξη. Στη συνέχεια της εργασίας θα παρουσιαστούν τα τρία βασικά κόμματα, το αγγλικό, το γαλλικό και το ρωσικό, ο ιδεολογικός προσανατολισμός τους, καθώς και ο ρόλος που διαδραμάτισαν στο πολιτικό σύστημα της περιόδου που εξετάζεται. Κύριο Μέρος Τα πολιτικά κόμματα εμφανίστηκαν δειλά στην αρχή κατά την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης και κατάφεραν να εξελιχθούν και να διατηρηθούν για ένα διάστημα περίπου τριάντα χρόνων. Οριστική και σταθερή μορφή απέκτησαν μόνο όταν είχαν πια διαμορφωθεί οι προϋποθέσεις για σταθερή διακυβέρνηση, κυρίως στα χρόνια του κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια. Επιβίωσαν επίσης, στο διάστημα της οθωνικής απολυταρχίας παρά τις προσπάθειές της να τα αποδυναμώσει. Οι καταβολές των πολιτικών κομμάτων εντοπίζονται στις οργανωτικές μεθόδους της Φιλικής Εταιρείας καθώς και σε ιδεολογικές και κοινωνικές αντιθέσεις. Ακόμη, οι ρίζες τους ανάγονται στις πολυμελείς οικογένειες, οι οποίες ήταν οργανωμένες σε πελατείες και λειτουργούσαν σαν πολιτικές φατρίες αλλά και οικονομικές μονάδες και επαγγελματικές οργανώσεις. Αυτοί που άνηκαν σε ένα 1

2 κόμμα συνδέονταν με δεσμούς συγγένειας (επιγαμίες, κουμπαριές) και θα μπορούσαν να ζουν απομακρυσμένοι έχοντας κοινές βλέψεις και κοινά συμφέροντα. Στην επαρχία κάθε ευρύτερη ένωση οικογενειών- κοινωνικά ισότιμων-, από τις οποίες η καθεμιά είχε τις δικές της εξαρτημένες ομάδες και «πελατείες», μπορούσε να αναζητεί την «προστασία» μιας οικογένειας, ισχυρής λόγω πλούτου, κύρους ή ακόμα εξαιτίας κάποιας σημαντικής δημόσιας θέσεως την οποία κατείχε 1. Τέλος, στη διαμόρφωση των κομμάτων συνέβαλαν και οι ξένες διπλωματικές αποστολές των τριών προστάτιδων δυνάμεων, οι οποίες λειτούργησαν σαν οργανωτικό στήριγμα. Τα κόμματα δεν είχαν καμία σχέση με τα σημερινά πολιτικά κόμματα καθώς είχαν άτυπες οργανωτικές δομές, δεν είχαν καταστατικό αλλά ούτε και επίσημα γραφεία ή οργανωμένα μέλη. Επιπλέον, απουσίαζαν οι κώδικες κανόνων και ο επίσημος μηχανισμός για την ανάδειξη και αναγνώριση των αρχηγών. Στο τέλος του 1832 η ύπαρξη των τριών κομμάτων ήταν πλέον σαφής. Ορισμένοι από τους παράγοντες που σταθεροποίησαν το ρωσικό, το αγγλικό και το γαλλικό κόμμα ήταν η διακυβέρνηση του Καποδίστρια και ο σχηματισμός ενός καλά οργανωμένου κόμματος με ευρεία λαϊκή υποστήριξη, η εκπροσώπηση της ξένης επιρροής από αντιπρέσβεις και ξένους ναυάρχους, η οποία παρείχε στήριγμα στα κόμματα καθώς επίσης, η δολοφονία του Καποδίστρια και ο εμφύλιος του 1832 που είχαν ως αποτέλεσμα τις συγκρούσεις ανάμεσα στα κόμματα και την ενίσχυση της εσωτερικής τους συνοχής. Τα πολιτικά κόμματα ήταν ενώσεις που βασίζονταν στην προσωπικότητα κάποιου ηγέτη, που διέθετε δύναμη και επιρροή αλλά και στις προσωπικές σχέσεις των μελών τους. Τα κόμματα προκειμένου να λειτουργήσουν επάνω σε μία πραγματική