Ι. ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ Α. Η ΚΑΤΑΣΤΑΤΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΚΡΑΤΟΥΣ Η ΛΟΓΙΚΉ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΉ ΣΧΈΣΗ ΣΥΝΤΆΓΜΑΤΟΣ ΚΑΙ

Transcript

1 1. T O ΚΡΆΤΟΣ 2. ΤΟΥ Σ Υ ΝΤΆΓΜΑΤΟΣ «Πολιτική κοινωνία είναι διαρκής του συνδιαιτάσθαι σχέσις, καθ ην ενδίκως πολλοί συνυποχρεούνται αμοιβαίως προς το ευδαιμόνως και καλώς συζήν υπό κοινούς νόμους και κυβέρνησιν. Η πολιτεία λοιπόν, ήτοι η πολιτική κοινωνία, δεν είναι απλώς το αποτέλεσμα συναγελασμού τυχαίου αριθμού τινός ανθρώπων εις δοθέν τι γης μέρος. Η (πολιτική) κοινωνία απαρτίζεται εκ τριών στοιχείων, εξ ομηγύρεως τινός ανθρώπων αποτελούσης την βάσιν, εκ τάξεώς τινός σχηματιζομένης διά των νόμων και εκ μιας αρχής, ήτοι της κυβερνήσεως, ισχυράς προς συντήρησιν της τάξεως ταύτης» (Ν.Ι. Σαριπόλου, Πραγματεία του Συνταγματικού Δικαίου, Αθήνησι 1851 [ανατύπωση: Αντ. Σάκκουλας, 1993], σ. 17/18). Ι. ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ Α. Η ΚΑΤΑΣΤΑΤΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΚΡΑΤΟΥΣ Η ΛΟΓΙΚΉ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΉ ΣΧΈΣΗ ΣΥΝΤΆΓΜΑΤΟΣ ΚΑΙ 1 16 ΚΡΆΤΟΥΣ Το κράτος, και κάθε σύγχρονο κράτος, ιδρύεται, συγκροτείται, οργανώνεται και αναγνωρίζεται ως τέτοιο με τη μεσολάβηση μιας πρωταρχικής και καταστατικής πράξης που καλείται Σύνταγμα. Mε το Σύνταγμα, και χάρη σε αυτό, κατασκευάζεται ένα κράτος, αποκτά το ίδιο οργανωτική δομή, πολιτική ταυτότητα και κανονιστική φυσιογνωμία. Το κράτος «οφείλει πριν απ όλα την

2 170 ύπαρξή του στο γεγονός ότι διαθέτει Σύνταγμα» i. Η διαδικασία συγκρότησης ενός κράτους αρχίζει πάντα με τη σχεδίαση της κανονιστικής, μέσω ενός Συντάγματος, αναπαράστασής του. Δεν νοείται σήμερα κράτος που να μην έχει Σύνταγμα, που να μη βασίζει την ύπαρξή του σε ένα κανονιστικό σχεδίασμα της εξουσίας του, που να αναπαριστά και να επιβάλλει ταυτόχρονα ένα συγκεκριμένο τρόπο οργάνωσης και λειτουργίας της. Για τον ίδιο λόγο, επεκτείνοντας τον προηγούμενο συλλογισμό, θα λέγαμε ότι δεν νοείται σήμερα πολιτικά οργανωμένη κοινωνία, που να μη διαθέτει μερικές θεμελιώδεις καταστατικές αρχές συγκεντρωμένες συνήθως σ ένα κείμενο πανηγυρικού χαρακτήρα, οι οποίες να διέπουν την οργάνωση της εξουσίας και τον τρόπο ρύθμισης των κοινωνικών σχέσεων, εξασφαλίζοντας την πολιτική ενότητα και τη συνοχή της κοινωνικής συμβίωσης. Είναι, τελικά, τόσο άρρηκτα συνδεδεμένη σήμερα η έννοια του κράτους με το Σύνταγμα, ώστε, όπως δεν μπορεί σήμερα να υπάρξει κράτος χωρίς Σύνταγμα, έτσι δύσκολα μπορεί να νοηθεί Σύνταγμα χωρίς κράτος. Το κράτος, ως μια απρόσωπη και αυτοδύναμη μορφή εξουσίας που ασκείται σε καθορισμένη χώρα, αποτελεί το αναγκαίο υπόστρωμα του Συντάγματος. Το επιβεβαιώνει η δύσκολη και αντιφατική πορεία της ευρωπαϊκής πολιτικής ενοποίησης, η οποία για να καταλήξει στη δημιουργία αυτοδύναμης εξουσίας έχει ανάγκη από ένα Σύνταγμα. Β. Η ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗ ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΟΡΩΝ «ΚΡΑΤΟΣ» ΚΑΙ «ΠΟΛΙΤΕΙΑ» ΣΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΤΟ ΚΡΆΤΟΣ ΚΑΙ Η ΠΟΛΙΤΕΊΑ ΔΎΟ ΌΡΟΙ ΣΥΝΏΝΥΜΟΙ; 1 17 Στις διατάξεις του ισχύοντος Συντάγματος συναντά κανείς άλλοτε τον όρο «Κράτος» και άλλοτε τον όρο «Πολιτεία» II, χωρίς, βεβαίως, να προσδιορίζεται το ακριβές νόημά τους αν επιχειρήσει κανείς να το αποσαφηνίσει, θα διαπιστώσει ότι ακόμη και ο ίδιος όρος, π.χ.

3 171 «το κράτος», δεν χρησιμοποιείται με την ίδια ακριβώς νομική σημασία σε όλες τις συνταγματικές διατάξεις. Εξάλλου, αν και ταυτόσημοι για τον κλάδο τουλάχιστον της πολιτειολογίας, οι δύο όροι δεν αποδίδουν γλωσσικά το ίδιο νόημα. Ο όρος «Κράτος» προέρχεται από το ρήμα «κρατέω-ω ή κρατύνω» και τονίζει το στοιχείο της εξουσίασης, της ισχύος ή κατίσχυσης, ενώ ο όρος «Πολιτεία», εκτός του ότι παραπέμπει στην αρχαία σημασία της λέξης, όπου υπερίσχυε το στοιχείο της «πολιτικής κοινότητας» χωρίς διάκριση της εξουσίας από την κοινωνία, υποδηλώνει μια εξιδανικευμένη μορφή πολιτικής κοινωνίας, η οποία χαρακτηρίζεται από την επιδίωξη του κοινού καλού ανεξάρτητα από τις σχέσεις εξουσίασης και καταναγκασμού που η ίδια εμπεριέχει iii. Αν θεωρήσουμε την έννοια «Πολιτεία» ταυτόσημη του κράτους, και πάντως γλωσσικά ως την πλέον αρμόζουσα για να αποδώσει το ιδεατό νόημα μιας «πολιτικά οργανωμένης κοινωνίας», τότε μπορούμε στη θέση του κράτους να τοποθετούμε τον όρο Πολιτεία. Αυτό και κάνουμε στο ανά χείρας εγχειρίδιο. Η προτίμηση αυτή συνεπάγεται αντιστροφή των σημαινομένων, διότι στον όρο Πολιτεία προτάσσεται ως σημαινόμενο το στοιχείο της «πολιτικής οργάνωσης και τάξης» σε αντικατάσταση του στοιχείου του κρατικού καταναγκασμού ή της κρατικής εξουσίας, που τονίζει ο όρος «Κράτος». Γ. ΝΟΜΙΚΕΣ ΣΗΜΑΣΙΕΣ ΤΟΥ ΟΡΟΥ «ΚΡΑΤΟΣ» Από τις διάφορες σημασίες του όρου κράτους μπορούμε σχηματοποιώντας να απομονώσουμε τις ακόλουθες: 21 ΤΟ ΚΡΆΤΟΣ-ΘΕΣΜΌΣ ΣΥΝΏΝΥΜΟ ΤΟΥ ΚΡΆΤΟΥΣ-ΈΘΝΟΥΣ 1 Εκφράζει συνθετικά και συνολικά τη νεωτερική μορφή πολιτικής οργάνωσης όλων των «κοινωνιών». Με τη

4 172 μορφή αυτή αναδύθηκε τον 16ο και τον 17ο αιώνα μέσα από τη διάλυση της φεουδαρχικής κοινωνίας και διαδέχθηκε σταδιακά, όχι όμως αναίμακτα, τις ιστορικά προγενέστερες μορφές κρατικής οργάνωσης, που ήταν οι αυτοκρατορίες, όπως π.χ. η ρωμαϊκή-γερμανική αυτοκρατορία, η ρώσικη ή η οθωμανική. Σχηματίστηκε θεσμικά σε αντιπαράθεση προς άλλες αντίστοιχες ομοειδείς μορφές κράτους. Συγκροτήθηκε σε εξουσία «κυρίαρχη», «συγκεντρωτική», «κοσμική» και θεσμοποιημένη νομικά. Εξουσία που οικοδομήθηκε και εκτεινόταν, πριν απ όλα, σε σταθερά εδαφικά σύνορα, τα οποία και οριοθετούσαν τη «χώρα», εντός της οποίας διαβιούσε ένας ορισμένος λαός. Συνώνυμο της θεσμικής σημασίας του κράτους είναι ο όρος «Χώρα». Το κράτος-θεσμός γνωρίζει ωστόσο τη θεσμική απογείωσή του, όταν διασταυρώνεται με την ιδέα του Εθνους, με την οποία και ταυτίστηκε. Ιστορικά πρότυπα εθνικών κρατών η Γαλλία και η Γερμανία, αν και ενσάρκωσαν διαφορετικές αντιλήψεις περί έθνους. Χαρακτηριστικό ιστορικό παράδειγμα εθνικού κράτους είναι και η Ελλάδα. Η εθνική ομοιογένεια ή η εθνική ενότητα γίνεται σ αυτές τις περιπτώσεις κρατών η αναγκαία «συμβολική» αναφορά, με την οποία το κράτος αποκτά, πέρα από τις ταξικές αντιπαραθέσεις και τις άλλες κοινωνικές διαφοροποιήσεις, μιαν εικόνα ενότητας και συνοχής. Αυτή τη σημασία του κράτους υπονοούμε όταν αναφερόμαστε στο «Ελληνικό κράτος» ή στην «Ελλάδα» ως χώρα, στην «Ελληνική Δημοκρατία» και στη διεθνή εκπροσώπηση του Κράτους από τον ΠτΔ. Γενικά στις διεθνείς σχέσεις καθώς και όταν πρόκειται για μια συνολική απόδοση του κρατικού φαινομένου ο όρος κράτος χρησιμοποιείται με αυτή την ευρεία και θεσμική έννοια.

5 173 1Ο ΌΡΟΣ ΚΡΆΤΟΣ ΣΥΝΏΝΥΜΟΣ ΤΗΣ ΚΡΑΤΙΚΉΣ ΕΞΟΥΣΊΑΣ Με τη 22 μορφή αυτή αρθρώνεται και δρα εντός του Κ ρ ά τ ο υ ς ως κρατικός-μηχανισμός ή ως κράτος-κυβέρνηση. Έτσι, μπορούμε να πούμε ότι η Ελλάδα είναι ένα Κράτος, εντός του οποίου είναι οργανωμένη και δραστηριοποιείται μια κρατική εξουσία. Στην τελευταία αυτή περίπτωση δηλώνεται η κρατική εξουσία που ασκείται σε μια χώρα από ένα κέντρο εξουσίας σε αντιδιαστολή προς την κοινωνία ή και τον λαό ενίοτε και σε αντιπαράθεση προς εκείνη ή και αυτόν. Ως κράτος με την προηγούμενη σημασία νοείται άρα ο σκληρός πυρήνας του, που περιλαμβάνει την κρατική μηχανή, την απρόσωπη και ακαταγώνιστη εξουσία καταναγκασμού και όλους τους μηχανισμούς διακυβέρνησης, τη νομοθετική, την εκτελεστική και τη δικαστική εξουσία. Από την κρατική εξουσία προέρχονται οι νόμοι, οι διοικητικές πράξεις και οι δικαστικές αποφάσεις, με τη βοήθεια των οποίων το κράτος διασφαλίζει την υπεροχή του και επιβάλλει τη θέλησή του, εξαναγκάζοντας όλους όσοι υπόκεινται στην εξουσία του σε υποταγή και συμμόρφωση προς τους κανόνες που θεσπίζει. Με αφετηρία την πραγματική κατάσταση ή το πραγματικό γεγονός ότι ορισμένοι άνθρωποι έχουν τη δύναμη να επιβάλλουν καταναγκαστικά τη θέλησή τους σε μια ορισμένη κοινωνία ανθρώπων, ο Γάλλος πολιτειολόγος Duguit iv αναζήτησε την ουσία του κράτους στην πραγματική διάκριση ανάμεσα σε αυτούς που ασκούν εξουσία, «τους κυβερνώντες», και σε αυτούς επί των οποίων ασκείται, «τους κυβερνώμενους». Το ουσιώδες στοιχείο και χαρακτηριστικό γνώρισμα του κράτους και κάθε κράτους για τον γάλλο δημοσιολόγο του μεσοπολέμου βρίσκεται ακριβως εκεί: στο πραγματικό γεγονός ότι ορισμένοι άνθρωποι, οι κυβερνώντες, έχουν τη δύναμη να επιβάλλουν τη βούλησή τους πάνω στη θέληση

6 174 άλλων ανθρώπων, που μπορούμε να τους αποκαλούμε κυβερνώμενους. Οι ισχυρότεροι επιβάλλουν τη θέλησή τους στους ασθενέστερους. Το κράτος δεν είναι επομένως νομικό πρόσωπο και υποκείμενο δικαιωμάτων αλλά μια «πραγματική κατάσταση» επιβολής θελήσεως, η οποία όμως στηρίζεται σε έναν αντικειμενικό κανόνα δικαίου που προϋπάρχει του κράτους. Ο κανόνας αυτός επιβάλλει στους κυβερνώμενους την υποχρέωση να συμπεριφέρονται με τρόπο ώστε να προάγεται μεταξύ τους η ιδέα της κοινωνικής αλληλεγγύης. Η αδυναμία της θέσης του Γάλλου θεωρητικού έγκειται στο ότι αρνείται να δει το κράτος και ως αφαίρεση, ως ιδεατή αλλά υπαρκτή ενότητα και θεσμοποιημένη από το δίκαιο εξουσία, που διαπερνά και υπερβαίνει τις επιμέρους φυσικές θελήσεις των κυβερνώντων και επιβάλλεται ως απρόσωπη θέληση του κράτους. Ο διαχωρισμός βοηθά πάντως να διακρίνουμε ακόμη και σήμερα τους φορείς κυβερνητικής εξουσίας από τους ιδιωτικούς φορείς, που στον αγγλοσαξωνικό χώρο αποκαλούνται «μη κυβερνητικές οργανώσεις» (non governmental organizations). ΤΟ ΚΡΆΤΟΣ - ΥΠΟΚΕΊΜΕΝΟ ΔΙΚΑΊΟΥ Ή ΝΟΜΙΚΌ ΠΡΌΣΩΠΟ 1 23 Στο κράτος είναι δυνατόν να αναγνωριστεί μια ιδιαίτερη υποκειμενικότητα και να του απονεμηθεί ξεχωριστή νομική προσωπικότητα. Μεταμορφώνεται έτσι σε κράτος - υποκείμενο ή κράτος - νομικό πρόσωπο και μετατρέπεται σε αυτόνομο φορέα δικαιωμάτων ή υποχρεώσεων. Στο κράτος προσκτάται, χάρη στη φυσιογνωμία του αυτή με τη μεσολάβηση του Δικαίου και του Συντάγματος, αυτοτελής νομική υπόσταση, και έτσι αναγνωρίζεται ως αυθύπαρκτο υποκείμενο δικαιωμάτων και

7 175 υποχρεώσεων. Το όργανά του ενεργούν στο όνομά του και για λογαριασμό του, οι δε πράξεις και οι παραλείψεις του παράγουν έννομες συνέπειες και το δεσμεύουν απέναντι σε άτομα και σε άλλα υποκείμενα δικαίου. Εξαιτίας της συμβατικής αυτής ιδιότητας βαρύνεται άρα με υποχρεώσεις και αναλαμβάνει δεσμεύσεις απέναντι στους πολίτες του, οι οποίοι με τη σειρά τους μπορούν να του καταλογίζουν ευθύνες ή να του ζητούν το λόγο για παράνομες πράξεις ή παραλείψεις του. Με άλλες λέξεις το κράτος, ως νομικό πρόσωπο, γίνεται υπόλογο των πράξεών του, ενώ παράλληλα μπορεί να υπερασπίζεται και να διαχειρίζεται είτε ως κύριος την «ιδιοκτησία» του είτε ως δανειστής ή οφειλέτης την «ιδιωτική» περιουσία του. Στη δικαστική πρακτική το κράτος με αυτή τη μορφή αποκαλείται δημόσιο και μπορεί να μετέχει σαν να ήταν ιδιώτης στις οικονομικές συναλλαγές, συνάπτοντας συμβάσεις και αναλαμβάνοντας υποχρεώσεις, ενώ παράλληλα μπορεί να ενεργεί δικαστικά και να μετέχει σε δίκες που το αφορούν ως διάδικος και υπόλογος των πράξεων και αποφάσεών του. Επομένως, η αναγνώριση στο κράτος της ιδιότητας του δικαιικού υποκειμένου επισύρει πολλές και σημαντικές, νομικές και πολιτικές, συνέπειες. Ως ιδιόρρυθμο νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου δεσμεύεται γενικά από τους κανόνες που το ίδιο θεσπίζει, ενώ ως φορέας νομικών υποχρεώσεων βαρύνεται ειδικότερα με το καθήκον να σέβεται και να προστατεύει τα δικαιώματα «του ανθρώπου ως ατόμου και ως μέλους του κοινωνικού συνόλου» και να «διασφαλίζει την ανεμπόδιστη άσκησή τους». Η δικαιική υποκειμενικότητα και η συνεπαγόμενη νομική ευθύνη του κράτους είναι θεμελιώδους σημασίας ιδιότητα για ένα κράτος δικαίου και, παρόλο που δεν αναγνωρίζεται ρητά από το Σύνταγμα, αλλά προκύπτει από το σύνολο της νομοθεσίας, θα πρέπει να θεωρηθεί

8 176 κανόνας συνταγματικής περιωπής, που δεν δικαιούται να θίξει ή να αγνοήσει ο νομοθέτης. Η πιο σημαντική όμως συνέπεια της απονομής στο κράτος αυτοτελούς νομικής προσωπικότητας είναι ότι γίνεται έτσι δυνατός ο διαχωρισμός της δικής του βούλησης από τη βούληση των φυσικών προσώπων, τα οποία ως κρατικά όργανα είναι επιφορτισμένα από το νόμο να εκφράζουν την κρατική θέληση. Αυτό σημαίνει, γράφει παραστατικά ο Μάνεσης, ότι δεν είναι και δεν ισχύει ως κρατική θέληση η οποιαδήποτε θέληση των φυσικών αυτών προσώπων, αλλά μόνον εκείνη η θέληση που εκδηλώνεται στο πλαίσιο της καθορισμένης αρμοδιότητάς του. Με τον τρόπο αυτό η άσκηση της κρατικής εξουσίας αποπροσωποποιείται, αφού φορέας στην κυριολεξία της κρατικής εξουσίας δεν θεωρούνται τα εκάστοτε φυσικά πρόσωπα που την ασκούν, αλλά το ίδιο το νομικό πρόσωπο του κράτους, που εκφράζει την πλασματική βούλησή του με πράξεις των κρατικών οργάνων του. Με την αποδέσμευση της λειτουργίας του κράτους από τα φυσικά πρόσωπα, που είναι ταγμένα να εκφράζουν τη απρόσωπη βούλησή του, διασφαλίζεται παράλληλα η συνέχεια του κράτους, ακόμη και όταν συμβαίνει αλλαγή του πολιτεύματος ή αλλαγή των φυσικών προσώπων που το εκπροσωπούν. ΤΟ ΚΡΆΤΟΣ ΚΕΝΤΡΙΚΉ ΚΡΑΤΙΚΉ ΕΞΟΥΣΊΑ 1 Τέλος, ως 24 κράτος νοείται με την πιο στενή έννοια του όρου μόνον η «κεντρική κρατική εξουσία», η οποία οργανώνεται διοικητικά και δρα ως ενιαία Διοίκηση του κράτους, σε αντιδιαστολή προς τους δήμους και τις νομαρχίες, την πρωτοβάθμια και τη δευτεροβάθμια τοπική αυτοδιοίκηση, καθώς και προς τα άλλα νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου, όπως τα πανεπιστημιακά ιδρύματα, τα δημόσια ταμεία