και αποτελεσματική βάση θα πρέπει να εκπροσωπούν ιδέες, να έχουν δομή και οργάνωση αλλά και οπαδούς 2. Οι κομματικοί σχηματισμοί επομένως, προέκυψαν από την αφοσίωση σε μια ηγετική φυσιογνωμία ή την ταύτιση με μια συγκεκριμένη ομάδα και όχι από την πίστη στα ιδανικά και την συγκεκριμένη ιδεολογία της ομάδας αυτής. Σύμφωνα με ορισμένους μελετητές τα κόμματα δεν είχαν σαφές ιδεολογικό προσανατολισμό και περιεχόμενο γιατί δεν υπήρχαν σημαντικές διαφορές ως προς τις απόψεις που εξέφραζαν. Ωστόσο, τα κόμματα, σε όλη τη διάρκειά τους, παρά τις ελάχιστες διαφοροποιήσεις τους διατήρησαν τους αρχικούς τους προσδιορισμούς: συνταγματικοί- κυβερνητικοί, φιλελεύθεροι- συντηρητικοί, δυτικοί- παραδοσιακοί. 1 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, , τ. ΙΓ, σελ Ο.π. σελ

3 Σταδιακά, ωστόσο, οι άνθρωποι και οι οπαδοί των κομμάτων θα αρχίσουν να ταυτίζονται με ένα σύνολο ιδεών και να αναπτύσσουν συγκεκριμένη ιδεολογία., Συνεπώς, πίσω από τα κόμματα εκφράζονταν διαφορές πολιτισμικού προσανατολισμού και κοσμοθεωρίας. Τα κόμματα σύμφωνα με αυτό σταδιακά αντιπροσώπευαν διαφορετικούς τρόπους ζωής και διαφορετικά αξιακά συστήματα. Οι κομματικές ηγεσίες είχαν επικοινωνία με την πολιτική ηγεσία και με τις ξένες πρεσβείες. Έτσι, τα κόμματα μπορούσαν να δημιουργούν συμμάχους ανεξάρτητους από τη βασιλική εύνοια και από την άλλη πλευρά οι Δυνάμεις μπορούσαν ευκολότερα να παρεμβαίνουν στα εσωτερικά ζητήματα της Ελλάδας. Οι ονομασίες των κομμάτων είναι ενδεικτικές των διπλωματικών και πολιτισμικών προσανατολισμών των οπαδών τους. Αγγλικό και γαλλικό κόμμα δεν είχαν πολλές διαφορές. Και τα δύο επιδίωκαν την εγκαθίδρυση συνταγματικού καθεστώτος αλλά αυτό για μεγάλο διάστημα έμενε σε θεωρητικό επίπεδο. Ρωσικό κόμμα Το ρωσικό κόμμα είχε σαφέστερη ιδεολογική τοποθέτηση καθώς σχετιζόταν με την υπεράσπιση των συμφερόντων της Εκκλησίας και, όπως προκύπτει από το όνομά του, ήταν ιδεολογικά και πολιτικά προσκείμενο στη Ρωσία. Εκφραστής του συγκεκριμένου κόμματος και ηγετική φυσιογνωμία κατά την περίοδο διεκδίκησης του συντάγματος ήταν ο Μεταξάς. Το κόμμα αυτό έχει τις ρίζες του και αντλεί τη δύναμή του από το κόμμα που δημιούργησε ο Καποδίστριας, μια πολιτική συνένωση συνισταμένη φατριών και τοπικών συμπράξεων. «Πυρήνας του καποδιστριακού κόμματος, γνωστού και με τις επωνυμίες κυβερνητικόν ή κόμμα των Ναπαίων, ήταν η ρωσική φατρία, χάρη στη δραστηριότητα της οποίας είχε κατά κύριο λόγο επιτευχθεί η έλευση του Καποδίστρια στην Ελλάδα» 3. Γύρω από το ρωσικό κόμμα συνασπίστηκαν δυνάμεις της Πελοποννήσου με αρχηγό τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, της Φωκίδας με τον Ιωάννη Γκούρα Μαμούρη, των Σπετσών με τον Μέξη. Το ρωσικό κόμμα ήδη από την εποχή του Καποδίστρια απέκτησε σημαντική συνοχή, κατάφερε να λειτουργήσει σε εθνικό επίπεδο και να ανταποκριθεί σε μια ευρύτερη γεωγραφική περιφέρεια. Για το λόγο αυτό διατηρήθηκε με ιδιαίτερη δυναμική και θεωρήθηκε από τον Πισκατόρυ ως «το μόνο άξιο να επονομάζεται 3 Ο. π., σελ