9 177 κοινωνικής ασφάλισης, η Εκκλησία της Ελλάδος, οι δικηγορικοί σύλλογοι κ.ά. ΤΟ ΚΡΆΤΟΣ ΠΟΛΙΤΙΚΉ ΚΟΙΝΩΝΊΑ 1 Το κράτος με την 25 ίδια σημασία αντιδιαστέλλεται είτε προς την «ιδιωτική κοινωνία» είτε προς την «κοινωνία των πολιτών». Η πρώτη αποτελείται από άτομα, ομάδες, ενώσεις, σωματεία, κοινωνικούς θεσμούς, όπως η οικογένεια, ιδρύματα ιδιωτικά, θρησκευτικές κοινότητες, επιχειρήσεις και άλλα κοινωνικά υποκείμενα, που συνάπτουν σχέσεις μεταξύ τους και επιδίδονται σε δραστηριότητες κοινωνικού ή οικονομικού χαρακτήρα με κίνητρό τους την προάσπιση των «ιδιωτικών» τους συμφερόντων. Δεν αντιπροσωπεύουν παρά τα «μερικά» συμφέροντα της κοινωνίας. Κινητήρια δύναμη των ενεργειών τους είναι η αυτονομία της ιδιωτικής τους βούλησης. Με την έννοια της ιδιωτικής κοινωνίας διασταυρώνεται η συγγενής, όχι όμως ταυτόσημη, έννοια της κοινωνίας των πολιτών. Στην κοινωνία των πολιτών ανήκουν άτομα και οργανώσεις κάθε είδους, που δεν ενεργούν, αν και ιδιώτες, για την προάσπιση των ιδιωτικών τους συμφερόντων άλλα ως πολίτες και «μέλη ενός κοινωνικού συνόλου», τα οποία πασχίζουν για το κοινό καλό. Ενδιαφέρονται, υπερβαίνοντας την ιδιω-τικότητά τους, να συμμετάσχουν στη δημόσια σφαίρα και να προβάλουν τη δική τους αντίληψη για το γενικό ή δημόσιο συμφέρον, αντιπαραβάλλοντάς την ή και αντιπαραθέτοντάς την με άλλες αντίστοιχες αντιλήψεις πολιτών, συμβάλλοντας έτσι στην προαγωγή του κοινού καλού. Οι οργανώσεις που δρουν σε αυτήν τη σφαίρα αποκαλούνται μη κυβερνητικές. Απέναντι στην «ιδιωτική κοινωνία» και στην «κοινωνία των πολιτών» στέκεται το κράτος ως «πολιτική κοινωνία», ως πολιτική ενότητα και πολιτειακή τάξη. Απαρτίζεται από το

10 178 σύνολο των πολιτών του, που αναγνωρίζονται και δρουν ως ισότιμα μέλη ενός οργανωμένου πολιτικά κοινωνικού συνόλου. Το κράτος, ως πολιτική κοινωνία ή ως οργανωμένο πολιτικά σύνολο, γίνεται αντιληπτό ως μια ιδεατή και ιδανική πολιτική κατάσταση, στην οποία οι σχέσεις εξουσίας και οι καταναγκαστικές δομές της κρατικής δύναμης αγνοούνται. Η αναπαράστασή του βασίζεται μόνο στο πολιτικό στοιχείο και στην πολιτική οργάνωση των πολιτών, οι οποίοι επιδιώκουν το κοινό καλό. Αντιδιαστέλλεται έτσι και διακρίνεται από την οικονομική και κοινωνική τάξη ενός κοινωνικού σχηματισμού. Ως ευρύτερη από την έννοια του κράτους η πολιτική κοινωνία μπορεί να συμπεριλάβει κάθε μορφή «πολιτικά οργανωμένης κοινωνίας» είτε είναι προγενέστερη ιστορικά του κράτουςέθνους είτε εμφανίζεται ως μελλοντική και ενδεχόμενη μορφή οργάνωσης υπερεθνικών πολιτικών ενοτήτων όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση ή υπο-κρατικών πολιτικών ενώσεων. Ο όρος «πολιτική κοινωνία» εκφράζει και ένα ιδεώδες, την ιδανική πολιτική οργάνωση μιας κοινωνίας, προς το οποίο οφείλει να τείνει το κράτος, αποβάλλοντας την εξουσιαστική του υφή. Βρίσκεται για τον λόγο αυτό πολύ κοντά στον όρο Πολιτεία, την οποία ανταγωνίζεται, αν και δεν είναι τόσο περιεκτική νοηματικά όσο εκείνη. ΤΟ ΚΡΆΤΟΣ ΩΣ ΈΝΝΟΜΗ ΤΆΞΗ 1 Τέλος, το κράτος για 26 ορισμένους συγγραφείς ταυτίζεται με το Δίκαιο και αποδίδεται με τον όρο έννομη τάξη. Με αυτήν την έννοια το κράτος γίνεται αντιληπτό κυρίως ως μια οντότητα οργανωμένη νομικά, που σχηματίζεται από ένα σύστημα κανόνων ή από νομικούς θεσμούς, οι οποίοι ισχύουν σε μια χώρα.

11 179 Το κράτος, ως έννομη τάξη, αποτελεί ένα συγκεντρωτικό κανονιστικό σύστημα, που είναι συνολικά και αποτελεσματικά εξοπλισμένο με κυρώσεις v. Έτσι, σύμφωνα με την πιο διαδεδομένη σχετική θεωρία, την κανονιστική του αυστριακού νομικού Κέλσεν: κράτος είναι μια ιδεατή, εξαναγκαστική «τάξη» κανόνων δικαίου, η οποία ορίζει τον τρόπο ή τις διαδικασίες χρήσης του καταναγκασμού σε μια καθορισμένη κοινωνία, καθώς και τους όρους παραγωγής των κανόνων που συνθέτουν την ύπαρξη του κράτους vi. Το κράτος ανήκει στον κόσμο των ιδεών και όχι στον φυσικό κόσμο και ειδικότερα στον κόσμο του «δέοντος γενέσθαι», ο οποίος αντιπαρατίθεται στον κόσμο του «όντος». Αποτελεί μια συγκεντρωτική έννομη τάξη, επειδή μονοπωλεί τη χρήση του καταναγκασμού vii. Γνώρισμα της κρατικής τάξης είναι το «αντικειμενικό κύρος που διαθέτουν οι κανόνες», το οποίο γίνεται αντιληπτό με τον εξαναγκασμό που επιτυγχάνει η «διατάσσουσα πολιτεία ως έννομη τάξη». Η πολιτειακή έννομη τάξη είναι κυρίως μια «τάξη συμμόρφωσης» viii. Ο εξαναγκασμός ωστόσο των κρατικών οργάνων προς ενέργεια σύμφωνη με την έννομη τάξη καθώς και των ανθρώπων σε συμπεριφορά σύμφωνη προς το περιεχόμενο των κανόνων δικαίου επιτυγχάνονται με τη δύναμη της παράστασης που εκπέμπει το κράτος ως «δεοντολογική τάξη» παρά με την υλική δύναμη των κρατικών μέσων καταστολής. Το κράτος λειτουργεί εξάλλου και ως το «κοινό σημείο αναφοράς», ως η «ενότητα της δεοντολογικής τάξης, στην οποία ανάγονται και καταλογίζονται όλες οι κρατικές πράξεις». Ο χαρακτηρισμός τους ως κρατικών δεν σημαίνει τίποτε άλλο παρά ότι οι ενέργειες αυτές ανταποκρίνονται στους ορισμούς της έννομης τάξης, ότι εκτελούνται εντός της σφαίρας της και ότι είναι δυνατόν να αναχθούν στην ενότητά της. Το κράτος «ως το υποκείμενο των πολιτειακών ενεργειών είναι η

12 180 προσωποποιημένη έκφραση της ενότητας της έννομης τάξης, το κοινό κέντρο του καταλογισμού τους». Δ. ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟΙ ΟΡΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ Οι ορισμοί για το κράτος ποικίλλουν στην επιστήμη του Συνταγματικού Δικαίου από συγγραφέα σε συγγραφέα ανάλογα με τις αντιλήψεις του καθένα και τη θεωρητική σχολή στην οποία ανήκει. Ορισμένοι τονίζουν την πλευρά της νομικής οργάνωσης και την επένδυσή του με νομική προσωπικότητα και άλλοι το στοιχείο της εξουσίας και του οργανωμένου καταναγκασμού. 1Ο ΟΡΙΣΜΌΣ ΤΟΥ G. JELLINEK ΚΑΙ Η ΘΕΩΡΊΑ ΤΗΣ ΝΟΜΙΚΉΣ 27 ΠΡΟΣΩΠΙΚΌΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ Στην ελληνική επιστήμη του Συνταγματικού Δικαίου κυριάρχησε από τις αρχές του 20ού αιώνα ο ορισμός του γερμανού πολιτειολόγου Georg Jellinek, τον οποίο υιοθέτησε αρχικά ο Ν.Ν. Σαρίπολος και στη συνέχεια η πλειονότητα των Eλλήνων συνταγματολόγων. Ο Jellinek έκανε διάκριση μεταξύ νομικού και κοινωνιολογικού ορισμού. Σύμφωνα με το νομικό ορισμό του «κράτος είναι το με πρωτογενή εξουσιαστική ισχύ εξοπλισμένο νομικό πρόσωπο ενός λαού, που είναι εγκατεστημένος σε ορισμένη χώρα». Η θεωρία της νομικής προσωπικότητας του κράτους βρήκε στη νομική επιστήμη μεγάλη απήχηση, διότι απαντούσε και εξακολουθεί να απαντά σε καίριας σημασίας νομικά και πολιτικά ζητήματα, που συνδέονται με την οργάνωση, τη δράση και τις λειτουργίες του κράτους. Το πλάσμα επομένως της νομικής προσωπικότητας έχει μια τεράστια πρακτική χρησιμότητα, που οφείλεται κυρίως στην προσωποποίηση του κράτους και στη λογική αναγωγή του σε