4 κόμμα, γιατί διατηρούσε ακόμα την οργάνωση και το πνεύμα του, αρετές τις οποίες όφειλε στην πρώτη, τετράχρονη περίοδο της αναπτύξεως και της σταθεροποιήσεώς του» 4. Το «ρωσικό» κόμμα εξέφραζε το συντηρητισμό και ταυτιζόταν με την ορθοδοξία 5. Οι Ναπαίοι ταυτίστηκαν με τη Ρωσία επειδή και διακρινόταν σε αυτούς η κοινή προσήλωση τους στη βυζαντινή παράδοση καθώς και η άρνησή τους σε κάθε αλλαγή. Το ρωσικό κόμμα είχε σταθερές θέσεις όσον αφορά ζητήματα που σχετίζονταν με την υπεράσπιση συμφερόντων της Εκκλησίας. Για το λόγο αυτό ήταν υπέρ της συμφιλίωσης με την Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης μέσα στο πλαίσιο του αυτοκέφαλου, της παραχώρησης πρόσθετων δικαιωμάτων και εξουσιών στην Εκκλησία και της ορθόδοξης μοναρχίας. Η στάση του ρωσικού κόμματος απέναντι σε άλλα θέματα δεν ήταν εξίσου ξεκάθαρη, καθώς ανάλογα με τις εύνοιες που παρείχε το Στέμμα έφτασε να υποστηρίξει στη διάρκεια της πορείας της από την απολυταρχία μέχρι και τη πιο φιλελεύθερη μορφή συντάγματος. Η πρώτη αντιβασιλεία προσπάθησε να περιορίσει σε σημαντικό βαθμό τη δύναμη που φαινόταν να έχει αποκτήσει γι αυτό και το απέκλεισε από σημαντικά κρατικά αξιώματα. Επιπλέον, οι αντιβασιλείς προσέγγισαν τους αντιπάλους του Καποδίστρια, απομάκρυναν τους οπαδούς του και ακόμη προέβησαν σε φυλακίσεις κάποιων καποδιστριακών στρατιωτικών ηγετών, όπως του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, ο οποίος τελικά γλίτωσε το θάνατο χάρη στο λαϊκό αναβρασμό που ξέσπασε και την παρέμβαση του Όθωνα. Στο διάστημα του αποκλεισμού του από την εξουσία κατάφερε να συσπειρωθεί για να αντιμετωπίσει τις εκδικητικές ενέργειες των πολιτικών ομάδων που προηγουμένως ήταν εκτός εξουσίας 6. Ο αποκλεισμός του ρωσικού κόμματος που επιδίωξαν οι αντιβασιλείς δικαιολογείται από το φόβο τους ότι η Ρωσία θα προσπαθούσε να κυριαρχήσει στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος. Το ρωσικό κόμμα όντας σαφέστατα δυσαρεστημένο από τους Βαυαρούς οργάνωσε συστηματική πολεμική εναντίον της Αντιβασιλείας και ζήτησε να αναλάβει άμεσα τη διακυβέρνηση της χώρας ο Όθωνας, στάση που και πάλι θα διαφοροποιηθεί, αφού αργότερα, οι Ναπαίοι θα συμμαχήσουν με το αγγλικό κόμμα. Όπως αναφέρει ο Παναγιωτόπουλος «η πρώτη Αντιβασιλεία λοιπόν, αρνούμενη να δεχθεί τις βαθιές ρίζες των κομμάτων- και κυρίως του ρωσικού- στη 4 Ο.π., σελ Petropulos J., Πολιτική και συγκρότηση κράτους στο Ελληνικό Βασίλειο, ο. π., σελ Στο ίδιο, σελ