13 181 υποκείμενο δικαίου. Η δεύτερη μεγάλη αρετή της θεωρίας της νομικής προσωπικότητας του κράτους είναι ότι συνδέει οργανικά και συστατικά το Κράτος με το Δίκαιο. 1Η ΚΡΙΤΙΚΉ ΤΟΥ ΔΗΜ. ΤΣΆΤΣΟΥ Καταλυτική κριτική 28 στον κλασικό νομικό ορισμό του G. Jellinek για το κράτος και στη θεωρία του περί νομικής προσωπικότητας άσκησε ο καθηγητής Δημ. Τσάτσος στο σύγγραμμά του Συνταγματικό Δίκαιο. Το κυριότερο σημείο της κριτικής του εντοπίζεται στη διαπίστωση ότι με την αναγωγή του λαού, ως συνόλου υπηκόων, σε στοιχείο συστατικό του κράτους αγνοείται η «κοινωνία» ως σύνθεση σχέσεων και κοινωνικών αντιθέσεων. Η οργάνωση άλλωστε του λαού σε νομικό πρόσωπο ναι μεν εισάγει στην Πολιτεία το στοιχείο του Δικαίου, διασφαλίζει όμως και κατοχυρώνει τον διαχωρισμό της «εξουσίας από το λαό, και του κράτους από την κοινωνία». Ακολουθώντας στο σημείο αυτό τον ορισμό της Πολιτείας που είχε δώσει ο πατέρας του, Θεμ. Τσάτσος ix, θεωρεί ότι «Πολιτεία είναι η εν λειτουργία συνένωσις δικαίου και κοινωνίας». Απαγκιστρώνει, βέβαια, έτσι τη νομική θεωρία για το κράτος από τον νομικό δογματισμό και θετικισμό, και συνδέει οργανικά το κρατικό φαινόμενο τόσο με την «κοινωνία» όσο και με το «Δίκαιο», θυσιάζει όμως στη θεωρητική αυτή κατασκευή το στοιχείο της εξουσίας και του κρατικού καταναγκασμού, ενώ ταυτόχρονα υπερβαίνει ιδεαλιστικά την πραγματικότητα του λειτουργικού διαχωρισμού του κράτους από την κοινωνία. 29 1Ο ΟΡΙΣΜΌΣ ΤΟΥ ΚΡΆΤΟΥΣ ΚΑΤΆ ΜΆΝΕΣΗ Το στοιχείο του κρατικού καταναγκασμού και της εξουσίας τονίζει στον ορισμό του κράτους, αντίθετα με τον Τσάτσο, ο Αριστόβουλος Μάνεσης, ακολουθώντας στο σημείο

14 182 αυτό τον Αλέξανδρο Σβώλο. Αναζητώντας την πεμπτουσία του κράτους κατασκευάζει, αγνοώντας τη νομική προσωπικότητά του, τον ακόλουθο θετικό ορισμό: «Κράτος είναι οργάνωσις εξουσίας αυτοδυνάμου, διέπουσα την συμβίωσιν του συνόλου των ανθρώπων των διαβιούντων εντός ορισμένης χώρας». Για τον Μάνεση «το πρωτεύον και ιδιαζόντως χαρακτηριστικόν στοιχείον του κράτους είναι η οργάνωσις εξουσίας αυτοδυνάμου», «επειδή οργανώνει τους τρόπους καταναγκαστικής συμβίωσης των ανθρώπων» x. Η νομική προσωπικότητα δεν αποκλείεται, αλλά δεν θεωρείται αναγκαίο στοιχείο του κράτους. ΤΑ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΤΙΚΆ ΣΤΟΙΧΕΊΑ ΤΗΣ ΈΝΝΟΙΑΣ ΤΟΥ ΚΡΆΤΟΥΣ 1 30 Η αναζήτηση ενός περιεκτικού ορισμού του κράτους σήμερα έχει μικρή χρησιμότητα, και τούτο, όχι μόνο διότι είναι, τελικά, επιστημολογικά μάταιο να επιδιώκεται ένας ορισμός, που να εκφράζει το κρατικό φαινόμενο συνολικά και αφαιρετικά, ανεξάρτητα από τις ιστορικές του εκφάνσεις, αλλά κυρίως διότι ένας ορισμός του κράτους γενικός και αφηρημένος, που αγνοεί τις εθνικές συνταγματικές του παραμέτρους, δεν εξυπηρετεί τις ανάγκες μελέτης του συνταγματικού κράτους και της ερμηνείας του Συντάγματος. Για τη συνταγματική θεωρία το κράτος υπάρχει διά του Συντάγματος, το οποίο το ανακαλύπτει «ιστορικά και το διαμορφώνει δικαιικά». Από την εξαιρετικά γόνιμη θεωρητική συζήτηση και τις θεωρητικές αντιπαραθέσεις που πραγματοποιήθηκαν καθ όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα στην Ευρώπη, εκείνο που έμεινε ως σταθερή και γενικά αποδεκτή διαπίστωση και επαναλαμβάνεται σε όλα τα εγχειρίδια του Συνταγματικού Δικαίου και της θεωρίας περί κράτους είναι ότι:

15 183 το κράτος αποτελεί σύνθεση τριών στοιχείων, «λαού», «χώρας» και «εξουσίας», τα οποία συναρμολογούνται από το Δίκαιο σε μια εξουσιαστικά, οργανωμένη πολιτική κοινωνία, που μορφοποιεί μια κοινή διαβίωση σε ορισμένη χώρα ενός συγκεκριμένου λαού. Αν η συνδρομή και των τριών στοιχείων (ή προϋποθέσεων) αποτελεί αναγκαία συνθήκη για να υπάρξει ένα κράτος, η διαμεσολάβηση του Συντάγματος και γενικότερα του Δικαίου για τη διαμόρφωση του καθενός στοιχείου ξεχωριστά καθώς και για τη συνάρθρωσή τους σε μια ενότητα «τάξης» είναι καθοριστική. Το κράτος είναι μια δικαιικά οργανωμένη «κοινωνία πολιτών», έχοντας ως βασική του συνιστώσα «μια δικαιικά συντεταγμένη εξουσία», που ασκείται σε μια αυστηρά οριοθετημένη επικράτεια ή χώρα. Η κρατική εξουσία έχει το ιδιάζον χαρακτηριστικό ότι δεν εκδηλώνεται ως «γυμνή φυσική βία αλλά ως εξουσία και καταναγκασμός δικαίου». Ε. ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ α. Χώρα ή επικράτεια ΟΡΙΣΜΌΣ 1 Πρώτη λογική και πραγματική 31 προϋπόθεση για την υπόσταση ενός κράτους είναι η ύπαρξη «χώρας» ή «επικράτειας». Χώρα ή επικράτεια καλείται η εδαφική έκταση ή ο χώρος εντός του οποίου ασκείται η κρατική εξουσία επί των προσώπων που είναι εγκατεστημένα ή διαμένουν σε αυτήν, ως πολίτες της ή ως αλλοδαποί. Το κράτος προϋποθέτει και συνεπάγεται άρα μια κατοικημένη και αυστηρά οροθετημένη γεωπολιτικά περιοχή, η οποία διαθέτει σαφώς προσδιορισμένα σύνορα, μέσα στα οποία εκδηλώνεται και γίνεται αντιληπτή η κρατική εξουσία. Το κράτος είναι μια «χωρική» επικράτεια, μια επικράτεια που

16 184 προσδιορίζεται, πρώτα, από τα εδαφικά της σύνορα. Χώρα ή επικράτεια χωρίς κράτος μπορεί να υπάρξει, κράτος χωρίς χώρα ή επικράτεια όμως δεν νοείται. Η ομοιογενής και συνεχής ακτινοβολία ενός «τόπου» από την κρατική ισχύ και η δυναμική ένταξή του στη δικαιοδοσία μιας κρατικής εξουσίας τον μετατρέπουν από απλή γεωγραφική έκταση σε «επικράτεια». Ο όρος «επικράτεια» είναι άλλωστε νομικά πιο ακριβής από το συνώνυμο όρο «χώρα», διότι δηλώνει με τρόπο εμφαντικό το στοιχείο της κυριαρχίας ή ακριβέστερα τη σχέση κυριαρχίας, στην οποία η χώρα υπόκειται και την οποία η ίδια εγκολπώνεται. Όλα τα κράτη έχουν ανάγκη από έναν «τόπο», από μια χωρική έκταση, εντός της οποίας εκδηλώνεται η εξουσία τους και ισχύουν οι πράξεις τους. Η αυστηρή όμως «συνοριακή» οριοθέτηση της εδαφικής έκτασης, εντός της οποίας εκδηλώνεται η κυριαρχία τους, κατέστη δυνατή χάρη στην πρόοδο στις εργασίες της χαρτογράφησης, που είχε επιτευχθεί την εποχή της αναγέννησης και στις επιστήμες των μαθηματικών και της γεωγραφίας. Μόνο που η τεχνολογική δυνατότητα χαρτογράφησης των κρατικών συνόρων αποτέλεσε απλώς την τεχνική προϋπόθεση για τη δημιουργία από το απολυταρχικό κράτος ή από την απόλυτη μοναρχία ενός ενοποιημένου διοικητικά και πολιτικά χώρου, ώστε να μπορεί να ασκείται ενιαία και συγκεντρωτικά η κρατική εξουσία. Το κράτος-έθνος είναι κατ αρχήν μια εξουσία συγκεντρωτική, χωρικά προσδιορισμένη. Θα μπορούσε να οριστεί και ως ενότητα εξουσίας χωροταξικά οροθετημένη ή ως χώρα εδαφικά κλειστή (territorium clausum). Η επικράτεια αποτελεί τη χωρική προβολή ή έκφραση της κυριαρχίας, γι αυτό και το Κράτος αποκαλείται και Χώρα, η οποία λειτουργεί ως συνώνυμό του. Το εθνικό κράτος αποτελεί άρα ένα «εδαφικό-κράτος» (état territorial) σε αντιδιαστολή προς