5 ελληνική κοινωνία, έκανε το σφάλμα να παραγνωρίσει την παρουσία των Ελλήνων στη διακυβέρνηση της χώρας και να υποτιμήσει το ζήτημα του στρατού και της εκκλησίας» 7. Ο Άρμανσμπεργκ μετά την ανάληψη της διακυβέρνησης από τον Όθωνα ακολούθησε μια πιο έξυπνη πολιτική απέναντι στα κόμματα: περιόρισε τις ανησυχίες του ρωσικού κόμματος και έστειλε το Κωλέττη ως πρεσβευτή στο Παρίσι για να αποφύγει τυχόν συμμαχία ρωσικού και γαλλικού κόμματος. Κατόπιν, προσπάθησε και πάλι να τα οδηγήσει σε διάσπαση. Ο Όθωνας θεωρώντας τα κόμματα αντιπροσωπευτικά μιας μικρής ολιγαρχικής μειοψηφίας προσπάθησε να τα εξουδετερώσει. Εντούτοις, υπέκυψε στη ρωσική επιρροή. Μετά την επιστροφή του από το Μόναχο και το γάμο του με την Αμαλία ο θέλησε να αποκαταστήσει τις σχέσεις του με τον λαό και να τηρήσει ουδετερότητα απέναντι στους κομματικούς σχηματισμούς παρά το προβάδισμα που έδωσε στο ρωσικό κόμμα με την ανάκαμψή του υπό την ηγεσία του Γενναίου Κολοκοτρώνη και του Κωνσταντίνου Οικονόμου. Η εύνοια απέναντι στο ρωσικό κόμμα, όπως ήταν φυσικό δεν θα αργήσει να προκαλέσει τις αντιδράσεις των άλλων κομμάτων. Αγγλικό κόμμα Ο Μαυροκορδάτος αποτέλεσε βασική ηγετική φυσιογνωμία του αγγλικού κόμματος, η οποία κυριάρχησε στο πολιτικό προσκήνιο στη διάρκεια της οθωνικής μοναρχίας. Το αγγλικό κόμμα συνδέθηκε με την πνευματική καλλιέργεια και γενικότερα τον φιλελευθερισμό της Δυτικής Ευρώπης. Στο επίπεδο αυτό δεν υπάρχουν σημαντικές διαφοροποιήσεις από το γαλλικό κόμμα. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Πετρόπουλος το κόμμα αυτό ιδεολογικά ταυτιζόταν με την «καλλιέργεια των εξευρωπαϊσμένων» 8. Το αγγλικό κόμμα υποστήριξε κατά τα χρόνια της απολυταρχίας την εγκαθίδρυση συνταγματικού καθεστώτος, κάτι που όπως θα δούμε εκφράστηκε και από το γαλλικό κόμμα. Όσον αφορά το ζήτημα της Μεγάλης Ιδέας, το αγγλικό κόμμα και ο Μαυροκορδάτος έκλινε περισσότερο προς μια φιλική συνύπαρξη με την 7 Παναγιωτόπουλος Β. (επιμ.), Ιστορία του νέου ελληνισμού, , Αθήνα: Τα Νέα & Ελληνικά Γράμματα, 2003, τ. 4 ος, σ.ελ Petropulos J., Πολιτική και συγκρότηση κράτους στο Ελληνικό Βασίλειο, ο. π., σελ

6 Οθωμανική αυτοκρατορία και υποστήριζε την ανάγκη της διοικητική εδραίωσης του ελληνικού κράτους και της εσωτερικής ανάπτυξης των πλουτοπαραγωγικών πηγών προκειμένου να υλοποιηθεί η Μεγάλη Ιδέα στο μέλλον. Στη διάρκεια της πρώτης Αντιβασιλείας το Αγγλικό κόμμα ευνοήθηκε, καθώς σε αυτό ανατέθηκε σχεδόν ολόκληρο Υπουργικό Συμβούλιο 9. Αυτό βέβαια εντάσσεται στο σχέδιο διάσπασης των κομμάτων, γιατί λίγο αργότερα θα απαλλαγεί από ισχυρούς πολιτικούς του αγγλικού κόμματος, όπως τον Μαυροκορδάτο, τον οποίο θα στείλει ως πρεσβευτής το εξωτερικό. Στη συνέχεια, το αγγλικό κόμμα και η αγγλική διπλωματία θα αντιδράσουν με την οργάνωση ρωσικής αντιπολίτευσης προκειμένου να προστατεύσουν τα συμφέροντά τους, καθώς τα βλέπουν να πλήττονται από την άνοδο του ρωσικού κόμματος και την πολιτική που ακολουθεί ο Όθωνας. Ο Όθωνας διαπνεόμενος από μια συμβιβαστική διάθεση θα τοποθετήσει τον Μαυροκορδάτο στο υπουργείο Εξωτερικών και τον Τρικούπη στην πρεσβεία του Λονδίνου. Γαλλικό κόμμα Την περίοδο της οθωνικής μοναρχίας, την οποία και εξετάζουμε, την ηγετική φυσιογνωμία του γαλλικού κόμματος αποτελούσε ο Κωλέττης. Και το γαλλικό κόμμα εκπροσωπούσε τον δυτικό φιλελευθερισμό και υποστήριζε, όπως προαναφέρθηκε, έστω και σε θεωρητικό πλαίσιο, την εγκαθίδρυση συνταγματικού καθεστώτος. Επίσης, ο ηγέτης του κόμματος αυτού ήταν ο επίσημος εκφραστής της Μεγάλης Ιδέας το 1844 και σύμφωνα με τον Πετρόπουλο «όλη τη διάρκεια της πρωθυπουργίας του ( ) ο Κωλέττης δεν αρνήθηκε ποτέ καμία από τις διαδόσεις που είναι από μόνες τους ενδεικτικές της αυξανόμενης φήμης του ως εκπροσώπου του ριζοσπαστικού αλυτρωτισμού» 10. Αντίθετα, ο Μαυροκορδάτος και το αγγλικό κόμμα αποστρέφονταν τον άκρατο αλυτρωτισμό και συνηγορούσαν υπέρ πιο μετριοπαθών θέσεων και τακτικών. Το «γαλλικό» κόμμα ταυτιζόταν με τους πολεμιστές παλικάρια 11 και αυτό προβάλλεται και από τη στάση του κόμματος απέναντι στο μείζον θέμα της Μεγάλης Ιδέας, όπου βλέπουμε να υποστηρίζει με κάθε τρόπο τις ένοπλες εξεγέρσεις 9 Μαργαρίτης Γ., Μαρκέτος Σπ., Μαυρέας Κ., Ροτζώκος Ν., Ελληνική, Ιστορία, Νεότερη και Σύγχρονη Ελληνική Ιστορία, Τόμος Γ, Πάτρα: ΕΑΠ 1999, σελ Petropulos J., Πολιτική και συγκρότηση κράτους στο Ελληνικό Βασίλειο, ο. π., σελ Στο ίδιο, σελ

7 επιθυμώντας με τον τρόπο αυτό να εκπληρώσει την εθνική αποστολή και παράλληλα να επιλύσει τα εσωτερικά προβλήματα. Αντίθετα από όσα πρέσβευε το αγγλικό κόμμα δεν υπήρχε δυνατότητα φιλικών σχέσεων με την Τουρκία. Ακόμη, υπήρχε η αντίληψη στους κόλπους του γαλλικού κόμματος ότι για την οικονομική δυσανεξία και τη διοικητική ανεπάρκεια αιτία ήταν η μικρή εδαφική έκταση της Ελλάδας. Και το γαλλικό κόμμα υποστηρίχτηκε όντας ασθενέστερο από την πρώτη Αντιβασιλεία, η οποία το προσεταιρίστηκε. Ενώ στο διάστημα της δεύτερης Αντιβασιλείας (1834-5) βλέπουμε τη σύγκρουση του Άρμανσμπεργκ με τον Κωλέττη, ο οποίος είναι ιδιαίτερα ενισχυμένος μετά την επιτυχημένη αντιμετώπιση της εξέγερσης στη Μεσσηνία και τους δικαστικούς διωγμούς εναντίον των Ναπαίων. Μετά την παραίτηση του Μαυροκορδάτου και την άρνηση του Όθωνα να εφαρμόσει τα αιτήματά του, μοναδικός σύμμαχος του βασιλιά ήταν πλέον το γαλλικό κόμμα, το οποίο δεν κατάφερε να ασκήσει έλεγχο στη διοίκηση, όπως είχε κάνει πριν το ρωσικό και έτσι κατηγορήθηκε για ανεπάρκεια και κακούς χειρισμούς 12. Στο πλαίσιο όλων αυτών και το γαλλικό κόμμα θα ενσωματωθεί στη συνωμοσία εναντίον της βαυαροκρατίας, που θα δούμε πιο κάτω. Την ενδεικτικότερη εμπλοκή των κομμάτων στην πολιτική ζωή αποτελεί η διεκδίκηση συντάγματος, η οποία εκφραζόταν αρχικά από το Γαλλικό και το Αγγλικό κόμμα και στη συνέχεια από μέρος του ρωσικού. Η κομματική συνωμοσία εναντίον της βαυαροκρατίας και της απολυταρχίας καθώς και η οικονομική κρίση