17 185 τα ασιατικά κράτη, τις αυτοκρατορίες και τα φεουδαρχικά πριγκιπάτα, που η επικράτειά τους οριζόταν με αναφορά κυρίως σε λαούς, φυλές, γένη ή πρόσωπα, αφού τα όρια τους ήταν από διοικητική άποψη ασαφή. Έτσι δανείζονταν την ονομασία τους από το όνομα του βασιλιά τους ή του γένους ή του λαού που ανήκαν και ονομάζονταν: κράτος των Περσών ή των Ασσυρίων, Πολιτεία των Αθηναίων, κράτος των Μακεδόνων, αυτοκρατορία του Καρλομάγνου κλπ. Ο χώρος εντός του οποίου ασκείται η κρατική εξουσία ορίζεται και περιορίζεται, λοιπόν, από τα «σύνορα» ή τα «όρια» της κάθε χώρας, τα οποία προσδιορίζονται ή προκύπτουν συνήθως από διεθνείς συνθήκες. Έτσι, τα σύνορα του ελληνικού κράτους καθορίστηκαν αρχικά με βάση το πρωτόκολλο του Λονδίνου της 10/22 Μαρτίου 1829 και, μετά την αναγνώριση της ανεξαρτησίας της Ελλάδος, από το πρωτόκολλο του Λονδίνου της 22 Ιανουαρίου/3 Φεβρουαρίου Τα σύνορα του κράτους καθορίστηκαν τελικά από τη συνθήκη της Κωνσταντινουπόλεως της 9/21 Ιουλίου 1832 και έφθαναν από τον κόλπο του Βόλου μέχρι τον κόλπο της Άρτας. Τα όρια της ελληνικής επικράτειας προκύπτουν από μία δέσμη διεθνών συνθηκών και μονομερών πράξεων του ελληνικού κράτους. ΤΙ ΠΕΡΙΛΑΜΒΆΝΕΤΑΙ ΣΤΗ ΧΏΡΑ Ή ΕΠΙΚΡΆΤΕΙΑ 1 Στη 32 χώρα περιλαμβάνεται η χερσαία, η υδάτινη και η εναέρια εδαφική περιοχή. Αναλυτικότερα η χώρα ή η επικράτεια αποτελείται: α) από τη χερσαία περιοχή μαζί με τις λίμνες, τους ποταμούς και τις νήσους β) από το τμήμα της θάλασσας που περιβάλλει τη χερσαία περιοχή και καλείται αιγιαλίτιδα ζώνη ή χωρικά ύδατα, στα

18 186 οποία περιλαμβάνεται η υφαλοκρηπίδα. Η έκταση της αιγιαλίτιδος ζώνης μπορεί να φθάσει με μονομερή απόφαση του παράκτιου κράτους, σύμφωνα με τη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών περί του Δικαίου της Θάλασσας που κυρώθηκε από τη χώρα μας με τον νόμο 2321/1995, και μέχρι τα 12 ναυτικά μίλια. Η έκταση της ελληνικής αιγιαλίτιδος ζώνης έχει καθοριστεί με τον αναγκαστικό νόμο 230/1936 στα έξι ναυτικά μίλια και γ) από τα αντίστοιχα προς τη χερσαία και θαλάσσια περιοχή τμήματα του υπεδάφους και του υπερκείμενου εναέριου χώρου. 1Η ΝΟΜΙΚΉ ΣΧΈΣΗ ΚΡΆΤΟΥΣ ΚΑΙ ΧΏΡΑΣ Η σχέση της 33 κρατικής εξουσίας προς τη χώρα δεν είναι σχέση δικαιικού υποκειμένου προς αντικείμενο ούτε σχέση νομικού προσώπου προς πράγμα. Δεν πρόκειται για εμπράγματη ή για ιδιοκτησιακή σχέση, αλλά για μια σχέση «εξουσίας» επί όλων των προσώπων που βρίσκονται στην επικράτεια. Στη χώρα ενός κράτους δεν ασκείται, άρα, από την κρατική εξουσία dominium επί πράγματος αλλά imperium επί προσώπων. Δεν πρέπει επομένως να συγχέεται η σχέση αυτή με τη νομική σχέση που διατηρεί ή έχει το κράτος με τα ακίνητα πράγματά του (εδαφικές εκτάσεις), από τα οποία άλλα ενδέχεται να ανήκουν στη δημόσια (domaine public) και άλλα στην ιδιωτική περιουσία του. Η χώρα αποτελεί για την κρατική εξουσία τη φυσική έδρα της, το χωρικό πλαίσιο εκδήλωσης και πραγμάτωσης της εξουσίας του κράτους ή, με άλλες λέξεις, συνιστά το χωρικά προσδιορισμένο πεδίο άσκησης της κυριαρχίας και της εκδήλωσης των κρατικών αρμοδιοτήτων που απορρέουν από αυτήν. Ορίζει τη σφαίρα ισχύος των κρατικών πράξεων.

19 187 Είναι, άρα, άρρηκτα συνδεδεμένη με την κυριαρχία του κράτους, ενυπάρχει σε αυτήν. Για τον λόγο αυτό, κάθε ενέργεια ξένου κράτους που στρέφεται κατά της χώρας άλλου κράτους ή που απειλεί την εδαφική της ακεραιότητα θεωρείται προσβολή της κυριαρχίας της και, άρα, θίγει την υπόσταση του ίδιου του κράτους. Για τον ίδιο λόγο παραχώρηση ή προσάρτηση τμήματος εδάφους ή αιγιαλίτιδος ζώνης ή εναέριου χώρου από ένα κράτος σε άλλο δεν θεωρείται ως μεταβίβαση ή κτήση πράγματος από ένα πρόσωπο σε άλλο αλλά ως παραίτηση από την κυριαρχία που ασκούσε το κράτος υπέρ ενός άλλου κράτους, το οποίο αναλαμβάνει να ασκεί εφεξής την κυριαρχία στα πρόσωπα που κατοικούν στην εκχωρούμενη επικράτεια. Σε μια τέτοια περίπτωση θίγεται καίρια η εθνική κυριαρχία και η εδαφική ακεραιότητα του κράτους, γι αυτό και το άρθρο 27 του ισχύοντος Συντάγματος ορίζει ότι «Καμία μεταβολή στα όρια της Επικράτειας δεν μπορεί να γίνει χωρίς νόμο που ψηφίζεται με την απόλυτη πλειοψηφία του όλου αριθμού των βουλευτών». β. Λαός ΟΡΙΣΜΌΣ 1 Ο λαός αποτελεί το έμψυχο ή υποκειμενικό 37 στοιχείο ενός συνταγματικού κράτους και χρησιμοποιείται στη συνταγματική θεωρία με δύο βασικά έννοιες, μια στενή και μια ευρεία. Με τη ευρεία και πλέον καθιερωμένη έννοια λαός είναι το σύνολο των ατόμων που είναι εγκατεστημένα σε μια ορισμένη χώρα και έχουν την ίδια ιθαγένεια. Το προσόν που τους ενώνει είναι κατ αρχήν τυπικό: αποτελούν πολίτες του ίδιου κράτους, συνδέονται δηλαδή μαζί του με το νομικό δεσμό της ιθαγένειας. Ο λαός απαρτίζεται επομένως από το σύνολο των πολιτών ορισμένου κράτους, ανεξάρτητα από το φύλο, την

20 188 ηλικία, την εθνική ή κοινωνική τους καταγωγή, τη γλώσσα που μιλούν ή τη θρησκεία που ασπάζονται. Ο λαός, με την προηγούμενη πολιτικο-νομική έννοια, συνιστά ένα θεμελιώδες συστατικό στοιχείο κάθε συνταγματικού κράτους, διότι χάρη στον παραμερισμό και στη λογική αφαίρεση των κοινωνικών, φυλετικών, εθνικών, γλωσσικών ή θρησκευτικών διαφοροποιήσεων των ατόμων που τον απαρτίζουν κατασκευάζεται με βάση αποκλειστικά μια κοινή τυπική ιδιότητα, εκείνη του πολίτη, η πολιτική ενότητα της πολιτείας, η οποία οικοδομείται στην αρχή της πολιτικής ισότητας. Ως πολίτες του ίδιου κράτους έχουν χωρίς διάκριση όλοι τους τα ίδια δικαιώματα και τις ίδιες υποχρεώσεις. Είναι εξάλλου φανερό ότι ο λαός με την προηγούμενη έννοια αναφέρεται σε άτομα που είναι μόνιμα εγκατεστημένα στη χώρα και δεν περιλαμβάνει τους περαστικούς, τους ταξιδιώτες ή τους μετανάστες και γενικά τους αλλοδαπούς. Η συνταγματική δημοκρατία, σε αντίθεση προς τα απολυταρχικά ή ολοκληρωτικά καθεστώτα, τα οποία αποκαλούν τα άτομα που κατοικούν στην επικράτειά τους υποκόους και όχι πολίτες, γνωρίζει και αναγνωρίζει αυτήν την «τυπική» αλλά πολιτικά βαρυσήμαντη έννοια του λαού. Η συνταγματική σύλληψη του λαού αντιδιαστέλλεται, ωστόσο, από τη μία μεριά προς την κοινωνιολογική ή εμπειρική έννοια του λαού, η οποία όχι μόνον δεν αρνείται λογικά τις κοινωνικές ή φυλετικές διαφοροποιήσεις, όταν αναφέρεται στο λαό με την έννοια του πλήθους ή της μάζας των ανθρώπων, αλλά και τις εμπεριέχει. Από την άλλη αντιπαρατίθεται προς την έννοια του «λαού-γένους», κατά την οποία ο «λαός» απαρτίζεται από όσους διατείνονται ότι έχουν κοινή καταγωγή και ανήκουν στην ίδια φυλή (φασισμός) ή στο ίδιο Γένος xi (ελληνισμός). Κατά τη φασιστική μάλιστα θεωρία περί κράτους, το κράτος ως προσωποποίηση του λαού-φυλής δεν εκπροσωπεί το σύνολο