εξαιτίας των αυστηρών όρων που επέβαλαν οι Δυνάμεις οδήγησε στο κίνημα της 3 ης Σεπτεμβρίου απ όπου προέκυψε το Σύνταγμα του 1844, το οποίο ήταν το αποτέλεσμα της συνεργασίας και των τριών ισχυρότερων κομματικών ηγετών, του Μαυροκορδάτου, του Κωλέττη και του Μεταξά. Η συνωμοσία οργανώθηκε από το ρωσικό και το αγγλικό κόμμα, αλλά γρήγορα σε αυτά προστέθηκε και το επίσης δυσαρεστημένο γαλλικό κόμμα. Σύμφωνα με το νέο σύνταγμα οι εξουσίες και τα δικαιώματα του βασιλιά υπαγορεύονταν από το σύνταγμα, το οποίο προστάτευε και βασικές πολιτικές ελευθερίες. Η δράση αυτή των κομμάτων άνοιξε επομένως μια νέα περίοδο για την πολιτική ιστορία, την περίοδο της συνταγματικής μοναρχίας. Οι Δυνάμεις βγήκαν ενωμένες από αυτό το εγχείρημα και η νέα κυβέρνηση δεν είχε σαφή προσανατολισμό σε κάποιο από τα τρία κόμματα. 12 Παναγιωτόπουλος Β. (επιμ.), Ιστορία του νέου ελληνισμού, ο.π., σελ 18. 7

8 Σταδιακά κατά την απολυταρχική περίοδο τα κόμματα θα πάψουν να επιδιώκουν την ένοπλη ρήξη μεταξύ τους και θα συμφωνήσουν σε κοινούς στόχους, όπως είναι ο αλυτρωτισμός, η ανεξαρτησία και η ενότητα του κράτους, η συνταγματική διακυβέρνηση. Ακόμη, θα ταχθούν υπέρ των συμφερόντων όσων είχαν πάρει μέρος στον Αγώνα και ήταν αντίπαλοι της βαυαροκρατίας και επίσης, θα συγκλίνουν στην αντίληψη για την εδραίωση εθνικής Εκκλησίας, αυτοκέφαλης και αυτόνομης. Επίλογος Στη σύντομη μελέτη που προηγήθηκε έγινε προσπάθεια να παρουσιαστούν τα πολιτικά κόμματα, οι ιστορικές τους καταβολές, οι οργανωτικές δομές και ο ρόλος τους γενικότερα στο πολιτικό σύστημα της Ελλάδας. Τα κόμματα, αν και αρχικά λειτούργησαν ως προστατευτικοί μηχανισμοί, στην πορεία απέκτησαν εθνικές διαστάσεις και απόκτησαν ιδιαίτερη σημασία. Οδήγησαν με τη δράση τους στην κατάρρευση του τοπικισμού, στην αναίρεση των ταξικών διαφορών αλλά και στη δημιουργία κάποιας εθνικής συνοχής. Το Στέμμα από την άλλη πλευρά δεν κατάφερε με τις συγκεντρωτικές μεθόδους που ακολούθησε να διασπάσει τα κόμματα. Αντίθετα, με την άρνησή του να συνεργαστεί με αυτά και να χαράξει κοινή πολιτική μαζί τους καθώς και με τον τρόπο με τον οποίο χειρίστηκε την αντιπροσώπευσή τους στην εξουσία τα ενδυνάμωσε και τα ένωσε σε ένα κοινό αίσθημα δυσαρέσκειας. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, , τ. ΙΓ. Μαργαρίτης Γ., Μαρκέτος Σπ., Μαυρέας Κ., Ροτζώκος Ν., Ελληνική, Ιστορία, Νεότερη και Σύγχρονη Ελληνική Ιστορία, Τόμος Γ, Πάτρα: ΕΑΠ Παναγιωτόπουλος Β. (επιμ.), Ιστορία του νέου ελληνισμού, , Αθήνα: Τα Νέα & Ελληνικά Γράμματα, 2003, τ. 4 ος, σ Petropulos J., Η προεπαναστατική παράδοση, στο Γ. Δερτιλής & Κ. Κωστής (επίμ.), Θέματα νεοελληνικής ιστορίας (18 ος 20 ος αιώνας), Αθήνα- Κομοτηνή : Σάκκουλας 1991, σ

9 Petropulos J., Πολιτική και συγκρότηση κράτους στο Ελληνικό Βασίλειο, , Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1997, σ