21 189 των ζώντων ατόμων αλλά μια σειρά γενεών, παρελθουσών και μελλουσών. Ο λαός ως στοιχείο του κράτους συγκροτεί λοιπόν μια πολιτική ενότητα και αντιδιαστέλλεται προς τον λαό με την κοινωνιολογική ή εμπειρική έννοια του όρου, όπου λαός σημαίνει πλήθος ανθρώπων ανοργάνωτων ή μάζα πληθυσμού απρόσωπη και αδιαχώριστη. Έτσι γινόταν αντιληπτός ο λαός κατά τον μεσαίωνα, πριν από τη γαλλική επανάσταση ή στα αυτοκρατορικά καθεστώτα και στα ασιατικά ή θεοκρατικά κράτη. Με αυτήν την πεζή σημασία γίνεται ακόμη και σήμερα αναφορά για να δηλωθεί η μάζα των φτωχών ανθρώπων, το πλήθος των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων, ή η «πλέμπα», όπου τα άτομα δεν ξεχωρίζουν μεταξύ τους, σε αντιδιαστολή προς τους αστούς που διακρίνονται κοινωνικά από την προσωπικότητά τους. Ο λαός αποτελεί στοιχείο κάθε κράτους ανεξάρτητα από τη μορφή του πολιτεύματος που παίρνει, που μπορεί να είναι μοναρχία, δημοκρατία ή δικτατορία. Δεν πρέπει να ταυτίζεται ωστόσο με το κράτος, όπως συμβαίνει στο ολοκληρωτικό κράτος, το καλούμενο και «κράτος του λαού», και απέχει πολύ από τον «λαό του Θεού», μιαν άλλη «προπολιτική» και «εξωσυνταγματική» σημασία του λαού, που παραπέμπει στο «κράτους του Θεού» και που δεν συμβιβάζεται με το πολίτευμα της συνταγματικής δημοκρατίας. Το σύνολο αυτό, όταν εκληφθεί με την πιο στενή έννοια του όρου, ταυτίζεται με το εκλογικό σώμα, το οποίο αποτελείται από τους ενεργούς πολίτες (και πολίτισσες), που έχουν συμπληρώσει τη νόμιμη εκλογική ηλικία και έχουν τα

22 190 προσόντα του εκλέγειν. Θεωρείται το ανώτατο όργανο ενός δημοκρατικού κράτους. 1Ο ΛΑΟΣ ΣΕ ΑΝΤΙΔΙΑΣΤΟΛΉ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΠΛΗΘΥΣΜΌ Η 38 συνταγματική έννοια του λαού αντιδιαστέλλεται, εξάλλου, προς εκείνη του πληθυσμού, στον οποίο περιλαμβάνονται όλοι οι κάτοικοι μιας χώρας, ανεξάρτητα αν είναι πολίτες της ή όχι, αρκεί να υπόκεινται στην κρατική εξουσία της. Κοινό γνώρισμα του πληθυσμού μια χώρας αποτελεί άρα το γεγονός της υποταγής των μελών του στη δικαιοδοσία του ίδιου κράτους και της ένταξής τους στη δικαιοταξία του. Αρκεί επομένως κανείς να διαβιώνει σε μια επικράτεια, να τελεί υπό την προστασία της εξουσίας της και να συμμορφώνεται στους νόμους της για να καταταγεί στον πληθυσμό της, ανεξάρτητα από οποιονδήποτε άλλο δεσμό, τυπικό (π.χ. ιθαγένεια), συναισθηματικό (π.χ. αίσθημα κοινωνικής ή εθνικής αλληλεγγύης), ή ιδεολογικό, που ενδεχομένως τον συνδέει με τον υπόλοιπο πληθυσμό. Το απλό πληθυσμιακό άθροισμα ατόμων στερείται οποιουδήποτε ενοποιητικού ή συνεκτικού κριτηρίου, ώστε να μπορεί εννοιολογικά να υποκαταστήσει την πολιτική ενότητα του λαού και να λειτουργήσει έγκυρα ως συνώνυμό του. Στον πληθυσμό ενός κράτους ενδέχεται εξάλλου να ανήκουν και άτομα που ανήκουν σε άλλο λαό και να είναι πολίτες άλλης χώρας. Επειδή ο λαός αποτελεί ενοποιητικό στοιχείο του κράτους και συμβάλλει τα μέγιστα με αυτήν τη σημασία στην πολιτική ενσωμάτωση και ενότητά του, ο πληθυσμός δεν μπορεί εκληφθεί ως ένα από τα συστατικά στοιχεία του κράτους σε αντικατάσταση μάλιστα του λαού. Δεν πρέπει εξάλλου να αγνοείται ότι κάθε λαός μπορεί να αποτελείται από περισσότερες εθνότητες και να υποδιαιρείται σε περισσότερες κοινότητες συμφερόντων ή ιδεών. Αυτό που ενώνει, τελικά, τα

23 191 μέλη ενός κοινωνικού συνόλου και επιτρέπει τον μετασχηματισμό τους από απλή «κοινότητα διαβίωσης», από «πληθυσμό» σε «κοινωνία πολιτών», δηλαδή σε «λαό» ή «δήμο», είναι η ιδιότητα του πολίτη με την τυπική και ουσιαστική του όρου έννοια, υποβασταζόμενη, άρα, από αισθήματα πολιτικής, κοινωνικής και εθνικής αλληλεγγύης, από τη θέληση της κοινής διαβίωσης. Μόνο ως «κοινωνία πολιτών» ο λαός συμβάλλει στο πολιτικό γίγνεσθαι του κράτους και συντελεί καθοριστικά στην πολιτική ενσωμάτωση μιας κοινωνίας. i. Ο λαός ως έθνος ΤΟ ΕΘΝΟΣ ΩΣ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ-ΕΘΝΟΥΣ 1 Η 39 έννοια, πάντως, που άλλοτε υποκαθιστώντας και άλλοτε υπερβαίνοντας αυτή του λαού, έχει εναγκαλιστεί σφικτά από τη γένεσή του τον θεσμό του κράτους και δεν εννοεί έκτοτε να το εγκαταλείψει ανώδυνα είναι εκείνη του έθνους. Το έθνος χρησιμοποιείται είτε με την πολιτική είτε με την πολιτισμική σημασία του όρου xii. Το έθνος με την πολιτική έννοια συμπίπτει με τον λαό χωρίς να ταυτίζεται μαζί του και δηλώνει την ενότητα των ατόμων που διαβιούν από κοινού σε μια ορισμένη επικράτεια, συμμερίζονται τους όρους μιας κοινής διαβίωσης και θεωρούν ότι ανήκουν ιδεατά στην ίδια εθνική κοινότητα. Για αυτό και εμφορούνται από την ίδια εθνική συνείδηση. Η έννοια του έθνους υπερβαίνει την έννοια του λαού, διότι δηλώνει μία ιδεατή κοινότητα ανθρώπων που αποτελείται όχι μόνο από τον ενεστώτα λαό ενός κράτους, αλλά συμπεριλαμβάνει νοερά και τις περελθούσες ή μέλλουσες γενεές και κάθε ομάδα ατόμων

24 192 που θεωρούν τους εαυτούς τους μέλη του ίδιου εθνικά συνόλου. Το έθνος με την πολιτισμική έννοια του όρου αντιδιαστέλλεται προς την πολιτική, και δηλώνει τη φαντασιακή κοινότητα ανθρώπων, η οποία βασίζει την ενότητά της σε κοινές αναγωγές ή ιδιότητες, όπως είναι η κοινή καταγωγή ή η φυλή, η κοινή γλώσσα, η θρησκεία, η κοινή παράδοση και ιστορία, ο κοινός πολιτισμός κ.ά., και χρησιμοποιείται ως το πολιτισμικό και ιδεολογικό υπόστρωμα ενός κράτους. Η έννοια του έθνους έχει οριστικά προσκολληθεί στο κράτος και το ακολουθεί ως αναγκαίο και σύμφυτο ζεύγμα του αιώνες τώρα: η νεωτερική έννοια του κράτους αποδίδεται μάλιστα συχνά με τον σύνθετο όρο κράτος-έθνος. Η γένεση και εξέλιξη του κράτους-έθνους καθρεφτίζεται στην ιστορία του όρου έθνους, θα γράψει ο Χάμπερμας xiii. Το κράτος προϋποθέτει ένα έθνος και το έθνος εγκαλεί το κράτος. Το κράτος-έθνος φτάνει στο απόγειό του στο πλαίσιο του εθνικού κράτους και μάλιστα στο πλαίσιο του κράτους ενός και μόνον έθνους xiv. Κατασκευή που συνεπάγεται τον αποκλεισμό από τους κόλπους του κάθε άλλης «εθνότητας» ή εθνικής μειονότητας. Τα έθνη με τη σημερινή πολιτική τους σημασία είναι δημιούργημα των νεώτερων χρόνων. Έκαναν την εμφάνισή τους τον 17ο και τον 18ο αιώνα με ιστορικά τους πρότυπα τη Γαλλία, την Αγγλία και την Ισπανία. Για να σχηματιστούν χρειάστηκε να διαμορφωθεί μια συμπαγής και οροθετημένη εδαφική επικράτεια, μια ενοποιημένη σε εθνική κλίμακα οικονομία της αγοράς, ένας ενιαίος κώδικας νόμων, δικαιωμάτων και υποχρεώσεων των πολιτών, και μια ενιαία πολιτική κουλτούρα μαζί με ένα δημόσιο μαζικό εκπαιδευτικό και επικοινωνιακό σύστημα xv. Όλα αυτά συναρθρώθηκαν σε μια ενότητα, η οποία

25 193 συγκροτήθηκε πολιτικά και σχηματίστηκε έπειτα από πράξεις ή ενέργειες συλλογικές και επαναστατικές. Το έθνος δεν είχε πάντα σημασία πολιτική. Μπορεί σήμερα να εμφανίζεται ως ενότητα πολιτική, η ιστορική όμως προέλευση της έννοιας είναι γεμάτη από πολιτισμικούς προσδιορισμούς (τα προαιώνια γνωρίσματα μιας παλιάς εθνότητας), και αναπτύχθηκε προσβλέποντας σε μια μετα-πολιτική ιδεατή ή ιδανική κατάσταση εθνικής ολοκλήρωσης. 1Η ΙΣΤΟΡΙΚΉ ΣΎΜΠΛΕΥΣΗ ΚΡΆΤΟΥΣ ΚΑΙ ΈΘΝΟΥΣ Στις 40 διεθνείς μάλιστα σχέσεις ο όρος «Έθνος» λειτουργεί ως συνώνυμο και υποκατάστατο του κράτους, εξ ού και οι όροι: «κοινωνία των Εθνών» ή «Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών». Τον 19ο αιώνα, που αποκλήθηκε και αιώνας «σχηματισμού του εθνών» και καθιέρωσης της αρχής των εθνοτήτων, καθώς και στο πρώτο ήμισυ του 20ού και αμέσως μετά, υπήρξε τέτοια έκρηξη δημιουργίας εθνικών κρατών ανά τον κόσμο xvi, ως αποτέλεσμα εθνικο-απελευθερωτικών κινημάτων, ώστε δεν μπορούσε να νοηθεί κράτος που να μη δικαιούται και τον τίτλο του έθνους. Ιστορικά πρότυπα εθνικών κρατών υπήρξαν η Γαλλία και η Γερμανία, με διαφορετικές, όμως, και ενίοτε ανταγωνιστικές, όπως θα δούμε, αντιλήψεις για το έθνος και τον εθνικισμό. Αντιπροσωπευτικό και ρομαντικό μαζί δείγμα δημιουργίας ανεξάρτητου εθνικού κράτους τον 19ο αιώνα, μετά μια νικηφόρα εθνική επανάσταση κατά της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, είναι η Ελλάδα. Έθνος και κράτος-έθνος είναι, ωστόσο, δύο έννοιες που δεν ταυτίζονται: η πρώτη έχει μια προ-πολιτική προέλευση και μια συγγένεια αίματος με τον όρο εθνότητα η δεύτερη είναι μια έννοια πολιτική με διακριτούς πολιτικούς προσδιορισμούς.

26 194 Το έθνος με τη σημερινή του σημασία και όχι με τη σημασία της εθνότητας, που είναι γνωστή και αναφέρεται και στην Αγία Γραφή (τα έθνη π.χ. της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας) λειτούργησε και εξακολουθεί να λειτουργεί ως ο εμψυχωτής και η «υπερβατική ουσία» του κράτους. Αναπαριστάνει και αναπαριστάνοντας κατασκευάζει φαντασιακά τη «διαχρονική» ενότητα ενός ομοιογενούς κατά πολιτική σύμβαση λαού xvii και αξιώνει η πολιτική ενσωμάτωση αυτή να βρει την αντίστοιχη κρατική έκφρασή της. ii. Ο λαός ως «Δήμος» ΑΠΌ ΤΗΝ ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΉ 1 45 ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ «ΔΉΜΟΥ» Στις σύγχρονες πλουραλιστικές κοινωνίες, στις οποίες χρειάζεται να διασφαλιστεί η κοινή πολιτική συμβίωση ομάδων και κοινοτήτων με διαφορετικές συλλογικές ταυτότητες (θρησκευτικές, γλωσσικές, εθνικές, πολιτιστικές, πολιτισμικές κλπ.), η έννοια του λαού δεν μπορεί να παίξει τον ενσωματωτικό της ρόλο μέσα στο κράτος, παρά μόνον αν απαγκιστρωθεί από την «πολιτισμική συνιστώσα του έθνους και μείνει σκέτη με την πολιτική της διάσταση, που καθρεφτίζεται στην αρχαιοελληνική έννοια του Δήμου». Λαός με τη σημασία του Δήμου νοείται το σύνολο των πολιτών που έχουν ίσα δικαιώματα και υποχρεώσεις, και απαρτίζουν μια πολιτική κοινωνία ίσων και ελεύθερων ατόμων, ανεξάρτητα από εθνικές καταβολές, θρησκευτικές ή ιδεολογικές πεποιθήσεις. Με αυτήν την έννοια ο λαός αποτελεί μια καθαρά πολιτική ενότητα, διακριτή και απογυμνωμένη από κάθε εθνικό, πολιτιστικό ή πολιτισμικό προσδιορισμό. Ορίζεται χωρίς αναγωγές σε δεσμούς εθνοτικούς ή φυλετικούς. Η ταυτότητα του λαού σε μια Δημο-κρατούμενη κοινωνία προσδιορίζεται με

27 195 αναγωγή σε νομικά και πολιτικά αποκλειστικά κριτήρια, όπως είναι η ισότητα δικαιωμάτων και η κοινή πολιτική συνείδηση, που πλάθεται δυναμικά μέσα από την πολιτική πράξη και συμμετοχή όλων όσοι συμμερίζονται κοινές πολιτικές αξίες και υπερασπίζονται μια κοινή πολιτική κληρονομιά και κουλτούρα, τη δική τους «πολιτική» πατρίδα. Η πολιτική ταυτότητα ενός λαού διακρίνεται, και πρέπει άρα να διακρίνεται, από τις πολιτισμικές και εθνοτικές του αναγωγές ή καταγωγές, που μπορεί να είναι πολλές και πολλαπλές. Η εθνική ομοιογένεια ενός λαού είναι βέβαια μια ιδεατή και ίσως επιθυμητή κατάσταση, που όταν υπάρχει λειτουργεί ενοποιητικά και συνεκτικά για το κράτος και στηρίζει την πολιτική του ταυτότητα, με την οποία ενίοτε συγχέεται, όταν δεν την απορροφά. Ωστόσο, το ιδανικό αυτό στήριγμα ενός εθνικού κράτους δεν μπορεί να αποτελέσει σήμερα ενσωματωτικό στοιχείο μιας ιδανικής δημοκρατικής πολιτείας. Στο σύγχρονο δημοκρατικό κράτος δικαίου μιας πλουραλιστικής κοινωνίας η κρατική εξουσία οφείλει να τηρεί ουδέτερη στάση απέναντι στις πολιτιστικές συλλογικές ταυτότητες, να μην ενστερνίζεται καμμιά εθνο-γενετική ταυτότητα ούτε να γίνεται κήρυκας εθνοτικής ή εθνικιστικής ιδεολογίας. Έθνος και εθνική συλλογική ταυτότητα, εφόσον εκληφθούν ως κατηγορίες «μη πολιτικές» ή «προ-πολιτικές», δεν επιτρέπεται να συγχέονται, όπως παρατηρεί ο Χάμπερμας, με την «κοινή πολιτική κουλτούρα» ενός λαού, όπως αυτή αποτυπώνεται στο Σύνταγμα. Η τελευταία αναλαμβάνει να επιτελέσει μόνη της, και επιτελεί πλέον αυτή, το ρόλο του πραγματικού και ζωντανού ενσωματωτικού στοιχείου του κοινωνικού σώματος, παραμερίζοντας τις εθνικές ταυτότητες και ιδεολογίες, τις οποίες όμως δεν καταργεί ούτε αρνείται ούτε περιφρονεί. Τις απωθεί στη σφαίρα του

28 196 πολιτισμού, όπου αναζωογονούνται και προστατεύονται συνταγματικά ως στοιχεία της ατομικής και συλλογικής συνείδησης του καθένα, ως ατομικές και συλλογικές ταυτότητες, άξιες ισότιμης προστασίας και σεβασμού από όλους. Είναι αλήθεια ότι στο εθνικό κράτος τα εθνικά και τα δημοκρατικο-πολιτικά γνωρίσματα ενός λαού συνυπάρχουν αδιαχώριστα. Σε ένα όμως συνταγματικό κράτος η κ υ ρ ι α ρ χ ί α τ ο υ λ α ο ύ δ ε ν ν ο ε ί τ α ι π λ έ ο ν ω ς κ υ ρ ι α ρ χ ί α τ ο υ έ θ ν ο υ ς α λ λ ά ω ς ε ξ ο υ σ ί α τ ο υ δ ή μ ο υ. Δεν ασκείται στο όνομα της τεκμαιρόμενης διαχρονικής και αφηρημένης βούλησης του έθνους. Προκύπτει και επιβάλλεται ως δύναμη και απόφαση, συλλογική και νομιμοποιημένη, μέσα από μια διαρκή, καθημερινή και ενεργό διαλογική επικοινωνία και αντιπαράθεση των πολιτών που απαρτίζουν τον Δήμο. Με την ενεργό και συνειδητή συμμετοχή τους στα κοινά οι πολίτες δηλώνουν την κοινή «πίστη» τους στις αξίες της ελευθερίας και της ισότητας, και διατρανώνουν τα αισθήματα του «συνταγματικού πατριωτισμού» από τα οποία διακατέχονται. ΕΘΝΟΣ ΚΑΙ ΛΑΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΉ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΉ ΙΣΤΟΡΊΑ 1 46 Η ιδέα του ελληνικού έθνους διαμορφώθηκε βασικά τον 18ο και τον 19ο αιώνα από τους εκπροσώπους του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, για να εκφράσει και να νομιμοποιήσει το αίτημα των υπόδουλων στη σουλτανική δεσποτεία ελληνόγλωσσων χριστιανών για εθνική ανεξαρτησία και πολιτική ελευθερία, και για δημιουργία ενός ανεξάρτητου, δημοκρατικού κράτους. Η αναφορά που έγινε στο «έθνος» από τα επαναστατικά συντάγματα είχε προεχόντως πολιτική σημασία, έτεινε να

29 197 ταυτιστεί και πάντως υποβασταζόταν νοηματικά από το «εθνικό κράτος». Είναι επομένως η ιστορική προοπτική συγκρότησης ενός ανεξάρτητου εθνικού κράτους και οι θεσμικές δυνατότητες πολιτικής στέγασης ενός έθνους εκείνα τα στοιχεία που έκαναν δυνατή την υποστασιοποίηση του ελληνικού έθνους και οδήγησαν στη διαμόρφωση της ελληνικής εθνικής συνείδησης. Καταλυτική λειτουργία στην ενεργοποίηση και την ολοκλήρωση όλων αυτών των διεργασιών έπαιξε η εθνική Επανάσταση. Χωρίς την Επανάσταση, τη μοναδική και ανεπανάληπτη αυτή συλλογική πράξη, ούτε ανεξάρτητο κράτος θα υπήρχε ούτε το ελληνικό έθνος θα ήταν νοητό. Η διαπίστωση αυτή δεν αναιρείται από το γεγονός ότι η κοινωνική διαδικασία δημιουργίας εθνικής συνείδησης και κυοφορίας του ελληνικού έθνους είχαν ξεκινήσει πολύ πριν από την κήρυξη της εθνικής επανάστασης και τη δημιουργία του εθνικού κράτους. Μαρτυρίες τέτοιας μορφής συναντάμε σίγουρα μερικούς αιώνες πριν. Μόνο που οι σπερματικές και αποσπασματικές εκείνες συνειδησιακές καταβολές δεν μπορούσαν να αναχθούν σε μιαν ενιαία και συνεκτική πολιτική αντίληψη περί έθνους. Αναφέρονταν άλλωστε στο έθνος των Ελλήνων με την πολιτισμική σημασία, της εθνότητας (ethnie), και όχι με την πολιτική, του έθνους (Nation) ή της εθνικότητας. Και πάντως οι σημασίες αυτές ήταν συνδεδεμένες με τον γεωγραφικό και τον πολιτικό χώρο μιας αυτοκρατορίας, της Βυζαντινής ή της Οθωμανικής, και όχι με την επικράτεια του κράτους-έθνους. Η αναφορά επομένως στο «ελληνικό έθνος» είχε, τόσο κατά την επαναστατική όσο και κατά τη μετεπαναστατική περίοδο, πολιτική κυρίως σημασία και όχι εθνολογική ή πολιτισμική, ούτε ταυτιζόταν στα συνταγματικά τουλάχιστον κείμενα η έννοια του έθνους με εκείνη του γένους. Μια παρόμοια σύγχυση θα καταστούσε άλλωστε αδύνατη τη

30 198 συγκρότηση της ελληνικής πολιτείας, διότι δεν θα ήταν δυνατόν να προσδιοριστούν ούτε καν οι πολίτες ως φορείς ίσου ποσοστού κυριαρχίας, από τους οποίους θα απαρτιζόταν το απροσδιόριστο αριθμητικά γένος των Ελλήνων, ούτε βέβαια οι πολιτικοί πληρεξούσιοι ή εκπρόσωποι του γένους στα αντιπροσωπευτικά όργανα μιας δημοκρατικής πολιτείας. Το γένος δεν απαρτίζεται από ίσους και ελεύθερους πολίτες αλλά από ανθρώπους κοινής καταγωγής ή φυλετικής προέλευσης. Η πολιτική σημασία του όρου έθνους ως αναγκαίο στήριγμα ενός εθνικού κράτους είναι εμφανέστατη στα κείμενα του Ρήγα. Στο άρθρο 1 του σχεδίου Συντάγματος που είχε καταρτίσει οριζόταν: «Η ελληνική δημοκρατία είναι μία, παρόλο που συμπεριλαμβάνει εις τον κόλπον της διάφορα γένη και θρησκείας. Δεν θεωρεί τας διαφοράς των λατρειών με εχθρικόν όμμα». Σε ό,τι αφορά την ιδιότητα του Έλληνα πολίτη το ίδιο κείμενο προέβλεπε στο άρθρο 4 ότι «Κάθε άνθρωπος γεννημένος και κατοικώντας εις τούτο το βασίλειον, εικοσιενός χρόνου ηλικίας είναι πολίτης». Στο άρθρο 7, που τιτλοφορείται «Περί της αυτοκρατορίας του λαού» και πρέπει να ερμηνεύεται σε συνδυασμό με το άρθρο 21, που επιγράφεται «περί της εθνικής παραστάσεως», φαίνεται ξεκάθαρα τόσο η πολιτική χρήση του όρου έθνους όσο και η αναγωγή τελικά του έθνους στον λαό και η εννοιολογική συνύφανση των δύο όρων: «Ο αυτοκράτωρ λαός, είναι όλοι οι κάτοικοι του βασιλείου, χωρίς εξαίρεσιν θρησκείας ή διαλέκτου, Έλληνες, Βούλγαροι, Αλβανοί, Βλάχοι, Αρμένιδες, και κάθε άλλον είδος γενεάς» ενώ στο άρθρο 8: «Αυτός ο λαός, μόνος του ονοματίζει τους απεσταλμένους του προς το κοινόν συμβούλιον του έθνους». Καμία αναφορά δεν γίνεται βεβαίως στο γένος των Ελλήνων, των γραικών ή των ρωμιών.

31 199 Το «γένος» είναι έννοια προ-πολιτική, ανθρωπολογικού χαρακτήρα, που εμπεριέχει και δεν αποκλείει τις κοινωνικές ανισότητες και τις φυλετικές διαφορές, και δεν συμβιβάζεται με το δημοκρατικό πολίτευμα, το οποίο οικοδομείται πάνω στην πολιτική ισότητα όλων των πολιτών που απαρτίζουν μια πολιτική ενότητα. Παραπέμπει σε μορφές πολιτικής οργάνωσης αυτοκρατορικού και μοναρχικού χαρακτήρα, γι αυτό άλλωστε και χρησιμοποιείτο από το Οικουμενικό Πατριαρχείο την εποχή της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και προγενέστερα, στην ύστερη εποχή της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, από λόγιους χριστιανούς. Αντίθετα, η έννοια του έθνους, ως συνώνυμη εκείνης του λαού, αποτελεί προϊόν, όπως είδαμε, της γαλλικής επανάστασης και του γαλλικού Διαφωτισμού, και συνιστά τον θεμέλιο λίθο της Δημοκρατίας και ένα από τα σταθερά συστατικά στοιχεία του εθνικού κράτους. Με αυτήν ακριβώς τη σημασία χρησιμοποιήθηκαν και οι δύο όροι στα συντάγματα της επαναστατικής περιόδου. Απαύγασμα όλων των επαναστατικών ενεργειών υπήρξε το Σύνταγμα της Τροιζήνος, που αποτέλεσε το πιο άρτιο και πιο ολοκληρωμένο συνταγματικό κείμενο της επαναστατικής περιόδου, και, κατά τη μαρτυρία πολλών θεωρητικών, το πιο προωθημένο και δημοκρατικό της εποχής του. Το Σύνταγμα αυτό στο άρθρο 5 περιέλαβε την αρχή της εθνικής κυριαρχίας με τρόπο απερίφραστο και νομοτεχνικά άρτιο, τόσο άρτιο ώστε η διατύπωση εκείνη παραμένει κλασική για όλα τα δημοκρατικά Συντάγματα και ισχύει ακόμη και σήμερα, αφού τη συναντάμε σχεδόν απαράλλακτη και στο ισχύον Σύνταγμα: «Η κυριαρχία ενυπάρχει εις το Έθνος. Πάσα εξουσία πηγάζει εξ αυτού και υπάρχει υπέρ αυτού». Η διακήρυξη δεν είναι πολιτικά ανώδυνη: μαρτυρεί, πρώτα, για τη δημοκρατική συνείδηση των συντακτών του,

32 200 επιβεβαιώνει, έπειτα, τον εγκόσμιο ή λαϊκό χαρακτήρα της εξουσίας και, τρίτον, διατρανώνει τις αντιμοναρχικές και αντιαυτοκρατορικές διαθέσεις του λαού στον οποίο απευθύνεται. Το έθνος ανάγεται έτσι σε αποκλειστική πηγή της κυριαρχίας, και αποκλείεται κάθε αναγωγή σε θεϊκές δυνάμεις για τη νομιμοποίηση και τη δικαιολόγηση της πολιτικής εξουσίας. Η αντιδιαστολή προς τις θεοκρατικές μορφές εξουσίας, που αντιπροσώπευε η Οθωμανική αυτοκρατορία και σηματοδοτούσε η μνήμη του Βυζαντίου, είναι σαφής. Ο αντιπροσωπευτικός εξάλλου χαρακτήρας της εξουσίας με την εκλογή των παραστατών ερχόταν σε ριζική αντίθεση τόσο με τις μοναρχικές μορφές διακυβέρνησης όσο και με τις αυταρχικές και τυραννικές μορφές εξουσίας. Θα πρέπει, πάντως, να υπογραμμιστεί ότι η εθνική ταυτότητα αυτών που είχαν επαναστατήσει κατά της οθωμανικής εξουσίας και προσέβλεπαν στη δημιουργία ενός ελεύθερου κράτους προσδιοριζόταν, βέβαια, πρώτα από την ιδεολογική αναφορά στην πολιτιστική και ιστορική συνέχεια του αρχαιοελληνικού πολιτισμού, και στην προοπτική της αναγέννησής του στον τόπο όπου γεννήθηκε. «Παλιγγενεσία» και «αρχαίοι ημών πρόγονοι» υπήρξαν δύο χαρακτηριστικές εκφράσεις της εθνικής προγονικής αντίληψης για το έθνος. Παράλληλα όμως με αυτήν την πολιτιστικο-γενετική αντίληψη, στα συντάγματα της επαναστατικής περιόδου προβλήθηκε και η πολιτική σημασία του όρου «έθνος»: το ελληνικό έθνος απαρτιζόταν από τους αυτόχθονες χριστιανούς που είχαν συμμετάσχει ενεργά στην Επανάσταση και συμμερίστηκαν τους αγώνες για «εθνική και πολιτική ελευθερία». Η ιδέα της πολιτικής και εθνικής αυτονομίας και της δημιουργίας μιας ανεξάρτητης πολιτικής κοινωνίας ελεύθερων και ίσων πολιτών, που οραματίστηκε ο Διαφωτισμός, είναι αυτή που κυριάρχησε στη διαμόρφωση της ελληνικής εθνικο-πολιτικής